RACCOLTA
DI
CONCORDATI
SU MATERIE ECCLESIASTICHE
TRA LA
SANTA SEDE
E LE
AUTORITÀ CIVILI
ROMA
TIPOGRAFIA POLIGLOTTA VATICANA
1919
IMPRIMATUR.
Fr. Albertus Lepidi, Ord. Praed., S. P. A. Magister.
IMPRIMATUR
t Iosephus Palica, Archiep. Philippen., Vices gerens.
20 Wt \
\°\\<\
AVVERTENZA.
arie ragioni di ordine pratico hanno consigliato la rinunzia
ad una edizione diplomatica, nel senso scientifico della parola,
dei documenti riuniti in questa raccolta: essa del resto non
avrebbe dato vantaggi apprezzabili rispondenti alla somma delle cure e
del tempo necessarii e sarebbe stata ben lungi dal recare utili sensibili
alla scienza, perchè in subiecta materia non le particolarità paleo-
grafiche, ortografiche e simili, ma ciò che importa è avere un testo
sicuro delle genuine disposizioni concordate. Si è pertanto preferito di
prendere il testo dei documenti da pubblicazioni precedenti, scegliendo
le più comunemente adoperate (ad es. i Bollarti, Nussi ecc.) ed, ove fosse
il caso di poterle riconoscere tali, le migliori (ad es. quelle nei Monu-
menta Germaniae ///storica), ma collazionando tutto con gli originali e
con le copie avute a disposizione e introducendo nel testo o indicando
nelle note ' tutte le varianti di qualche interesse. Le edizioni prese
come basi"' furono riprodotte con scrupolosa esattezza in tutte le loro
particolarità, anche le meno commendabili (come l'uso promiscuo della
maiuscola e minuscola per la lettera iniziale della medesima parola,
la varia grafia dello stesso vocabolo [nunquam, numquam ; executio,
exsecutio, exsequutio], la interpunzione non sempre applicata con
metodo costante e non sempre ragionevole, migliorandola solo le-
desse luogo ad alterazione del senso o ad equivoci), ma correggendo
gli evidenti errori di stampa.3 Al fine. di non aumentare inutilmente il
1 Xon sempre si introdussero nel testo le lezioni, anche buone, delle fonti, per la ra-
gione che le edizioni potevano fondarsi su redazioni aventi eguale autorità, anche officiale.
Gli studiosi e i competenti giudicheranno Ira la lezione del testo e quella delle note, in
queste sono anche indicati gravi errori - non varianti - delle edizioni, accompagnando talora
il rilievo con un punto ammirativo, che sarebbesi potuto usare più abbondantemente.
2 Dei Monum. Germ. histor. furono conservati anche i titoli dei singoli documenti,
che talvolta ricorrono nelle stesse fonti.
3 Quali riscontransi molto copiosi in Nuss e quali sono i molti errori d'accento nei
testi francesi pubblicati in Conventiones ... Leonis XIII.
Avi'ertensa
numero delle note s'è proceduto senz'altro alla correzione del testo
delle edizioni e per ciò tutto quanto nel lesto si allontana da quello
delle stampe, che l'hanno /ornilo, deriva dalle fonti usale e fu
sostituito come " doverosa ,, correzione. Nei pochi casi, in cui non
si ebbe alcun mezzo di controllo, o, in caso di certa correzione, si notò
la lezione della fonte, o si suggerirono congetture di correzioni ove
apparve opportuno.
Pei documenti pubblicati qui la prima volta si riprodusse esatta
mente ' la lezione delle fonti in tutte le loro particolarità, anche le
poco commendevoli (quali, qui pure, l'uso promiscuo della maiuscola
e della minuscola iniziale, e, nei testi portoghesi e spagnuoli special-
mente, l'accento ora posto ora omesso nei verbi, preposizioni o con-
giunzioni, la varia grafia della medesima parola [religion, religión,
reli/'ion] e simili).
Oltre ai concordati fra la Santa Sede e gli Stati, che sono così
varii nella loro forma di redazione, si è creduto opportuno di dare
luogo ad alcune convenzioni concluse fra le autorità locali ecclesiastiche
e civili, che ottennero l'approvazione della Sede Romana. 2 Pei secoli
XVII-XX poi, mentre non fu tralasciato alcuno degli atti che univer-
salmente sono riconosciuti come concordati, si diedero solo, fra i tanti,
alcuni saggi di atti consimili relativi a erezioni e circoscrizioni di
diocesi o metropoli, indulti, ecc.
I concordati sono disposti in ordine cronologico, ma gli atti inter-
pretativi, estensivi ecc. vennero uniti alla convenzione fondamentale.
Roma, giugno 1919.
Il compilatore
Sac. Angelo Mercati.
Nei documenti fino al Cinquecento [] indica, salvo avvertenze in contrario, che nella
fonie le parole mancano per guasto negli originali o per colpa del menante; (), salvo evi-
1 Seguendo pei testi anteriori al Cinquecento le norme ormai universalmente adottate.
8 Non constandone l'approvazione, tu omesso il concordato del 5 settembre 1583 fra i
Vescovi della provincia ecclesiastica Salisburghese e Guglielmo V di Baviera, che rimase
in vigore lino alla secolarizzazione (1803) e di cui Fr. Wimmer, lìibliographie des buyer.
Concorriate* von 1583 in M. v. Deotinger, BeytrOge -sur Gesch. ecc. des Ersbist. Mini
chen iinri Freising V, Munchen 1854,93-208, diede una nuova edizione, 181-208.
Avvertensa vii
dente caso di parentesi, indica il complemento della parola, di cui le fonti danno la sola
iniziale.
«om.« e «add. » riguardano, salvo indicazioni in contrario, la sola parola a cui si rife-
riscono e voglion dire che nell'edizione-base o nella l'onte citata ess;i manca od è aggiunta.
Bull. Rotti. Cocq.-Main. significa il Bollarlo i ■mano edito da (. . Cocquelines e dal
tipografo Mainarmi, Romae 1739-1762 lino al 1669) e 173,'ì-17-ll dal L669 al 1740), Il tomi
in 28 volumi (si noti che X e XI portano nel titolo l'indicazione, rispettivamente, " X pars
prima „ e " XI pars secun3a„).
Bull. Rom. ed. Taur. significa la riproduzion del precedente Bollarlo, eseguita a
Torino in '-'4 volumi, 18.>7-1N7'_\ con un volume di Appendice, 1867.
Bull. Rom. Cont. ed. Rom. significa la continuazione del Bollano per A. Barberi,
V Spetta ed R. Segreti, l-XIX, Romae 1835-1857 < he abbraccia i pontificati di Clemente XIII-
Gregorio XVI, anno quarto).
Bull. Rodi. Coni. ed. l'rat. significa la riproduzione dell'edizione romana, l'i .ai 1840-1856,
costituente i tomi XV1I1-XXII1 di Benedicti XI\' Opera omnia e i tomi IV-IX (in 10 volumi)
della continuazione del Bollano. Si noti che itomi IV e V portano l'erronea indicazione Ul
e IV, di cui, come pure nel caso indicato di Cocq.-Main.. non fu tenuto conto.
Fu abbandonata la numerazione che i Boll, ed i Mimimi. Gertn. histor. pongono alle
sezioni dei documenti.
Le clausole dell'1 Bolle e dei Brevi Pontifici furono date secondo i Boll, o altre edi-
zioni, sebbene nelle minute dell'Archivio della Segreteria dei Brevi ecc. esse comunemente
non figurino o .siano semplicemente accennate da qualcuna delle parole usuali accompa-
gnate da « etc. >.
SERIE DEI CONCORDATI
PAr.. PAC.
I. Legazia di Sicilia 1_10
1. Urbano II conferisce la legazia a Ruggero conte di Calabria e di Sicilia.
5 luglio 1098 1
2. Pasquale II determina le (unzioni della legazia, 1° ottobre 1117 .... 1-2
3. Benedetto XIII ristabilisce il tribunale della Monarchia Sicula fissan-
done il funzionamento, 30 agosto 1728 2-10
II. - Convenzioni tra Pasquale lied Enrico V nella questione delle investiture 10-18
1. Conventio praevia in ecclesia S. Mariae in Turri fa età, 9 febbraio 1111 . 10-12
<i Promissio regis 10-11
b Iuramentum procerum regni 11
l'romissio papae per Petrum Leonis dieta 11-12
<i Iuramentum Petri Leonis 12
2. Iuramenta Sutrii praestita, l» febbraio 1111 12-13
<7 Iuramentum regis 12
h Iuramentum procerum regni 12-13
3. lleinrici V. decretimi de bonis ecclesiasticis, 12 febbraio 1111 13
4. Paschalis II. privilegium primae conventionis 13-14
5. Conventio apud Pontem Mammeum facta, 11 aprili 1111 14-15
a) Promissio papae 14
/' Iuramentum in anima papae 14
fi Nomina cardinalium iurantium 15
tf) Iuramentum in anima regis 15
e) Nomina iuratorum regis et formula iuramenti 15
6. Privilegium Paschalis II. de investituris, 12 aprile 1111 16
7. Gesta dampnationis pravilegii, 23 marzo 1112 16-18
III. - Concordato di Worms 18-19
1. Formulae pacis cura Calixto II, 17-19 ottobre 1119 18
a Scriptum imperatoris 18
b Scriptum pontificis 18
2. Pax Wormatiensis cum Calixto 11,23 settembre 1122 18-19
a) Privilegium imperatoris 18-19
6N Privilegium pontificis 19
IV. - Patto Beneventano fra Adriano IV e Guglielmo I di Sicilia, giugno 1156. 20-23
a) Privilegium Wilhelmi regis 20-22
h Privilegium Hadriani IV. pontificis 22-23
V. - Pace fra Alessandro IH e Federico I 23-31
1. Pactum Anagninum, ottobre-novembre 1176 23-27
a factum pacis praeviae 23-26
b) Promissio legatorurn imperialium 26-27
2. Pax Veneta 27-31
a) Pactum praevium inter imperatorem et ecclesiam 27-30
Serie dei Conconiati
pag. rv<-.
/> [uramenta promissionis in anima imperatoris, 22 luglio 1177 IO
e Confirmatio pads cum ecclesia, 17 settembre 1177 30-31
onfirmatio pacis per duodecim magnates imperii, 17 settembre 1177. 31
VI. Patto fra Clemente III e Guglielmo II di Sicilia, febbraio 1188 . . 32
VII. - Patto di Tancredi di Sicilia con Celestino III, giugno 1192 32-35
,' lui -.imentum Tancredi »--33
b) Privilegium Tancredi 33-34
e Promissio hominii 34-35
\' 111. - Innocenzo III e Costanza di Sicilia, 19 novembre 1198 35-36
IX. - Trattato di Filippo di Svevia con Innocenzo III, maggio 1203 36 38
a) Promissio regis 36-37
b) Epistola regis ..37-38
\. Promessa di Ottone IV, 22 marzo 1209 ■ 38-39
XI. - Patti e privilegi di Federico II 39-47
1. Patto con Innocenzo III, febbraio 1212 39-41
a Privilegium Friderici II. regis 39-40
b Privilegium Friderici II. de electionibii'- 10-41
2. Promessa di Eger, 12 luglio 1213 41-44
(/ Privilegia regia primum et secundum 41-43
b) Privilegium regium tertium 43-44
3. Promessa di Hagenau, settembre 1219 45-47
a) Privilegium regium 45-46
b) Confirmatio iuramenti Hagenowiensis, gennaio 1221 46-47
XII. -Promesse di Giovanni senza Terra re d'Inghilterra 48-56
1. l'ace coi prelati del regno 48-54
a) Lettera d'Innocenzo HI, che fissa le condizioni, 28 febbraio 1212 . . . 48-' 0
b Lettera con cui il re accetta le condizioni, 13 maggio 1213 51-52
e) Lettera d'Innocenzo IH ai prelati, 31 ottobre 1213 53-54
2. Innocenzo III conferma la pace fra il re ed i prelati circa le elezioni,
30 marzo 1215 54-56
XIII - Convenzione con Sancio II re di Portogallo 56-59
a) Condizioni fissate da Gregorio IX, 14 aprile 1238 56-59
h Accettazione delle condizioni da parte di re S.tncio II, 25 novem-
bre 1238 59
Convenzione fra Sancio I e il vescovo di Porto, confermata da Innocenzo III,
13 maggio 1210 56, n. 1
XIV. Giuramento di Alfonso conte di Boulogne, 6 settembre 1245 59-62
t ■ invenzione fra Sancio II e il Vescovo di l'orto, confermata da Innocenzo IV,
2 febbraio 1245 b0, n.
XV. Condizioni apposte all'investitura del regno delle due Sicilie concessa a
Carlo 1 d A ngiò confermate da Clemente IV, 4 novembre 12b5 .... 62-79
Promessa di Federico III d'Aragona, 31 marzo 1373 79-81
XVI. - Rodolto I di Habsburg e Gregorio X 81-: 6
1. Confirmatio privilegiorum et iuramentorum per procuratoteli! data,
6 giugno 1274 81-83
2. Privilegium regium, 21 ottobre 127"> S4-86
XVII. - Confermazione da parte di Onorio IV d. II. costituzioni di Carlo 11
d'Angiò relative alle cose ecclesiastiche, 17 settembre 1285 86-88
Serie dei Concordati u
PAG. PAG.
XVIII. - Concordia degli undici articoli fra i prelati del Portogallo, autoriz-
zati da Niccolò IV, e il re 1 >ionigi, 7 febbraio 1289 89-93
\IX - Concordia dei quaranta articoli tra re Dionigi di Portogallo e i pre-
lati del regno approvata da Niccolò IV, 12 febbraio 1289 94-111
Riconferma della concordia da parte di Niccolò IV, 7 marzo 1289 . . 107-111
XX Patti fatti da Bonifacio Vili a Giacomo d'Aragona per l'investitura di
Sardegna e di Corsica, 4 aprile 1297 112-119
XXI. - Promesse di Alberto I di Habsburg 120-124
1 l'romissio prior, 17 luglio 1303 120-122
_' Prqmissio altera, 17 luglio 1303 122-124
XXII. - Promessa di Enrico VII di Lussemburgo 124-128
1. Promissio Lausannensis. 11 ottobre 1310 124-127
2. Iuramentum imperatoris, b luglio 1312 127-128
Promessa di Carlo 1Y, 27 aprile 1347 124. n.l
XXIII. - Accordo fra Clemente VI e Pietro IV d'Aragona, 24 9 ttembre 1351. 128-131
XXIV. - Accordo fra Pietro IV d'Aragona ed il clero Tarragonese, esteso
da Giulio III il 20 marzo 1551 ai territorii di Maiorca, Minorca.
Iviza e Sardegna. 10 giugno 1372 131-137
XXV. - Composizione fra Gregorio XI ed Edoardo HI d Inghilterra, 1 set-
tembre 1375 137-144
XXVI. - Concordati di Costanza. 1418 144-168
1. Colla Spagna 144-150
2. Colla Francia 150-157
3. Colla Germania 157-165
4. Colf Inghilterra 165-168
XXVII. - I concordati dei principi 168-177
1 Eugenio IV promette di convocare il concilio ecumenico, 5 feb-
braio 1447 . . - 168-169
2. Eugenio IV concede che la nazione germanica usi dei decreti del
concilio di Basilea accettali da Alberto II d'Austria, 5 febbraio 1447 169-170
3 Eugenio IV restituisce alle loro chiese e nel pristino stato gli Arci-
vescovi di Treviri e di Colonia. 5 febbraio 1447 170-171
4. Indulti di Eugenio IV alla Nazione Germanica, 7 febbraio 1447 . . 171-175
5. Protesta di Eugenio IV. 5 febbraio 1447 176
6. Niccolò V approva e conferma le concessioni latte da Eugenio IV
alla Nazione Germanica, 28 marzo 1447 176-177
XXVIII. - Concordato di Menna 177-185
1. Patti conclusi fra il legato pontificio e i principi germanici, 17 feb-
braio 144S _ 177-181
2. Xiccolò V conferma il concordato di Vienna. 19 marzo 1448. . . . 181-185
XXIX. - Concordia fra Alfonso V d'Aragona e i prelati ecc. dei suoi stati.
confermata da Niccolò V, 6 gennaio 1451 186-195
XXX. - Indulto di Niccolò V a Lodovico duca di Savoia circa le nomine
ecclesiastiche, 10 gennaio 1452 195-1%
Interpretazioni ed estensioni dell'indulto di Niccolò V 196-213
1. Leone X, 27 maggio 1515 196-199
2. Clemente VIII, 19 giugno 1595 200-203
3. Innocenzo XII, 3 luglio 1700 204-205
Serie dei Concordati
4. Benedetto XIII, 29 maggio 1727 .- 205-206
Altra redazione dell'indulto di Benedetto XIII 207-208
5. Pio VI, 11 giugno 1791 208-210
6. l'io VII, 14 luglio 1819 211-213
XXXI. - Abolizione della prammatica sanzione 214-222
1. Bolla di Papa Sisto IV, 7 agosto 1472 214-217
2. Breve di Papa Sisto IV, 13 agosto 1472 217-218
3. Lettere patenti, con cui Luigi XI ratifica il concordato, 31 ottobre 1472. 219-222
XXXII. - Pace fra Innocenzo VIII e Ferdinando di Napoli, 7 febbraio 14' 2. 222-233
XXXIII. - Concordato con la Francia sotto Leone X, 1516 233-251
XXXIV. - Concordato fra i prelati portoghesi e il re Emanuele corifei
mato da Leone X, 25 luglio 1516 . . . ' 251-253
XXXV. - Concordati sui benefizi in Polonia 253-261
1. Bulla Leonis X, 1 luglio 1519 253-255
2. Bulla Clementis VII, 1 dicembre 1525 256-259
3. Copia supplicationum expeditarum in favorem ordinariorum Regni
l'oloniae . 259-2t>l
XXX VI. - Concordato tra il foro ecclesiastico e il laico in Milano confer-
mato da Papa Paolo V, 2 giugno 1615 2t>2-266
XXXVII. - Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia, 8 marzo 1630. . 266-282
XXXVIII. - Concordato Aldrovandi- Alberoni colla Spagna, 17 giugno 1717. 282-286
Concordia Facheneti 282, n.l
XXXIX - Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna, 13 maggio 1723
{Apostolici Ministerii) 286-297
Benedetto XIII inculca l'osservanza dell 'Apostolici Ministeri/ , 27 mar-
zo 1726 297-300
XL. - Progetto di accomodamento fra Benedetto XIII e Vittorio Amedeo II
re di Sardegna sull'immunità e la giurisdizione ecclesiastica,
24 marzo 1727 301-309
XLI. - Concordato fra Benedetto XIII e Vittorio Amedeo I! re di Sar-
degna, 29 maggio 1727 310-311
XLII. - Concordato sulle Abbazie di Polonia 311-321
1. Tractatus de Abbatiis in Regno Poloniae die VI. mensis Augusti Anno
Domini 1736, 6 agosto 173t>, 10 luglio 1737 311-318
2. Bolla con cui Clemente XII approva il trattato, 13 settembre 1737 . 318-321
XI. Ili - Concordato con la Spagna, 26 settembre 1737 321-327
XLIV. - Concordato col Portogallo, 19 dicembre 1737 328 330
XLV, - Concordato col re di Sardegna sui feudi ecclesiastici, 5 gennaio 1741. 331-335
XLVI. - Concordato col re di Sardegna circa la materia beneficiale, 5 gen-
naio 1741 335 337
XLVII. - Concordato con Napoli, 2 giugno 1741 338-364
XLVI1I. - Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del regno di Sardegna
sopra l'immunità e l'esercizio della giurisdizione ecclesiastica . . 364-381
1. Benedetto XIV a Carlo Emanuele III re di Sardegna, 6 gennaio 1742 364-365
2. Carlo Emanuele III Re di Sardegna a Papa Benedetto XIV, 17 gen-
naio 1742 365
3. Istruzione 365-381
Modificazioni ed estensioni della Istruzione di Benedetto XIV .... 381-405
Serie ilei Concordati
r*r,. pac.
1. Clemente XIII, 3 settembre 1763 381-385
Clemente XIII, L'I marzo 1759 381, n. 1
2. Clemente XIV, 22 settembre 1769 385-387
3 Istruzione di Clemente XIV 387-392
a) Clemente XI V a Carlo Emanuele III Re di Sardegna, 28 gennaio 1770. 87-388
b) Carlo Emanuele III Re di Sardegna a Papa Clemente XIV, 7 te b
braio 1770 188-389
< Istruzione 389-3' »2
4. Clemente XIV, 1 marzo 1770 392-395
5. l'io VI. 18 aprile 1776 395 196
6. l'io VI, 11 dicembre I771» 396 398
7. Pio VI, 9 aprile 1782 398-400
S. l'io VI, L5 settembre 1786 400-401
9. Leone XII, 20 giugno 1826 402-405
XLIX. - Concordato sulla composizione delie pensioni palatine in Porto
gallo, 30 agosto 174") 405-409
L. - Concordato tra Benedetti» XIV e Carlo Emanuele III Re di Sardegna,
24 giugno 1750 HO 113
LI. - Concordati) per il patriarcato di Aquileia tra Maria Teresa e \\ Doge
di Venezia approvalo da Papa Benedetto XIV, 6 luglio 1751 . . . 113-422
Lll. - Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna, 11 gen
naio 1753 122-437
I III. - Benedetto XIV cede al Re di Sardegna i diritti sul principato di
Masserano e la contea di Crevalcore, 13 luglio 1753 437-440
LIV. - Concordato fra Benedetto XI V e Maria Teresa per il ducato di
Milano, 17 dicembre 1757 140-443
LV. - Convenzione fra l'Arcivescovo di Cagliari e l'Ordine dei SS. Mau-
rizio e Lazzaro sulla giurisdizione temporale e il dominio utile
dell'isola di S Antioco confermata da Clemente XIII, 21 marzo 1758. W3 1". ;
LVL- Convenzione sull'immunità ecclesiastici in Baviera, 30 settembre 1758. 154 lr>7
LVI1. - Limitazione del privilegio del foro per i rei di lesa maestà in Por
togallo, 11 agosto 1759 • 457-459
LVI1I. - Istruzione sopra diversi provvedimenti per governo delle curie
ecclesiastiche nel regno di Sardegna, 14 gennaio 1761 169 167
LIX. - Accordo sulle facoltà del Nunzio in Spagna, 18 dicembre 17h6 . . 467-473
LX. - Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara, confer-
mata da Clemente XIII, 15 giugno 1767 173 l'-
Altra convenzione fra i medesimi, confermata da Pio VII, 25 agosto 1817. 482 183
LXI. - Accordo sul Tribunale della Nunziatura in Spagna, 26 marzo 1771. 184 187
LXII. - Riduzione del diritto d'asilo in Spagna, 12 settembre 1772 . . . 487 492
: Nili. - Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Mi-
chele della Chiusa, approvate da Papa Pio VI, 1 febbraio s di-
cembre 1773 493-504
LXIV. - Concordato sulla collazione di alcuni canonicati nel Belgio. 21 mag
gio 1776 505-509
L\ V. -Concordato tra Papa Pio VI e Maria I di Portogallo, 20 luglio 1778. 500-511
LXVI. - Erezione del tribunale per l'esame dei libri a Lisbona, 29 no-
vembre 1780 511-514
xiv Serie dei Concordati
PAr.. PAG.
LXVII. - Concordato fra Pio VI e L'Imperatore Giuseppe II sulle nomine
ecclesiastiche nei ducati di Milano e di Mantova, 20 gennaio 1784 . 514-515
LXVIII. - Facoltà d'ipotecare ed alienare beni ecclesiastici concesse
da Pio VI a Vittorio Amedeo III e Carlo Emanuele IV Re di Sar-
degna 516-527
1 15 marzo 1794 516-517
2. 4 settembre 1795 517-519
3. 18 luglio 1797 519-523
4. 1 dicembre 1797 523-527
LXIX - Imposizione di una gabella per l'Ospedale della Misericordia in
Parma 527-530
1. 23 giugno 1795 527-529
2. 19 aprile 1796 529-530
LXX. - Ordinamento ecclesiastico in Corsica, 1795 531-536
LXXI. - Incarico al Nunzio in Baviera di confermare una convenzione
fra il Duca di Baviera e la Prepositiva di Berchtesgaden, 3 giu-
gno 1796 536-53S
LXXII. - Ordinamento delle diocesi latine nell' impero russo, 16 otto
bre 179S 533-559
LXXIII. - Facoltà ai Vescovi di Spagna e d'America d'alienare beni di
opere pie, 13 agosto 1799 559-560
LXXIY - Concordato fra Pio VII e la Repubblica francese, 15 luglio 1801. 561-565
LXX V. - Concordato fra Pio VII e la Repubblica italiana, 16 'settem-
bre 1803 565-572
LXXVT. - Prescrizioni per il governo degli Ordini religiosi in Spagna,
15 maggio 1804 573-579
LXXVII. - Concordato di Fontainebleau 579-585
a) Articoli, 25 gennaio 1813 57-9-581
6) Lettera di S. S. Pio VII all'Imperatore Napoleone con cui ritratta
il concordato firmato a Fontainebleau, 24 marzo 1813 581-585
LXXVII1. - Concordato intorno al ripi istinamento degli Ordini religiosi
in Toscana, 4 dicembre 1815 585-590
LXXIX. - Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera,
5 giugno 1817 591-597
LXXX. - Concordato fra Pio VII e Luigi XVIII Re di Francia, 11 giu-
gno 1817 597-601
LXXXI. - Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte, 17 luglio 1817 . 601-619
LXXXII. - Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie,
16 febbraio 1818 620-637
LXXXIH. - Nuova circoscrizione delle diocesi in Polonia, 30 giugno 1818. 638-648
LXXXIV. - Muova circoscrizione delle diocesi del Regno di Prussia, 16 lu-
glio 1821 648-665
Breve Quod de fidelium, 16 luglio 1821 665-666
LXXXV. - Nuova circoscrizione delle diocesi nelle Provincie del Reno
superiore, 16 agosto 1821 667-676
LXXXVI. - Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia, 6 ottobre 1822 . 677-688
LXXXVII. - Nuova circoscrizione delle diocesi del Regno di Hannover,
16 marzo 1824 68^-696
Serie dei ' ovcordati
ì
TAG. r\r..
I. XXXVIII - accordo fra la Casa Ducale di Lucca e l'amministrazioni
dei beni ecclesiastici approvato da Leone XII, 6 maggio 1826. . . 697-700
I ,\\\l\ - Norme per l'elezione episcopale ecc. nelle diocesi dell.
viride del Reno superiore.il aprile 1827 700-703
Breve Ne sacra, 28 maggio 1827 703
XC. - Concordato tra Leone XII eGuglielmo] Re dei Paesi Bassi, 18 giù
gno 1827
XCI. - Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri per il vescovado di Ba-
silea ed accessione a questo dei Cantoni di Argovia e Turgovia,
1828-1830 711-721
1. Convenzione fra Leone XII e i Cantoni di Lucerna, Berna, Soletia
e Zug, 20 marzo 1828 711-714
2. Nuova circoscrizione del vescovado di Basilea, 7 maggio 1*28 . . . 714-719
Breve Quod ad rem sacrarti, 15 settembri- 1828 71'' 20
Recessione dei Cantoni d'Argovia e Turgovia al vescovado di Ba
silea, 2 dicembre 1828 720-722
4. Approvazione dell'accessione, 23 marzo 1830 722-724
XCII - Concordato fra Gregorio XVI e Ferdinando 11 Ri- di Napoli Milla
immunità personale, 16 aprile 1834 724-725
XC1II. - Istruzione ai Vescovi del Regno di Sardegna sui registri parroc-
chiali 725-736
1. Gregorio XVI a Carlo Alberto Re di Sardegna, 24 agosto 1836 . . 72.V726
2. Carlo Alberto Re di Sardegna a Papa Gregorio XVI, 20 ottobre 1836 726
3. Istruzione della Sacra Congregazione degli Affari Ecclesiastici
Straordinarii, 23 agosto 1836 727-736
XCIV.-Coneordatocol Re di Sardegna sull'immunità personale, 27 marzo 1841 7 :■ 738
^ XCV. - Concordato tra Gregorio XVI e Francesco IV Duca di .Modi na
sul foro e amministrazione dei beni ecclesiastici 739-747
1. Breve di Gregorio XVI. 30 aprile 1841 739-740
2. Decreto del Duca Francesco IV, 8 maggio 1841 740-742
Due decreti del Duca Francesco IV, 13 aprile 1846, 24 febbraio 1851 . 742-717
XCVI. - Riorganizzazione del Vescovado di San Gallo, 7 novembre 1845 747-750
XC VII. - Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie, 3 ago-
sto 1847 751-765
1. Articoli concordati 751-761
2. Articoli non concordati 761-765
X XCVIII. - Concordati fra Pio IX e Leopoldo li Granduca di Toscana . . 765-769
1. Concordato preliminare, 30 marzo 1848 765-767
2. Concordato definitivo, 25 aprile 1851 767-769
IC. - Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna, 46 marzo 1851. 77<i-7'«>
Concordato con la Spagna, 27 aprile 1845 796-799
C. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica, 7 ottobre 1852 . 800-809
CI. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala, 7 otto-
bre 1852 810-821
CU. - Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria,
18 agosto 1855
1. Concordato 821-829
2. Articolo segreto 829
Serie dei Concordati
PAG. PA6.
Documenti relativi 830-844
a Lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
17 agosto 1855 : 830-832
b) Risposta del Cardinale Viale Prelà, 18 agosto 1855 832-833
. Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
18 agosto 1855 833-836
d) Risposta del Cardinale Viale Prelà, 18 agosto 1*55 836-837
e) Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
18 agosto 1855 837-840
/) Risposta del Cardinale Viale Prelà, 18 agosto 1855 840-841
g) Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
18 agosto 1855 841
h) Pio IX ai Cardinali, Arcivescovi e Vescovi dell'Impero Austriaco,
5 novembre 1855 842-844
CHI. - Concordato fra Pio IX e Pietro V Re di Portogallo intorno al Patro-
nato delle Indie, 21 febbraio 1857 844-852
CIV. - Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg, 8 aprile 1857. 853-862
Documenti relativi 862-875
a) Lettera del Barone von Ow al Cardinale von Reisach, 8 aprile 1857. 862-864
b) Risposta del Cardinale von Reisach al Barone von Ow, 8 aprile 1857. 864-866
r Lettera di Pio IX al Vescovo di Rottenburg, 22 giugno 1857 . . • 866 867
d Pio IX al Vescovo di Rottenburg, 30 giugno 1857 868-875
CV. - Accordo fra Pio IX e Francesco V Duca di Modena su beni eccle-
siastici, 1857 876-880
1. Breve di Pio IX al Duca, 23 giugno 1857 876-879
2. Decreto del Duca, 14 novembre 1857 879-880
CVI. - Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden, 28 giugno 1859. 880-895
Documenti relativi 895-920
a) Dichiarazione dei plenipotenziarii, 12 settembre 1859 895-897
b Lettera dei plenipotenziarii Badesi al Cardinale von Reisach, 28 giu-
gno 1859 897
i Altra lettera dei medesimi al medesimo, 28 giugno 1859 .... 897-898
d) Altra lettera dei medesimi al medesimo, 28 giugno 1859 .... 899
e) Altra lettera dei medesimi al medesimo, 28 giugno 1859 .... 899
f\ Lettera del Cardinale von Reisach ai plenipotenziarii Badesi, 28 giu-
gno 1859 899-900
g) Altra lettera del medesimo ai medesimi, 28 giugno 1859 .... 900-903
li Altra lettera del medesimo ai medesimi, 28 giugno 1859 .... 903-904
i Altra lettera del medesimo ai medesimi, 28 giugno 1859 .... 904
k) Pio IX all'Arcivescovo di Friburgo in Brisgovia, 29 settembre 1R59 904-907
l I ttera del Cardinale Antonelli all'Arcivescovo di Friburgo in
Brisgovia, 30 settembre 1859 907-920
C VII. - Concordatola Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna, 25 agosto 1859. 920-929
CVI II. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Haiti, 28 marzo 1860 929-934
Documenti relativi 935-936
a) Lettera del Ministro plenipotenziario di Haiti al Cardinale Anto-
nelli, 28 marzo 1860 935
b) Risposta del Cardinale Antonelli, 28 marzo 1860 935-936
Serie dei Concordati
PAG. PAG.
I l\ I on o dato tra Pio IXc la Repubblica di Honduras, 9 luglio 1861. 936-947
Documenti relativi:
a) Lettera del Cardinale Antonella a S. E.C. Gutierrez, 9 luglio 1861. 948
b) Risposta di S. E. C. Gutierrez, 9 luglio 1861 948
\ - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua, 2 novembre 1861 '*.|s-')V'
CXI.- Concordato fra Pio IX e la Repubblicadi S. Salvador, 22 aprile 1862 960-970
CXII. - Concordato fra Pio IX e la Repubblicadi Venezuela, '.'"luglio 1862 971-983
CXI1I. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore, 26 settem-
bre 1862 983-995
Documenti relativi :
a)-d) Il Cardinale Antonelli al Ministro plenipotenziario dell'Equa-
tore, 26 settembre 1862 ' 995-999
CXIV. - Convenzione per l'incorporazione di Poschiavo e Brusio alla
diocesi di Coirà, 23 ottobre 1869 1000
CXV, - Nuova versione del concordato della Repubblica dell'Equatore,
2 maggio 1881 1001-1013
CXVI. - Convenzione fra la Santa Sede ed il Governo Austro-Ungarico
per la Bosnia ed Erzegovina, 8 giugno 1881 1014-lnlò
CXVII. - Accordi stipulati fra la Santa Sede ed il Governo Russo, 24 di-
cembre 1882 1016-1018
A. -a I lomanda del Governo Russo circa diocesi soppresse dal me-
desimo 1016
b) Adesione della Santa Sede alla domanda 1016
B. - a) Convenzione fra la Santa Sede ed il Governo Russo circa i
Seminarii 1016-1017
h Dichiarazione del Governo Russo circa i Seminarii li il 7
' . Accordo fra la Santa Sede ed il Governo Russo relativo all'Acca-
demia Ecclesiastica di Pietroburgo 1017-1018
D. Dichiarazione del Governo Russo colla quale si obbliga alla revo-
cazione o modificazione delle misure eccezionali prese contro il
Clero 1018
CXVIII - Concordato colla Repubblica di Guatemala, 2 luglio 1884 . . 1018-1020
Documenti relativi 1020-1021
a) Lettera del Ministro di Guatemala al Cardinale Jacobini, 2 lu-
glio 1882 ' 1020
fr Risposta del Cardinale Jacobini, 3 luglio 1882 1020-1021
( XIX - Convenzioni per il Canton Ticino, 1884, 1888 1021-1027
1. Convenzione per regolare la situazione religiosa delle parrocchie
del Canton Ticino, 1 settembre 1884 1021-1022
2. Convenzione per l'amministrazione apostolica nel Canton Ticino,
23 settembre 1884 1023-1025
3. Convenzione relativa all'Amministratore apostolico del Canton
Ticino, 16 marzo 1888 1025-1027
CXX. - Convenzione per l'amministrazione regolare della diocesi di Ba-
silea, 1 settembre 1884 1027-1029
CX XI. - Concordato fra Leone XIII e Luigi 1 Re di Portogallo sul Patro-
nato Regio nelle Indie orientali ln'.H»-1048
1. Concordato, 23 giugno 1886 1029-1039
xviii Serie dei Concordati
PAG. PAG.
2. Documenti per l'esecuzione del concordato 1039-1048
a Mota di Mons. Sostituto della Segreteria di Stato -all'Ambascia-
tore portoghese, 9 marzo 1887 103^-1040
b) Nota responsiva dell'Ambasciatore, 15 marzo 1887 1041-1042
< ) .Vota dell'Emo Rampolla all'Ambasciatore portoghese, 27 feb-
braio 1890 1042-1043
d) Nota responsiva dell'Ambasciatore, 3 marzo 1890 1043-1044
e) Nota dell'Emo Rampolla all'Ambasciatore portoghese, 14 otto-
bre 1891 1044-lU4b
f) Nota responsiva dell'Ambasciatore, 21 ottobre 1891 1047-1048
CXXII. - Convenzione fra Leone XIII e Niccolò I Principe del Monte-
negro, 18 agosto 1886 1048-1050
CXXIII. - Accordo fra la Santa Sede e il Governo della Repubblica
Francese per Pondichery, 1 settembre 1886 1050-1031
CXXIV. - Concordato colla Repubblica di Colombia 1051-1069
1. Concordato, 31 dicembre 1887 1051-1061
2. Concordato addizionale, 20 luglio 1892 1061-1068
3. Lettera dell'Emo Rampolla ai Vescovi di Colombia, 3 luglio 1893 1068-1069
CXXV. -Accordi stipulati per l'isola di Malta 1069-1079
1. Intorno ai matrimonii 1069-1071
a) Decretum S. C. Negotiis Ecclesiasticis Extraordinariis praepo-
sitae, 12 gennaio 1890 1069
b) Nota del Cardinale Segretario di Stato al Generale Simmons,
17 gennaio 1890 1069-1070
e) Risposta del Generale Simmons, 18 gennaio 1890 1070-1071
2. Sull'educazione del Clero *". 1071-1074
a) Nota del Cardinale Segretario di Stato al Generale Simmons,
22 gennaio 1890 1071-1072
b) Risposta del Generale Simmons, 22 gennaio 1890 1072-1074
3. Sulla elezione dei Vescovi 1074-1079
a) Nota del Cardinale Segretario di Stato al Generale Simmons,
20 marzo 1890 1074-1075
b) Risposta del Generale Simmons, 26 marzo 1890 1075-1079
CXXVI. - Concordato colla Repubblica dell'Equatore sulla sostituzione
delle decime, 8 novembre 1890 1079-1085
Documenti relativi 1085-1086
a) Nota del Cardinale Rampolla a S. E. L. A. Larrea, 9 novem-
bre 1890 1085
b) Risposta di S. E. L. A. Larrea, 10 novembre 1890 1085-1086
Convenzione del 30 settembre 1865 1086-1088
C XXVII. - Accordo sulla sistemazione della diocesi di Cartagine, 7 no-
vembre 1893 .••■'■ 1088-1089
1. Nota diplomatica dell'Emo Card. Segretario di Stato a S. E. l'Am-
basciatore di Francia 1088-1089
2. Nota diplomatica di S. E. l'Ambasciatore di Francia all'Emo Card.
Segretario di Stato di Sua Santità 1089
CXXVIII. - Concordato per l'erezione della facoltà teologica nell'Uni-
versità di Strasburgo, 5 dicembre 1902 - 1090-1091
Serie dei Concordati
CXXIX. - Convenzione ira l'io X e Alfonso \l!l l\<- di Spagna relativamente
agli Ordini Religiosi, 19 giugno 1904 1091-10 l
CXXX. - Accordo preliminare colla Spagna per modifiche al concordato del 1851,
12 luglio 1904 1094-1095
* XXXI. - Concordato perle missioni cattoliche nel Congo, 26 maggio 1906 1096-1097
CXXXII. -Convenzione sull'insegnamento nei Seminarli della Polonia Russa,
22 luglio 1907 1097-1098
Convenzione del 1897 . . 1098-1099
CXXXIII. - Concordato tra Pio X e Pietro I Re di Serbia, 24 giugno 1914 . 1100-1103
I.
LEGAZIA DI SICILIA.
1. - Urbano II conferisce la legazia a Ruggero conte di Calabria e di Sicilia.
5 luglio 1098.
Urbanus episcopus seruus seruorum Dei. Carissimo filio Rogerio corniti Calabriae
et Siciliae salutem et apostolicam benedictionem. Quia prudentiam tuam supernae
maiestatis dignatio multis triumphis et honoribus exaltauit et probitas tua in Sarace-
norum finibus ecclesiam Dei plurimum dilatauit sanctaeque sedi apostolicae deuotam
se multis modis semper exhibuit, nos in specialem atque carissimum fìlium eiusdem
uniuersalis ecclesiae assumpsimus. Idcirco de tuae probitatis sinceritate plurimum
confidentes, sicut uerbis promisimus, ita etiam litterarum auctoritate firmamus: quod
omni uitae tuae tempore uel filii tui Simonis aut alterius qui legitimus tui haeres
exstiterit, nullum in terra potestatis uestrae praeter uoluntatem aut consilium
uestrum legatimi Romanae ecclesiae statuemus, quinimmo quae per legatum acturi
sumus, per uestram industriam legati uice exhiberi uolumus, quando ad uos ex
latere nostro miserimus ad salutem uidelicet ecclesiarum, quae sub uestra potcstate
existant, ad honorem beati Petri sanctaeque eius sedis apostolicae, cui deuote
hactenus obedisti, quamqe in opportunitatibus suis strenue ac fideliter adiuuisti. Si
vero celebrabitur concilium, tibi mandauero, quatenus episcopos et abbates tuae
terrae ' mini mittas, quot et quos uolueris mittas, alios ad seruitium ecclesiarum ac
tutelam retineas. Omnipotens Dominus actus tuos in beneplacito suo dirigat et te
a peccatis absolutum in uitam aeternam perducat.
Dat. Salerni per manum Ioannis sanctae Romanae ecclesiae diaconi, III. nonas
iulii, indictione VII, pontirìcatus domini Urbani secundi [anno] XI.
Da edizione di E. Caspar in Quelle» inid Forschuugeu aus Italie». Archiven nini
Bibliotheken herausgeg. vo»i kgl. Preus*. Iustititt i» Rovi VII (1904), 218-219.
2. - Pasquale II determina le funzioni della legazia.
1" ottobre 1117.
Paschalis papa II Rogerio corniti Siciliae. Ante Sarracenorum invasionem Sicilie
insula romane ecclesie adeo familiaris fuit ut semper in ea Romani pontifices et patri-
moniorum suorum curatores et sue vicis representatores habuerint. Patri autem tuo
divina gratia prerogativam contulit, ut suo et suorum labore ac sanguine Sarraceni
1 Caspa r : «terre».
2 Legazia di Sicilia - Monarchia Sicilia a. 1117, 1728
ab eadem insula pellerentur, et in ea Dei ecclesie restituerentur. Unde, sicut in tuis
litteris suggessisti, antccessor meus patri tuo legati vicem gratuita benignitate con-
cessit. Nos quoque tibi post ipsum eius successori concessimus, ea videlicet ratione
ut si quando illuc ex latere nostro legatus dirigitur, quem profecto vicarium intel-
ligimus, que ab eo gerenda sunt per tuam industriam effeetui mancipentur. Sic enim,
sic in ecclesia seculares potestates dispositas legimus, ut quod ecclesiastica humi-
litas minus valet, secularis potestas sue formidinis rigore perficiat. Nam personarum
ecclesiasticarum seu dignitatum judicia nusquam legimus laicis vel religiosis fuisse
commissa. Porro episcoporum vocationes ad synodum quis unquam sibi legatus aut
vicarius usurpavit? quod aliquando singularibus aliquando pluralibus litteris per
quoslibet solet nuntios fieri. Cognosce, fili karissime, modum tuum, et datam tibi a
Domino potestatem noli contra dominicam erigere potestatem. Sic enim a Domino
Romane ecclesie potestas concessa est ut ab hominibus auferri non possit. Disce
in comitatu tuo bonorum imperatorum exempla, ut ecclesias non impugnare studeas
set juvare, non judicare aut opprimere episcopos set tamquam Dei vicarios venerari.
Que a patre tuo nobilis memorie R(ogerio) comite Ecclesiae data sunt, per te nulla-
tenus minuantur, set potius augeantur. Noli Deum precedere set sequaris, quia eo
duce non offendes set vite lumen habebis. Hec tibi tamquam filio karissimo precipio,
hec moneo; si ut spondes obedieris et obtemperaveris, tuam profecto salutem obtem-
peraberis. Omnipotens Dominus suo te beneplacito dirigat, conservet atque custodiat.
Datum Anagnie kal. Octobris.
Da Jaffé-Loewenfeld, Regesta Pontificum Romanorum, n. 6562 (I, 766 s.) e Fabre-
Duchesne, Le « Liber Censitimi » de VEglise Romaine (Bibliothèque des Écoles francaises
d' Athènes et de Rome) II, 125 s., con nuova collazione del testo dato dal libro XI dei Gesta
panperis scolaris Albini in Cod. Ottob. 3057 , f. 151r Biblioteca Vaticana).
3. - Benedetto XIII ristabilisce il tribunale della Monarchia Sicula fissan-
done il funzionamento. '
30 agosto 1728.
BENEDICTUS EPISCOPUS
i
SERVUS SERVORUM DEI
AD PERPETUAM REI MEMORIAM.
Fideli ac prudenti dispensatori, quem in supremo Apostolatus apice constituit Dominus
super familiam suam, maxime convenit tradita sibi coelitus uti potestate, ut, si quae sint
inter pontiticalem auctoritatem et regiam potestatem contentiones, quantum fieri potest,
amoveantur, utque nedum tìdelium populorum pericula arceantur, sed etiam incommoda
leniantur, prout, locorum et tcmporum ratione habita, magis in Domino videbitur expedire.
1 Soppressa da Clemente XI colla Bolla Romamis Ponti/ex del 20 febbraio 1715 (in Bull. Rom. Cocq.-Main. XI,
39-43; ed. Taur. XXI, 651-658), la cosi detta Monarchia Sicula venne ripristinata da Benedetto XIII coll'ordinamento
segnato nella Bulla qui sopra. Ottenne poscia qualche facoltà da Gregorio XVI col Breve Iamdiu del 3 marzo 1816
(A. M. Bernasconi, Ada Gregorii XVI III, Romac 1902, 467 s., n cccxlix) e da Pio IX col Breve Peculiaribus del
26 gennaio 1856 (Pu IX Acta, Pars prima, Voi. II, Romae 1858, 499 509). Indi fu abolita definitivamente dal mede-
simo Pontefice colle Lettere Apostoliche Suprema universi del 28 gennaio 1864 (Pu IX Aeta. Pars prima. Voi. IV,
Romac 1869, 338-350), rese di pubblica ragione nel 1867 (v. ibid. 368).
a. l"a8 Legaste di Sicilia - Monarchia Siculo 3
Cum itaque felicis recordationis Clemens Papa XI praedecessor noster Apostolicam
Regni Siciliae ultra Pharum legationem ac monarchiam nuncupatam, eiusque tribunal
extinxerit ac suppresserit et aboleverit, si quae essent privilegia et indulto a quibus-
cumque Romanis Pontilicibus praedecessoribus quomodolibet concessa revocaverit et abro-
gaverit, et certuni interim modum praescripserit, quo causae ad forum ecclesiasticum per-
tinentes cognosci et in eodem regno line debito terminar! possent, quemadmodum in eius
apostolicis litteris, expeditis anno millesimo septingentesimo decimo quarto et millesimo
septingentesimo decimo quinto plenius continetur; cumque carissimus in Christo lìlius
noster Carolus VI in Romanorum imperatorem electus, Siciliae ultra Pharum rex, exponi
nobis nuper fecerit, iura apostoltcae legationis in eodem regno, sibi, eiusdem haeredi legi-
timo et possessori, ex privilegio signanter Urbani Papae II praedecessoris nostri, compe-
tere, quae quidem iura iam olim Rogerio corniti e Normannorum gente eiusque successo-
ribus, ob eliminatam Saracenorum tyrannidem, catholicam tìdem restitutam, ecclesiasque,
patriarchatui Constantinopolitano tunc temporis adhaerentes, Romanae Sedi iierum subie-
ctas, concessa, anteactorum sex saeculorum decursu usque ad Caroli II obitum, in suo
robore atque usu permanserint ; hinc nos, etsi compertum habeamus, huiusmodi rationibus
eumdem praedecessorem nostrum, praesertim propter abusus, quos irrepsisse constabat,
minime acquievisse, nosque ipsi, dum cardinalatus honore fungebamur, eidem constitu-
tioni reverenter subscripserimus, omniumque circumstantiarum opportune reminiscamur ;
attamen, cum graves inde exortae fuerint contentiones atque mala non sine animarum per-
nicie, publicaeque tranquillitatis detrimento, serio propterea considerantes, quantum pasto-
ralis sollicitudinis intersit, causas etiam talium contentionum avertere ac prorsus elimi-
nare, ita ut, abusibus e medio sublatis, ius ex aequo universis reddatur, ex voto Congrega-
tionis venerabilium fratrum nostrorum sanctae Romanae Ecclesiae cardinalium, prò huius
negocii examine specialiter deputatae, ac etiam motu proprio, et ex certa scientia et matura
deliberatione nostris, deque apostolicae potestatis plenitudine, finem huic operoso gravis-
simoque negocio imponentes, nostra hac perpetuo valitura constitutione, vim et efìectum
concordiae habente, haec, quae sequuntur, decernimus et sancimus, ac inviolabiliter ab his,
ad quos spectat, et in futurum spectabit, observari mandamus.
I. Causae omnes, ad forum ecclesiasticum quomodolibet pertinentes, iis exceptis quae
vere maiores sunt, quaeque iuxta canonicas sanctiones apud Apostolicam Sedem tractari,
et a Romano Pontifice, vel a iudicibus quos ipse specialiter deputaverit, cognosci debent,
non alibi, quam in ipso Siciliae ultra Pharum regno cognoscantur, et fine debito, quem
iustitia postulaverit, terminentur, ita videlicet ut non exemptorum causae in prima instantia
coram Ordinariis locorum dumtaxat cognoscantur nec ab eorum curiis avocentur nisi per
viam legitimae appellationis a sententia definitiva, aut ab interlocutoria vim definitivae
habente, vel ab actu, cuius gravamen per appellationem a definitiva reparari nequeat, vel
praeiudiciale sit invertendo iustum iuris et iudiciorum ordinem, aut nisi integro biennio, a
die motae litis computando, coram ipsis Ordinariis remanserint indecisae, quemadmodum a
Concilio Tridentino in cap. XX Causae omnes, sessione XXIV De reformatione , decretum
est; sique secus fiat, quaecumque appellalo, inhibitio, aut sententia, eo ipso nulla et irrita
sit, iuxta eiusdem Concilii praescriptum; respectu vero exemptorum ab Ordinariis, iudex
ecclesiasticus, a rege illius regni, ut infra dicendum, nominatus et delegatus, et prò tempore
eius arbitrio nominandus et delegandus, tamquam Ordinarius, de causis civilibus et crimina-
libus illorum, ut postea dicetur, cognoscat, ne aliter huiusmodi personae et iura sine provi-
dentia remaneant. A sententia Ordinarli ad metropolitanum appelletur, servata itidem in
omnibus forma in antedicti Concilii decretis constituta.
II. Postquam vero metropolitanus in causa pronunciaverit, vel in secunda instantia quoad
sententias suorum suffraganeorum, vel in prima quoad causas propriae dioecesis, possint
4 Legasta dì Sicilia - Monarchia Sicilia a. 1728
partes, vel earum altera, provocare ad eum virum in iure canonico doctorem, seu licentiatum,
nobilumi universitatum more, diligenti examine praecedente, promotum, et in ecclesiastica
dignitate constitutum, a carissimo filio nostro Carolo VI in Romanorum Imperatorem electo
et Siciliae rege, eiusque in regno Siciliae ultra Pharum successoribus, aut de eorumdem
mandato, ex concessione Sedis Apostolicae deputatum et delegatimi, et in posterum ab ipso
eiusque in eodem Regno successoribus aut de eorumdem mandato deputandum et delegan-
dum: quem eo ipso delegatimi auctoritate Sedis Apostolicae constitutum, et prò tempore
constituendum, recognoscimus et firmamus, ut causas ecclesiasticas antedictarum appella-
tionum in praedicto regno Siciliae ultra Pharum cognoscere aliaque inferius exprimenda
peragere possit, servatis tamen praemissis aliisque inferius explicandis, ita ut quidquid
aliter sive scienter sive ignoranter fieri contigerit, ipso iure nullum irritumque sit.
III. Si vero antedictus index gravamen inferat, vel quomodocumque partes, sive earum
altera, gravatas ab eiusdem sententia seu decreto sese senserint, tunc, ut appellationis atque
extremae provocationis remedio omnibusque legum atque canonicarum sanctionum auxiliis
christifideles praedicti Siciliae regni uti et frui possint, eademque remedia, iuris ordine
servato, sicut oportet, experiri, idem carissimus in Christo filius Siciliae rex, eiusque succes-
sores in perpetuum, vel alter de eiusdem aut de ipsius successorum mandato, sedulo provi-
debunt, ut apertum atque patens sit l omni tempore tribunal, seu curia in qua tamen vir,
etiam in dignitate ecclesiastica constitutus, atque, ut supra, in utroque iure licentiatus seu
doctor, deputatus et delegatus, cum tribus aliis assessoribus in utroque iure versatis, eodem
pariter modo, uti supra, deputandis et nominandis, ius reddat, atque primum diligenter
expendat an appellatio reiici vel admitti debeat, et quibus clausulis causa committenda sit.
Quoties vero causa fuerit visa digna ulteriori cognitione, eam primo cognoscat et iudicet
idem modo dictus iudex, a quo ulteriori cognitione digna decreta est, adhibito eorumdem
assessorum Consilio. Quod si post haec res adhuc ulteriori discussione opus habeat, nec lis
finita sit, eadem coram altero idoneo ecclesiastico iudice, ut supra, cum assessoribus vel
consiliariis nominando, discutiatur; et ita deinceps:ita tamen ut causa in quacumque
instantia coram iudice ecclesiastico semper pertractetur, et, in omnibus iuris ordine servato,
terminetur.
IV. Appellantes in una causa, omnino subiecti remaneant, quoad alias causas, iurisdi-
ctioni suorum Ordinar: orum, a qua eximi nec a metropolitano nec a delegato possint, nisi in
casibus a iure canonico praescriptis.
V. In causis, in quibus conservatores regularium decreium vel sententiam tulerint, qui
se ab illis gravatum existimaverit, recursum similiter habere poterit ad antedictum delega-
tum: qui quidem, si, inspectis utriusque partis iuribus, appellationem duxerit admittendam,
ipse in talis causae cognitione, prout iuris fuerit, procedet: sique partes, vel earum altera,
de gravamine ab eius iudicato sibi illato, conquereretur, id servetur, quod supra de appel-
lationibus a decreto vel sententia iudicis delegati statutum est. Ceterum praedicti conserva-
tores inviolate servare debeant praescripta in constitutionibus felicis recordationis Innocentii
Papae IV, Alexandri IV, BonifaciiVIII,Gregorii XV, aliorumque nostrorum praedecessorum,
necnon in Concilii Tridentini decretis, sub poenis ibidem contentis.
VI. Appellationes nunquam recipiantur, nisi, per publica documenta realiter exhibenda,
prius constiterit, appellationem a sententia definitiva vel habente vim definitivae, aut a gra-
vamine quod per definitivam sententiam reparari non possit, vel quod praeiudiciale sit in
casibus a iure non prohibitis, per legitimam personam et intra statuta tempora fuisse inter-
positam aut prosecutam; nec, praeterquam in casibus a iure permissis, dum causa coram
inferioribus iudicibus pendet, ante definitivam sententiam vel vim definitivae habentem, de
1 . Sit> manca in Bull. Rom. Coco.-Main. e ed. Taur., che pongono e in..
a. 1728 Legasia di Sicilia - Mona idi in Sicilia 5
gravamine, quod asseratur illatum, superiores cognoscere possint, li*.-*, i citra praeindirium
ordinarli cursus causae sese id facere declarent; nec ad hunc effectum liceat eis inhibere,
aut etiam simpliciter mandare ut ipsis copia processus mittatur, etiam expensis appellantis
vel recurrentis, nisi in casibus a iure permissis.
VII. Inhibitiones, post appellationes sicut praemittitur admissas, non concedami»- nisi
cnm insertione tenoris sententiae aut decreti, a qua vel a quo provocatum fuerit; alias inhi-
bitiones et processus et inde secuta quaecumque sint ipso iure nulla, eisque impune liceat
non parere. Sed si appellans asserat sententiae vel decreti sive appellationis interpositae
exemplum authenticum habere se non posse culpa iudicis, a quo, vel aetuarii; Urne, sive
metropolitanus, sive praefatus iudex ecclesiasticus delegatus, respective, iniungat iis, ad
quos pertinet, ut, soluta actorum mercede, exemplum in torma probante tradatur appellanti
intra brevem terminum: et interim nihil novi corani indice, a quo, contra appellantem
attentetur.
Vili. A decretis Ordinariorum, in visitatione vel prò correctione morum editis, nullus sit
appellationi locus quoad effectum suspensivum, nisi cum visitator, citata parte, et adhibila
causae cognitione, iudicialiter processero, et in aliis casibus a iure permissis.
IX. Cum a gravamine, quod per detìnitivam reparari nequeat, vel quod praeiudiciale sit,
appellatur, nonnisi visis actis, ex quibus apparet de gravamine, appellalo admittatur, aut
inhibitio vel provisio ulla concedatur.
X. In causa indebitae carcerationis, quatenus sit secuta cum mandato iudicis verbali,
possit iudex appellationis expedire inhibitiones vigore appellationis, constito sive per deposi-
tionem duorum testium de mandato, sive per documentum notarii vel custodis carcerum, de
carceratione. Incausis vero comminatae iniustae carcerationis, vel torturae, vel exeommunica-
ttonis, non expediantnr inhibitiones generales et indefinitae, sed tantum compulsoriales prò
transmissione copiae actorum ad effectum cognoscendi an sit deferendum nec ne appella-
tioni, adiuncta in dictis litteris compulsorialibus inhibitione ut interim iudex, a quo, ad ulte-
riori non procedat; et quatenus, visis actis, resultet evidensgravamen, tunc admittatur appel-
lalo cum inhibitione, et causa cognoscatur coram iudice, ad quem. Si vero de huiusmodi
gravamine non constet, remittatur causa ad iudicem a quo cognoscenda in prima instaniia.
XI. Acta originalia primae instantiae notarius sive actuarius mittere ad iudicem appel
lationis minime cogatur, nisi natura ipsa causae id fìagitet, aut probabilis aliqua falsitat is
suspicio incidat, quae iudicialiter apposita ab interesse habentibus fuerit: et tunc, post termi-
nationem causae, statini remittantur ad Ordinarium, et in eius curiae tabularlo asserventur.
XII. Causa appellationis pendente, appellans in eodem ubi reperitur carcere perma-
neat, quoad iudex, ad quem causae cognitio devolvenda est, visis actis, causaque cognita,
aliter decreverit: et tunc quidem, si a decreto secundi iudicis vim definiti vae habente appel-
latum fuerit, nihil ipsc interim mandare aut prò decreti sui executione attentare poterit,
donec per iudicem superiorem aliter fuerit ordinatum; exceptis tamen casibus, in quibus
aliter a iure statutum sit, et in quibus appellatio contra decretum excarcerationis effectum
tantum devolutivum, favore libertatis, producit.
XIII. Censura ecclesiastica, in appellantem prolata, revocari aut nulla declarari per iudi-
cem appellationis etsi is sit delegatus, non possit, nisi prius auditis partibus et causa cognita;
et tunc, si eam esse iustam constiterit, ad iudicem, qui exeommunicationem protulit, remit-
tatur appellans, et ab ipso iuxta sacros canones benefìcium absolutionis, si humiliter petierit
debitamque emendationem praestiterit, oblincat; si vero iniustam essi' appareat, index appel-
lationis absolutionem concedati et si dubitetur an iusta fuerit vel iniusta, quamvis honestius
sit ut ad exeommunicatorem intra brevem aliquem competentem terminum, eidem praetì-
gendum. absolvendus remittatur, iudex nihilominus appellationis, hoc casu, per se poterit
eum absolvere.
Lcgazia di Sicilia - Monarchia Siculo a. 1728
XIV. Absolutioad cautelarci, nonnisi servatis de iure servandis, cura dubitatur de nullitate
excommunicationis vel ab homine prolatae vel a iure inflictae, si dubium facli vel probabile
dubium iuris occurrat, eoncedenda erit tamquam ad breve tempus, cum reincidentia, necnon
praestita per excommunicatum cautione de stando iuri et parendo mandatis Ecelesiae. Quod
si, iuxta formam a iure praescriptam, apparebit aliquem ob manifestarci offensam excommu-
nicatum fuisse, debitam etiam satisfactionem praestare, necnon ob contumaciam manifestam,
expensis quoque satisfacere, et cavere de iudicio sisti coram excommunicatore tenebitur,
priusquam antedictam absolutionem obtineat. Praeterea huiusmodi absolutiones cum rein-
cidentia a iudice appellationis, etiamsi sit antedictus iudex, committantur ipsis Ordinariis
excommunicantibus, cum clausula, ut intra tres dies absolvant censuratos; dummodo tamen
excommunicati in eodem loco sint ubi degunt Ordinarii. Quod si in eodem loco non sint,
vel si Ordinarii, praesentes et requisiti, absolvere recusaverint vel neglexerint, absolvantur
a confessano iuxta formam eiusdem commissionis a iudice appellationis, ut praefertur, expe-
diendae. Ceterum commissiones praedictae de absolvendo, non ipsis Ordinarii immediate et
personaliter, sed eorumdem cancellariis praesentari debent, ut reverentia episcopis debita
sartatecta servetur, et a praesentatione, cancellano facta praedicti tres dies numerari debeant.
Cedulones autem, in casu absolutionis obtinendae ad certum tempus cum reincidentia, qua-
tenus affixi fuerint, non amoveantur; sed dumtaxat tegantur, tectique remaneant durante
termino in absolutione praefixo; salva tamen praxi ibidem servata de eorumdem in non-
nullis casibus amotione.
XV. A sententia definitiva, contra verum contumacem prolata, ' appellatio non recipia-
tur, nec inhibitio aut alia quaevis provisio. durante contumacia, concedatur.
XVI. Ubi in causis criminalibus Ordinarii locorum processerint ex officio, si ab eorum-
dem sententiis appellatio vel ad metropolitanum vel ad praedictum iudicem interposita fuerit,
tunc procuratores fiscales curiae metropoli tanae vel tribunalis praetati delegati actoris2 vices
gerant, et instantias aliosque actus desuper necessarios peragant et prosequantur, ut prae-
dictorum Ordinariorum sententiae confirmationem et executionem, si ita fuerit iustitiae con-
sonum, obtineant. Quod si, dictis procuratoribus fìscalibus non citatis vel auditis, contrarias
sententias in gradu appellationis proferri contigerit, istae prorsus nullae sint ac irritae cum
omnibus actis gestis; quinimmo praecedentes Ordinariorum sententiae executioni mandentur,
perinde ac si appellatio ab ipsis interposita nullatenus fuisset.
XVII. Pauperibus litigantibus condonentur sportulae et emolumenta quaecumque etiam
cancellano alioquin debita: aliae itidem quaecumque expeditiones gratis dentur, ac etiam
copiae publicorum instrumentorum sive testamentorum, necnon regesta et copiae actorum
transmittendorum ad iudicem appellationis: et haec in causis tam civilibus quam crimina-
libus. Quo vero ad probationem paupertatis, ea summarie fiat per testes, gratis similiter
examinandos, et quoad ipsam paupertatem stetur arbitrio iudicis.
XVIII. In criminalibus causis regularium, quando deliquerint intra claustra, Tridentini
Concilii et peculiarium illius Ordinis, quem quisque delinquens professus fuerit, constitutio-
num dispositio exacte servetur. Quod si delinquant extra claustra, vel extra monasterium
degant, ab episcopis, iuxta eiusdem Concilii Tridentini et apostolicarum constitutionum prae-
scriptum, iudicentur et puniantur. Qui vero ab episcopi iudicio gravamen sibi illatum puta-
verint, recursum habere poterunt ad antedictum iudicem, qui, ubi appellatio admittenda de
iure fuerit, causae revisionem assumet. Quod si quis ab huius etiam iudicis sententia vel
decreto se gravatum existimaverit, ea serventur, quae prò appellantibus a decreto iudicis
delegati supra exposita sunt. Si vero praelati exempti, alios superiores in regno Siciliae
1 L'ed. Taur. stampa: < A. s. d., contra verum. contumacem» e nota: «Ni Iegcndum sii reum», ma anche il
titolo in mainine della stampa ufficiale ha • verum •.
2 La stampa officiale ha: «pracfati, Delegati, actoris ».
a. 1728 Lega: in ili Sicilia - Monarchia Siculo
ultra Pharum non habentes, deliquerint, antedictus iudex ecclesiasticus, tamquam ordinarius,
respectu exemptorum, contra eos, ut iuris fuerit, procedat, servata semper regula circa modum
praescripta.
XIX. Ne autem de lacultatibus anledicti iudicis ecclesiastici disputatio unquam oriri
queat, constanter declaramus: quod ille, uti supra, a rege Siciliae ultra l'harum auctoritate
Sedis Apostolicae nominatus et delegatus, quascumque personas adversus sententias, res
iudicatas ac contractus quoscumque, prout iuris fuerit, in integrimi restituendi plenam et
liberam licentiam et potestatem exercere possit et debeat.
XX. Iuramenta quaecumque, ad effectum agendi dumtaxat ex causa, quibuscumque
relaxandt.
XXI. Quoscumque a quibusvis censuris et poenis ecclesiasticis, simpliciter vel ad cau-
telam, si et postquam congrue, prout debuerint, tam partibus quam iudicibus, satisfecerint,
tirmis tamen manentibus, servatisque respective iis quae circa modum et ordinem imper-
tiendae absolutionis superius praescripta sunt, absolvendi.
XXII. Quoscumque itidem, qui homicidium necnon periurii reatum quomodocumque
commiserint, quique bellis interfuerint, et qui adulterium, incestum, tornicationem et aliud
quodeumque flagitium carnis perpetraverint. necnon usurarios, facta tamen usurarum resti-
tutione, ab exeommunicationibus aliisque sententiis, censuris et poenis ecclesiasticis et tem-
poralibus, quas quomodolibet incurrerint, iniuncta cuique prò modo culpae poena salutari,
et aliis quae de iure fuerint iniungenda, etiam in utroque foro absolvendi.
XXIII. Declaramus tamen, nec praedictum iudicem ecclesiasticum, nec quameumque
aliam ecclesiasticam personam cuiuscumque gradus, dignitatis et praeeminentiae sit, et
quamvis de latere legatus existat, potuisse aut posse aliquem absolvere a censuris ecclesia-
sticis per apostolicas constitutiones inliictis, quarum absolutio soli Romano Pontifici reserva-
tur. Et licet hoc ipsum procedat etiam quoad illud genus absolutionis, quod cum reincidentia,
et ad effectum agendi tantum, aut ad cautelam dicitur, et quoad cognitionem an declaratoria
censurarum praedictarum valida fuerit aut nulla, iusta vel iniusta, cum haec quoque omnia
Romano Pontifici prò tempore existenti et Congregationi Sanctae Romanae Ecclesiae car-
dinalium Immunitatis ecclesiasticae et controversiis iurisdictionalibus praepositae, ad id a
Sede Apostolica specialiter deputatae, privative quoad omnes alios etiam de latere legatos,
competat, attentis nihilominus specialibus circumstantiis animum nostrum moventibus,
declaramus quod praefatus iudex ecclesiasticus, tamquam a carissimo in Christo filio nostro
Carolo VI Siciliae ultra Pharum rege, eiusque in posterum successoribus, ut supra, depu-
tatus et delegatus, servatis de iure servandis, et citra quemeumque abusum, concedere possit
recurrentibus a gravamine, quod in declaratoria censurarum Sedi Apostolicae reservatarum
sibi illatum esse demonstraverint, absolutiones cum reincidentia, ad effectum agendi tantum,
et etiam ad cautelam, necnon cognitionem assumere an praedictae declaratoriae censurarum,
Sedi Apostolicae reservatarum, promulgatae ab episcopis aut archiepiscopis regni Siciliae
ultra Pharum, fuerint validae aut nullae, iustae vel iniustae; ita tamen, ut, si solius nulli-
tatis vitio laborare cognoverit, episcopo vel archiepiscopo, qui ad earum declarationem
respective processerint, mandet, ut ex integro procedant, reservata post novam declarato-
riam absolutione plenaria Sedi Apostolicae; et quatenus nullitatis et iniustitiae vitio labo-
rare cognoverit, declaret recurrentes nonincurrisse;etsideclaratoriam iustam esse deprehen-
derit, recurrentes prò absolutione ad eamdem Sedem Apostolicam remittat. Quod si praefatus
iudex delegatus ipse fuerit, qui ad declaratorias processerit, et censuratus se gravatum fuisse
praetenderit, aut ex capite nullitatis, aut nullitatis et iniustitiae, aut solius tantum iniustitiae;
tunc ea observentur, quae supra statuta fuerunt in casu quo quis a sententia aut ab alio
quocumque decreto eiusdem iudicis se gravatum senserit: novusque iudex ecclesiasticus
ea omnia servare teneatur, quae iudex ipse delegatus, iuxta ea quae modo dieta sunt, sei-
Legnaia di Sicilia - Monarchia Sicula a. 1728
vare tenetur in casu recursus ad ipsum facti a nulla vel iniusta declaratoria censurarum
Sedi Apostolicae reservatarum, quae ab episcopis vel archiepiscopis respective fuerint pro-
mulgatae.
XXIV. Praeterea quascumque monitoriales, poenalesque litteras in forma significavit
consueta, contra occultos et ignotos malefactores, satisfacere, conscios vero relevare diffe-
rentes, servata tamen forma Concilii Tridentini necnon constitutionis Pii Papae V prae-
decessoris nostri super haec editae, concedendi.
XXV. Necnon vota quaecumque, ultramarino tamen, visitationis liminum beatorum
Petri et Pauli apostolorum de Urbe et S. Iacobi in Compostala, et castitatis ac religionis
votis exceptis, in alia pietatis opera commutandi. Tum etiam nationis Siculae commoditati
et utilitati prospicere volentes, eidem iudici, uti supra, nominato et delegato a Siciliae rege
ultra Pharum, facultatem specialem elargimur matrimoniales dispensationes concedendi in
tertio et quarto gradu; gratis tamen, nulloque recepto vel minimo emolumento, et favore
eorum tantum, qui vere pauperes sunt et miserabiles, et labore manuum suarum vivunt.
XXVI. Et, ut concessiones, gratiae et litterae, per antedictum iudicem, sic, ut supra,
concedendae, sublatis obstaculis, suum sortiantur effectum, quascumque personas, ad effe-
ctum dumtaxat omnium et singulorum praemissorum consequendum, ab omnibus et qui-
buscumque excommunicationibus, suspensionibus et interdictis, aliisque ecclesiasticis cen-
suris, quibus innodati fuerint, absolvendi, et absolutas pronunciandi.
XXVII. Pro maiori tamen cautela, ea, quae infra sequuntur, declaramus et decernimus:
videlicet non posse nec debere praedictum iudicem sese ingerere in causis, in quibus agitar
de executione litterarum apostolicarum, etiam super collatione quorumcumque beneficiorum
saecularium vel regularium, prò quarum executione certi sunt dati executores, quorum a
decreto, seu data executione, si fuerit quoquomodo reclamatum, et de illato gravamine vel
excessu dictum ; tunc idem iudex in hisce causis in omnibus et per omnia, ut supra de aliis
dictum et declaratum est, procedat.
XXVIII. Deputare etiam non poterit subdelegatos in dioecesibus praedicti regni com-
morantes, multoque minus eis concedere exemptionem a iurisdictione suorum Ordinario-
rum, praeterquam unum, qui tamen ecclesiasticus sit, in quacumque episcoporum residentia,
et in praecipuis aliis regni civitatibus, ut sunt Drepanum, Therme, Mile, et Masara, seu Augu-
sta, vulgo Trapani, Termini, Melasso et Augusta nuncupatis.
XXIX. Praeterea nemini concedi poterunt litterae patentes exemptionis a iurisdictione
sui Ordinarii ex titulo inserviendi curiae vel tribunali ipsius iudicis delegati, exceptis tan-
tum ministris et officialibus necessariis, qui tamen in toto regno non sint ultra quinquaginta,
praeter eos qui praecipuis primae, secundae et tertiae instantiae ecclesiasticis curiis Panormi
inserviunt.
XXX. Nullatenus quoque idem iudex ecclesiasticus nec in prima instantia nec in gradu
appellationis aut recursus aut per modum provisionis sese ingerat in quomodolibet concer-
nentibus disciplinam et observantiàm regularem personarum utriusque sexus, distributionem
officiorum, collocationem regularium in uno aut altero monasterio aut conventu, ordinationes
circa chorum et allocutorium monialium earumque clausuram, designationes cellarum alia-
que similia; sed in his omnibus procedatur ab iis ad quos pertinet iuxta sacros canones,
statina singulorum Ordinum et apostolicas constitutiones.
XXXI. Caveat similiter ne deputet praesides capitulorum, superiores vel abbatissas,
vicarios vel vicarias, vel qualescumque officiales in monasteriis vel domibus regularibus
utriusque sexus ex quocumque titulo, vel colore, sive inconvenientium, sive dissidiorum, sive
discrepantiae suffragiorum, etiam per viam actuum provisionalium; scd omnino liberac
remaneant, iuxta sacrorum canonum praescriptum et ipsorum Ordinum regularium statuta,
electiones et deputationes omnium praelatorum et officiorum.
a. it^s Legasia di Sicilia - Monarchia Stenla 9
XXXII. Itidem nequeat, etiam per modum provisionis, deputare magistros, lectores,
rectores studiorum, neque in possessione munerum vel officiorum confirmare eos, qui, finito
tempore a constitutionibus suorum Ordinum praescripto, debent illa dimittere, vel qui remoti
a legitimis superioribus tuerint. In causis autem inter regulares vere contentiosis, et in qui-
bus esse potest de iure locus appellationi, expleto cursu iudicii in unoquoque Ordine regulari
a suis constitutionibus praefinito, si succumbentes prosequi intendant, tunc causae ad praedi-
ctum iudicem ecclesiasticum devolvantur, qui procedere teneatur, servatis in omnibus et
per omnia iis quae supra quoad alias causas statuta sunt: ita tamen ut in causis nullitatis
professionis, tam ante quam post elapsum quinquennii, nullo modo se interponat; sed illae
ad normam sacrorum canonum et sacri Concilit Tridentini, sessione XXV De regularibus
cap. XXXIX, cognoscantur et terminentur.
XXXIII. Ad haec delegatus non impediat usum iurisdictionis a sacro Concilio Triden-
tino episcopis, uti Sedis Apostolicae delegatis, in exemptos saeculares clericos attributae;
facultatem tamen habet idem iudex ecclesiasticus procedendi etiam in prima instantia in
eorumdem clericorum saecularium exemptorum causis tam civilibus quam criminalibus,
easdemque, iuris ordine servato, cognoscendi ac iudicandi; et in casu appellationis a decretis
vel sententiis eiusdem iudicis delegati, in omnibus ' ea serventur quae supra hac de re
statuta sunt.
XXXTV. Quoad graviores episcoporum et archiepiscoporum causas servetur omnino
dispositio sacrarum constitutionum et sacri Concilii Tridentini, sessione XXIV, cap. V, De
reformatione. In aliis vero minoribus et civilibus causis, in quibus episcopi aut archiepiscopi
regni Siciliae ultra Fharum, non actores, sed rei sunt, delegatus ius habet iudicandi etiam in
prima instantia, si causa sit archiepiscopi vel episcopi exempti a iurisdictione metropolitica
(et signanter quoad omnes in causis solutionis pensionum), et in secunda tantum instantia,
si causa sit episcopi iuri metropolitico subiecti; tunc enim in prima instantia causa ab
archiepiscopo erit iudicanda: in casu autem appellationis a iudicio delegati, serventur omnia
in superioribus disposita.
XXXV. Denique, ut nos nostrique successores Romani Pontirices diligenter curabimus
ut supra disposita ac statuta adamussim serventur, quae vim et effectum habere concordiae
statuimus et decernimus, nec quidquam a nostris ministris sub quovis praetextu vel colore
peragatur quod eorumdem observantiam et executionem retardare vel impedire possit; ita
dictus iudex ecclesiasticus nulla sibi sumat partes, etiam per modum provisionis, vel sub
alio quovis praetextu, contra ordinationes et mandata, quae vel nostra, vel nostrorum prò
tempore successorum propria manu per speciale rescriptum signata et subscripta erunt, nec
eorum executionem, quantum in ipsomet sit, audeat impedire vel retardare; sed eisdem
debita reverentia, observantia et executio omnino praestetur.
Decernentes, omnia et singula in superioribus expressa per nullum patriarcham, archie-
piscopum, episcopum, aliasque personas, quacunque alia auctoritate, dignitate et praeemi-
nentia fulgentes, impugnari unquam posse aut debere, praesentesque semper et perpetuo
validas et efficaces esse et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere
debere, atque ab omnibus et singulis, ad quos spectat sive spectabit, eas rirmiter et invio-
labiliter observandas esse, nulloque unquam tempore notari, retractari, invalidari, inque ius
vel contro versiam vocari posse, ipsas praesentes sub quibuscumque gratiarum revocatio-
nibus, suspensionibus, limitationibus, aliisque contrariis dispositionibus, etiam per nos ipsos
et successores nostros Romanos Pontirices factis et faciendis, concessis et concedendis, mini
me comprehendi ; sed statuimus, easdem has litteras, tamquam ad ecclesiarum Siciliae tran-
quillitatem et pacem a nobis editas, semper omnino excipiendas, et, quidquid secus super his,
1 La stampa officiale ha • in manibus ».
10
Pasquale II ed Enrico V a- UU
ut praefertur per nos approbatis, a quoquam, quavis auctoritate, scienter vel ignoranter,
contigerit attentari, irritum et inane decernimus, non obstantibus consuetudinibus, privilegiis
et indultis, quomodocumque in contrarium praemissorum alias concessis.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae constitutionis, concordiae et
voluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare prae-
sumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac Beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se
noverit incursurum.
Datum Romae, apud S. Petrum, anno Incarnationis dominicae millesimo septingente-
simo vicesimo octavo, tertio kalendas septembris, pontifìcatus nostri anno quinto.
j. B. Archiepiscopi^ Nisibenus Subdatarius.
Visa
De Curia J. Archiepiscopus Ancjranus.
Lucas Martinettus.
Registrata in Camera Apostolica.
Felix Francischinus R. C. A. Secretanus.
Da Bull. Som. Cocq.-Main. XII, 291-296 e ed. Taur. XXII, 670-679, collazionata la stampa Saiictissimi in Christo
Patris et Domini Nostri Benedirti. XIII Constitutio De fattone pertractandi et deftniendi causas ecclesiasticas in
Regno Siciliae ultra Pharum. Romae mdccxxviii. Ex Typ. Rev. Cam. Apost., in AA. Ann. IXVIII561, nell'Archivio
segreto Vaticano, della quale è anche la numerazione degli articoli, diversa da quella dei bollarii, nei quali man-
cano le firme.
II.
CONVENZIONI TRA PASQUALE II ED ENRICO V
NELLA QUESTIONE DELLE INVESTITURE.
1. - Conventio praevia in ecclesia S. Mariae in Turri facta.
9 febbraio UH.
a) - P roti lissio regis.
Rex scripto refutabit omnem investituram omnium ecclesiarum in manu domni
pape, in conspectu cleri et populi, in die coronationis sue. Et postquam domnus
papa fecerit de regalibus sicut in alia carta scriptum est, sacramento firmabit, quod
numquam se de investituris ulterius intromittet. Et dimittet ecclesias liberas cum
oblationibus et possessionibus quae ad regnum manifeste non pertinebant. Et absolvet
populos a iuramentis que contra opiscopos facta sunt. Patrimonia et possessiones
beati Petri restituet et concedet, sicut a Karolo, Lodoico, Heinrico et aliis impera-
toribus factum est, et tenere adiuvabit secundum suum posse. Non erit in facto aut
Consilio, ut dominus papa perdat papatum Romanum vel vitam vel membra, vel
capiatur mala captione, aut per se aut per summissam personam, nec ipse nec fideles
ipsius qui prò ipso securitatem ei fecerint, id est Petrus Leonis cum nliis suis, quorum
bona dampnum studiose non patiantur, vel alii quos regi significaverit ; et si quis ei
1111 Pasquale 1/ ed Enrico V
vel eis fecerit, rex eos fideliter adiuvabit. Pro huius securitatis observatione media
tores dabit rex domno papae principes quos petiit, id est Fridericum filium sororis
suae, marchionem Engilbertum, marchionem Thiebaldum, comitem Hermannum, Fri-
dericum palatinum comitem de Saxonia, Beringarium de Bavaria, Godefridum comi-
tem, Fridericum Saxonem, Albertum cancellarium, Cononem fratrem Beringarii,
Sigebot de Bavaria, Henricum ducem Carinthie, Bertoldum filium ducis Bertoldi.
Qui iurabunt domno pape securitatem de vita, de membris, de papatu, de captione.
Et si rex hec omnia suprascripta non observaverit, ipsi cum honoribus suis ad dom-
num papam et ad Romanam ecclesiam se tenebunt. Obsides prò securitate domni
pape dabit rex proxima quinta feria, et secure mittet ad insulam in potestate domni
papae Fridericum ducem nepotem suum, Spirensem episcopum Brunonem, Chonra-
dum nepotem comitis Herimmanni, et filium, Heinricum fratrem comitis Friderici.
Obsides si receperit, reddet in die coronationis sue transito ponte. Et si forte coro-
natus non fuerit aut non transierit, similiter reddet aput castellum sancti Angeli.
Legatos autem, quos domnus papa ad eum miserit, in eundo et redeundo securos
faciet tam a se quam a suis. Et si eis nescienter iniuria inlata fuerit, ad emendandum
fideliter adiuvabit.
b) - Iuramentum procerum regni. '
Ego Albertus cancellarius, ego comes Ego comes Hermannus, ego comes Go-
Erimmannus, ego comes Fridericus, ego tefridus, ego Fridericus, ego Volcmarus,
comes Godefridus, ego Folcmarus iuro ego Adelbertus cancellarius iuro vobis:
vobis: quia domnus rex proxima quinta quia domnus rex proxima quarta vel
feria ita iurabit et principes iurare faciet quinta feria ita principes iurare faciet
et obsides dabit, sicut in conventionis et obsides dabit, sicut in carta conven-
carta scriptum est; et sic observabit do- tionis scriptum est; et sic observabunt
mno pape sine fraude et malo ingenio, si principes domno papae, si domnus papa
domnus papa proximo die dominico sic proximo die dominico sic adimpleverit
adinpleverit regi, sicut in alia conven- regi per omnia, sicut in carta conven-
tionis cartula scriptum est. Si me Deus tionis scriptum est.
adiuvet.
e) - Promissio papae per Petrum Leoitis dieta.
[Si rex adinpleverit domno papae, sicut in alia conventionis cartula scriptum
est,] domnus papa precipiet aepiscopis presentibus in die coronationis eius, ut dimit-
tant regalia regi, et regno quae ad regnum pertinebant tempore Karoli, Lodoici,
Heinrici et aliorum praedecessorum eius. Et scripto firmabit sub anathemate aucto-
ritate [sua] et iustitia, ne quis eorum [vel] praesentium vel absentium vel successores
eorum intromittant se vel invadant eadem regalia, id est civitates, ducatus, mar-
chias, comitatus, monetas, teloneum, mercatum, advocatias regni, iura centurionum
et curtesquae [manifeste) regni erant, cum pertinentiis suis, militiam et castra [regni].
Nec ipse regem et regnum super his ulterius inquietabit, et privilegio sub anathe-
mate confirmabit, ne posteri [sui] inquietare praesumant. Regem benigne et honorifice
1 E tradito in duplice forma.
Pasquale II ed Enrico V a. 1111
suscipiet et, more praedecessorum ipsius catholicorum scienter non subtracto, coro-
nabit. Et ad tenendum regnum officii sui auxilio adiuvabit.
Si dominus papa hec regi non adinpleverit, ego Petrus Leonis cum tota potentia
mea tenebo me ad domnum regem. Obsides autem, nisi effugerint, reddemus altero
die post coronationem regis. Si per papam remanserit, ut non coronetur, similiter
reddemus. Die dominico cum rex ad processionem receptus fuerit, obsides dabo [aut
per me aut per nuntium meum] Gratianum filium meum et filium Oguitzonis filli
mei vel filium sororis meae, si eum habere potuero, [nisi per regem remanserit, prò
securitate regis, ut secure transeat castellum et pontem.]
d) - Iuramentum Petri Leonis.
Ego Petrus Leonis iuro vobis, quia domnus papa proximo die dominico adin-
plebit regi, [nisi in rege remanserit,] quod in conventionis carta scriptum est, [si rex
observaverit domno papae sicut in alia conventionis carta scriptum est.]
Actum II. Nonas Februarias in atrio beati Petri in ecclesia beatae Mariae quae
dicitur in Turri.
Da Monum. Gemi. Hislor. Legnili Sectio I V. Constitutiones et acta publica impera-
torum et regum. Tomus I (Hannoverae 1893), ed. L. Weiland 137-139 (n. 83-86). Le parole
incluse fra [ ] mancano nella relazione cesarea.
2. - Iuramenta Sutrii praestita.
9 febbraio 1111.
a) - Iuramentum regis.
Ego Heinricus rex ab hac hora inantea non ero in facto aut Consilio, ut domnus
papa Paschalis II. perdat papatum Romanum vel vitam vel membra, vel capiatur
mala captione, aut per me aut per summissam personam, nec ipse nec fideles ipsius
qui prò ipso securitatem mihi fecerunt vel fecerint, id est Petrus Leonis cum filiis
suis et Walfredus, quorum bona damnum studiose non patiantur, vel alii quos domi-
nus papa mihi significaverit. Et si quis domno pape vel eis fecerit, ego eos fideliter
adiuvabo. Legatos, quos ad me domnus papa ' miserit, in eundo et redeundo securos
faciam tam a me quam a meis. Et si eis nescienter iniuria inlata fuerit, ad emen-
dandum fideliter adiuvabo. Sic observabo domino papae sine fraude et malo ingenio,
si dominus papa proximo die dominico sic adinpleverit mihi, sicut in conventionis
carta scriptum est. Sic me Deus.
b) - Iuramentum procerum regni.
Ego Frethericus dux, ego Ingelbertus marchio, ego comesHerimmannus, egoTheo-
baldus marchio, ego Fredericus palatinus comes de Saxonia, ego Beringarius comes de
Bavaria, ego Godcfridus comes, ego Fridericus Saxo, ego Cuono frater Beringarii,
ego Sygeboto de Bavaria, ego Heinricus dux de Carinthia, ego Bertoldus filius
1 Weiland: ■ pape •.
a. 1111 Pasquale II ed Enri \ ;
ducis Bertoldi, ego Albertus eancellarius non ero in facto aut Consilio, ut dominus
papa Paschalis IL perdat papatum Romanum vel vitam vel membra, vel capiatur
mala captione. Et si rex iuramentum hoc et ea quae in carta conventionis scripta
sunt non observaverit, ego cum honore meo ad dominum papam et ad Romanam
ecclesiam me tenebo. Sic observabo domino papae sine fraude et malo ingenio,
si dominus papa sic adinpleverit domino nostro regi proximo die dominico sicut
in conventionis carta scriptum est.
Actum Sutrii in burgo, quinto ldus Februarii.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit. 139-140 (n. 87, 88).
3. - Heinrici V. decretum de bonls ecclesiarum.
12 febbraio 1111.
Ego Heinricus Dei gratia Romanorum imperator augustus aftìrmo Deo et sancto
Petro, omnibus episcopis, abbatibus et omnibus ecclesiis omnia quae antecessores
mei reges vel imperatores eis concesserunt vel tradiderunt. Et quae il li prò spe
eternae retributionis obtulerunt Deo, ego peccator prò timore terribilis iudicii ullo
modo subtrahere recuso.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit. 140 in. 89).
4. - Paschalis II. privilegium primae conventionis. '
Paschalis episcopus servus servorum Dei dilecto filio H(einrico) R(egi) eiusque
successoribus in perpetuum. Et divine legis institutione sanccitum est et sacratis cano-
nibus interdictum, ne sacerdotes curissecularibus occupentur, neve ad comitatum, nisi
prò dampnatis eruendis aut prò aliis qui iniuriam patiuntur, accedant. Unde et aposto-
lus Paulus: « Secularia, inquit, iudicia si habueritis, contemptibiles qui sunt in ecclesia,
illos constituite ad iudicandum ». In regni autem vestri partibus episcopi vel abbates
adeo curis secularibus occupantur, ut comitatum assidue frequentare et militiam
exercere cogantur. Que nimirum aut vix aut nullomodo sine rapinis, sacrilegiis,
incendiis aut homicidiis exhibentur. Ministri enim altaris ministri curie facti sunt,
quia civitates, ducatus, marchias, monetas, curtes et cetera ad regni servitium per-
tinentia a regibus acceperunt. Unde etiam mos inolevit ecclesiae intollerabilis, ut epi-
scopi electi nullo modo consecrationem acciperent, nisi prius per manum regiam inve-
stirentur. Qua ex causa et symoniace heresis pravitas et ambitio nonnunquam tanta
prevaluit, ut nulla electione premissa episcopales cathedre invaderentur. Aliquando
etiam vivis episcopis investiti sunt. His et aliis plurimis malis, que per investituras
plerumque contigerant, predecessores nostri Gregorius VII. et Urbanus II. felìcìs
memorie pontifices excitati, collectis frequenter episcopalibus conciliis, investituras
illas manus laice dampnaverunt, et qui per eas obtinuissent ecclesias deponendos,
1 Doveva venir promulgato il 12 febbraio 1111 nel giorno dall'incoronazione del re.
14 Pasquale li ed Enrico V a. 1111
donatores quoque communione privandos esse censuerunt; iuxta illut apostolico-
rum canonum capitulum quod ita se habet: «Si quis episcopus seculi potestatibus
usus ecclesiam per ipsos obtineat, deponatur et segregetur, omnesque qui illi com-
municant ». Quorum vestigia subsequentes, et nos eorum sententiam episcopali con-
cilio confirmavimus. Tibi itaque fili karissime rex Heinrice et nunc per officium
nostrum Dei gratia Romanorum imperator, et regno regalia illa dimittenda preci-
pimus, que ad regnum manifeste pertinebant tempore Karoli, Ludewici, Heinrici et
ceterorum predecessorum tuorum. Interdicimus etiam et sub districtione anathematis
prohibemus, ne quis episcoporum seu abbatum, presentium vel futurorum, eadem
regalia invadant, id est civitates, ducatus, marchias, comitatus, monetas, teloneum,
mercatum, advocatias regni, iuta centurionum et curtes que manifeste regni erant,
cum pertinentiis suis, militiam et castra regni, nec se deinceps nisi per gratiam
regis de ipsis regalibus intromittant. Set nec posteris nostris liceat, qui post nos in
apostolica sede successerint, te aut regnum super hoc inquiaetare negotio. Porro
ecclesias cum oblationibus et hereditariis possessionibus, que ad regnum manifeste
non pertinebant, liberas manere decernimus, sicut in die coronationis tuae omnipo-
tenti Domino in conspectu totius ecclesiae promisisti. Oportet enim episcopos curis
secularibus expeditos curam suorum agere populorum nec ecclesiis suis abesse
diutius. Ipsi enim iuxta apostolum Paulum pervigilant, tamquam rationem prò ani-
mabus eorum reddituri.
Da Monuin. Germ. Histor., loc. cit. 140-142 (n. 90), con nuova collazione del Cod. Vatic.
lat. 1984, f. 193" (Biblioteca Vaticana).
5. - Conventio apud Pontem Mammeum facta.
11 aprile 1111.
a) - Pronti ssio papae.
Domnus papa Paschalis concedet domno regi Heinrico et regno eius et privi-
legio suo sub anathemate confirmabit et corroborabit, episcopo vel abbate libere
electo sine simonia assensu regis, quod domnus rex illum anulo et virga investiat.
Episcopus autem vel abbas libere investitus libere accipiat consecrationem ab eo,
ad quem pertinuerit. Si quis vero a clero et a populo eligatur nisi a rege investiatur,
a nemine consecretur. Et archiepiscopi et episcopi libertatem habeant consecrandi
a rege investitos. Super his domnus papa Paschalis non inquietabit regem Heinricum
nec eius regnum et imperium.
b) - Iuramentum in anima papae.
Domnus papa Paschalis non inquietabit domnum regem Heinricum neque eius
regnum de investitura episcopatuum et abbatiarum neque de iniuria sibi inlata et
suis in persona et bonis, neque aliquod malum reddet sibi vel alicui persone prò hac
causa, et penitus in personam regis Heinrici nunquam anathema ponet. Nec rema-
nebit in domno papa, quin coronet eum sicut in Ordine continetur. Et regnum et
imperium offitii sui auxilio eum tenere adiuvabit prò posse suo. Et haec omnia adin-
plebit domnus papa sine fraude et malo ingenio.
a. 1111 Pasquale II ed Enrico V 15
e) - Nomina cardiiialium iurantium.
Haec sunt nomina illorum episcoporum et cardinalium qui praecepto domni
pape Paschalis privilegium et amiciciam sacramento confirmaverunt domno impe-
ratori Heinrico: Petrus Portuensis episcopus. Centius Sabiniensis episcopus. Rotbertus
cardinalis Sancti Eusebii. Bonifatius cardinalis Sancti Marci. Anastasius cardìnalis
Sancti Clementis. Gregorius cardinalis Sanctorum apostolorum Petri et Pauli. Item
Gregorius cardinalis Sancti Grisogoni. Iohannes cardinalis Sanctac Potentianae.
Risus cardinalis Sancti Laurentii. Rainerus cardinalis Sanctorum Marcellini et Petri.
Vitalis cardinalis Sanctae Balbinae. Diuizo cardinalis Sancti Martini. Tietbaldus car-
dinalis Iohannis et Pauli. Iohannes diaconus Sanctae Mariae in scola Greca. Leo
diaconus Sancti Vitalis. Aldo diaconus Sanctorum Sergii et Bachi.
d) - Iuramentum in anima regis.
Ego Heinricus rex quarta vel quinta feria proxima dimittam domnum papam
et episcopos et cardinales et omnes captivos, qui cum eo vel prò co capti sunt, et
obsides, et securos perduci faciam intra portas Transtiberine civitatis, nec ulterius
capiam aut capi permittam. Eis qui in fidelitate domni pape Paschalis permanent et
populo Romane civitatis et Transtiberine et Insule pacem et securitatem servabo,
tam per me quam per meos, et in personis et in rebus, qui pacem mini servaverint.
Domnum papam Paschalem fideliter adiuvabo, ut papatum quiete et secure teneat;
patrimonia et possessiones Romane ecclesiae que abstuli restituam, et cetera que
iure habere debet more antecessorum meorum recuperare et tenere adiuvabo bona
fide; et domno pape Paschali obediam salvo honore regni et inperii, sicut catholici
imperatores catholicis pontificibus Romanis. Haec omnia observabo bona fide, sinc
fraude et malo ingenio.
e) - Nomina iuratorum regis et formula iuramenti.
Et isti sunt iuratores ex parte ipsius regis: 1. Fredericus Coloniensis archiepi-
scopus. 2. Gebehardus Tridentinus episcopus. 3. Burchardus Monasteriensis episcopus.
4. Bruno Spirensis episcopus. 5. Albertus cancellarius. 6. Comes Herimannus. 7. Fre-
dericus comes palatinus. 8. Berengarius comes. 9. Fredericus comes. 10. Bonefacius
marchio. 11. Albertus comes de Blandriaco. 12. Fredericus comes. 13. Godefridus
comes. 14. Warnerius marchio.
Sic domnus rex presens Heinricus observabit domno pape Paschali presenti sine
fraude et malo ingenio. Sic me Deus.
Actum III. Idus Aprii, tertia feria post octavas pasche indict. UN. in agro iuxta
pontem Mammeum.
, Da Mommi. Cerni. Histor., loc. cit. 142-144 (n. 91-95).
16 Pasquale TI ed Enrico V a. 1111, 1112
() - Privileeium Paschalis II. de investituris.
* 12 aprile 1111.
Paschalis episcopus servus servorum Dei karissimo in Christo filio Heinrico
glorioso Theuconicorum regi et per Dei omnipotentis gratiam Romanorum impera-
tori augusto salutem et apostolicam benedictionem. Regnum vestrum sanctae Roma-
nae ecclesiae singulariter coherere, dispositio divina constituit. Predecessores siqui-
dem vestri probitatis et prudentiae amplioris gratia Romanae urbis coronam et
imperium consecuti sunt. Ad cuius videlicet coronae et imperii dignitatem tuam
quoque personam, fili karissime Heinrice, per nostri sacerdotii ministerium maiestas
divina provexit. IHam igitur dignitatis prerogativam, quam predecessores nostri
vestris predecessoribus catholicis imperatoribus concesserunt et privilegiorum paginis
contirmaverunt, nos quoque dilectioni tuae concedimus et presentis privilegii pagina
confirmamus, ut regni tui episcopis et abbatibus libere, preter violentiam et simo-
niam, electis investituram virgae et anuli conferas. Post investitionem vero canonice
consecrationem accipiant ab episcopo ad quem pertinuerint. Si quis autem a clero
et populo preter assensum tuum electus fuerit, nisi a te investiatur, a nemine con-
secretur [exceptis nimirum illis qui vel in archiepiscoporum vel in Romani pontificis
solent dispositione consistere]. Sane archiepiscopi vel episcopi libertatem habeant a
te investitos episcopos vel abbates canonice consecrandi. Predecessores enim vestri
ecclesias regni sui tantis regalium suorum beneficiis ampliarunt, ut regnum ipsum
episcoporum maxime vel abbatum presidiis oporteat communiri, et populares dissen-
siones, que in electionibus sepe contingunt, regali oporteat maiestate compesci. Quam
ob rem prudentie et potestati tue cura debet sollicitius imminere, ut Romanae eccle-
siae magnitudo et ceterarum salus tuis prestante domino beneficiis et serviciis con-
servetur. Si qua igitur ecclesiastica secularisve persona liane nostre concessionis
paginam sciens, contra eam temerario ausu venire temptaverit, anathematis vinculo,
nisi resipuerit, innodetur honorisque ac dignitatis periculum patiatur. Observantes
autem misericordia divina custodiat et personam potestatemque tuam ad honorem
suum et gloriam feliciter imperare concedat.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit., 144-145 (n. 96): l'incluso fra [] non è in tutti i codici.
7. - Gesta dampnationis pravilegii.
23 marzo 1112.
Actio concilii contra heresim de investitura.
Anno ab incarnatane Domini MCXII, indictione V, anno pontificata domni pape
Paschalis secundi XIII, mense Martio, XV. Kalendas Apriles, celebratum est concilium
Rome Lateranis in basilica Constantiniana. In quo cum domnus papa Paschalis rese-
disset cum archiepiscopis et episcopis et cardinalibus et abbatibus et varia multitu-
dine clericorum et laicorum, ultima die concilii, facta coram omnibus professione
catholice fidei, ne quis de fide ipsius dubitaret, dixit:
« Amplector omnem divinam scripturam, scilicet veteris et novi testamenti,
legem a Moyse scriptam et a sanctis prophetis. Amplector ITTI euangelia, VII cano-
a. ni» Pasquale II ed Eìuìco V 1/
nicas epistolas, epistolas gloriosi doctoris beati Pauli apostoli, sanctos canones apo-
stolorum, III I universalia concilia sicut III I euangelia, Nicenum, Ephesinum, Con-
stantinopolitanum, Calcedonense, et Antiocenum concilium et decreta sanctorum
patrum Romanorum pontifìcum, et precipue decreta domni mei pape Gregorii et
beate memorie pape Urbani. Que ipsi laudaverunt, laudo; que ipsi tenuerunt, teneo;
que confìrmaverunt, contìrmo; que dampnaverunt, dampno; que reppulerunt, repello;
que interdixerunt, interdico; que prohibuerunt, prohibeo in omnibus et per omnia,
et in his semper perse verabo ».
Quibus expletis surrexit prò omnibus Girardus Engolismensis episcopus, legatus
in Aquitania, et communi assensu domni pape Paschalis tociusque concilii coram
omnibus legit liane scripturam:
« Privilegium illud, quod non est privilegium, sed vere debet dici pravilegium,
prò liberatione captivorum et ecclesie a donino papa Paschali per violentiam Hen-
rici regis extortum, nos omnes in hoc sancto concilio cum donino papa congregati
canonica censura et ecclesiastica auctoritate, iudicio sancti Spiritus dampnamus et
irritum esse iudicamus atque omnino cassamus et, ne quid auctoritatis et efficaci-
tatis habeat, penitus exeommunicamus. Et hoc ideo dampnatum est, quia in eo pri-
vilegio continetur, quod electus canonice a clero et populo a nemine consecretur,
nisi prius a rege investiatur, quod est contra Spiritimi sanctum et canonicam insti-
tutionem ».
Perlecta vero hac carta, acclamatum est ab universo concilio: «Amen, amen;
fiat fiat! ».
Archiepiscopi qui cum suis suffraganeis interfuerunt hii sunt: Iohannes patriar-
cha Veneticus, Sennes Capuanus, Landulfus Beneventanus, Amalfitanus, Regitanus,
Hidrontinus, Brundisinus, Compsanus, Giruntinus, et Greci: Rossanus et archiepi-
scopi Sancte Severine. Episcopi vero: Centius Sabinensis, Petrus Portuensis, Leo
Hostiensis, Cono Prenestinus, Girardus Engolismensis, Guaio Leonensis, legatus prò
Bituricensi et Viennensi archiepiscopis, Rogerius Vulturnensis, Gualfredus Senensis,
Rolandus Populoniensis, Gregorius Terracinensis, Wilihelmus Siracusanus legatus
prò omnibus Siculis, Wilihelmus Troianus, et alii fere C episcopi. Bruno Signinus
et Iohannes Tusculanus episcopi cum essent Rome, illa die concilio non interfue-
runt; qui postea lecta dampnatione pravilegii consenserunt et laudaverunt.
Cardinales vero - Bonifacius tituli Sancti Marci, Robertus tituli Sancti Eusebii,
Romanus tituli Sancte Prisce, Gregorius tituli Sanctorum apostolorum, Benedi-
ctus tituli Sancti Petri ad vincula, Anastasius tituli Sancti Clementis, Riso tituli
Sancti Laurentii in Damaso, Iohannes tituli Sancte Cecilie, Divizo tituli Sancti Mar-
tini, Thebaldus tituli Sanctorum Iohannis et Pauli, Gregorius tituli Sancti Grisogoni,
Rainerius tituli Sanctorum Marcellini et Petri, Vitalis tituli Sancte Balbine, Petrus
tituli Sancti Systi et Albericus tituli Sancte Savine cardinales - cum essent Rome,
illa die concilio non interfuerunt; postea lecta dampnatione nefandi pravilegii con-
senserunt et laudaverunt.
Diaconi vero: Iohannes abbas Sublacensis, Iohannes Gaietanus abbas Sancti
Andree, Leo, Gregorius, Aldo, Theobaldus, Roscemannus, hii omnes in dampnatione
predicti pravilegii consenserunt, cum abbatibus et innumerabili multitudine tam cle-
ricorum quam laicorum.
18
Concordato di Wortns »• 1119> ,122
Hec carta dictata est a Girardo Engolismensi, Leone Ostiensi, Gregorio Ter-
racinensi, Gualone Leonensi episcopis, a Roberto cardinali titilli Sancti Eusebii,
Gregorio tituli Sanctorum apostolorum communi aliorum Consilio.
Da Mommi. Gemi Histor., loc. cit. 571-573 (n. 399).
III.
CONCORDATO DI WORMS.
1. - Formulae pacis cum Calixto II.1
17-19 ottobre 1119.
a) - Scriptum imperatoris.
Ego H. Dei gratia Romanorum imperator augustus prò amore Dei et beati
Petri et domni papae Calixti dimitto omnem investituram omnium aecclesiarum,
et do veram pacem omnibus qui, ex quo discordia ista coepit, prò aecclesia in werra
fuerunt vel sunt. Possessiones autem aecclesiarum et omnium, qui prò aecclesia
laboraverunt, quas habeo, reddo ; quas autem non habeo, ut rehabeant fideliter adiu-
vabo. Quod si quaestio inde emerserit, quae aecclesiastica sunt, canonico, quae autem
saecularia sunt, saeculari terminentur iudicio.
b) - Scriptum pontificis.
Ego Calixtus secundus Dei gratia Romanae aecclesiae episcopus catholicus do
veram pacem H. Romanorum imperatori augusto et omnibus qui prò eo contra aec-
clesiam fuerunt vel sunt. Possessiones eorum, quas prò werra ista perdiderunt, quas
habeo, reddo; quas non habeo, ut rehabeant fideliter adiuvabo. Quod si quaestio inde
emerserit, quae aecclesiastica sunt, canonico, quae autem secularia sunt, saeculari
terminentur iudicio.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. 157-158 (n. 104, 105).
2. - Pax Wormatiensis cum Calixto II.
23 settembre 1122.
a) - Privilegium imperatoris.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Ego Heinricus Dei gratia Romanorum
imperator augustus prò amore Dei et sancte Romane ecclesie et domini pape Calixti
et prò remedio anime mee dimitto Deo et sanctis Dei apostolis Petro et Paulo san-
cteque catholice ecclesie omnem investituram per anulum et baculum, et concedo
i Concordate fra i legati del Papa ed Enrico V e da attuarsi il 24 ottobre 1119 a Mouzon, ma non se ne fece nulla.
a. 1122 Concordato di Worms 19
in omnibus ecclesiis, que in regno vel imperio meo sunt, canonicam fieri electionem
et liberam consecrationem. Possessiones et regalia beati Petri, que a principio huius
discordie usque ad hodiernam diem sive tempore patris mei sive etiam meo ablata
sunt, que habeo, eidem sancte Romane ecclesie restituo, que autem non habeo,
ut restituantur fideliter iuvabo. Possessiones etiam aliarum omnium ecclesiarum et
principum et aliorum tam clericorum quam laicorum, que in werra ista amiss?
sunt, Consilio principum vel iusticia, que habeo, reddam, que non habeo, ut red
dantur fideliter iuvabo. Et do veram pacem domino pape Calixto sancteque Roman?
ecclesie et omnibus qui in parte ipsius sunt vel fuerunt. Et in quibus sancta Ro-
mana ecclesia auxilium postulaverit, fideliter iuvabo et, de quibus mihi fecerit que-
rimoniam, debitam sibi faciam iusticiam. Hec omnia acta sunt consensu et Consilio
principum quorum nomina subscripta sunt: Adellurtvs archiepiscopus Mogonti-
nus, F. Coloniensis archiepiscopus, H. Ratisbonensis episcopus, O. Bauenbergensis
episcopus, B. Spirensis episcopus, H. Augustensis, G. Traiectensis, Ò. Constanciensis,
E. abbas Wldensis, Heinricus dux, Fridericus dux, S. dux, Pertolfus dux, marchio
Teipoldvs, marchio Engelbertus, Godefridus Palatinus, Otto Palatinus comes, Berin-
garius comes. f Ego Fridericvs Coloniensis archiepiscopus et archicancellai ius
recognovi.
Da Montini. Gemi. Histor., loc. cit. 159 s. m. 107), collazionata nuovamente la copia ori-
ginale in AA. Arni. I-X Vili 62 (già Ami. I, e. VI, n. 11) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegitim pontificis.
Ego Calixtus episcopus servus servorum Dei tibi dilecto filio Heinrico Dei gratia
Romanorum imperatori augusto concedo, electiones episcoporum et abbatum Teuto-
nici regni, qui ad regnum pertinent, in praesentia tua fieri, absque simonia et aliqua
violentia; ut si qua inter partes discordia emerserit, metropolitani et conprovincia-
lium Consilio vel iudicio, saniori parti assensum et auxilium praebeas. Electus autem
regalia absque omni exactione ' per sceptrum a te recipiat et quae ex his iure tibi
debet faciat. Ex aliis vero partibus imperii consecratus infra sex menses regalia
absque omni exactione ' per sceptrum a te recipiat et quae ex his iure tibi debet
faciat; exceptis omnibus quae ad Romanam ecclesiam pertinere noscuntur. De quibus
vero mihi querimoniam feceris et auxilium postulaveris, secundum officii mei debitum
auxilium tibi praestabo. Do tibi veram pacem et omnibus qui in parte tua sunt vel
fuerunt tempore huius discordiae.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. 161 (n. 108); cfr. le varianti del codice modenese
a p. 735.
1 La frase a. o. e., considerata da alcuni come un'interpolazione, fu conservata nel testo per le ragioni addotte
da R. Nostitz Rieneck, Textkiitisches zum Investititi pi ivileg Calixtus' II in Ut. Jahresbcricht tles affiliti. Privai-
gymnasiums an dei Stella Matiitina zu Fehikirch. Feldkirch 1894, 24-33.
20 Adriano IV e (Ingiù uno I di Sicilia a. 1156
IV.
PATTO BENEVENTANO FRA ADRIANO IV
E GUGLIELMO I DI SICILIA.
Giugno 1156.
a) - Privilegium Wilhelmi regis.
f In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi amen.
Domino Adriano Dei grada sancte Romane ecclesie summo pontifici, karissimo
domino et patri suo reverendo eiusque successoribus W. eadem gratia rex Sicilie,
ducatus Apulie et principatus Capue.
Nostre semper consuetudinis extitit animum nostrum in triumphis et maximis
humiliare successibus et tunc nos attentius ad omnipotentis Dei obsequium et cultum
mansuetudinis exponere, cum ad maiorem prosperitatem et gloriam nos vidimus
pervenisse, tales in tranquillis et prosperis rebus erga nostri redemptoris obsequium
inveniri volentes, qui et perceptorum a rege omnium regum beneficiorum non appa-
reamus ingrati et maiores successus atque victorias de brachio virtutis Dei iugiter
sperare possimus. Huiusmodi quidem nostre consuetudinis consideratione inducti,
cesis et comprehensis in manu bellica ad laudem et gloriam nominis Dei Grecis et
barbaris nationibus, que regnum nostrum nulla eorum vi set proditorum nostrorum
dolositate intraverant, devictis et fugatis de finibus regni nostri turbatoribus pacis et
proditoribus nostris, humiliandos nos sub omnipotenti manu Dei decrevimus et ad
cultum humilitatis propensius intendendum. Discordie igitur illi, que inter Romanam
ecclesiam et nos fuerat agitata, finem congruum imponere cupientes, cum appropin-
quavissemus civitati Beneuenti et inimici nostri ante faciem indignationis nostre fugis-
sent, venerabiles cardinales vestros Hvnbaldum scilicet tituli Sancte Praxedis et Iulium
tituli Sancti Marcelli presbiteros cardinales et cum eis Rollandum tituli Sancti Marci
presbiterum cardinalem et cancellarium vestrum, quos ad nostram presentiam dire-
xistis, eo quo decuit honore suscepimus et desiderium ac monita vestra de bono pacis
ex ore ipsorum libenti animo audientes, ipsis et Maione magno ammirato ammira-
torum dilecto fideli et familiarissimo nostro et Hvgone Panormitano et Romoaldo
Salernitano venerabilibus archiepiscopis et W. Troiano episcopo et Marino Cauensi
abbate fidelibus nostris mediantibus, in hunc vobiscum per eos pacis devenimus con-
cordieque tenorem, videlicet de capitulis illis, de quibus inter maiestatem vestram
et nos controversia vertebatur, quod subscriptum est observetur. De appellationibus
quidem ita: Si aliquis clericus in Apulia et Calabria et aliis terris, que Apulie sunt
affines, adversus alium clericum de causis ecclesiasticis querelam habuerit et a capi-
tulo aut episcopo vel archiepiscopo suo seu alia ecclesiastica persona sue provincie
non potuerit emendari, libere tunc si voluerit ecclesiam Romanam appellet. Trans-
lationes in ecclesiis fient, si necessitas et utilitas ecclesie aliquem de una ecclesia ad
a. 1156 Adriano IV <■ ( .uà lif ì iim l di Sicilia 21
aliarti vocaverit et vos aut vestri successores concedere volueritis. Consecrationes
et visitationes libere Romana ecclesia in omni regno nostro habebit. Sane celebra-
tìones conciliorum Romana ecclesia faciet, in quacumque Apulie vel Calabrie civitate
voluerit aut illarum parcium, que Apulie sunt aftìnes, civìtatibus illìs exceptis, in
quibus persona nostra vel nostrorum heredum in ilio tempore fuerint, remoto malo
ingenio, nisi cum voluntate nostra nostrorumve heredum. In Apulia et Calabria et
partibus illis, que Apulie sunt affines, Romana ecclesia libere legationes habebit. UH
tamen, qui ad hoc a Romana ecclesia fuerint delegati, possessiones ecclesie non
devastent. In Sicilia quoque Romana ecclesia consecrationes et visitationes habeat.
Et si de Sicilia personas aliquas ecclesiastici ordinis vocaverit, eant. Magnificentia
nostra autem nostrorumque heredum prò christianitate facienda vel prò suscipienda
corona remoto malo ingenio retinebit, quas providerit retinendas. Cetera quoque
ibidem habebit Romana ecclesia, que habet in aliis partibus regni nostri, excepta
appellatane ac legatione, que nisi ad peticionem nostrani et heredum nostrorum ibi
non fient. De ecclesiis et monasteriis terre nostre, de quibus a Romana ecclesia
questio mota fuit, sic fiet: Vos quidem et vestri successores in eis habebitis, quod
habetis in ceteris ecclesiis, que sub nostra potestate consistunt, que solite sunt arci-
pere consecrationes seu benedictiones a Romana ecclesia et debitos insuper et sia-
lutos ei census exsolvent. De electionibus quklem ita fiet: clerici convenient in per
sonam idoneam et illuci inter se secretimi habebunt, donec personam illam excellentie
nostre pronuntient. Et postquam persona celsitudini nostre fuerit designata, si per-
sona illa de proditoribus aut inimicis nostris vel heredum nostrorum non fuerit aut
magniheentie nostre non e|x]titerit hodiosa, ' vel alia in ea causa non fuerit, prò
qua non deb[ea]mus assentire, assensum prebebimus. Profecto vos nobis et Rogerio
duci filio nostro et heredibus nostris, qui in regnimi pio voluntaria ordinatione nostra
successerint, conceditis regnum Sicilie, ducatum Apulie et principatum Capue cum
omnibus pertinentiis suis, Neapolim, Salernum et Amallìam cum pertinentiis suis, Mar-
siam et alia que ultra Marsiam debemus habere et reliqua tenimenta. que tenemus a
predecessoribus nostris, hominibus sacrosancte Romane ecclesie, iure detenta et contra
omnes homines adiuvabitis honorifice manutenere. Pro quibus omnibus vobis vestris-
que successoribus et sancte Romane ecclesie fidelitatem iuravimus et vobis ligium
homini[um fe]cimus, - sicut continetur in duobus similibus capitularibus, quorum aite-
rum penes vestram maiestatem sigillo nostro aureo, alterum vero sigillo vestro signa-
tum penes nos habetur. Et censum sexcentorum skifatorum de Apulia et Calabria,
quadringentorum vero de Marsia vel equivalens in auro vel argento nos ac nostros
heredes Romane ecclesie statuimus annis singulis soluturos, nisi forte impedimentum
aliquod intervenerit, quo cessante census ex integro persolvetur. Omnia vero pre-
dieta, que nobis concessistis, sicut nobis ita etiam et heredibus nostris conceditis,
quos prò voluntaria ordinatione nostra statuerimus, qui sicut nos vobis vestrisque
successoribus et ecclesie Romane fidelitatem facere et que prescripta sunt voluerint
observare. Ut autem que supradicta sunt tam vestro quam vestrorum successorum
tempore perpetuam optineant firmitatem et nec nostris nec nostrorum heredum tem-
Weii ino: - hodiosus
Weilanu: • feclimus
22 Adriano IV e Guglielmo I di Sicilia a. 1156
poribus alicuius valeant presumptione turbari, presens scriptum per manum Matheì
nostri notarii scribi et bulla aurea nostro tipario impressa insigniri ac nostro signa-
culo decorari iussimus. (Rota).
Dat. ante Beneuentum per manus Maionis magni ammirati ammiratorum, anno
dominice incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo sexto, mense Iun. quarte
indictionis, anno vero regni domini W. Dei gratia magnifici et gloriosissimi regis
Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue sexto; feliciter amen.
Da Montivi. Germ. Histor., loc. cit. 588-590 (n. 413), nuovamente collazionato l'autografo
in Ami. XIV, e. Vili, n. 49 nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegium Hadriaui IV. pontificis.
Hadrianus episcopus servus servorum Dei charissimo in Christo filio Willelmo
illustri et glorioso Sicilie regi eiusque heredibus, quos prò voluntaria ordinatione sua
statuerit in regnum, in perpetuum.
Licet ex iniuncto nobis a Deo apostolatus officio universos Christi fideles paterne
charitatis brachiis debeamus amplecti atque ad pacem eos et concordiam invitare,
reges tamen et sublimiores quasque personas tanto amplius diligere et honorare
debemus atque de bono pacis tanto studiosius commonere, quanto ecclesie Dei et
fidelibus christianis maior inde fructus spiritualiter ac temporaliter dignoscitur pro-
venire. Constat, diarissime in Christo fili Willelme gloriose Sicilie rex, te inter
reges et celsiores personas seculi eximiis operibus, potentia opibusque clarere, ita
ut ex vigore iustitie, quam in terra sub tua ditione constituta conservas, ex secu-
ritate pacis, qua omnes per eamdem constituti letantur, et ex terrore, quem inimicis
cftristiani nominis per opera magnifica incussisti, usqùe ad extremos angulos fama
tui nominis et gloria protendatur. Quod siquidem nos diligentius attendentes et inspi-
cientes pariter, quante utilitates Romane ecclesie valeant provenire, si celsitudo tua
per firmam pacem ei et concordiam coniungatur, dum in civitate Beneventana securi
et liberi cum fratribus nostris essemus, ad pacem tecum habendam diligenti studio
decrevimus intendere. Misimus ergo ad excellentiam tuam quosdam fratrum nostro-
rum, scilicet ut supra et proposuimus per eos nostrum de bono pacis et concordie
desiderium et invitavimus attentius et monuimus excellentiam tuam ad pacem. Et
illius inspirante virtute qui ad celum iturus discipulis suis ait: «pacem meam do
vobis, pacem meam relinquo vobis », talem animum tuum invenimus, qualem fìlli
pacis et catholici principis decuit inveniri. Et mediantibus prefatis filiis nostris etc.
ut supra in hanc formam pacis libera et spontanea voluntate nostra devenimus, ut
videlicet de capitulis illis, de quibus inter nos et excellentiam tuam controversia est
per omnia etc: ut supra in proxime scripta regis est conclusione. Pergit: Ut autem
que supra diximus tam nostro quam successorum nostrorum tempore perpetuam
obtineant firmitatem et nec tuis nec tuorum heredum temporibus alicuius valeant
presumptione turbari, nos ea de communi Consilio et voluntate fratrum nostrorum
auctoritate apostolica confirmamus et valitura in perpetuum presentis scripti pagina
communimus et tam a nobis quam a nostris successoribus perpetuis temporibus sta-
tuimus observanda. Nulli ergo omnino liceat hanc paginam nostre concessionis et con-
a. 1176 Alessandro III e Federico I
firmationis infringere vel ci ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare
voluerit, omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius indigna-
tionem incurrat. Amen, amen, amen.
Datum cadetti die qua et super ior.
Da Monti m. Geriti. Histor., loc. cit. 590 s. (n. 414\ che tolgono da Baroxius, Ann. Eccl.
XII ad a. 1156, 8, il quale desunse da un codice della Basilica di S. Pietro non più rin-
tracciato. In Cod. Vatic. lat. 5666 (Biblioteca Vaticana), f. 32r non c'è che un brevissimo
indice degli oggetti delle condizioni contenute in a), di cui dà le note cronologiche.
V.
PACE FRA ALESSANDRO III E FEDERICO I.
1. - Pactum Anagninum.
Ottobre - novembre 1176.
a) - Pactum pacis praeviae.
Dominus imperator et domina imperatrix et dominus Heinricus rex filius eorum
et principes universi exibent ecclesie Romane quod primum et principale est, vide-
licet quod dominum papam Alexandrum in catholicum et universalem papam reci-
pient et ei debitam reverentiam exibebunt, sicut katholici sui antecessores suis catho-
licis antecessoribus exibuerunt.
Et reddet dominus imperator veram pacem tam domino pape Alexandre quam
omnibus successoribus suis et toti ecclesie Romane.
Et universa regalia et alias possessiones sancti Petri quas ipse abstulit vel sui
vel alii favore ipsius, quas scilicet Romana ecclesia habuit a tempore Innoccntii,
domino pape Alexandre et ecclesie Romane restituet et ad retinendum iuvabit.
Possessionem quoque prefecture Urbis dominus imperator libere et plenarie resti-
tuet domino pape Alexandre et Romane ecclesie. Si autem post optentam plenam
restitutionem eius dominus imperator aliquid iuris in ea voluerit requirere a domino
papa et ab ecclesia Romana, cum hoc postulaverit, paratus erit dominus papa et
ecclesia Romana iustitiam ei exibere.
Similiter et universos vasallos ecclesie, quos occasione scismatis imperator abstulit
vel recepit, absolvet et domino pape A. et ecclesie Romane restituet.
Possessionem etiam terre comitisse Matildis, sicut ecclesia Romana tempore
Lotherii imperatoris et domini regis Conradi et eciam tempore huius domini F. impe-
ratoris habuit, domino pape A. et ecclesie Romane restituet, sicut etiam dictum est
inter mediatores pacis.
Preterea dominus papa et dominus imperator ad honorem et iura ecclesie et
imperii conservanda vicissim se iuvabunt, dominus papa ut benignus pater devotum
et carissimum filium et imperatorem christianissimum, dominus vero imperator ut
24 Alessandro III e Federico I
devotus filius et christianissimus imperator dilectum et reverendum patrem et beati
Petri vicarium.
Quecunque autem tempore scismatis vel occasione ipsius aut sine ordine iudi-
ciario ecclesiis a domino imperatore vel suis sunt ablata, eis restituentur.
Pacem etiam veram dominus imperator faciet cum Lombardis secundum quod
tractabitur per mediatores quos dominus papa et dominus imperator et Lombardi
ad perfìciendum interposuerint. Et [sij, postquam de pacem inter dominum papam,
ecclesiam et imperatorem dispositum fijerit sufficienter, aliquid in tractatu pacis
domini imperatoris et Lombardorum emerserit quod per mediatores componi non
possit, arbitrio maioris partis mediatorum, qui ex parte domini pape et domini impe-
ratoris ad id constituti sunt, stabitur. Ipsorum autem mediatorum par numerus erit.
Pacem veram reddet dominus imperator regi Cicilie et imperatori Constammo-
politano et universis adiutoribus ecclesie Romane et nullum malum meritum reddet
per se vel suos prò servitio collato ecclesie Romane.
De querelis autem et controversiis que ante tempora domini pape Adriani inter
ecclesiam et imperatorem vel inter dominum imperatorem et regem Sicilie verte
bantur, mediatores domini pape et domini imperatoris constituentur, quibus com-
mittentur, et eas iudicio vel concordia terminabunt. Interim autem, donec tractatus
pacis durabit, hinc inde guerre et offense cessabunt. Si vero predicti mediatores non
convenerint, arbitrio domini pape et domini imperatoris vel eius vel eorum, quos ad
id elegerint, finientur. Interim autem similiter hinc inde offense cessabunt.
Cristiano autem dicto cancellano Moguntinus archiepiscopatus, Philippo autem
Coloniensis concedentur archiepiscopatus et confirmabuntur cum omni plenitudine
archiepiscopalis dignitatis et officii. Et primus archiepiscopatus, qui in regno Teu-
tonico vacabit, domino Conrado auctoritate domini pape et auxilio domini impera-
toris assignabitur, qui tamen congruus ei videatur. Interim autem per dominum
papam et dominum imperatorem ei honorifìce providebitur.
Ei autem qui dicitur Calixtus una abbatia dabitur. Illi autem qui dicebantur eius
cardinales redibunt ad loca que ante scisma habuerunt, nisi ea sponte vel iudicio
dimiserant, et in ordinibus, quos ante scisma perceperunt, relinquentur.
Gero autem nunc dictus Halberstadiensis precise deponetur et Ulricus verus
Halberstadiensis restituetur. Alienationes a Gerone facte et beneficia data similiter
et ab omnibus intrusis auctoritate domini pape et domini imperatoris cassabuntur
et suis ecclesiis restituentur.
De electione Brandeburgensis episcopi, qui ad Bremensem archiepiscopatum
electus erat, cognoscetur et, si canonicum fuerit, ad eandem ecclesiam transferetur.
Et quecunque a Baldewino, qui nunc preest Bremensi ecclesie, alienata vel inbene-
ficiata sunt, sicut canonicum et iustum fuerit, eidem ecclesie restituentur.
Item que Salseburgensi ecclesie tempore scismatis subtracta sunt, ei piene resti-
tuentur.
Universi clerici qui sunt de Italia vel aliis regionibus, qui sunt extra Teutoni-
cum regnum, dispositioni et iudicio domini pape A. successorumque eius et Romane
ecclesie relinquentur. Si vero domino imperatori rogare placuerit prò ordinibus
aliquorum quos canonice perceperunt, usque X vel XII, si instare voluerit, exau-
dietur.
a. 1176 Alessandro III e Federico I 25
G. etiam Mantuanus ad episcopatum quondam suum restituetur, ita tamen quod
ilio, qui nunc est Mantuanus, auctoritate domini pape et auxilio domini imperatoris
ad Tridentinum episcopatum transferatur, nisi forte inter dominum papam et domi-
num imperatorem convenerit, ut in alio ei episcopati! provideatur.
Archipresbiter autem de Sacco in archipresbiteratu quondam suo et aliis benefi-
ciis, que ante scisma habuit, cum omni plenitudine restituetur.
Universi etiam ordinati a quondam catholicis vel ab ordinatis eorum in Teuto-
nico regno restituentur in ordinibus taliter perceptis.
De Argentinensi autem et Basiliensi dictis episcopis, qui ordinati raerunt a Gui-
done Cremensi, in eodem regno a predictis mediatoribus committetur vel X vel Vili
episcopis quòs ipsi elegcrint, qui prestito iuramento fìrmabunt, quod illud consilium
de ipsis [Romano] pontifici et domino imperatori dabunt quod viderint se canonice
posse dare absque periculo scilicet [animae domini | imperatoris et domini pape et
sue, et dominus papa acquiescet Consilio eorum.
Dominus autem papa et omnes cardinales si[cut receperunt] dominum impera-
torem in Romfanorum et catholicum imperajtorem et B. felicem eius uxorem in
[catholicam et Romanorum impera]tricem, ita quod ipsa recipiat jcoronam a domino
papa A. vel a legato ipsius, ita recipient dominum H. filium eorum in] Romanorum
et katholicum regem.
P[acem etiam vera]m reddent dominus papa A. et cardinales [domino impera-
tori F. et domine| B. imperatrici et H. regi filio eorum et universis adiutoribus ipso-
rum, salvis que de sp[iritualibus dispositioni] et iudicio domini pape et Romane ecclesie
presenti scripto relinquentur et salvo omni iure Romane ec[clesie adversus] deten-
tatores rerum beati Petri et salvis bis que scripta sunt tara prò parte domini pape
et ecclesie quam prò parte domini imperatoris et imperii.
Pacem vero predictam Romanus pontifex promittet se observaturum in verbo
veritatis et omnes cardinales, et privilegium inde taciet cum subscriptione omnium
cardinalium. Ipsi etiam cardinales scriptum confirmationis predicte pacis facient cum
appositione sigillorum suorum.
Et dominus papa statim advocato concilio, quale subito advocari potest, cum
cardinalibus episcopis aliisque religiosis viris qui interfuerint exeommunicationem
statuet in omnes qui hanc pacem infringere temptaverint. Deinde in generali concilio
idem faciet.
Plures etiam de nobilibus Romanis et capitaneis Campanie hanc eandem pacem
iuramento fìrmabunt.
Imperator vero pacem ipsam firmabit iuramento suo et principum et conlìrma-
tionem corroborabit scripto suo cum subscriptione sua et principum.
Si forte, quod absit, ' dominus papa premoriatur, dominus imperator et domi-
nus Heinricus rex fìlius eius et principes hanc formam pacis et compositionis
tìrmiter observabunt successoribus suis et cardinalibus universis et toti ecclesie
Romane et regi Scicilie et Lombardis et ceteris qui secum sentiunt. Similiter, quod
absit, si dominus imperator premoriatur, dominus papa et cardinales et ecclesia
Romana iam dictam pacem firmiter observabunt Beatrici felici uxori eius et Hein-
1 Weilahd: « non sii •.
26 Alessandro III e Federico I a. 1176
rico fìlio eius et omnibus de Teutonico regno et ceteris, sicut scriptum est, adiuto-
ribus suis.
Interim autem, donec tractatus pacis durabit, dominus imperator per se vel suos
guerram non faciet terre domini pape quam ipse tenet vel rex Scicilie per eum vel alii.
Si vero, quod Deus avertat, ab altera parcium renuntiatum fuerit tractatui pacis,
postquam eadem renunciatio significata fuerit alteri parti, predicta securitas per tres
menses inconvulsa perseveret.
f Ego Wigmannus Madeburgensis archiepiscopus subscripsi.
f E[go Cristianus Mo]guntinus archiepiscopus subscripsi.
f Ego Cunradus Wormaciensis electus subscripsi.
f Ego Arduinus imperialis aule protonotarius subscripsi.
Da Mommi. Gemi. Histor., loc. cit. 350-353 (n. 249), nuovamente collazionata la copia
coeva in AA. Arni. I-X Vili 172 (già Ann. II, e. I, n. 8) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Promissio legatoruni imperialinm.
Nos legati domini imperatoris C. Maguntinus et W. Mad[eburgensis archiepi-
scopus et C] Warmaciensis electus, Arduinus aule imperialis prothonotarius, ad
pacem ecclesie et imperii ordinandam destinati, promittimus et fidem d]amus: Quod
dominus imperator et sui dominimi papam A. recipient, reverentiam exhibebunt; et
veram pacem redfdet dominus imjperator domino pape A. et successoribus suis et
toti Romane ecclesie ; et prefecturam Urbis et terram comitisse Matildis restituet ei ;
et quod ordinatum est de Calixto et parte sua observabit; et quantum in se erit,
operam dabit efficacem, ut dominus C. assequatur quod a nobis et vobis scripto est
ordinatum. Hec omnia faciet dominus imperator, sicut a vobis domini cardinales, qui ad
ordinandam pacem ex parte ecclesie estis constituti, et nobis in scripto communiter
disposito est ordinatum, pace de ceteris piene disposita, sicut scripto ordinavimus vel
ordinaverimus nos vel alii qui ad hec disponenda et complenda fuerint constituti. De
regalibus vero beati Petri et aliis possessiohibus, quas dominus imperator abstulit
vel sui vel alii favore ipsius, iuramus, quod ipsum faciemus iurare, quod scilicet
ea, que habet de predictis ipse vel sui, bona fide restituet; de his, que alii habent,
bona fide operam dabit studiosam, ut similiter restituantur. Et iuramus quod bona
fide operam dabimus, ut ea que iuraverit exequatur, cum pax piene fuerit disposita
de rege Sicilie, et Lanbardis, sicut ordinavimus vel ordinandum statuerimus. Et de
ceteris que in scripto predicto continentur, ut impleantur sicut ordinavimus vel
simul ordinaverimus, operam bonam fide dabimus. Promittimus etiam et iuramus,
quod si dominus imperator, quod absit, mortuus fuerit ante complementum pacis
communi scripto disposite, domina B. imperatrix et dominus Henricus rex filius eius
et principes formam pacis communi scripto dispositam compleb[unt, confirmajbunt
et observabunt, sicut |communi)ter est ordinatum vel communiter ordinabitur a media-
toribus [utriusque partis domino] pape A. et successor[ibus su]is et universis cardi-
nalibus et toti Romane ecclesie.
a. 1176 Alessandro 111 <• Federico I 27
Preterea domino pape et universis cardinalibus et clericis et famulis et rebus
eorum universis in comitatu eorum existentibus firmam et plenam securitatem ex
parte domini imperatoris et suorum omnium damus in eundo Venetias vel Rauennam
et cetera loca, ad que procedere disposuerint et in quibus fuerint, et munendo et
redeundo, sive pax compleatur sive disrumpatur. Et si disrumpatur, quod Deus
avertat, iuramus, quod post disruptionem per tres menses firmam treuguum obser-
vabit dominus imperator et sui domino pupe Alexundro et toti terre sue, quam ipse
tenet et rex Sicilie vel alii per eum. Et sicut promittimus et damus, ita iuramus,
quod dominus imperator per se et partem suam observab[it, it]a quod nec per se
nec per suos aliquod gravamen seu impedimentum eis scienter inferet vel inferri
co[nsen]tiet: et si quis eo ignorante intulerit, [bon]a fide emendari faciet. Precipiemus
etiam et a domino imperatore districte mandali et precipi faciemus [per] terras suas
universales sub pena personarum et rerum balivis suis universis et aliis nobilibus per
terras [et casjtra ' constitutis et per bailivos aliis quibus precipi oportebit, ut nullos
ad dominum papum A. vel [cardinalcs] procedentes vel ad eos venientes vel ab eis
redeuntes vel quos miserint, offendent vel offendi permittent; et si quis eis ignoran-
tibus offenderà, quam citius poterint, bona fide facient emendari. Faciemus edam,
quod dominus imperator in presentia nuntii, quem dominus papa et cardinales nobis-
cum direxerint, vel cardinalium, quos premiserint, faciet iurari in anima sua, quod
predictam securitatem et treuguam bona fide, sicut predictum est, observubit et
faciet observari. Ceterum postquam dominus imperator iuraverit ea que communiter
disposuimus eum iuraturum, nos a iuramento erimus absoluti, excepto quod tene-
bimur de bis que precise iuravimus, et excepto quod tenebimur iuramento, quod
bona fide operam dabimus, ut cetera que in communi scripto continentur impleantur.
Da Monunt. Genti. Histor., loc. cit. 353 s. (n. 'J50t, nuovamente collazionato l'originale
in Ann. XI, e. VII, n. 37 nell'Archivio segreto Vaticano.
2. - Pax Veneta.
a) - Pactittn praevium inter imperatorem et ecclesiam.
Dominus imperator F. sicut dominum papam A. in catholicum et universalem
papam recepit, ita ei debitam reverentiam exhibebit, sicut catholici sui antecessores
suis catholicis antecessoribus exhibuerunt. Successoribus quoque suis catholice intran-
tibus eandem reverentiam exhibebit.
Et reddet dominus imperator veram pacem tam domino pape Alexundro quam
omnibus successoribus suis et toti Romane ecclesie.
Omnem vero possessionem et tenementum sive prefecture sive alterius rei, quam
Romana ecclesia habuit et ipse abstulit per se vel per alios, bona fide restituet ei
salvo omni iure imperii. Ecclesiu quoque Romana omnem possessionem et tene-
mentum, quod ei abstulit per se vel per alios, bona fide ei restituet salvo omni iure
Romane ecclesie.
Possessiones etiam, quas dominus imperator restituet, ad retinendum iuvabit.
1 Wliland : « [et castrja ..
28 Alessandro HI e Federico I
Similiter et universos vasallos ecclesie, quos occasione scismatis dominus impe-
rator abstulit vel recepit, dominus imperator absolvet et domino pape A. restituet et
ecclesie Romane.
Preterea dominus imperator et dominus papa ad honorem et iura ecclesie et
imperii conservanda se vicissim iuvabunt, dominus papa ut benignus pater devotum
et carissimum filium et imperatorem christianissimum, dominus vero imperator ut
devotus fìlius et christianissimus imperator dilectum et reverendum patrem et beati
Petri vicarium.
Quecumque autem tempore scismatis vel occasione ipsius aut sine ordine iudi-
tiario ecclesiis a domino imperatore vel suis sunt ablata, eis restituentur.
Domina etiam B. imperatrix recipiet dominum papam A. in catholicum et uni-
versalem papam. Dominus quoque Henricus rex fìlius eorum similiter eum recipiet
et ei et catholicis successoribus suis debitam reverentiam exhibebit et iuramentum,
quod dominus imperator exhibuerit, similiter et ipse prestabit.
Pacem autem veram reddit dominus imperator et dominus Hericus rex fìlius
eius illustri regi Sicilie usque ad XV annos, sicut per mediatores pacis est ordinatum
et scriptum.
Constantinopolitano etiam imperatori et universis adiutoribus ecclesie Romane
pacem veram reddit et nullum malum meritum reddet eis per se vel per suos prò
servitio collato ecclesie Romane.
De querelis autem et controversiis, que ante tempora domini Adriani inter eccle-
siam et imperium vertebantur, mediatores ex parte domini pape et domini impera-
toris constituentur, quibus committentur, ut eas htditio vel concordia terminent. Si
vero predicti mediatores non convenerint, iuditio domini pape et domini imperatoris
vel eius seu eorum, quos ad id elegerint, finientur.
Cristiano autem dicto cancellarlo Maguntinus archiepiscopatus, Philippo autem
Coloniensis archiepiscopatus concedentur et confìrmabuntur eis cum omni pleni-
tudine archiepiscopalis dignitatis et offitii. Et primus archiepiscopatus, qui in Theu-
tonico regno vacaverit, domino Corrado auctoritate domini pape et auxilio domini
imperatoris assignabitur, qui tamen congruus videatur.
Ei autem qui dicitur Calixtus una abbatia dabitur. UH autem qui dicebantur eius
cardinales redibunt ad loca que primo habuerunt, nisi ea sponte vel iuditio dimise-
rant, et in ordinibus, quos ante scisma perceperunt, relinquentur.
Gero autem nunc dictus Alberstatensis precise deponetur et Ulricus verus Alber-
statensis restituetur. Alienationes a Gerone facte et benefìtia data similiter et ab
omnibus intrusis auctoritate domini pape et domini imperatoris cassabuntur et suis
ecclesiis restituentur.
De electione Brandeburgensis episcopi, qui ad Bremensem archiepiscopatum
electus erat, cognoscetur et, si canonicum fuerit, ad eandem ecclesiam transferetur.
Et quecumque a Baldeuuino, qui nunc preest Bremensi ecclesie, alienata vel inbe-
neficiata sunt, sicut canonicum et iustum fuerit, eidem ecclesie restituentur.
Item que Salsiburgensi ecclesie tempore scismatis subtracta sunt, ei plenarie
restituentur.
Universi clerici qui sunt de Ytalia vel aliis reqionibus, qui sunt extra Theoto-
nicum regnum, dispositioni et iuditio domini pape A. successorumque eius relin-
1176 Alessandro III e Federico 1
quentur. Si vero domino imperatori placcuerit rogare prò ordinibus aliquorum quos
canonice perceperunt, usque ad X vel XII, si instare voluerit, exaudietur.
G. autem Mantuanus ad episcopatum quondam suum restituetur, ita tamen quod
ille qui nunc est Mantuanus, auctoritate domini pape et auxiliu domini imperatorìs
ad Tridentinum episcopatum transferetur, nisi forte inter dominum papam et domi-
num imperatorem convenerit, ut in alio ei episcopati! provideatur.
Archipresbiter vero de Sacco in archipresbiteratu quondam suo et in aliis bene-
fitiis, que ante scisma habuit, cum omni plenitudine restituetur.
Universi etiam ordinati a quondam catholicis vel ab ordinatis eorum in Theu-
tonico regno restituentur in ordinibus taliter perceptis nec occasione huiusscismatis
gravabuntur.
De Argentinensi autem et Basiliensi dictis episcopis, qui ordinati fuerunt a Gui-
done Cremensi, in eodem regno a predictis mediatoribus committetur X vel octo
quos ipsi elegerint, qui prestito iuramento firmabunt, quod illud consilium de ipsis
Romano pontifici et domino imperatori dabunt quod viderint se canonice posse dare
absque periculo scilicet anime domini pape et domini imperatoris et sue, et dominus
papa adquiescet eorum Consilio.
Dominus autem papa et omnes cardinales sicut receperunt dominum impera-
torem F. in Romanorum et catholicum imperatorem, ita recipient B. felicem uxorem
eius in catholicam et Romanorum imperatricem, ita tamen quod ipsa coronetur a
domino papa A. vel a legato ipsius. Dominum autem Hericum fìlium eorum in catho-
licum regem recipient.
Pacem etiam veram reddent dominus papa et cardinales domino imperatori F.
et domine imperatrici B. et Herico regi filio eorum et universis adiutoribus ipso-
rum, salvis que de spiritualibus dispositioni et iuditio domini pape A. et Romane
ecclesie presenti scripto relinquuntur et salvo omni iure Romane ecclesie adversus
detentatores rerum beati Petri et salvis his que prescripta sunt tam prò parte ecclesie
quam prò parte domini imperatoris et imperii..
Pacem vero predictam promittit dominus papa se observaturum in verbo veri-
tatis et omnes cardinales, et privilegium inde faciet cum subscriptione omnium car-
dinalium. Ipsi etiam cardinales scriptum confirmationis predicte pacis facient cum
appositione sigillorum suorum.
Et dominus papa statim advocato concilio, quale subito advocari poterit, cum
cardinalibus episcopis aliisque religiosis viris qui interfuerint excommunicationem
statuet in omnes qui liane pacem infringere temptaverint. Deinde in generali con-
cilio idem faciet.
Plures etiam de nobilibus Romanis et capitaneis Campanie liane eandem pacem
iuramento firmabunt.
Imperator vero predictam pacem ecclesie et iam dictam pacem XV annorum
illustris regis Sicilie et treuquam Lombardorum a proximis Kal. Augusti usque ad
VI annos firmabit iuramento suo et principum et faciet Lombardos qui ex parte
sua sunt, sicut in communi scripto treuque dispositum et scriptum est, eamdem
treuquam firmari. Si vero aliquis fuerit ex parte imperatoris qui predictam treuquam
iurare recusaverit, imperator precipiet universis, qui ex parte sua sunt, sub debito
fidelitatis et grafie sue, ut nullum prestent ei auxilium et volentibus eum offendere
30 Alessandro III e Federico I a. 1177
in nullo obsistant vel contradicant, et si quis offenderit, non teneatur inde. Manda-
timi autem istud non revocabit dominus imperator, donec treuqua durabit. Et dominus
Hericus rex filius eius predicta fìrmabit, sicut scripto dispositum est. Dominus etiam
imperator predictam pacem ecclesie et illustris regis Sicilie usque ad XV annos et
treuquam Lombardorum corroborabit scripto suo cum subscriptione sua et principum.
Si vero, quod absit, dominus papa premoriatur, dominus imperator et dominus
Hericus rex filius eius et principes liane formam pacis et compositionis firmiter obser-
vabunt successoribus suis et universis cardinalibus et toti Romane ecclesie et illustri
regi Sicilie et Lombardis et ceteris qui secum sentiunt. Similiter, quod absit, si domi-
nus imperator premoriatur, dominus papa et cardinales et ecclesia Romana iam
dictam pacem firmiter observabunt successori suo et B. felici uxori eius et Herico
regi filio eius et omnibus de Theotonico regno et ceteris adiutoribus suis, sicut pre-
scriptum est. Et successores domini pape similiter observabunt.
f Wicmannus Madiburgensis archiepiscopi subscripsi.
f Philippus Coloniensis archiepiscopus subscripsi.
f Ego Cristianus Maguntinus archiepiscopus subscripsi.
f Ego Arnuldus Treuerensis archiepiscopus subscripsi.
f Ego Arduinus imperialis prothonotarius subscripsi.
Da Mommi. Gemi. Histor. loc. cit. 362-65 (n. 260), nuovamente collazionata la copia coeva
in AA. Ann. I-XVIII 35 (già Ann. I, e. IV, n. 10) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Iuramenta promissionis in anima imperatorìs.
22 luglio 1177.
Ego comes Dedo iuro, quod domnus imperator mandavit mihi, ut in anima sua
iurarem iuramentum, quod nunc facturus sum, et postquam mandavit, non revocavit
mandatum. Et ego ex mandato imperatoris iuro in anima sua, quod ex quo venerit
Venetias, omni questione et contradictione amota, faciet iurari in anima sua, quod
pacem ecclesie, sicut disposita est per mediatores et scripta, et pacem regis Sicilie
usque ad XV annos, sicut scripta est, et treuguam Lombardorum, sicut est per
mediatores utriusque partis dispositum et in scripto, quod est apud eosdem media-
tores, continetur, bona fide servabit et principes suos hoc ipsum iurare faciet.
Ego Sigilboth iuro, quod ex quo domnus imperator venerit Venetias, predictum
iuramentum pacis ecclesie et regis Sicilie et treugue Lombardorum faciet prestari
in anima sua et principes similiter iurare faciet.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit. 365 s. (n. 261).
e) - Confirmatio pacis cum ecclesia.
17 settembre 1177.
Reverendo in Christo patri domno pape Alexandro sacrosancte romane ecclesie
summo et universali pontifici Fridericus Dei gratia Romanorum imperator et semper
augustus debitam obedientiam et filialis dilectionis affectum.
Cum imperatoria maiestas a rege regum ad hoc in terris ordinata sit, ut per
eius operam totus orbis pacis gaudeat incremento, nos, quos Deus in solio Romani
a. 1177 Alessandro ili e Federico I 31
imperii constituit, eam diligentius amplecti et ferventìus conservare debemus et
volumus. Inde est, quod pacem ecclesie et imperii, secundum quod a principibus
nostris et a cardinalibus Romane ecclesie disposita est et ordinata et in scripto prin-
cipini] nostrorum sigillis eorum signato continetur, sicut per interpositam personam
secundum formam, que in scripto continetur, iurari fecimus, sic presenti scripto nos
tirmiter pbservare promittimus, confirmamus et ratum in posterum permanere volu-
mus, et sic deinceps firmiter observabimus et faciemus quantum in nobis fuerit Deo
propitio observari.
Datum apud Venetias in palatio ducis XV. Kalendas Octobris, indictione X.
Da Montini. Cerni. Histor., loc. cit. 371 s. (num. 270), nuovamente collazionata la copia
coeva in AA. Arni. IX Vili 35 (già Arni. I, e. IV, n. IO) nell'Archivio segreto Vaticano.
d) - Confirmatio pacis per duodecim magnates imperii.
17 settembre 1177.
Domino suo ac patri venerando Alexandro Dei gratia sancte Romane sedis et
catholice ecclesie summo pontifici et universali pape Christianus Maguntinus archiepi-
scopus, Phylippus Coloniensis archiepiscopus, Wicmannus Magdeburgensis, Arnoldus
Treverensis archiepiscopi, Conradus Wormatiensis electus, Godefridus cancellarius,
Woruwinus protonotarius, F. comes Hollandie, T. marchio de Lusiz et frater eius
Dedo, H. comes de Dietsa, R. comes de Duma filialis devotionis obsequium cum
debita obedientia et subiectione.
Commoda, que ex consummata pace ecclesie et imperii toti mundo proveniunt,
ipsa innumerata mala, que inde vitantur, manifeste ostendunt. Sicut enim ab utrius-
que concordi providentia orbis terrarum ad salutem et tranquillitatem regitur, ita
sub eorum divisione a propria debiti status rectitudine distrahebatur. Gaudeat itaque
tellus tam desiderabilis roris visitatione respersa, tam gratiosae pluvie inundatione
fecundata, per quam fidelis populi arida sitis depellitur et omnium iurgiorum scan-
dala et scandalorum incendia suffocantur. Nos ergo, pater sanctissime, de tanto con-
cordie fructu letantes, ipsam sacratissimam ecclesie et imperii pacem, sicut ab utrius-
que partis mediatoribus est disposita et in commune scriptum redacta, et pacem
illustris regis Sicilie ad XV annos et treuguam Lombardorum a proximis Kalendis
Augusti usque ad VI annos, sicut a mediatoribus est ordinata et nostris iuramentis
firmata et in scriptum communiter redacta, quod scilicet scriptum propriis subscri-
ptionibus ipsorum mediatorum hinc inde conlìrmatum est et sigillis ipsorum corro-
boratum, nostri consensus studio et vigore confirmamus et ratam et inconcussam
tenemus et, ut sic observetur, operam dabimus. Et ut hec nostre confirmationis
pagina subsecuturis temporibus firma et illibata permaneat, eam propriis subscriptio-
nibus communiri et nostrorum sigillorum appositione fecimus insigniri.
f Ego Christianus Maguntine sedis archiepiscopus subscripsi. f Ego P. Colo-
niensis archiepiscopus et Ytalie archicancellarius subscripsi. f Ego C. Wormacensis
electus subscripsi. j Ego G. imperialis aule cancellarius subscripsi. f Ego Wo. pro-
tonotarius subscripsi.
Da Montini. Gemi. Histor., loc. cit. 372 (n. 271).
32 Clemente III i ' Guglielmo II di Sicilia - Tancredi di Sicilia e C 'elestino III a. 1188, 1192
VI.
PATTO FRA CLEMENTE III E GUGLIELMO II DI SICILIA.1
Febbraio 1188.
Wilhelmi II. regis Iuramentum.
Ego W. Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue ab hac hora
et deinceps ero fidelis beato Petro et sancte Romane ecclesie et tibi domino meo
pape Clementi, salvo hoc quod scripsistis et concessistis nobis in privilegio vestro.
In Consilio aut facto aut consensi!, unde vitam aut membrum perdas vel captus sis
mala captione, non ero. Consilium, quod michi credideris et contradixeris ne illud
manifestem, alicui non pandam ad tuum dampnum me sciente. Et bona fide adiu-
vabo te honorifice papatum Romanum terramque sancti Petri tenere. Et si tu vel
tui successores ante me ex hac vita migraveritis, secundum quod monitus fuero a
melioribus cardinalibus sancte Romane ecclesie, adiuvabo ut papa eligatur et ordi-
netur ad honorem sancti Petri. Hec omnia suprascripta observabo sancte Romane
ecclesie et tibi recta rìde. Et ridelitatem observabo tuis successoribus canonice intran-
tibus et ad honorem sancti Petri ordinatis, qui michi et heredibus meis, si in me
non remanserit, firmaverint quod a vobis michi concessum est in privilegio vestro,
salva concordia que inter papam Adrianum bone memorie et dominum regem W.
patrem nostrum felicis recordationis facta fuit et hinc inde scripto firmata. Sic me
Deus adiuvet et sancta Dei euangelia.
Da Mon. Cervi. Histor. loc. cit. 592 (n. 415).
VII.
PATTO DI TANCREDI DI SICILIA CON CELESTINO III.
Giugno 1192.
a) - Iuramentum Tancredi.
Ego Tancredus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue ab
hac hora et deinceps ero fidelis beato Petro et sancte Romane ecclesie et domino
meo pape Celestino, salvo hoc quod scriptum est et concessum michi in privilegio
eius. In Consilio aut facto aut consensu, unde vitam aut membrum perdat vel sit
captus mala captione, non ero. Consilium, quod michi crediderit et contradixerit ne
illud manifestem,- alicui non pandam ad suum dampnum me sciente. Et bona fide
adiuvabo eum honorifice papatum Romanum terramque sancti Petri tenere. Et si
' Non ne rimane che la formula del giuramento.
- Wf.ii.ani>: > manifestimi ».
a. U92 Tancredi di Sicilia e Celestino III
ipse vel successores eius ante me ex hac vita migraverint, secundum quod monitus
luen» a maiori et saniori parte cardinalium sancte Romane ecclesie, adiuvabo ut
papa eligatur et ordinetur ad honorem beati Petri. Hec omnia suprascripta obser-
vabo sancte Romane ecclesie et ipsi domino meo pape Celestino recta fide. F.t fidfr
litatem observabo successoribus suis canonice intrantibus et ad honorem beati l'etri
ordinatis, qui michi et heredibus meis, si in me non remanserit, tìrmaverint quod
michi concessum est a predicto domino papa Celestino in privilegio eius. Sic me
Deus adiuvet et sancta Dei euangelia. Amen.
b) - Privilegium Tancredi.
In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi amen. Domino Celestino
Dei gratia sancte Romane ecclesie summo pontifici carissimo in Christo patri suo et
domino eiusque successoribus canonice intrantibus Tancredus eadem grada rex Sici-
lie, ducatus Apulie et principatus Capue.
A primordio nostri regiminis hoc in votis semper habuimus speciale, ut ea
omnipotenti Deo devotione debita persolvamus, que nos celestibus auxiliis reddant
merito commendandos. Licet enim divina favente clementia plura potestati nostre
subiaceant et nostre prò voto respondeant voluntati, cuncta tamen largitori omnium
honorum duximus adscribenda, de cuius manu cuncta recepimus, et sic progenitorum
nostrorum exempla sectantes, tales erga eum, qui nos ad huius solii fastigium tan-
quam regni filium et heredem legitimum misericorditer evocavit, dignis cupimus
obsequiis inveniri, ut et de perceptis a rege regum omnium non appareamus ingrati
et maiores successus de potenti manu eius iugiter sperare possimus. Huius siquidem
propositi consideratione diligenter inducti, sacrosancte Romane ecclesie, cui proge-
nitores nostri felicis memorie multa et grata studuerunt obsequia ministrare, debitam
reverentiam conservare volentes, dum essemus in civitate nostra Gravine, Albinum
venerabilem Albanensem episcopum et Gregorium sancte Marie in Aquiro diaconum
cardinalem, quos ad nostrani presentiam direxistis, eo quo decuit honore suscepimus
et super hiis, que inter sacrosanctam Romanam ecclesiam et nostrani celsitudinem,
mediantibus dilecto familiari nostro Riccardo fìlio Mathei dilecti cancellarli nostri
et Dion. venerabili Amalfitano archiepiscopo dilectis fidelibus nostris, fuerunt agitata,
iuxta quod inferius annotata sunt et de communi voluntate convenimus. De appel-
lationibus quidem ita: Appellationes libere fient ad Romanam ecclesiam in toto regno
Sicilie. Legationes vero in Apulia et Calabria et illis partibus regni, que Apulie sunt
aftìnes, ecclesia Romana habebit libere. In Siciliam vero, si voluerit, legatum de
quinquennio in quinquennium destinabit, nisi forte interim vel ab excellentia regia
legatus peteretur vel evidens necessitas id exigeret. Electiones libere fient in toto
regno, ita videlicet quod vacantibus sedibus clerici convenient in personam idoneam
et eam excellentie nostre nunciabunt: que si non fuerit de notis proditoribus aut
notis inimicis nostris vel heredum nostrorum assensum prestabimus; si vero de notis
proditoribus aut notis inimicis nostris vel heredum nostrorum fuerit, illud ecclesie
Romane nos et heredes nostri significabimus, et ecclesia Romana eam ad nostrum
vel heredum nostrorum testimonium reprobabit. Celebrationes conciliorum ecclesia
Romana faciet, in quacumque civitate Apulie vel Calabrie voluerit aut illarum par-
34 Tancredi ili Sicilia e Celestino IH a. 1192
tium, que Apulie sunt affines. Translationes in ecclesiis regni fient, si necessitas et
utilitas ecclesie aliquem de una ecclesia ad aliam vocaverit et vos aut successores
vestri concedere volueritis. Consecrationes et visitationes libere Romana ecclesia
tam in Sicilia quam in toto regno habebit. Et si de Sicilia personas aliquas eccle-
siastici ordinis vocaverit, venient. Magnificentia vero nostra vel heredes nostri prò
christianitate facienda vel prò suscipienda corona remoto malo ingenio retinebit, quas
providerit retinendas. Cetera quoque ibidem habebit, que habet in aliis partibus regni
nostri. De ecclesiis et monasteriis terre nostre, de quibus a Romana ecclesia questio
mota fuit, sic fiet : vos quidem et successores vestri in eis habebitis, quod habetis in
ceteris ecclesiis, que sub nostra potestate consistunt, que solite sunt accipere conse-
crationes seu benedictiones a Romana ecclesia, et debitos insuper et statutos ecclesie
Romane census exsolvent. Profecto vos nobis et heredibus nostris, qui in regnum
successerint, concessistis regnum Sicilie, ducatum Apulie et principatum Capue cum
omnibus pertinentiis suis, Marsiam et alia que ultra Marsiam debemus habere, Nea-
polim, Salernum et Amalfiam cum pertinentiis suis et reliqua tenimenta, que inclite
recordationis predecessores nostri Sicilie reges, homines sacrosancte Romane eccle-
sie, iure tenuerunt; et contra omnes homines iuvabitis honorifice manutenere. Pro
quibus omnibus vobis vestrisque successoribus et sancte Romane ecclesie fidelita-
tem iuravimus et vobis ligium hominium fecimus, sicut continetur in duobus simi-
libus capitularibus, quorum alterum penes vos sigillo nostro aureo, alterum vero
sigillo vestro signatum penes excellentiam nostram habetur. Et censum sexcentorum
scifatorum de Apulia et Calabria, quadringentorum vero de Marsia vel equivalens
in auro vel argento nos ac nostros heredes Romane ecclesie statuimus annis singulis
soluturos, nisi forte impedimentum aliquod intervenerit, quo cessante census ex integro
persolvetur. Omnia vero predicta, que nobis concessistis, sicut nobis, ita etiam et
heredibus nostris qui in regnum successerint concessistis et qui, sicut nos, vobis
vestrisque successoribus et ecclesie Romane fidelitatem tacere et que prescripta sunt
voluerint observare. Ut autem que supra diximus tam vestro quam vestrorum suc-
cessorum tempore perpetuam obtineant firmitatem et nec nostris nec nostrorum
heredum temporibus alicuius valeant presumptione turbari, presens scriptum per
manus Raynaldi notarii et fidelis nostri scribi fecimus et bulla aurea nostro typario
impressa iussimus roborari, anno, mense et indictione subscriptis, nullo alio scripto
huic nostro privilegio preiudicium faciente.
Datum in civitate Gravine, per manus Riccardi regii familiaris, filii Mathei regii
cancellarvi, quia ipse cancellarius absens erat, anno dominice incarnationis millesimo
centesimo nonagesimo secundo, mense Iunii, decime indictionis, regni vero domini
nostri Tancredi Dei gratia magnifici et gloriosissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et
principatus Capue anno tertio, feliciter amen, ducatus autem Rogerii ducis Apulie
filii eius anno secundo, prospere amen.
e). - Promissio hotninii.
Domino Celestino Dei gratia sedis apostolice summo pontifici reverendo in Christo
patri suo et domino Tancredus eadem gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et princi-
patus Capue.
a. 1198 Innocenzo III e Costanza ili Sicilia
Per hoc scriptum notum facimus, quoti cum vestre preminentia sanctitatis pio
recipiendo a nobis hominio iuxta consuetudinem progenitorum nostrorum ad partes
regni nostri quibusdam supervenientibus non posset accedere, prò recipiendo iura-
mento fidelitatis a nobis Albani venerunt Albinus venerabilis Albanensis episeopus
et Gregorius Sancte Marie in Aquiro venerabilis cardinalis ad nostrani celsitudinem
destinati. Quibus presentibus iuxta formam capitularis, quod per eos sanctitati vestre
traiiNmittimus aurea bulla nostra signatum, fìdelitatem iuravimus. Et tam nos quam
heredes nostros obligantes presenti scripto, qua vobis tenemur fidelitate promittimus
ut, quandocumque vos aut successores vesti-i nobis aut heredibus nostris in quacumque
parte regni nostri que nostre subiaceat ditioni signilìcaveritis ... ' nisi aliquod impe-
dimentum intervenerit vel evidens necessitas detineat; quo cessante nichilominus ad
faeiendum hominium debitum sine fraude veniemus. Et sic a nobis vel heredibus
nostris vobis vel successoribus vestris prestito hominio, presens scriptum curie vestre
uelxt sine contradictione qualibet assignari.
Da Montini. Geriti. Histor., loc. cit. 592-595 (n. 416-418), ove, come pel n. VI dato a p. 32,
è ripetuta l'edizione fattane da Huillard-Bréholles in Notices et Extraits des Manuscripts
de la Bibliothèque Imperiale XXI, deux. partie I Paris 1865\ 330-334 dal codice Parigino 8890,
copia dei Rouleaux de Clitny.
Vili.
INNOCENZO IH E COSTANZA DI SICILIA.
19 novembre 1198.
Innocentius, etc, Constancie imperatrici regine Sicilie ac carissimo (ìlio F.s illu-
stri regi Sicilie, etc. Nec novum nec injustum existit si regno Sicilie gratiam facimus
specialem, quod inter universas et singulas regiones in quibus nomen colitur chri-
stianum fere semper promptius et devotius in Ecclesie Romane devotione permansi!
et ab ea3 specialius meruit honorari. Reges siquidem et principes ejus in Apostolice
Sedis fidelitate fortius roborati usque adeo ei fideliter et familiariter adheserunt ut
ad ipsius exaltationem potenter intenderint et ab ea nullius divelli potuerint impetu
tempestatis, se in ipsa et per ipsam exaltari credentes et in ea post Deum sue spei
ponentes et gaudii fundamentum. Specialiter autem inclyte recordationis R. quon-
dam pater, W. frater et \V. nepos tui, filia imperatrix, reges Sicilie, familiari eam
venerati sunt devotionis obsequio et predecessoribus nostris usque adeo non minus
in adversis quam prosperis adheserunt ut cum fratribus nostris vobis ob eorum
memoriam et constantiam sinceritatis quam ad nos vos habere cognovimus, per
effectum, quantum cum Deo et nostra possumus honestate, deferre velimus et, salva
justitia et ecclesiarum canonica libertate, petitionibus vestris assensum facilem exhi-
bere. Ne igitur ulla de cetero inter nos et successores nostros ac vos et heredes
vestros super electionibus dissensio suscitetur, modum faciende in posterum electionis
1 Weiland propone il supplemento: « acce-suri -imus ligium hominium presuturi ».
5 H. - B. om. « F. ■.
' H. - B. : «eo».
36 Filippo di Svevia e Innocenzo III a. 1203
presentibus curavimus litteris explicare ; in quibus sic in multis regie serenitati defe-
rimus ut libertatem ecclesiasticam non ledamus. Sede vacante capitulum significabit
vobis et vestris heredibus obitum decessoris. Deinde convenientes in unum, invocata
Spiritus Sancti gratia, secundum Deum eligent canonice personam idoneam cui requi-
sitimi a vobis prebere debeatis assensum, et electionem factam non different publi-
care. Electionem vero factam et publicatam denuntiabunt vobis et vestrum requi-
rent assensum. Sed antequam assensus regius requiratur, non inthronizetur electus
nec decantetur laudis solennitas que inthronizationi videtur annexa, nec antequam
auctoritate pontificali fuerit confirmatus, administrationi se ullatenus immiscebit. Sic
enim honori vestro volumus condescendere ut libertatem canonicam observemus,
nullo prorsus obstante rescripto quod a Sede Apostolica fuerit impetratum. Rogamus
ergo serenitatem regiam et attentius exhortamur quatenus contra prescriptam ele-
ctionis formam nec vos veniatis de cetero nec cogatis alios nec patiamini qualibet
occasione venire, sed taliter in hoc nobis studeatis et ecclesiastice libertati deferre
ut timorem ejus habere pre oculis videamini per quem reges regnant et principes
dominantur et sponsam ejus Ecclesiam venerari. Nulli ergo, età, hanc paginam nostre
dispositionis et constitutionis, etc.
Datum Laterani.
Da I.-L.-A. Huillard-Bréholles, Historia diplom. Friderici secundi 1 1 (Parisiis 1853),
19 s., con nuova collazione del Reg. Vat. 4 nell'Archivio segreto Vaticano, f. 113.v
IX.
TRATTATO DI FILIPPO DI SVEVIA CON INNOCENZO III.
Maggio 1203.
a) - Promissa regìs.
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Ego Philippus Romanorum rex semper
augustus.
Antequam Martinus prior Camaldulensium et frater Otto monachus de Salem
venirent ad me tractaturi de pace ecclesie et imperii, voveram Deo et sanctis eius
me iturum ultra mare ad liberandam terram promissionis a gentium feritate, et iterum
post eorum adventum audito verbo eorum super tractatu pacis de concessione domini
apostolici in manu predicti prioris vice domini apostolici vovi et promisi Deo et san-
ctis eius et eidem priori loco sepedicti domini apostolici, me oportuno tempore ecclesie
et imperio et liberationi terre predicte bona fide absque omni fraude illuc iturum et
opitulanto Deo terram illam prò posse meo liberaturum. Huius voti testes sunt Dittalh-
mus Constantiensis episcopus, Eberchardus abbas de Salem, Petrus abbas de Burgo
sancti Sepulcri, frater Otto de Salem, Henricus dapifer de Walpurc, Henricus de
Smalenekke, Henricus marescalcus de Papinheim, Helfricus notarius.
Insuper promisi me facturum omnia hic subscripta:
Omnia bona tam Romane ecclesie quam aliarum ecclesiarum, que antecessores
mei reges vel imperatores iniuste abstulerunt vel detinuerunt vel ego abstuli vel
iniuste detineo, restituam et ab eis quiete ac pacifice semper possideri permittam.
1203 Filippo di Svevia e Innocenzo III 37
Omnes abusus, quos antecessores nostri in ecclesiis habuerunt, utputa mortuis
prelatis bona ipsorum vel ecclesiarum eorum accipiebant, perpetuo relinquam.
Electiones episcoporum et aliorum prelatorum canonice fieri permittemus, omnia
--piritualia summo pontifici relinquentés.
Monasteria irregularitcr viventia in quantum maiestati imperiali congruit caia
adiutorio domini apostolici regularibus conventibus, scilicet Cisterciensi, Camaldu-
lensi, Premonstratensi, subiciemus et operam dabo. ut tam monasticus quam cleri-
calis ordo ea qua decet religione vivat et honestate.
Advocatos sive patronos ecclesiarum ab exactionibus, angariis, perangariis in
quantum poterò cessare compellam.
Si omnipotens Dominus regnum Grecorum michi vel leviro meo subdiderit, eccle-
siam Constantinopolitanam Romane ecclesie bona fide et sine fraude faciam foro
subiectam.
Romane ecclesie in omnibus et per omnia fidelis et devotus atque filius et defensor
semper ero.
Generalem legem statuam et observari faciam semper et ubique per totum
imperium, ut quicumque excommunicatus fuerit a domino apostolico, in banno statim
sit imperiali.
Insuper prò pace et amicitia inter me et dominum apostolicum semper servanda
et omni mala suspectione auferenda. ut ipse semper michi sit benignissimus pater
et ego ei fìdelissimus et obtimus filius, nliam meam nepoti eius in coniugium dabo
et alias vel alios de cognatione mea secundum voluntatem suam generi suo copu
lari faciam.
De omnibus excessibus meis ad mandatum et voluntatem domini apostolici Deo
et ecclesie piene satisfaciam.
Hec etiam in presentia domini episcopi Constancie et domini Martini prioris
Camaldulensium et domini Ebirhardi abbatis de Salem et domini Retri abbatis de
Burgo sancti Sepulcri et fratris Oddonis de Salem presentium latoris, Hainrici dapi-
feri de Walpurc, Hainrici de Smalenegge, Hainrici marescalci de Bapinham, Helferici
notarii me facturum et observaturum bona fide et sine omni fraude turavi.
b) - Epistola regis.
Reverendo in Christo patri domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie
summo pontifici Ph. Dei gratia Romanorum rex et semper augustus salutem et
filialis obedientie sincerum affectum.
Omnium bonorum largitori et vestre sanctissime paternitati gratias referimus
quam plures, quod placuit vestre pietati, venerabili priori Camaldulensium concedere,
ut ipse ad nostram accederet presentiam super tractatu concordie et amicitie inter
vos et nos et prò reformanda pace inter ecclesiam et imperium secundum propo-
sitiones et conditiones a viro religioso et honesto fratre Oddone de Salem sanctitati
vestre intimatas. Indubitanter itaque sciat vestra prudentia, nostrum esse domino
inspirante firmissimum propositum, vobis obedientes et devotos semper existere et
Romanam ecclesiam totis viribus nostris tueri et exaltare, hoc etiam liquere volentes,
quod per nos non stabit, quin de tranquillitate totius ecclesie una cum veslro auxilio
38 Promessa di Ottone IV a. 120!»
affectuosissime cogitare et disponere intendamus. Universas itaque ' conditiones in
cartula intra istam inclusas bona fide et absque omni fraude semper inconcusse
ac inviolabiliter observabimus et executioni pienissime mandabimus. Ceterum pieno
rogamus afìectu, ut eis que latores presentium, antedictus prior et frater O., vobis
ex parte nostra dixerint, indubitatam adhibere curetis fiduciam. Quecumque enim
ipsi cum vestra sanctitate de presenti negotio tractaverint, nos in totum ratum sumus
habituri et inviolabiliter observaturi.
Da Monum. Genti. Histor., Lcgum scctio IV. Constitutioncs et actet publica impera-
torutn et regunt. Tomus II (Hannoverae 18%) ed. L. Weiland 8-10 (n. 8-9), nuovamente
collazionata la copia del 1245 in A A. Ann. I-XVIII 582 (già Arni. II, e. VI, n. 1) nell'Ar-
chivio segreto Vaticano.
X.
PROMESSA DI OTTONE IV.
22 marzo 1209.
(C). In nomine sancte et individue Trinitatis. Otto quartus divina favente cle-
menza Romanorum rex et semper augustus. Recognoscentes ab eo nostra promo-
tionis donum misericorditer processisse, a quo est omne datum optimum et omne
donum perfectum, ipsum eiusque vicarium et sponsam eius, sanctam ecclesiam,
disposuimus et decrevimus magnifice honorare, ut qui nobis in presenti temporale
contulit regnum, in futuro quoque tribuat sempiternum. Proinde vobis, reveren-
tissime pater et domine summe pontifex Innocenti, quos prò multis beneficiis nobis
impensis sincerissimo veneramur affectu, vestrisque catholicis successoribus et eccle-
sie Romane omnem obedientiam, honorificentiam et reverentiam semper humili
corde ac devoto spiriti! impendemus, quam predecessores nostri reges et impera-
tores catholici vestris antecessoribus impendisse noscuntur, nichil ex iis volentes
diminuì, sed magis augeri, ut nostra devotio clarius enitescat. Illum igitur abolere
volentes abusum, quem interdum quidam predecessorum nostrorum exercuisse
dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus et sanctimus, ut electiones pre-
latorum libere ac canonice fiant, quatinus ille prefitiatur ecclesie viduate quem
totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum, dum modo
nichil ei obstet de canonicis institutis. Appellationes autem in negociis et causis
ecclesiasticis ad apostolicam sedem libere fiant eorumque prosecutionem sive pro-
cessum nullus impedire presumat. Illum quoque dimittimus et refutamus abusum,
quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut edam ecclesiarum vacantium
nostri consueverunt antecessores committere prò motu propri? voluntatis. Omnia
vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere disponenda, ut
que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione reddantur. Super
eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et operam efficacem.
Possessiones etiam, quas ecclesia Romana recuperava ab antecessoribus nostris seti
' Copia Vatic; ■ iiamque»,
a. 1212 Federico II 39
quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus et ipsam ad eas
rettinendas bona fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum recuperavit, ad recu-
perandum prò viribus crimus adiutores; et quecumque ad manus nostras devenient,
sine difiìcultate ei restituere satagemus. Ad has pertinet tota terra quo est à Radi-
cofano usque ad Ceperanum, marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse,
Mahtildis, comitatus Brittenorii, exarchatus Ravenne, Pentapolis cum aliis adiacen-
tibus terris expressis in multis privilegi imperatorum et regum a tempore Lodwici,
ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum, cum omni iurisdictione, districtu et
honore suo. Veruntamen cum ad recipiendum coronam imperii vel prò necessita-
tibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato summi pontitìcis reci-
piemus procurationes sive fodrum ab illis. Adiutores etiam erimus ad rettinendum
et defendendum ecclesie Roman? regnum Sicilig ac cetera iura que ad eam perti
nere noscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps. Ut autem hec omnia
memorato sanctissimo patri nostro domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie
summo pontifici eiusque successoribus per nos et nostros successores Romanorum
imperatores et reges observentur firmaque et inconvulsa semper permaneani, presens
exinde privilegium conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus communiri.
Sicnum domini Ottonis quarti Romanorum recis invictissimi. (M.).
Ego Conradus Spirensis episcopus vice domini Sitridi Maguntini archiepiscopi
et tocius Germani? archicancellarii, regalis aule cancellarius, recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo CCVIIII, indiction. XII,
regnante domino Ottone quarto Romanorum rege glorioso, anno regni eius undecime
Datum apud Spiram XI. Kalendas Aprilis.
Da Mommi. Germ. Histor., loc. cit. 36s. (n. 31). collazionato nuovamente l'originale
in AA. Ann. I-XVIII 22 (già Ann. I, e. Ili, n. 4) nell'Archivio segreto Vaticano.
XI.
PATTI E PRIVILEGI DI FEDERICO II.
1. - Patto con Innocenzo III.
Febbraio 1212.
a) - Privilegium Friderici IL regis.
In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi, amen. Reverentissimo
patri et carissimo domino Innocentio Dei gratia sancte Romane ecclesie summo
pontifici Fredericus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue.
Inter universa, que gerimus in desideriis nostris precipue, hoc principaliter affe-
ctamus, ut vobis et sacrosancte Romane ecclesie gratum inpendamus obsequium et
devotum exhibeamus honorem, ne unquam beneficiorum vestrorum, quod avertat
Dominus, inveniamur1 ingrati, cum post divini muneris gratiam non solum terram,
1 Weiland: > inveniamus ».
40 Federico II a. 1212
sed vitam per vestrum patrocinium nos fateamur habere. Licet igitur antecessores
nostri dare memorie reges Sicilie apostolice sedis fideles fuerint'et devoti, nos tamen
tanto fideliores et devotiores ei desideramus existere, quanto plura et potiora beneficia
nos ab ea cognovimus percepisse ac inposterum percepturos esse speramus. Vos enim
nobis et heredibus nostris, qui in regnum successerint, concessistis regnum Sicilie, du-
catum Apulie ac principatum Capue cum suis pertinentiis universis, Neapolim, Saler-
num et Amalfiam cum pertinentiis suis, Marsiam et alia que ultra Marsiam debemus
habere ac reliqua tenimenta, que tenemus a predecessoribus nostris hominibus sacro-
sancte Romane ecclesie iure detenta, et contra omnes homines honorifice manute-
aere iuvabitis. Pro quibus omnibus coram carissimo amico nostro domino Gregorio
Sancti Theodori venerabili diacono cardinali, apostolice sedis legato, fidelitatem vobis
vestrisque successoribus et ecclesie Romane iuravimus, sicut in duobus similibus
capitularibus est expressum, quorum unum penes nos vestro sigillo et alterum penes
vos nostro sigillo aureo munitum habetur, firmiter promittentes, quod quia presens
presenti debet hominium exhibere, quandocunque vos aut successores vestri nos in
aliquam partem regni, quam secure possimus adire, ad vestram presentiam vocavc-
ritis, accedemus ligium hominium prestituri, nisi certum impedimentum aut evidens
necessitas intervenerit, quibus cessantibus veniemus sine fraude ad ligium hominium
faciendum. Censum vero sexcentorum squifatorum de Apulia et Calabria, quadrili-
gentorum vero de Marsia vel equivalens in auro vel argento nos et heredes nostri
vobis et successoribus vestris annis singulis persolvemus, nisi forte aliquod impedi-
mentum intervenerit, quo cessante census ex integro persolvetur. Electiones autem
secundum Deum per totum regnum canonice fiant de talibus quidem personis, quibus
nos et heredes nostri requisitum a nobis prebere debeamus assensum. Hec autem
omnia sicut nobis, sic etiam et heredibus nostris, qui in regnum successerint conces-
sistis, quique sicut nos vobis et successoribus vestris ac ecclesie Romane fidelitatem
facere queve prescripta sunt voluerint observare. Ut autem que supra diximus tam
vestro quam successorum vestrorum tempore perpetuam obtineant firmitatem et nec
nostris ' nec heredum nostrorum temporibus alicuius valeant presumptione turbari,
presens privilegium per manus Bonihominis de Gaieta notarii et fidelis nostri scribi
et bulla aurea tipario nostre maiestatis impressa precepimus communiri, anno, mense
et indictione subscriptis.
Dat. in civitate Messanensi, anno dominice incarnationis MCC undecimo, mense
Februarii, quintedecime indictionis, regni vero domini nostri Frederici Dei gratia
gloriosissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue anno quartodecimo ;
feliciter amen.
Da Monum. Genti. Histoi:,, loc. cit. 543 (n. 412), con nuova collazione della copia in
.1.1. Ann. I-XVIII 96 (già Ann. I, c.X, n.4) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegium Friderki IL de electionibus.
-;- In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi, amen. Reverentissimo
patri et carissimo domino Innocentio Dei gratia sancte Romane ecclesie summo
pontifici Fredericus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue. Ne
i Weilakd: ■ ne vestris ».
a. 1213 Federico II
ulla de cetero inter vos vel successores vestros et nos vel heredes nostros super
electionibus celebrandis dissensio suscitetur, que nonnunquam inter ecclesiali] et
regnum rancoris et indignationis fomitem ministrabant, modum et ordinerà eleetionis
in posterum faciende presentibus litteris curavimus explicare, in quibus sic canonice
libertati deferimus, ut dignitatem regiam non ledamus. Sane sede vacante capitulum
significabit nobis et heredibus nostris obitum decessoris, deinde convenientes in unum
invocata Spiritus sancti grada secundum Deum eligent eanoniee personam idoneam,
cui requisitum a nobis prebere debeamus assensum, et electionem factam non diflc-
rent publicare. Electionem vero factam et publicatam denuntiabunt nobis et nostrum
requirent assensum; set antequam assensus regius requiratur, non intronizetur electus
nec decantetur laudis sollempnitas, que intronizationi videtur annexa, nei antequam
auctoritate pontificali fuerit confìrmatus, amministrationi se ullatcnus inmiscebit.
Volumus igitur et concedimus, ut secundum prescriptam formam electiones de cetero
per totum regnum nostrum libere celebrentur, nullo prorsus obstante rescripto ;i
sede apostolica impetrato. Ad huius autem nostre concessionis memoriam et robur
perpetuo valiturum presens scriptum per manus Bonihominis de Gaieta notarii et
fidelis nostri scribi et bulla aurea ripario nostre maiestatis impressa precepimus com-
muniri anno, mense et indictione subscriptis.
Data in civitate Messane, anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo
undecimo, mense Februar., quintedecime indictionis, regni vero domini nostri Frede-
rici Dei gratia gloriosissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue, anno
quartodecimo; feliciter amen.
Da Monum. Gemi. Histov., loc. cit. 544 (n. 413), collazionato nuovamente l'autografo
in Arni. XIV, e. IX, ti. 4 nell'Archivio segreto Vaticano.
2. - Promessa di Eger.
12 luglio 1213.
a) - Privilegia regia primiim et secundum.
(C.) In nomine san[ctje et individue Trinitatis. Fredericus secundus divina (avente
clementia Romanorum rex semper augustus et rex Sycilie.
Regnum nostrum tunc stabiliri credimus et confidimus, cum Altissimum, de
cuius manu ea que possidemus bona recepimus, honoramus. Tanto enim Domino,
qui bona tribuit nobis, ad oflerendas hostias operis et devotionis astringimi!)-, quanto
ipsum misericordem in nobis et mirabilem experimur. Congnoscentes igitur gratiam
que data est nobis ab ipso, habentes quoque pre oculis inmensa et innumera bene-
fitia vestra, (carissime domine et reverentissime pater, protector et benefactor noster
domine Innocenti Dei gratia summe pontifex venerande, per cuius benefitium, operam
et tutelam aliti sumus, protecti pariter ac promoti, postquam in sollicitudirtem vestram
mater nostra felicis memori? Constantia imperatrix ex ipso quasi utero nos iactavit,
vobis, beatissime pater, et omnibus catholicis successoribus vestris sancteque Romane
ecclesie spetiali matri nostre omnem obedientiam, honorificentiam atque reverentiam
semper humili corde ac devoto spiritu impendemus, quam predecessores nostri reges
et imperatores catholici vestris antecessoribus impendisse noscuntur, nichil ex his
12 Federico li a. 1213
volentes diminuì, set magis augeri, ut nostra devotio magis enitescat. Illum igitur
abusum volentes abolere, quem interdum quidam predecessorum nostrorum exer-
( uisse dinoscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus et sanccimus,
ut electiones prelatorum libere fiant et canonice, quatenus ille prefitiatur. ecclesie
viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum,
dummodo nichil obstet ei de canonicis institutis. Appellationes autem in negotiis et
causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum prosecutionem sive
processum nullus impedire presumat. Illum quoque dimittimus et refutamus abusum,
quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam ecclesiarum vacantium
nostri consueverunt antecessores committere prò motu proprie voluntatis. Omnia
vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere disponenda, ut
que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione reddantur. Super
eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et operam enìcacem.
Possessiones etiam, quas ecclesia Romana recuperava, ab antecessoribus nostris seu
quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus, ipsamque ad eas obti-
nendas bona fide promittimus adiuvare. Quas autem nondum recuperavit, ' ad recu-
perandoli prò viribus erimus coadiutores; et quecumque ad manus nostras deve-
nient, sine diftìcultate ei restituere satagemus. Ad has pertinet tota terra que est a
Radicophano usque Zeperanum, marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comi-
tisse Mahtildis, comitatus Brittenorii, exarcatus Rauenne, Pentapolis cum aliis adia-
centibus tetris expressis in multis privilegiis imperatorum et regum a tempore
Lud[o]wicì, ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum, cum omni iurisditione,
districtu et honore suo. Veruntamen cum ad recipiendam c[or]onam imperii vel prò
necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato summi pon-
tificis recipiemus procurationes sive fodrum ab illis. Adiutores etiam erimus ad retti-
nendum et deffendendum Romane ecclesie regnum Sycilie ac cetera iura que ad
ipsam pertinere dinoscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps. Ut autem
hec omnia vobis memorato sanctissimo patri nostro domino Innocentio sacrosancte
Romane ecclesie summo pontifici vestrisque successoribus per nos et nostros succes-
sores Romanorum reges et imperatores observentur firmaque et inconvulsa semper
permaneant, presens privilegium conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus
communiri.
Testes autem hii sunt: Sigefridus Moguntine sedis arciepiscopus apostolica
sedis legatus, Eberhardus Salzburgensis arciepiscopus, Berardus Barensis arciepisco-
pus, Chìinradus Ratisponensis episcopus, Otto Wirzinburgensis episcopus, Manegoldus
Pattauiensis episcopus, Engelhardus Zizensis episcopus, Odacrius Boemorum rex,
Lodwicus dux Bawarie, Liupoldus dux Austri? et Styrie, Hermannus lantgrauius
Thuringie, comes Albertus de Eberstein, comes Adolfus de Sowenburc, comes Bur-
chardus de Mannesueld, comes Gerhardus de Diets, comes Ludwicus de Wirtem-
berch, Gebèhardus burcrauius Meigdeburgensis, Hainricus de Stahhelburch, Wal-
terus de Langenberch, Hainricus de Chalandrino marescalcus imperii, Waltherus
de Sypf pincerna imperii, Gwaltherus Gentilis comestabulus regni Sycilie, et alii
quam plures.
i \Vnt ano: « recuperaverit ..
a. 1213 Federico II 43
Signum domini Frederici secundi Romanorum regis invici issimi (M.) et regis
Sycilie.
Ego Chfinradus Dei et apostolico sedis gratia Metensis episcopus vice domini
Sigefridi Moguntini arciepiscopi et apostolica sedis legati ac totius Germanie arci-
cancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno domini nostri lesu Christi millesimo CCXII1, indictione
prima, regnante domino Frederico secundo Romanorum rege glorioso et rege Sicilie,
anno regni eius Romani primo, Sicilie vero XVI.
Datum apud Egram per manus Bertoldi de Niffen regalis aule prothonotarii,
quarto Idus lulii.
Da Mommi. Germ. Histor., loc. cit. 58 s. (n. 4b-47), ove è detto che i due privilegi • uno
textu iungi potuerunt, quippe quac paucis modo locis iisque haud magni momenti inter se
discrepent » : fu collazionato l'autografo A A. Arni. C. 399 (già Tnstr. mise. C. fase. 37, n. I,
D. 2) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegimn regìunt tertium.
12 luglio 1213.
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Fredericus secundus divina
(avente clementia Romanorum rex et semper augustus et rex Sicilie. Regnum
nostrum tunc stabiliri confidimus, cum Altissimum, de cuius manu ea que pos-
sidemus bona recepimus, honoramus. Tanto enim Domino, qui bona tribuit nobis,
ad offerendas hostias operis et devotionis astringimur, quanto ipsum misericordem
in nobis et mirabilem experimur. Cognoscentes igitur gratiam que data est nobis
ab ipso, habentes quoque pre oculis immensa et innumera beneficia vestirà, karis-
sime domine et reverentissime pater, protector et benefactor noster domine Inno-
centi Dei gratia summe pontifex venerande, per cuius beneficium, operam et tute-
lam aliti sumus, protecti pariter et promoti, postquam in sollecitudinem vestram
mater nostra felicis memorie Constantia imperatrix et Sicilie regina ex ipso quasi
utero nos iactavit, vobis, beatissime pater, et omnibus successoribus vestris catho-
licis sancteque Romane ecclesie speciali matri nostre omnem obedientiam, honorifì-
centiam atque reverentiam semper humili corde ac devoto spiritu impendemus, quam
predecessores nostri reges et imperatores catholici vestris antecessoribus impendisse
noscuntur, nichil exinde volentes diminuì, set magis augeri, ut nostra magis devotio
enitescat. Illum igitur volentes abolere abusum, quem interdum quidam predecessorum
nostrorum exercuisse dinoscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus
et sancimus, ut electiones prelatorum libere et canonice fiant, quatinus ille prefi-
ciatur ecclesie viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxeril
eligendum, dummodo nichil desit ei de canonicis institutis. Appellationes autem in
negotiis et causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum prosecu-
tionem sive processum nullus impedire presumat. Illuni quoque dimittimus et relu-
tamus abusum, quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam eccle-
siarum vacantium nostri consueverunt antecessores committere prò motu proprie
voluntatis. Omnia vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatìs relinquimus
libere disponenda, ut que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributionc-
1 1 Federico li a. 1213
reddantur. Super eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et
operam efficacem. Possessiones etiam, quas Romana ecclesia recuperavit, ab ante-
cessoribus nostris seu quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimit-
timus et ipsam ad eas obtinendas bona fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum
recuperavit ad reeuperandum erimus prò viribus adiutores; et quecumque ad manus
nostras devenient, sine diffieultate ae mora ei restituere satagemus. Ad has pertinet
tota terra que est a Radicofano usque Ceperanum, marchia Anconitana, ducatus
Spoletanus, terra comitisse Matildis, comitatus Brittenorii, exarchatus Rauenne, Pen-
tapolis, Massa Trabaria cimi adiacentibus terris et omnibus aliis ad Romanam eccle-
siam pertinentibus, ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum cum omni iuris-
dietione, districhi et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam imperii
vel prò necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato
summi pontificis recipiemus procurationes sive fodrum ab ipsis. Omnia igitur supra-
dicta et quecumque alia pertinent ad Romanam ecclesiam de voluntate et conscientia,
eonsilio et consensu principum imperii libere illi dimittimus, renuntiamus et resti-
tuimus, nccnon ad omnem scrupulum removendum, prout melius valet et efficacius
intelligi, coneedimus, conferimus et donamus, ut sublata omnis contentionis et dissen-
sionis materia, firma pax et piena concordia in perpetuum inter ecclesiam et impe-
rium perseverent. Adiutores etiam erimus ad retinendum et defendendum ecclesie
Romane regnum Sicilie cum omnibus ad ipsum spectantibus tam citra Farum quam
ultra, necnon Corsicam et Sardiniam ae cetera iura que ad eam pertinere noscuntur,
tamquam devotus filius et catholicus princeps. Ut autem hec omnia memorato san-
ctissimo patri nostro domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie summo ponti-
fici eiusque successoribus per nos et nostros successo res Romanorum reges et impe-
ratores observentur firmaque et inconvulsa semper permaneant, presens privilegium
conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus communiri.
Testes autem hii sunt: Sifridus Maguntine sedis archiepiscopus apostolice sedis
legatus, Eberhardus Salzburgensis archiepiscopus, Chounradus Ratisponensis episco-
pus, Otto Wirzburgensis episcopus, Manegoldus Patauiensis episcopus, Engelhardus
Zizensis episcopus, Otacharus Boemorum rex, Lodouicus dux Bawarie, Liupoldus
dux Austrie et Styrie, Hermannus lantgrauius Thuringie, comes Albertus de Eber-
stein, comes Adolfus de Sowemberc, comes Burchardus de Mannesueld, comes
Gerardus de Dets, comes Lodouicus de Wirtemberhc, Gebehardus burcrauius Meig-
deburgensis, Hainricus de Stahelberch, Walterus de Langenberch, Hainricus de Cha-
landina marescalcus imperii, Walterus de Sipf pincerna imperii, et alii quam plures.
Signum domini Frcderici secundi Romanorum regis invictissimi et regis Sicilie.
Ego Chunradus Dei et apostolice sedis gratia Metensis et Spirensis episcopus
imperialis aule cancellarius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi et apostolice
sedis legati ac totius Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno domini nostri Iesu Christi millesimo CCXIII, indictione prima,
regnante domino Frederico seeundo Romanorum rege glorioso et rege Sicilie, anno
regni eius Romani primo, regni vero eius Sicilie XVI.
Datum apud Egram per manus Bertoldi de Niffe regalis aule prothonotarii,
quarto Idus lulii.
Da Monum. Germ Histor., [oc, cit. 60s. (n. 48).
a. 1219 Federico 11 45
3. - Promessa di Hagenau.
Settembre 1219.
a) - Privilegium regium.
(C.) In nomine Dei eterni et salvatori* nostri Iesu Christi, amen. Fridericus
secundus divina favente elementia Romanorum rex semper augustus et rex Sicilie.
Regnum nostrum tunc stabiliri confidimus, cum Altissimum, de cuius manu ea
que possidemus bona recepimus, honoramus. Tanto enim Domino, qui bona tribuit
nobis, ad offerendas hostias operis et devocionis astringimur, quanto ipsum miseri-
cordem in nobis et mirabilem ' experimur. Cognoscentes igitur gratiam que data
est nobis ab ipso, habentes quoque pre oculis inmensa et innumera beneficia vestra,
karissime domine et reverentissime pater, protector et benefactor noster domine
Honori Dei gratia summe pontifex venerande, per cuius benelicium, operam et tutelarli
aliti sumus, protecti pariter et promoti, postquam in sollicitudinem vestram mater
nostra felicis memorie Constancia imperatrix et regina Sicilie ex ipso quasi utero
nos iactavit, vobis, beatissime pater, et omnibus successoribus vestris catholicis san-
cteque Romane ecclesie, speciali matri nostre, omnem obedientiam, honorifìcentiam
atque reyerentiam semper humili corde ac devoto spiritu inpendemus, quam prede-
cessores nostri reges et imperatores catholici vestris antecessoribus inpendisse
noscuntur, nichil exinde volentes diminui, set magis augeri, ut nostra magis devotio
enitescat. Illum igitur volentes abolere abusum, quem interdum quidam predeces-
sorum nostrorum exercuisse noscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, con-
cedimus et sancimus, ut electiones prelatorum libere et canonice fiant, quatenus ille
prericiatur ecclesie viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius
duxerit eligendum, dum modo nichil desit de canonicis institutis. Appellationes
autem in negociis et causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum
prosecutionem sive processum nullus impedire presumat. Illum quoque dimittimus
et refutamus abusum, quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam
ecclesiarum vacantium nostri consueverunt antecessores committere prò motu proprie
voluntatis. Omnia vero spiritalia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere
disponenda, ut que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione red-
dantur. Super eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et
operam efficacem. Possessiones etiam, quas Romana ecclesia recuperavit, ab anteces-
soribus nostris seu quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus
et ipsam ad eas obtinendas bona fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum
recuperavit ad recuperandum erimus prò viribus adiutores; et quecumque ad manus
nostras devenient, sine dirficultate ac mora ei restituere satagemus. Ad has pertinet
tota terra que est a Radicotono usque Ceperanum, marchia Anchonitana, ducatus
Spoletanus, terra comitisse Mahtildis, comitatus Brutenorii, exarcatus Rauenne, Pen-
tapolis, Massa Trabaria cum adiacentibus terris et omnibus aliis ad Romanam eccle-
siam pertinentibus, ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum cum omni iuridi
ctione, districtu et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam imperii
vel prò necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus,2 de mandato
> Weilaxd: « miserabilem ».
s Weiland. < venirc-mus ».
II.
Federico II »• 1221
summi pontìficis recipiemus procurationes sive fodrum ab ipsis. Omnia igitur supra-
dicta et quecumque alia pertinent ad Romanam ecclesiam de voluntate et con-
scientia, Consilio et consensi! principimi imperi] libere LUÌ dimittimus, renunciamus
c< restituimus, nec non ad omnem scrupulum removendum, prout melius valet et effi-
catìus intelligi, concedimus, conferimus et donamus, ut sublata omnis contentionis
et dissonsionis materia, firma pax et piena concordia inter ecclesiam et imperium
perseverent. Adiutores etiam erimus ad retinendum et defendendum ecclesie Romane
regmim Sicilie cum omnibus ad ipsum spectantibus tam citra Farum quam ultra,
nec non Corsicam et Sardiniam ac cetera iura que ad eam pertinere noscuntur,
lamquam devotus fìlius et catholicus princeps. Ut autem hec omnia memorato san-
cissimo patri nostro domino Honorio sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici
eiusque successoribus per nos et nostros successores Romanorum reges et impera-
lores observentur iirmaque et inconvulsa semper permaneant, presens privilegium
conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus communiri.
Testes mi sunt: Henricus Argentinus episcopus, Henricus Basiliensis episcopus,
abbas Sancti Galli, Vgo abbas Morbacensis, Golfradus abbas de Wicziburc, Tibaldus
dux Lotheringie, comes Egeno de Vrahc, comes Lodowicus de Wirtinberc, comes
Euerardus de Ellinstein, Henricus de Niffen, et alii quam plures.
Signum domini Friderici Dei grada Romanorum regis semper augusti (M.) et
regis Sicilie.
Ego Conradus Dei et apostolice sedis gratia Metensis et Spirensis episcopus inpe-
rialis aule cancellarius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi et tocius Germa-
nie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo nonodecimo
mense Septembr. indictione octava, regnante domino Fr. secundo Romanorum rege
glorioso et rege Sicilie, anno Romani regni ipsius in Germania septimo, et in Sicilia
vicesimo secundo ; feliciter amen.
Dat. apud Hagnowe per manus Henrici regalis aule prothonotarii, anno, mense
et indictione prescriptis.
Da Moniim. Cerni. Histor., loc. cit. 78 s. (n. 65), con nuova collazione dell'autografo
in AA. Arni. I-XVHI 25 (già Arni. I, e. TV, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Coiifìriiiatio ut lamenti Hagenoweiisis.
(ramaio 1221.
Fredericus divina favente clementia Romanorum imperator semper augustus et
rex Sicilie. Per presens scriptum notum facimus tam presentibus quam iuturis, quod
nobis existentibus anno preterito in mense Septembri octave indictionis apud Age-
noue fieri fecimus quoddam scriptum ad mandatum karissimi in Christo patris
domini H. sancte Romane ecclesie summi pontìficis et nuntiorum eius, quod con-
ti nebat:
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ego Fridericus secundus
Dei gratia Romanorum rex semper augustus et rex Sicilie tibi domino meo san-
ciissimo et patri karissimo Honorio pape tertio tuisque successoribus et ecclesie
Romane, presentibus subscriptis principibus imperii et nobilibus, spondeo, polliceor,
a. 1^1
Federico II 47
promitto et iuro: quod omnes possessione^, honores et iura Romane ecclesie pio
posse meo bona fide protegam et servabo. Possessiones autem, quas ecclesia
Romana recuperava, liberas et quietas sibi dimittam et ipsam ad eas retinendas
bona fide iuvabo; quas autem nondum recuperavit, adiutor ero ad recuperandum,
et recuperatarum secundum posse meum ero sine fraude defensor. Et quecumque
ad manus nostras devenient, sine difficultate restituere procurabo. Ad has pertinct
tota terra que est a Radicofano usque Ceperanum, exarcatus Ravenne, Pentapolis,
marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse Mahthildis, comitatus Brit-
tenorii cum adiacentibus terris expressis in multis privilegio impcratorum a tem-
pore Lodoyci. Has omnes prò posse meo restituam et quiete dimittam cum omni
iurisdictione, districtu et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam
imperii vel pio necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocatus accessero, de
mandato summi pontificis accipiam procurationem ab eis. Adiutor etiam ero ad
retinendum et defendendum ecclesie Romane regnum Sicilie. Tibi etiam domino meo
Honorio pape et successoribus tuis omnem obedientiam et honorificentiam exhibebo,
quam devoti et catholici imperatores consueverunt sedi apostolice exhibere. Et si
propter negocium meum Romanam ecclesiam oportuerit incurrere guerram, subve-
niam ei, sicut necessitas postulaverit, in expensis. Omnia vero supradicta tam iura-
mento quam scripto firmabo, cum imperii fuero coronam adeptus.
Principes autem imperii et nobiles, coram quibus iuravi, hii sunt : Henricus Argen-
tinus episcopus, Henricus Basiliensis episcopus, abbas sancti Galli, Ugo abbas Mor-
bacensis, Golfradus abbas de Wicziburc, Tibaldus dux Lotheringie, comes Egeno de
Vrahc, comes Lodowicus de Wirtiberc, comes Everardus de Helfinstein, Henricus
de Niffen, et quam plures ahi.
Actum apud Hagnowe, anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo nono
decimo, mense Septembris, indictione octava.
Nos autem pre oculis habentes dilectionis et grafie puritatem, quam predictus
pater noster summus pontifex in nostra promotione laudabiliter dignoscitur habuisse,
et quod de bono in melius ad exaltationem nostram intendit, scriptum ipsum, sicut
continetur superius, confìrmamus et volumus ab omnibus observari, et ad maiorem
securitatem presens scriptum fieri fecimus bulla aurea typario nostre maiestatis
impressa fìrmatum.
Datum Capue post curiam sollempniter celebratam, anno dominice incarnationis
millesimo ducentesimo vicesimo primo, mense Ianuarii, indictione nona et anno imperii
nostri primo; feliciler amen.
Da Mommi. Genti Histor., toc. cit. 113s. (n.90), ma il giuramento di Hagenau da ibid.
79s. (n. 66), collazionatone l'autografo in AA. I-XVIII 26 (già Arni. I, e. IV, n. 2) nell'Ar-
chivio segreto Vaticano.
48 Giovanni Stizza Terra re d'Inghilterra a. 1212
XII.
PROMESSE DI GIOVANNI SENZA TERRA RE D'INGHILTERRA.
1. - Pace coi prelati del regno.
27 febbraio 1212.
a) - Lettera ti' Innocenzo III, che fissa le condizioni.
Joanni illustri regi Angliae, spiritum consilii sanioris.
Auditis verbis nuntiorum tuorum, qui ad nostrani praesentiam pervenerunt, etsi
non illa nobis ex parte tua suftìcienter obtulerint quae sunt ad satisfactionem suffi-
cientia competentem super multis et magnis injuriis et jacturis quas longo jam
tempore intulisti Ecclesiae Anglicanae contra divini nominis gloriam et apostolicae
sedis honorem, in periculum animae ac dispendium iamae tuae, adhuc tamen expe-
riri volentes utrum te revocare possimus ab errore ad veritatem, ecce tibi bene-
dictionem et maledictionem proponimus, ejusexemplo qui per Moysem iamulum suum
benedictiones et maledictiones proposuit nliis Israel, ut eligas quam malueris, vel
benedictionem, si satisfeceris, ad salutem, vel maledictionem, si contempseris, ad
ruinam. Licet enim quasdam nobis litteras destinaveris, quibus asseruisti habiturum
te ratum quidquid abbas de Belloloco et frater A. Marcel ' et alii quatuor nuntii tui
super negotio Cantuariensis Ecclesiae agerent coram nobis, quia tamen ex iis non-
nisi tres ad nostram pervenere praesentiam, ii sine aliis nihil facere poterant secundum
earumdem continentiam litterarum. Praeterea non agitur tantum de negotio Cantua-
riensis Ecclesiae, sed totius Ecclesiae Anglicanae, quam impie persequendo niteris
ancillare: propter quod anathematis meruisti vinculo innodari. li vero tres nuntii
nobis ad ultimum obtulerunt quod secundum illam formam satisfacere promittebas
quam per dilectos hlios Pandulphum subdiaconum et fratrem Durandum familiares
nostros tibi curavimus destinare. Verum cum per te steterit quo minus secundum
eamdem formam pax fuerit reformata, et postea peiora prioribus attentaveris, nos
ad eam, quae prò maiori parte gratiam continebat, minime iam tenemur, cum ipsa
gratia reddideris te indignum. Ut autem vincamus in bono malum et omnem tibi
excusationis materiam auferamus, adhuc eam parati sumus servare, si usque ad
Kalendas Junii proxime venturas per juramenta quatuor baronum tuorum juran-
tium, te praesente ac mandante, in animam tuam, et per patentes tuas litteras repro-
miseris quod eam lìdeliter et efficaciter adimplebis secundum expositiones et expla-
nationes quas ad omnis dubitationis scrupulum removendum duximus adhibendas, et
infra eumdem terminum hoc totum significaveris per tuas patentes litteras venera-
bili fratri nostro Stephano Cantuariensi archiepiscopo et qui cum eo sunt episcopis
suis. Alioquin eius exemplo qui populum suum de servitine Pharaonis in manu valida
1 /.'. ,. i ii. . \i .i celi •.
a. 1212
Giovanni Sema Jena re ^Inghilterra 49
liberavit, Anglicanam Ecclesiam in forti brachio de servitute tua studebimus liberare;
praedicentes nunc tibi veraciter et constanter quod si pacem recipere, cum vales,
non vis, cum volueris non valebis, eritque inutilis poenitentia post ruinam; sicut per
eorum exempla potes cognoscere qui diebus istis umilia praesumpserunt. Formam
vero quam praefatis nuntiis nostris injunximus praesentibus tibi litteris mittimus
interclusam.
Expositiones autem et explanationes sunt istae. In primis itaque solemniter et
absolute jurabis stare mandatis nostris coram legato vel delegato nostro super
omnibus prò quibus a nobis exeommunicatus existis, et veram pacem ac plenam
securitatem praestabis venerabilibus fratribus Stephano Cantuariensi archiepiscopo,
Willelmo Londoniensi, Eustachio Eliensi, Aegidio Herefordensi, Jocelino Bathoniensi,
et Huberto Lincolniensi episcopis, ac dilectis filiis priori et monachis Cantuarien-
sibus, Roberto quoque filio Walteri, et Eustachio de Vesci, nec non caeteris clericis
et laicis hoc negotium contingentibus, praestando simul coram eodem legato vel
delegato nostro publice juramentum quod ipsos cum suis nec laedes nec laedi facies
aut permittes in personis et rebus, eisque omnem indignationem dimittes, et in gra-
tiam tuam eosdem recipies, ac bona fide tenebis, quodque praefatos archiepiscopum et
episcopos non impedies nec permittes aut facies impediri quo minus ipsi libere suum
exsequantur officium, et piena suae jurisdictionis auctoritate, prout debent, utantur;
et super iis tam nobis quam ipsi archiepiscopo et singulis episcopis tuas patentes
litteras exhibebis, faciens ab episcopis et comitibus ac baronibus tuis, quot et quos
praefati archiepiscopus et episcopi postulaverint, juramenta et patentes eorum
litteras exhiberi quod ipsi bona fide studebunt ut haec pax et securitas firmiter
observetur. Et si forte (quod Deus avertat), per te ipsum vel alios contraveneris,
ipsi prò Ecclesia contra violatores securitatis et pacis mandatis apostolicis inhae-
rebunt, tuque perpetuo custodiam vacantium Ecclesiarum amittes. Quod si forte
nequiveris eos ad hanc ultimam juramenti partem inducere, videlicet quod si per
teipsum vel alios contraveneris, ipsi prò Ecclesia contra violatores securitatis et
pacis mandatis apostolicis inhaerebunt, tu propter hoc nobis ac Romanae Ecclesiae
per tuas patentes litteras obligabis omne jus patronatus quod habes in Ecclesiis
Anglicanis. Omnes autem litteras quae prò securitate praedictorum sunt exhibendae
praefatis archiepiscopo et episcopis ante suum ingressum in Angliam destinabis.
Si vero tibi placuerit, saepefati archiepiscopus et episcopi praestabunt, salvo honore
Dei et Ecclesiae, juratoriam et litteratoriam cautionem quod ipsi nec per se nec
per alios contra personam vel coronam tuam aliquid attentabunt, te illis praedi-
ctam securitatem et pacem illibatam servante. De ablatis autem plenam restitu-
tionem et de damnis recompensationem sufficientem omnibus1 impendes, tam cle-
ricis 2 quam laicis 3 universis ad hoc negotium pertinentibus, non solum rerum,
verum 4 etiam libertatum, eisque libertates redditas conservabis, archiepiscopo qui-
dem et episcopo Lincolniensi a tempore suae confirmationis, aliis autem a tempore
discordiae inchoatae.
1 Reg. Val. om.
- Reg. Val. : > clericis omnibus ■.
3 Reg. Val.: « quam etiam laicis ».
» Reg. Vai.: « sed ».
50 Giovanni Senza Terra re d'Inghilterra a. 1212
Nec obstabit aliqua pactio vel promissio seu concessici quominus et damna recom-
pensentur et restituantur ablata tam vivorum quam etiam defunctorum. ' Nec de ablatis
aliquid retinebis praetextu servitii quod tibi dcbuerit impendi; sed postea tibi debita
prò servitio compensatio tribuetur; statimque facies omnesquos detines clericos abso-
lute dimitti ac restitui propriae ìibertati, et etiam laicos qui occasione hujus2 negotii
detinentur. Incontinenti quoque post adventum illius qui te debebit absolvere facies de
parte restitutionis ablatorum octo milia librarum legalium sterlingorum prò persolven-
dis debitis et faciendis expensis, nuntiis praedictorum archiepiscopi et episcoporum
ac monachorum Cantuariensium assignari sine impedimento quolibet per tuam potesta-
tem ad eos libere deferenda, ut expediti revertantur in Angliam honorifice revocati,
videlicet Stephano Cantuariensi archiepiscopo duo milia et quingentas libras, Willelmo
Londoniensi episcopo septingentas et quinquaginta libras, Eustachio Eliensi mille et
quingentas libras, Aegidio Herefordensi septingentas et quinquaginta libras, Joee-
lino Bathoniensi septingentas et quinquaginta libras, Huberto Lincolniensi septin-
gentas et quinquaginta libras, priori et monachis Cantuariensibus mille libras. 3 Sed
protinus4 absque mora postquam pacem istam duxeris acceptandam resignari facies
archiepiscopo et episcopis, et clericis ac Ecclesiis universis in manibus nuntiotum
vel procuratorum ipsorum omnia immobilia cum administratione libera eorumdem,
et in pace dimitti. Interdictum etiam vulgariter utlagatio nuncupatum, quod proponi
fecisti contra personas ecclesiasticas, publice revocabis, protestando per tuas patentes
litteras archiepiscopo tribuendas id ad te de personis ecclesiasticis nullatenus per-
tinere, quodque illud de caetero contra personas ecclesiasticas non facies promul-
gare Revocabis praeterea utlagationem laicorum ad hoc negotium pertinentium, et
remittes hominia quae post interdictum ab ecclesiarum hominibus recepisti praeter
regni consuetudinem et ecclesiasticam libertatem. Si vero super damnis vel ablatis
aut eorum quantitate vel aestimatione quaestio fuerit de facto suborta, per legatum
aut delegatum nostrum receptis probationibus publice terminetur. Et his omnibus
rite peractis, relaxabitur sententia interdicti. Super caeteris autem capitulis si quae
fuerint dubitationes subortae, de quibus merito valeat dubitari, nisi per legatum
vel delegatum nostrum de partium fuerint voluntate sopitae, ad nostrum referantur
arbitrium, ut quod super iis decreverimus observetur. Remittimus igitur ad tuam
regalem praesentiam praefatum subdiaconum et familiarem nostrum Pandulphum,
nobis et fratribus nostris merito suae probitatis acceptum, fideliter consulentes ut his
quae tibi ex parte nostra suggesserit omni dubitatone postposita benevolum imper-
tiaris assensum.
Datum Laterani, III Kal. Martii, pontificatus nostri anno quinto decimo.
Da Mk.ni-, Patrol. lai, CCXVI, 772-776, collazionato il Reg. Vat.8, f. 132'-133r nell'Ai*
chlvlo secreto Vaticano.
1 Rt ^. Val. : 1 morruoruni ».
- J\'i x- Val,: • huiusmodi ».
li " livi 1 1 1 ioe Londra, Batti, Ely, Heri ford e Lincoln.
, Id, «et».
a. 1813 Giovanni Senza Terra re d'Inghilterra 51
b) - Lettera con cai il re neretta le condieioni.
13 nitigi;io 1213.
Joannes Dei gratia rex Angliae, dominus Hiberniae, dux Normaniac ' et Aqui-
taniae, comes Andegavensis, omnibus praesentes litteras inspecturis salutem. Per
has patentes litteras sigillo nostro munitas volumus esse notum quod nobis praesen-
tibus et mandantibus ii quatuor nostri barones, scilicet Willelmus ! comes Sarisberiae
frater noster, Reginaldus comes Bononiensis, Willelmus comes Warennae, Willelmus
comes de Ferraria, juraverunt in animam nostrani quod nos subscriptam pacis
formam bona fide curabimus per omnia observare. In primis itaque solemniter et
absolute jurabimus stare mandatis domini papae coram eius legato vel delegato
super omnibus prò quibus exeommunicati sumus ab ipso, et veram pacem ac plenam
securitatem praestabimus venerabilibus viris Stephano Cantuariensi archiepiscopo,
Willelmo Londoniensi, Eustachio Eliensi, Aegidio Herefordensi, Jocelino Bathoniensi et
Huberto Lincolniensi episcopis, priori quoque ac monachis Cantuariensibus, et Roberto
(ìlio Walteri, ac Eustachio de Vesci, nec non et3 caeteris clericis ac laicis hoc negotium
contingentibus, praestando simul coram eodem legato vel delegato 4 publice jura-
mentum quod ipsos cum suis nec laedemus nec laedi faciemus vel permittemus in
personis vel rebus, eisque dimittemus omnem indignationem, et in gratiam nostram
recipiemus eosdem ac tenebimus bona fide, quodque praefatos archiepiscopum et
episcopos non impediemus nec faciemus aut permittemus aliquatenus impediri quo
minus ipsi libere suum exsequantur oftìcium et piena suae jurisdictionis auctoritate,
prout debent, utantur; et super iis tam domino papae quam ipsi archiepiscopo et
singulis episcopis nostras patentes litteras exhibebimus, facientes ab episcopis et
comitibus ac baronibus nostris, quot et quos praefati archiepiscopus et episcopi postu-
laverint, juramenta et eorum patentes litteras exhiberi quod ipsi bona fide stude-
bunt ut haec pax et securitas firmiter observetur. Et si forte (quod Deus avertat),
per nos ipsos vel alios contravenerimus, ipsi:' prò Ecclesia contra violatores securi-
tatis et pacis mandatis apostolicis inhaerebunt, nosque perpetuo vacantium eccle-
siarum custodiam amittamus.
Quod si forte nequiverimus eos ad hanc ultimam juramenti partem inducere,
vidclicet quod si per nos ipsos vel alios contravenerimus, ipsi prò Ecclesia contra
violatores securitatis et pacis mandatis apostolicis inhaerebunt, nos propter hoc
domino papae ac Ecclesiae Romanae per nostras patentes litteras obligabimus1'' omne
jus patronatus quod habemus in Ecclesiis Anglicanis. Et omnes litteras quae prò
securitate praedictorum sunt exhibendae praefatis archiepiscopo et episcopis ante
suum ingressum in Angliam transmittemus. Si vero nobis placuerit, saepefati archie-
piscopus et episcopi praestabunt, salvo honore Dei et Ecclesiae, juratoriam et litte-
1 Mickf, contro la su;i fonte: . N'urthmanniae ».
8 Cosi, rettamente, Reg. Vut. invece del ■ Walterus • di Migne.
1 Reg. Val. "m.
1 /?<X. Voi. : «subdelegato».
" Migse : * ipse ».
<■ Migne ci Baluzb, da cui prende: « obligavimus ».
Giovanili Senea tetra re d'Inghilterra a. 1218
ratoriam cautionem quod ipsi nec per se nec per alios contra personam vel coronam
nostrani aliquid attentabunt, nobis praedictam eis securitatem et pacem servantibus
illibatam. De ablatis autem plenam restitutionem et de damnis recompensationem
sufficientem omnibus impendemus, tam clericis omnibus quam etiam laicis universis
ad hoc negotium pertinentibus, non solum rerum, sed etiam libertatum, et restitulas
conservabimus libertates, archiepiscopo quidem et episcopo Lincolniensi a tempore
suae contirmationis, aliis autem a tempore discordiae inchoatae. Nec obstabit aliqua
pactio vel promissio seu concessio quo minus et damna recompensentur et resti-
tuantur ablata tam vivorum quam etiam defunctorum. ' Nec de iis aliquid retine-
bimus praetextu servitii quod debuerit nobis impendi, sed postea debita nobis prò
servitio recompensatio tribuetur. Statimque omnes quos detinemus clericos faciemus
absolute dimitti ac restituì propriae libertati, et etiam laicos qui occasione hujus
negotii detinentur. Incontinenti quoque post adventum illius qui nos debebit absol-
vere faciemus de parte restitutionis ablatorum octo millia librarum legalium ster-
lingorum prò persolvendis debitis et faciendis expensis nuntiis praedictorum archie-
piscopi et episcoporum ac monachorum Cantuariensium assignari, sine impedimento
quolibet per potestatem nostram ad eos libere deferenda, ut expediti revertantur in
Angliam honorifice revocati, videlicet Stephano Cantuariensi archiepiscopo duo millia
et quingentas libras, Willelmo Londoniensi septingentas et quinquaginta libras, Eusta-
chio Eliensi mille et quingentas libras, Aegidio Herefordensi septingentas et quin-
quaginta libras, Jocelino Bathoniensi septingentas et quinquaginta libras, Huberto
Lincolniensi septingentas et quinquaginta libras, priori et monachis Cantuariensibus
mille libras. Sed protinus absque mora postquam pacem istam duxerimus acce-
ptandam resignari faciemus archiepiscopo et episcopis et clericis ac ecclesiis uni-
versis in manibus nuntiorum vel procuratorum ipsorum omnia immobilia cum admi-
nistratione libera eorumdem et in pace dimitti. Interdictum vero vulgariter utlagatio
nuncupatum, quod proponi fecimus contra personas ecclesiasticas, publice revoca-
bimus, protestando per nostras patentes litteras archiepiscopo tribuendas id ad nos
de personis ecclesiasticis nullatenus pertinere, quodque illud de caetero contra per-
sonas ecclesiasticas nullatenus faciemus proponi. Revocantes praeterea utlagationem
laicorum ad hoc negotium pertinentium, et remittentes hominia quae post inter-
dictum recepimus 2 ab ecclesiarum hominibus praeter regni consuetudinem et eccle-
siasticam libertatem. Si vero super damnis vel ablatis aut eorum quantitate vel aesti-
matione quaestio fuerit de facto suborta, per legatum vel delegatum domini papae
receptis probationibus publice terminetur. Et his omnibus rite peractis, relaxabitur
sententia interdicti. Super caeteris autem capitulis si quae fuerint dubitationes
subortae, de quibus merito valeat dubitari, nisi per legatum vel delegatum domini
papae de partium fuerint voluntate sopitae, ad ipsius referantur arbitrium, ut super
iis quod ipse decreverit observetur. Teste me ipso, apud Doveram 13 die Maii, anno
regni nostri quarto decimo.
Da MlGNE, loc. cit. 876-878, collazionato il Reg. Vat. 8, f. 154 (Archivio segreto
Vaticano).
• mortuorum
i iims .,
a. 1^13 Giovanni Senea Terra re d'Inghilterra 53
e). - Lettera di Innocenzo III ai prelati.
31 ottobre 1213.
Dublinensi archiepiscopo et Norwicensi et Wintoniensi episcopis, et nobilibus
viris Guillelmo Saresberiensi, G. filio Petri Essexiae, R. Boloniae, R. Cestriae, W. Vua-
ranniae, W. marescallo Pambrociae, R. li Bigot Norfolciae, W. Arundelli, Guillelmo
de Ferr. et Saero ' Wintoniae comitibus, et R. filio Rogeri ; W. Brigerte, R. de Ros,
G. filio Ranfredi,2 R. de Mortuomari, P. filio Heberti, et W. de Albiniaco.
In forma concordiae qua3 cum multa deliberatione providimus prò reformanda
pace inter charissimum in Christo filium nostrum Joannem Anglorum regem illu-
strem et Ecclesiam Anglicanam hoc inter caetera continetur expressum, quod idem
rex veram pacem et plenam securitatem praestabit venerabilibus viris Stephano
Cantuariensi archiepiscopo, Willelmo Londoniensi, Eustachio Eliensi, Aegidio Here-
fordensi, Jocelino Bathoniensi et Huberto Lincolniensi episcopis, priori quoque ac
monachis Cantuariensibus et Roberto filio Walteri ac Eustachio de Vesci, nec non
caeteris clericis ac laicis hoc negotium contingentibus, praestando simul coram legato
vel delegato nostro publice juramentum quod ipsos cum suis nec laedet nec laedi
faciet vel permittet in personis vel rebus, eisque omnem indignationem dimittet, et
in gratiam suam eosdem recipiet ac bona fide tenebit, quodque praefatum archiepi-
scopum et episcopos non impediet nec faciet aut permittet aliquatenus impediri quo-
minus ipsi libere suum exsequantur officium et piena suae jurisdictionis auctoritate,
prout debent utantur, et super iis tam nobis quam ipsi archiepiscopo et singulis epi-
scopis suas patentes litteras exhibebit, faciens ab episcopis et comitibus ac baronibus
suis, quot et quos praefati archiepiscopus et episcopi postulaverint, juramenta et
eorum patentes litteras exhiberi quod ipsi bona fide studebunt ut haec pax et secu-
ritas firmiter observetur, et si forte (quod Deus avertat), idem rex per seipsum vel
alios contravenerit, ipsi prò Ecclesia contra violatores securitatis et pacis mandatis
apostolicis inhaerebunt, ac dictus rex perpetuo custodiam vacantium Ecclesiarum
amittat. Sane intelleximus vos prò praescripta securitate ac pace jurasse vestrasque
patentes litteras tradidisse. Unde per apostolica vobis scripta mandamus quatenus
ad consummandam et conservandam formam ejusdem securitatis et pacis diligens
studium impendatis et operam efficacem. Ne quis autem ex hujus vinculo cautionis
occasionem assumat contra praefatum regem aliquam turbationis matcriam susci-
tando cum per eam sic illis ad necessariam securitatem et pacem velimus esse
provisum quod isti ad gravamen indebitum vel incommodum non redundet, prae-
sentium vobis auctoritate praecipimus quatenus, si quid forsan emerserit quod
contra praescriptam securitatem et pacem facere proponatur, non ante cujusquam
instinctu adversus eumdem regem aliquatenus moveamini quam consulto Romano
pontifice ipsius recipiatis cum responso mandatum qui omnia consuevit aequo
libramine moderari, cum hoc ipsum in praedicta forma contineatur expressum,
1 Mignk : « Sacro ».
8 Mig.ve: « Ranfredi .
5 Reg. Val. : ■ quam i
Giovanni Senza Terra re d'Inghilterra a. 1213
quod vos prò Ecclesia contra violatores securitatis et pacis debetis mandatis apo-
stolicis inhaerere.
Datum Laterani, II Kal. Novemb., pontificatus nostri anno sexto decimo.
I )a Migne, loc. cit. 925s. collazionato il Reg. Val. 8, f. 162M631 (Archivio segreto Vaticano).
2. - Innocenzo IH conferma la pace fra il re ed i prelati circa le elezioni.
30 marzo 1215.
Innoccntius episcopus servus servorum Dei, venerabilibus fratribus et dilectis
rìliis universis Ecclesiarum praelatis, per Angliam constitutis, salutem et apostolicam
benedictionem.
Dignis laudibus attollimus magnificentiam Creatoris, quod, postquam idem, qui
est mirabilis et terribilis in consiliis super filios hominum, aliquandiu toleravit ut
peiilando discurreret per areolam horti sui spiritus tempestatis, quasi ludens taliter
in orbe terrarum ' ut sic ostenderet infirmitatem et insuffieientiam nostram nobis, -
statim, cum voluit, Aquiloni dixit Da, et Austro Noli prohibere, imperansque ventis
et mari statuit procellam in auram, ut nautae portum quietis inveniant peroptatum.
Cum enim inter regnum et sacerdotium Anglicanum non sine magno periculo
atque damno super electionibus praelatorum gravis fuerit controversia diutius agi-
tata, ilio tandem cui nihil est impossibile, quique ubi vult spirat mirabiliter operante,
charissimus in Christo filius noster J. rex Anglorum illustris, liberaliter ex mera
et spontanea voluntate, de consensu communi suorum baronum, prò salute animae
suae ac praedecessorum et successorum suorum, vobis concessit et suis litteris con-
firmavit, ut de caetero in universis et singulis ecclesiis ac monasteriis, cathedralibus
et conventualibus totius regni Angliae, in perpetuum libere fiant electiones quorum-
cumque praelatorum, majorum etiam et minorum.
Nos igitur hoc gratum et ratum habentes, concessionem huiusmodi, vobis et per
vos ecclesiis et successoribus vestris, prout in ejusdem regis litteris perspeximus3
contineri, auctoritate apostolica confirmamus, et praesentis scripti patrocinio com-
munimus.
Ad majorem autem firmitatem ' et perpetuam memoriam hujus rei, praefatas
regis litteras super hoc confectas praesentibus inseri fecimus, quarum tenor talis est :
« Joannes Dei gratia rex Angliae, dominus Hiberniae, dux Normanniae et Aqui-
taniae, et comes Andegaviae, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, et mili-
tibus, ballivis et omnibus has litteras visuris, salutem. :'
« Quoniam inter nos et venerabiles patres nostros, Stephanum Cantuariensem
archiepiscopum, totius Angliae primatem et Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem,
Willelmum Londoniensem, Eustachium Elyensem, Egidium Herefordiensem, Joce-
' Mi'. v> om. • in orbi- terrarum».
• Miche: • nostrani; nobia ..
mus ..
• Migri om.
.-1.1. « CI - + 1 ' li ni . !
a. 1813 Giovanni Senea Tara re d'Inghilterra 55
linum Bathoniensem et Glastoniensem, et Hugonem Lincolniensem episcopos super
damnis et ablatis eorum, tempore interdicti, per Dei gratiam de mera et libera volun-
tate utriusque partis, piene convenit, volumus ' non solum eis quantum secundum
Deum possumus, satisfacere, verum etiam toti Ecclesiae Anglicanae salubriter et
utiliter in perpetuimi providere.
« Inde est quod, qualiscunque consuetudo temporibus nostris et praedecessorum
nostrorum hactenus in Ecclesia Anglicana fuerit observata, et quidquid juris nobis
hactenus vendicaverimus ' in electionibus quorumcunque praelatorum; nos, ad ipso-
rum petitionem, prò salute animae nostrae et praedecessorum ac successorum nostro-
rum regum Angliae, liberaliter, mera :| et spontanea voluntate, de communi consensu
baronum nostrorum, concessimus et constituimus, et hac praesenti charta nostra
contìrmavimus, ut de caetero in universis et singulis ecclesiis et monasteriis, cathedra-
libus et conventualibus totius regni nostri ' Angliae, liberae sint in perpetuum electio-
nes quorumcunque praelatorum, majorum et minorum, salva nobis et haeredibus
nostris custodia ecclesiarum, et monasteriorum vacantium, quae ad nos pertinent.
« Promittimus etiam quod nec impediemus nec impediri permittemus per nostros,
nec procurabimus quin in singulis et universis ecclesiis et monasteriis memoratis,
postquam vacaverint praelaturae, quandocunque voluerint, libere sibi praeficiant
electores pastorem, petita tamen prius ar' nobis et haeredibus nostris licentia eligendi,
quam non denegabimus nec differemus.
« Et si forte, quod absit, denegaremus vel differremus, nihilominus procedent
electores ad electionem canonicam faciendam, et similiter post celebratam electionem
noster requiratur assensus, quem non denegabimus, nisi aliquid rationabile propo-
suerimus, et legitime probaverimus, propter quod non debeamus consentire.
« Quare volumus et fìrmiter jubemus, ne quis, vacantibus ecclesiis vel monaste-
rii>, contra hanc nostram concessionem et constitutionem in aliquo veniat, vel venire
praesumat. Si quis vero contra hoc aliquo unquam tempore venerit, 6 maledictionem
omnipotentis Dei et nostram incurrat.
Hiis testibus,
P. Wintoniensi episcopo. W. comite de Ferrariis.
W. Marescallo comite Pembroc. W. Briwerr'.
W. comite Warennae. \V. filio Geroldi.
R. comite Cestriae. W. de Cantilupo.
S. comite Wintoniae. H. de Nevill'.
G. de Mandevilla comite Roberto de Vere.
Gloucestriae et Essexiae. W. de Hunteingefeld.
Datum per manus Magistri Ricardi de Mariscis cancellarli nostri, quinto decimo
die Januarii, apud Novum Templum London', anno regni nostri sexto decimo ».7
Mh. ni add. « nos ».
Mi'. ni- om.
Mi'. ni- om.
MlGNE ora.
MlGNE om.
Miche: « veniret •.
Mic.ve om. « Hiis - sexto decimo i
56
Sancio II di Portogallo «• 1238
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis incin-
gere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit,
indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus, se
noverit incursurum.
Datum Laterani, tertio Kalend. Aprilis, pontificati^ nostri anno octavo decimo.
Da Migne, Patrol. lat., CCXVII, 246-248, collazionata l'edizione, da lui malamente ripro-
dotta, in Th. Rymer, Foedera etc. accurantibus A. Clarke et Fred. Holbrooke I, Londini
1816, 127s., 126s., che pubblicano da originali conservati a Londra.
XIII.
CONVENZIONE CON SANCIO II RE DI PORTOGALLO.1
a) - Condizioni fissate da Gregorio IX.
14 aprile 1238.
.. illustri regi Portugalie, spiritum consilii sanioris. Si quam horribile sit in manus
Dei viventis incidere, debita meditatione pensares, ab offensione Sacrosancte Ecclesie,
sponse sue, quam ipse proprio sanguine comparavit, et servitorum ejus cautius
abstineres. Ad nostram siquidem audientiam noveris pervenisse, quod tu, pretextu
cujusdam prave constitutionis quam proavus tuus asseritur edidisse, videlicet ut
mulier capiatur, cum qua persona ecclesiastica reperitur, officiales et quidam alii
vassalli tui sepe domus hujùsmodi personarum diocesis Bracharensis infringunt, et,
sive inveniantur cum eis mulieres, sive non, easdem personas infamant, et bona diri-
piunt earumdem ; propter quod nonnulle ex ipsis, coacte vexationem suam redimere,
officialibus et aliis certam persolvunt pecunie quantitatem. Preterea, si contingat
aliquando quod venerabilis frater noster... archiepiscopus Bracharensis et ejus vicarii
procedant contra personas ecclesiasticas, puniendo ipsas, iuxta quod earum excessus
1 Ai 13 di maggio del 1210 Innocenzo III aveva confermato una convenzione, conclusa
giusta un suo rescritto, fra il re di Portogallo Sancio I e il vescovo di Porto, nella quale
contenevasi : « vos prius ipsum episcopum et suos in plenitudine gratiae vestrae bona fide
recipiatis ... et episcopatum suum cum debita integritate eidem et patrimonium suum cum
inde ablatis restituatis; de causis religiosorum et quorumcunque clericorum episcopatus sui
vos non intromittetis per vos vel per homines vestros, nisi requisitus ab eo, et ab omni
ipsorum gravamine deinceps desistetis; et si causam vel querimoniam adversus aliquem
de praedictis habueritis, non per vos, sed per eum, justitiam consequemini ; si autem adversus
i-piscopum vel adversus suos per archiepiscopum vel per summum pontificem tantum, si
ad eum appellatum fuerit, vobis, nisi cum eo aliter conveneritis, satisfaciet; et vobis non
recipientibus in protectione vestra contra eum aliquem de suis subditis, nec in aliquo amodo
eum gravantibus, neque impedientibus, omnia quae ad eum et ad officium ejus et ad jus
ecclesiae suae pertinent habeat, libere exerceat et quiete... addidimus etiam praeterea, ut
fabricam ipsius ecclesiae cum omnibus pertinentiis suis ecclesiae libere relinquatis. Ipsa
enim ecclesia debet de ipsa fabrica disponere prout viderit expedire ». Migne, Patrol. lat.,
CCXVI, 272 s.
a, 1238 Smtcìo II iti Portogallo 57
exposcunt, tu ipsos quod penam hujusmodi revocent, tam per occupationem honorum
suorum, quam alias, prò tua voluntate compellis, et per tuos facis integrari puni-
tos ; ex quo crimina remanent incorrecta. Archiepiscopum quoque ipsum ac personas
ecclesiasticas ut in tuo procedant exercitu, prò tue eitas arbitrio voluntatis, eosque
ad hoc per te ac tuos cogis invitos, ipsis nisi iverint penam pccuniariam infiggendo,
personas nichilominus ecclesiasticas ad retinendura homines et equos tuos in eccle-
siarum domibus et ministrandum eis necessaria, subire angarias et perangarias et
ad alia compellis onera inhonesta, et tam tua quam baronum et oftìcialium tuorum
banna et statuta servare; inter que tu tale fecisti, in odium Dei et ecclesie ac mini-
strorum ejus, statutum, videlicet ut, si quis possessiones uliquas ecclesie vel mona-
sterio donaverit inter vivos aut in ultima reliquerit voluntate, non liceat ecclesie
ipsas recipere, nec eis aut cuiquam persone ecclesiastice possessiones aliquas com-
parare, quantumcunque ab omni onere tributi vel servitutis immunes; ex quo devotio
fìdelium et voluntas decedentium nequiter impeditur. Ad hec, si qua persona eccle-
siastica, super possessionibus vel rebus aliis conventa a laico in seculari judicio, fori
exceptione proposita, ibi experiri recuset, in rei petite possessionem ponitur statim
actor, sicque conventus vel rem ipsam amittit, vel sub non suo judice litigare aut
compositionem cogitur inire dampnosam, et, quod gravius est, tam in criminali
quam civili causa passim prefate persone compelluntur subire judicia laicorum.
lnsuper, quotiens tu per ecclesias aut monasteria facis transitum, ab illis que nulla
obtinent a te regalia, procurationes, vel procurationum pretextu,' pecuniam exigis
et extorques, alias eadem pluribus exactiombus aggravando. Et cum excommunicatos
cautius evitare deberes, tu eosdem ad communionem tuam scienter admittis, bona
cathedralis et aliarum ecclesiarum ac monasteriorum, sumpta occasione qualibet
contra ipsa, frequentius occupando. Tu etiam non attendens quod laicis, quantum-
cumque religiosis, super ecclesiis, personis et rebus ecclesiasticis nulla sit attributa
potestas, quos obsequendi manet necessitas, non auctoritas imperandi, de ipsis contra
canonica instituta disponis, et, quod dolentes referimus, bona occupans ecclesiarum
vacantium Bracharensis diocesis, que, quamdiu rectores non 2 haberent, per ipsum
archiepiscopum aut eius vicarios hactenus viris ecclesiasticis facto consueverunt
inventario commendari, easdem facis per laicos custodiri; ac, in quibusdam earum
jus patronatus tibi contra justitiam vendicare contendens, quandoque ad eas personas
indignas, extraneas et ignotas, nolentes in ipsis residentiam facere nec ad presbite-
ratus ordinem promoveri, eidem archiepiscopo representas ; que, te cogente, sepius
admittuntur; et aliquando in aliquas ipsarum personas intrudis, archiepiscopo
minime requisito. Ecclesias etiam ac monasteria et colonos ipsarum per ofnciales tuos
et baronum tuorum adeo exactionibus aggravas, et aggravari permittis, quod coloni
suas colonias deserere compelluntur; alias ipsum archiepiscopum, clerum et suos
injuriis et molestiis et gravaminibus opprimendo. Propter que ecclesie ac monasteria
ad tantam exinanitionis miseriam sunt deducta, quod non possint ministros proprios
sustentare. Unde idem archiepiscopus te sepius monuit diligenter ut ecclesiis et
monasteriis ac personis ecclesiasticis de dampnis et injuriis per te ac tuos irrogatis
i Auvray: «procurationes, et ab aliis, procurationum pretextu •
- Auvray om.
Sancio li di Portogallo a. ìass
eisdem, satisfaceres competenter, personam tuam, et officiales ac subditos tuos super
premissis vcl similibus ab ecclesiarum molestiis cohibendo. Sed, te monitiones
eiusdem archiepiscopi surdis auribus transeunte, idem post monitiones et expecta-
tiones diutinas, gravamen ecclesiarum ulterius equanimiter sustinere non valens,
in tua, baronum et aliorum tuorum hominum, episcoporum quoque et multorum
relisjiosorum presentia, excommunicavit tam barones quam omnes alios, qui vel de
mandato tuo, vel propria auctoritate, seu temeritate potius, occasione quacumque,
premissis vel aliis similibus modis, contra libertatem ecclesiasticam ecclesias, mona-
steria vel personas ecclesiasticas Bracharensis diocesis presumerent aggravare. Nos
igitur, et saluti tue consulere, et ecclesiarum ac personarum ecclesiasticarum indem-
pnitatibus, sicut tenemur, precavere volentes, serenitatem tuam auctoritate presentium
districtius inhibemus ne per te, vel officiales aut vassallos tuos, personas ecclesia-
ticas infamare, vel domos infringere seu bona ipsarum diripere, predicto vel alio
consimili modo, presumas. Si vero archiepiscopus vel ejus vicarii contra viros eccle-
siasticos processerint, de facta ex eis justitia vel etiam facienda te nullatenus intro-
mittas, nec alias ipsius archiepiscopi vel officialium suorum jurisdictionem impedias
vel impediri permittas, cum non sit fas te talibus immisceri. Archiepiscopatum
quoque Bracharensem, vel maioris aut aliarum ecclesiarum seu monasteriorum
bona in toto non occupes vel in parte, studens excommunicatos artius evitare ;
nec per te nec per tuos compellas personas ecclesiasticas in seculari foro de causis
criminalibus vel civilibus respondere; viros etiam ecclesiasticos ab hiis que tenent
et possident, non removeas, dummodo parati sint super illis coram suo judice de se
conquerentibus exhibere justitie complementum. Preterea in ecclesias aliquos non
intrudas nec ab ejsdem amoveas institutos. Caveas ' ne archiepiscopum et personas
ecclesiasticas in expeditione tua profìcisci, seu banna et statuta tua, baronum et
officialium tuorum servare, maxime de possessionibus liberis ab ecclesiis vel per-
sonis ecclesiasticis minime acquirendis, 2 sive angarias vel perangarias aut alia onera
inhonesta subire compellas, ab ejusdem archiepiscopi, personarum, monasteriorum
et ecclesiarum gravaminibus, injuriis et molestiis expressis superius penitus desi-
stendo. Alioquin cum non sit cuique in anime sue periculum deferendum, noveris
nos eidem archiepiscopo nostris dedisse litteris districtius in preceptis ut, nisi tu
infra tres menses post receptionem litterarum nostrarum, vel publicationem earum
in loco ubi fueris, predicta curaveris adimplere, et ecclesiis ac monasteriis de dam-
pnis et injuriis per te, ac tuos irrogatis eisdem, satisieceris competenter, promittens
firmiter per patentes litteras tuas quod articulos expressos superius, cum sint de
jure communi, observabis, et facies observari, eidem archiepiscopo et suis plenam
securitatem impendens, te ac tuos, barones, officiales, balivos et subditos tuos ab eccle-
siarum gravaminibus cohibendo; idem archiepiscopus omnia capitula suprascripta,
sublato cujusque contradictionis et appellationis obstaculo, exequatur; contradictores,
si qui fuerint, vel rebelles per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, 3
compescendo; te insuper sententia excommunicationis percellens, loca ad que te
devenire contigerit, quamdiu ibi fueris, supponat ecclesiastico interdicto, et faciat
1 Ai vka v : « , cavcns ».
k>v "in. • max imi ■ acquirendis .
• i .la BrandÀo.
a. 1l'4."> Alfonso contr di Boa toglie 59
sententias ipsas usque ad satisfactionem condignam auctoritate nostra inviolabiliter
observari. Non obstante indulgentia quo tibi dicitur ab Apostolica Sede concessa,
ne quis in te vel regnum tuum excommunicationis vel interdicti sententiam audeat
promulgare. Si vero tu in hujusmodi pertinacia diutius duxeris persistendum, Romana
Ecclesia super hijs aliter, auctore Domino, providebit.
Dat. Laterali!, XVIII kalendas maii, anno duodecimo.
Da L. Acvray, Les registres de Grégoirc IX (Biblioth. des Écoles (rane. d'Athènes et
de Rome) II, Paris 1907, 997-999, n. 4319, il quale per alcuni brani rimanda al testo del
n. 2743 (154-158) al vescovo di Salamanca e altri ; fu collazionato, adottandone le varianti,
che compaiono nella lettera all'arcivescovo di Braga (Auvray 999, n. 4320 \ pubblicata con
gravi errori da A. Brand.\o, Quarta Parte da Monarchia Lusitana, Lisboa 1632, 274 s.,
il Reg. Vat. 19, f. 13r-14r nell Archivio segreto Vaticano.
b). - Accettazione delle cottdisioni da parte di re Sane/o li.
25 novembre 1238
Dom Sancho por graca de Deos Rey de Portugal, a vòs Dom Syluestre pella
mesma Arcebispo de Braga, saude. Sabei que eu prometo hrmemente por està minha
carta aberta, que quero seja testemunha da verdade, de fazer goardar, et por em
execucào os artigos da liberdade Ecclesiastica contheudos no rescripto Apostolico,
que principia nesta maneira - Gregorio Bispo seruo dos seruos de Deos ao illustris-
simo Rey de Portugal, deseja espirito de mais sào conselho. Se pezareis com madura
considerarlo quào horrivel cousa seja encorrer na indinacào diuina, et cahir nas
màos de Deos viuo; certo he que vos abstiuereis de offender sua esposa a Igreja
sagrada acquirida com seu propio sangue, et tratareis os ministros della com mais
recato, etc. Dada em Guimaràes sette dias antes das Calendas de Dezembro da
Era mil et duzentos et setenta et seis.
Da BrandÀo, loc. cit. 143, che traduce dal testo latino in « Archiuo de Braga », di cui
non si è potuto avere copia.
XIV.
GIURAMENTO DI ALFONSO CONTE DI BOULOGNE. '
6 settembre 1245.
Universis Christi fidelibus tam praesentibus quam futuris. Magister Ioan. D. Papae
Capellanus, et Ecclesiae Carnotensis Decanus, Magister Lucas Decanus, et Magister
Petrus Cancellarius Parisiensis, Petrus Garsia Thesaurarius Bracharensis, Sugerius
Sugerij Cantor Ciuitatens. Frater Petrus Pictauiens. Custos domus Fratrum Mino-
1 Non solo la presenza di Giovanni cappellano del Papa, che fu poi fatto Vescovo di Mondonedo (cf. C. Euiikl.
Hierarchia cathol. meda aevi-, ab an. 1198 mi an. 1431, Monasterii 1913, 343 e Les Registres d'Ittnocent [V par
E. Berger [Biblioth. des Écoles frane;. d'Athènes et de Rome] II, Paris 1887, 8, n. 4148), ma specialmente l'indica-
zione « Datum Laterani • ecc. sebbene, ove non si riferisca ad altro Pontefice, si celi un errore nella trascrizione della
data, che non può convenire al pontificalo di Innocenzo IV, fanno comprendere trattarsi di cosa concordata e poi appro-
b0 Alfonso inule di Boulogttc a. 1246
rum Parisiens. Frater Henricus Theutonicus, Frater Martinus de Valentinis, et
Frater Petrus Alfonsus Hispanus de Ordine Praedicatorum, Frater Dominicus
Brachar. de Ordine Minorum, Rodericus Gomesij de Britteiros, Gomes Egee milites,
Petrus Honorici, et Stephanus Ioannes nobilis viri Alfonsi Comitis Boloniae Came-
rarij salutem in Domino. Noueritis quod nobilis vir Alfonsus Comes Boloniae, et
filius inclitae recordationis Alfonsi Regis Portugalliae in praesentia constitutus,
venerabili Patre Ioanne Bracharensi Archiepiscopo recipiente nomine suo, et Ioannis
Martini Capellani venerabili* Patris Tiburcij Episcopi Colimbrien. recipiente nomine
eiusdem Episcopi, misso ad hoc ex parte eiusdem Episcopi cum sigillo ipsius inte-
resse, propter corporis inualitudinem non valentis, sub hac forma ad sancta Dei Euan-
gelia corporaliter praestitit iuramentum.
Ego Alfonsus Comes Boloniae natus clarae memoriae Alfonsi Regis Portu-
galliae, promitto, et iuro super haec Dei Euangelia, quod quocunque titulo Regnum
Portugalliae adeptus fuero, communitatibus, seu concilijs, militibus, et populis uni-
uersis, ac Religiosis et clero eiusdem Regni obseruabo, et faciam obseruari bonas
consuetudines seu foros scriptos et non scriptos, quos habuerunt cum Auo et Proauo
meo, et tollam malas consuetudines, seu potius abusus introductos qualibet occasione,
seu per quaslibet personas tempore patris, vel fratris mei, et specialiter de paena
paecuniaria prò homicidio non extorquenda a vicinia interfecti, maxime ubi author
homicidij notus est.
Item quod iudices faciam poni ubi ad me spectauerit per totum Regnum iustos
et rectos, quantum mihi Dominus dederit intelligere per electionem populi cui prae-
ordinandus est iudex, vel alio modo secundum Dominum, non per paecuniam, vel
oppraessionem, seu etiam petitionem cuiuslibet petentis in cuius terra iudex futurus
est, et hic cum sit electus, fuerit vel assumptus iura facere, iudicium, et iustitiam
secundum Dominum sine personarum acceptione inter eos qui suae iurisdictionis
extiterint, per me si in inquisitione annua de huiusmodi facienda in aliquo reus
inventus fuerit, animaduersione debita puniendus.
Item quod faciam iustitiam de quolibet homicida, et specialiter de ijs, qui per
se, vel per alium clericos, seu quoslibet Religiosos capiunt, spoliant, vulnerant, vel
occidunt, taliter quod paena talium sit omnibus in exemplum.
Item quod Ecclesias, Monasteria, et caetera pia loca, clericos et Religiosos, et
possessiones, ac eorum iura defendam, et manu tenebo, et conseruabo in statu debito,
et quantum mihi possibile fuerit ijsdem hactenus per quoscunque rapta vel ablata
restituam, seu restituì faciam a quomodolibet detentore, et spoliatore, vel etiam exa-
ctore, satisfieri nihilominus de damnis et iniurijs quibuscunque modis irrogatis ijsdem
à quibuscunque personis, siue patroni sint vel haeredes, siue alij, secundum quod
Archiep. Brachar. et Episcopus Colimbr. et alij Praelati, et Religiosi, et alij boni
homines non iure suspecti, vel malefactores, considerato statu Regni, et pace danda
ei viderint expedire.
vai .1 da Roma, [n data febbraio 1245 Innocenzo IV a ve va confermata una • amicabilis composi tio • • sicut sine
■ praul , parte spoiue recepta, et hactenus pacifice obseruata •, intervenuta dopo che fra il
>»c il Capitolo di Porto ed il re di Portogallo Sancio II) era sorta • materia questionis super quibusdam arti-
■ coli libertatil seruandis. decimis et rebus aliis . (/?<ff. Val. 21, f. 148' nell'Archivio «egreto V«tl=
ceno: cfr. BsMEI loc. cu. I. Parìa 1884, 161, n. 100'Jj. Il tc^to della convenzione non fu rintracciato.
a. 1245 Alfonsn conte dì Boulogne 61
Item quod quintanas seu casas factas de nouo tempore Sancij fratris mei à qui-
buslibet personis in praeiudicium aliorum, et maxime Ecclesiarum, et Monasteriorum,
et caeterorum Religiosorum, non obstante lapsu temporis, faciam penitus demoliri.
Item quod defensabo specialiter Ecclesias, et Monasteria ab illis, qui propter
maleficia sua, vel parentum suorum iure amiserunt ius patronatus in ipsas, ex quo
mihi de talibus innotuerit per Episcopum locorum illorum.
Item quod vitem exeomunicatos denunciatos mihi per exeomunicatores, et si
forte tales in exeomunicatione permanere efficaciter voluerint, priuatos benefieijs
quae à me tenuerint crescente contumacia maiori paena inde vitabo ad arbitrium
Praelatorum, sicut Catholicus Princeps facere debet.
Item quod cum Consilio Praelatorum paenam statuendam contra eos, qui exeo-
municantes se pignorant, vel alijs iniurijs afficiunt, ipsos aut suos sine personarum
acceptione executioni mandabo, cum contra nouos morbos noua oporteant antidota
praeparari.
Item quod collectas non recipiam in paecunia numerata, nec maiores quam
Auus meus recipiebat, nec nisi semel in anno, et cum transiero per loca unde dandae
fuerint, et ut breviter transeam, quod articulos libertatis, et alios in litera prouisionis
bonae memoriae Domini Gregorij papae Noni per Archiepiscopum Brachar. et alios
obtenta obseruabo, et faciam per totum Regnum à meis subditis obseruari.
Item quod emendabo et faciam emendari per posse, secundum quod praelati
considerato statu Regni, et pace danda eidem expedire viderint, mala hactenus com-
missa in Regno Portugalliae, et non permittam de caetero talia impune committi,
quae scilicet continentur in literis Domini Innocenti]' Papae Quarti, super hoc ad me,
Praelatos, communitates, ' et alios destinatis.
Item quod curam, et administrationem eiusdem Regni, et alia ad quae assum-
ptus sum, quantum Dominus dederit, et mihi possibile fuerit fideliter geram, et iusti-
tiam faciam studiose, malorum audaciam coercendo, et ius suum singulis impen-
dendo magnorum, vel minorum, pauperum vel diuitum, non accipiendo personas.
Item quod ero semper Ecclesiae Romanae Matri meae obediens et deuotus, sicut
Princeps Catholicus debet esse, et honori et exaltationi eius intendam, quantum
licuerit, et decuerit, secundum posse meum bona fide.
Item quod omnibus negotijs contingentibus statum bonum Regni, cum Consilio
Praelatorum, vel aliquorum eorum qui conuenienter vocari potuerint secundum tempus
et locum bona fide.
Per hoc autem Sacramentum non intelligunt dicti Archiepiscopus, et Episcopi
Comitem esse obligatum, et in dando et tollendo terras Regni, et in paecunijs suis
dandis teneatur sequi consilium Praelatorum, si melius sibi apparuerit, et hoc con-
cedunt eidem.
Haec autem omnia supradicta ego praefatus Comes seruabo saluo iure meo et
Regni Portugalliae, ita tamen quod omnia supradicta semper rata et firma perma-
neant, et in omnibus et per omnia obseruentur.
Nos igitur in testamentum praedictorum ad petitionem praefati Comitis, et
dictorum Archiepiscopi Bracharensis, et Episcopi Colimbriensis sigilla nostra in
' Così correggo il t cummunitis . di BranoÀo: cfr. Behger loc. cit. I, 212, n. 1389.
Carlo 1 d'Angiò e Clemente IV a. 1265
praesenti scripto duximus apponenda. Nos vero fratres Petrus Alfonsus Hispanus,
Frater Dominicus Bracharensis, et ego Gomesius Egee miles, qui sigilla propria non
habemus, appositionem sigillorum approbamus. Aetum Parisijs in domo dicti Can-
cellarij Parisiensis Vili. Idus Septembris anno Domini 1245.
Datum Laterani V. Kal. Aprii. Pontifieatus nostri anno primo.
Da BrandÀo, loc. cit. 283"-284, che toglie da « Archiuo da Sé de Braga » : da A. C. De Sousa
Provas da bistorta genealogica da Casa Real Portugueza I, Lisboa 1739, 51-53, il quale
desume dal BrandÀo, fu presa qualche correzione. Non s'è potuto avere copia del docu-
mento originale, e perciò si sono lasciati tali e quali alcuni luoghi scorretti.
XV.
CONDIZIONI APPOSTE ALL'INVESTITURA DEL REGNO DELLE DUE
SICILIE CONCESSA A CARLO I D'ANGIÒ CONFERMATE DA CLE=
MENTE IV.
4 novembre 1265.
Clemens episcopus servus servorum Dei ' carissimo in Christo filio nostro Karolo
regi Sicilie illustri, - nato dare memorie Lodovici regis Francorum. Ad perpetuam rei
memoriam.
Constituti ab eo, per quem reges regnant et principes imperant et qui solus habet
in regno hominum potestatem, super gentes et regna, necesse habemus interdum
de regnis ipsis, et specialiter que Romane ecclesie iuris et proprietatis existunt, cum
fratribus nostris ad pacem et iustitiam populorum perpetua stabilitale disponere ac
in eorum soliis ad regimen gentium subiectarum quos dignos credimus sublimare.
Et quia instructi ab eo, qui spiritus angelos suos facit, super huiusmodi dispositione
regnorum nonnumquam aliquibus ex fratribus ipsis aliqua committimus peragenda,
licet ea, que ab ipsis fratribus super illis cum maturitate debita rite ac provide
ordinantur, eo ipso, quod constat ipsa de nostra fieri iussione, robur obtineant fìrmi-
tatis, ne tamen vacillent in posterum vel cavillationi subiaceant, eo sunt fortius apo-
stolico munimine roboranda, quo circa maiora, in quibus maius periculum formidatur,
maior est cautele discretio adhibenda. Sane porrecta nobis tue filialis devotionis petitio
continebat, quod cum, regno Sicilie et tota terra citra Farum usque ad confinia ter-
rarum Romane ecclesie, que de predicto Sicilie regno esse dinoscitur, ad disposi-
tionem et ordinationem sedis apostolice, ad quam specialiter pertinet, piene ac libere
devolutis, sedes ipsa obtentu devotionis qua persona tua erga dictam Romanam preful-
get ecclesiam, et prò fidei puritate, qua christianissimum genus tuum semper noscitur
claruisse, perpenso Consilio disposuerit ad laudem Dei, honorem et pacem ipsius
ecclesie ac tranquillitatem et profectum fìdelium regni eiusdem de regno ipso per-
sonam et domum tuam regiam honorare, habitis diligentibus et diutinis inter te et
sedem eandem tractatibus de predictis regno et terra in feudum tibi tuisque here-
1 Rodhsbi-'ki. om, • Cle
E . \ .ti. om.
a. 1865 Carlo 1 d'Angiò e Clemente IV 63
dibus concedendis, nos, ad lìnalem consumationem eorundem tractatuum et negotii
regni predicti nostrum animum fìrmiter dirigentes, clilectis filiis nostris Anibaldo
Basilice Duodecim Apostolorum presbvtero, Riccardo Sancti Angeli, Iohanni Sancti
Nicolai in Carcere Tulliano, et Iacobo Sancte Marie in Cosmidin diaconis cardi-
nalibus nostris dedimus litteris in mandatis, ut iuxta condiciones et 'formarci tibi per
venerabilem fra t rem nostrum B(artholomeum) archiepiscopum Cusentinum et dilectum
filium magistrum Petrum notarium nostrum novissime presentatas, quas condiciones
et formam et nostrani super dicto negotio difììnitionem aliaque ipsi oportuna negotio
sub bulla nostra eisdem cardinalibus miseramus, ad plenariam consumationem eius-
dem negotii et ad collationem et investituram tibi de predicto regno auctoritate
nostra faciendam efficaciter procedere procurarent, concessa eisdem per dictas litteras
a nobis de ipsorum fratrum Consilio et assensu procedendi ad consumationem, col-
lationem et investituram huiusmodi piena et libera potestate. Qui, considerantes difììni-
tionem predictam a nobis super dicti regni negotio editam nostra et fratrum nostro-
rum subscriptionibus et bulla necnon et eorundem fratrum sigillis ad perpetuati!
memoriam roboratam et etiam predictas condiciones et formam per dictos archie-
piscopum et notarium tibi ex parte nostra novissime presentatas, ac etiam diligentius
attendentes quod ea, que ante consumationem predicti negotii tibi facienda et implenda
incumbebant ex forma predicta, per te facta fuerunt' et etiam adimpleta, ad plenariam
consumationem eiusdem negotii, collationem et investituram faciendam tibi de regno
et terra predictis iuxta prefatas condiciones et formam ex mandato nostro et pote-
state sibi super hoc tradita processerunt ; tibique totum regnum Sicilie ac totam ter-
nari que est citra Farum usque ad confinia terrarum predicte Romane ecclesie,
excepta cavitate Beneventana cum toto territorio et omnibus districtibus et perti-
nentiis suis per Romanum pontifìcem distinctis vel in posterum distinguendis, quam
sibi eadem ecclesia Romana usque ad tempus illud retinuisse ac reservasse dinosci-
tur et tunc etiam expresse retinuit et ad suum demanium reservavit, in feudum
perpetuo tibi tuisque heredibus ex te legitime descendentibus, predictum consu-
mando negotium, sub predictis condicionibus tibi plenius expressis et expositis con-
ferentes et etiam concedentes, investierunt te per vexillum ecclesie presentialiter de
eisdem, a te vice nostra et predicte Romane ecclesie fidelitatis iuramento recepto -
iuxta formam in eisdem condicionibus comprehensam, receptione ligii homagii,
quod teneris nobis et diete ecclesie facere, nobis specialiter reservata, prout in paten-
tibus dictorum cardinalium litteris exinde confectis et ipsorum sigillis pendentibus
communitis plenius continetur. Ut autem collatio seu concessio et investitura pre- \
diete sub predictis forma et condicionibus expressis et appositis robur obtineant
perpetue firmitatis, humiliter supplicasti eas sub ipsis forma et condicionibus apo-
stolice confirmationis munimine roborari. Nos igitur, volentes tibi et heredibus tuis
fai posterum super hiis salubriter providere, tuis supplicationibus inclinati, collatio-
nem, concessionem et investituram predietorum regni et terre sub condicionibus et
forma predictis a prenominatis cardinalibus tibi et dictis heredibus tuis factas ac
regnum ipsum et totam terram predictam tibi et eisdem heredibus ex certa scientia et
de fratrum nostrorum Consilio et assensu auctoritate apostolica confirmamus, et pre-
1 Roi>fnbfr<; : «fuerant».
Ol Carlo I d'Angiò e Clemente IV a. 1265
sentis scripti patrocinio communimus. Ceterum, quia in quibusdam articulis seu capi-
tulis condicionum ipsarum expressius continetur, quod in certis casibus tu et heredes
tui excommunicationis sententiam incurratis et dictum regnum ac tue et ipsorum
heredum terre sint ecclesiastico supposite interdicto: nos exnunc huiusmodi senten-
tias, videlicet excommunicationis in te ac eosdem heredes et interdicti in prefatum
regnum ac terras predictas, si tua vel ipsorum culpa huiusmodi casus emerserit, de
dictorum fratrum nostrorum Consilio auctoritate apostolica promulgamus, tenorem
predictarum litterarum cardinaliuni eorundem de verbo ad verbum presentibus inseri
facientes. Qui talis est:
« Excellentissimo et magnifico principi domino Karolo illustri regi Sicilie, nato
dare memorie Ludovici regis Francorum, miseratione divina frater Anibaldus Basi-
lice Duodecim Apostolorum presbyter, Riccardus Sancti Angeli, Iohannes Sancti
Nicolai in Carcere Tulliano et Iacobus Sancte Marie in Cosmidin diaconi cardinales
ad perpetuam rei memoriam.
Quoniam ad subsistentiam multorum et regimen preesse oportuit unum singu-
lare principium, prò eo quod pluralitas in presistentia scissuram induceret et solidam
gubernaculi disrumperet firmitatem, preminent dispositione divina singulis regnis et
mundi provinciis singula regnantium solia et singule principantium potestates, quia
dum reges populis imperant, et populi regibus reverenter intendunt, dum hii humi-
liter subsunt et illi benigne presunt, dum congruis illi preeunt iussibus et devotis
isti animis obsequuntur, viget ex hoc in eisdem populis concordium animorum unitas,
misericordia et veritas sibi obviant ac iustitia et pax se invicem complectuntur.
Ideo namque a summo ilio celesti rege, per quem singuli reges regnant et principes
principantur, temporalis gladii ad malorum vindictam laudemque honorum terrenis
est regibus attributa potestas, ut ipsi assumpto dominandi officio iudicent in equi-
tate populos et dirigant in terris subiectas sibi gentium nationes, quatinus sit voluntas
eorum in executione iustitie ac meditatio in lege rectitudinis et observantia sancte
pacis. Sane regno Sicilie et tota terra citra Farum usque ad confinia terrarum
Romane ecclesie, que de predicto regno Sicilie esse dinoscitur, ad dispositionem et
ordinationem sedis apostolice ad quam specialiter pertinent, piene et libere devo-
lutis, sede ipsa circa statum eiusdem regni sollicite cogitante illiusque regimen alicui
catholico et devoto principi cupiente committere, qui ad laudem Dei, honorem et
pacem ecclesie et tranquillitatem et profectum l fidelium ipsius regni eius solio presi-
derei: tandem, quia persona vestra multa erga Romanam ecclesiam devotione refulget
vestrumque Christianissimum genus precipua 2 semper fidei claruit puntate, sedes
ipsa Consilio perpenso 3 disposuit vos de regno ipso domumque vestram regiam
honorare. Habitis igitur diligentibus diutinisque tractatibus inter eandem sedem
et vos1 de predictis regno et terra in feudum vobis vestrisque heredibus conce-
dendis, demum sanctissimus pater et dominus noster, dominus Clemens sacrosancte
Romane et universalis ecclesie summus pontifex, ad salutarem consumationem
1 RoDRXBKRG «, « L'I profivlum I
ibi K'. : « precipue ».
1 Rodenbi-.kc: i perpetuo».
* Rodkxbi k(i ora. «Il VOS».
a. 12C.5 Carlo I d'Augia e Clemente 1 1 ' 65
eorundem tractatuum et negotii regni Sicilie suum animum firmiter dirigens, suas
transmisit nobis litteras in hac forma:
" Clemens episcopus servus servorum Dei dilectis filiis Anibaldo Basilice Duo-
decim Apostolorum presbytero, Riccardo Sancti Angeli, Iohanni Sancti Nicolai in
Carcere Tulliano, et Iacobo Sancte Marie in Cosmidin diaconis cardinalibus salutem
et apostolicam benedictionem.
Piene vos scire credimus conditiones et formam dilecto (ilio nobili viro Carolo '
Andegavie et Provincie corniti per venerabilem fratrem nostrum B. archiepiscopum
Cusentinum et dilectum filium magistrum Petrum notarium nostrum super negotio
regni Sicilie ex parte nostra novissime presentatas, cum et nos illas necnon et
nostram super negotio ipso difnnitionem et alia eidem oportuna negotio nuper vobis
sub bulla nostra duxerimus destinanda. Volumus igitur et de fratrum nostrorum
Consilio et assensu vobis per apostolica scripta mandamus, quatinus ad plenariam
consumationem ipsius negotii et ad collationem et investituram de predicto regno
ipsi corniti faciendam auctoritate nostra iuxta easdem conditiones et formam effica-
citer procedatis. Nos enim procedendi ad consumationem, collationem et investituram
huiusmodi plenam et liberam de ipsorum fratrum Consilio et assensu vobis conce-
dimus auctoritate presentium potestatem, - nobis tamen receptione homagii, quod per
ipsum comitem sine alicuius interpositione ministri 3 volumus nobis oportuno tem-
pore presentialiter exhiberi, specialiter reservata, - non obstante quod dictus comes
ex forma diffinitionis huiusmodi tenebatur infra festum beatorum apostolorum Petri
et Pauli ad nostram personaliter i venire presentiam, collationem et investituram
easdem et totani"' ipsius consumationem negotii de nostris manibus recepturus.
Dat. Perusii, XI Kalendas Iulii, pontificatus nostri anno I „.
Nos itaque, considerantes difrinitionem ab ipso summo pontifice editam super
dicti regni negotio et eiusdem domini pape et fratrum suorum subscriptionibus eiusque
bulla et eorundem fratrum sigillis ad perpetuam memoriam roboratam ac formam
et conditiones per venerabilem patrem B. archiepiscopum Cusentinum et discretum
virum magistrum Petrum notarium ipsius summi pontificis super ipso negotio vobis
ex parte ipsius summi pontificis novissime presentatas, ac diligentius attendentes
quod " ea, que ante consumationem predicti negotii vobis facienda et implenda incum-
bebant ex forma predicta, per vos facta sunt et etiam adimpleta, ad plenariam con-
sumationem eiusdem negotii et ad collationem et investituram faciendam vobis de
regno et terra predictis iuxta predictas conditiones et formam ex mandato ipsius
summi pontificis et potestate tradita nobis per supradictas litteras duximus proce-
dendum.
Ad honorem igitur Dei omnipotentis patris et filii et spiritus sancti, et beate et
gloriose semperque virginis Marie, beatorum quoque apostolorum Petri et Pauli nec
non predicti domini Clementispape IIII et sacrosancte Romane ecclesie totum regnum
* Rodenbbrg : « filio nostro Carolo».
2 Rodenberg : < vobis concedimus auctoritatem >
! Rodfnberg : « sine interpretatione ministri ».
* RODENBFR(. Olii.
•• Rodenberc : • etiam ».
" RODSNBERG "m.
i' Carlo I <l Augia e Clemente IV a. litìó
Sicilie et totam terram que est citra Farum usque ad confinia terrarum Romane
ecclesie, excepta civitate Beneventana cum toto territorio et omnibus districtibus et
pertinentiis suis, quam Romana sibi hactenus retinuit et reservavit et nunc prout
plenius infra exprimitur retinet et reservat ecclesia, ' in feudum perpetuo2 vobis
vestrisque heredibus ex vobis legitime, sicut infra dicitur, descendentibus sub infra -
scriptis conditionibus auctoritate et potestate nobis in hac parte concessa, dictum
eiusdem regni negotium consumando, concedimus atque conferimus, vosque de ipsis
regno et terra per vexillum ecclesie presentialiter investimus - non obstante quod
ex forma diete diffìnitionis tenebamini infra instans festum beatorum apostolorum
l'etri et Pauli ad ipsius summi pontificis personaliter ire a presentiam, collationem et
investituram casdem et totam ipsius negotii eonsumationem de suismanibus recepturi.
Recipimus etiam vice ipsius summi pontificis et ecclesie Romane iuramentum fide-
litatis a vobis secundum formam in eisdem contentam conditionibus et inferius anno-
tatam nec non et aliorum, super quibus secundum tenorem conditionum ipsarum
Romano pontifici et predicte ecclesie prestare tenemini iuramenta, receptione homagii
predicto summo pontifici specialiter 4 reservata. Omnes quoque concessiones comi-
tatuum, ' baroniarum, feudorum et aliorum quorumeumque bonorum et iurium factas
in predicto regno Sicilie per quondam Fridericum olim Romanorum imperatorem
et Conradum et Manfredum natos eius ipsorumque officiales, familiares, et fauto-
res post depositionis sententiam in ipsum Fridericum per felicis recordationis domi-
num Innocentium papam UH promulgatam in Lugdunensi concilio revocamus. Con-
ditiones autem sunt he:
Si in vestro vel6 heredum vestrorum obitu legitimum, prout subsequitur, heredem
vos aut ipsos, quod absit, non habere contigerit, regnum ipsum ad Romanam eccle-
siam eiusque dispositionem libere revertatur. Descendentes autem ex vobis et
vestris heredibus, Sicilie regibus, mares et femine in eodem regno succedent, sic
tamen quod de liberis duobus maribus in eodem gradu per eandem lineam concur-
rentibus primogenitus, et de duabus feminis primogenita, et de mare et femina in
eodem gradu similiter concurrentibus masculus omnibus aliis preferatur. Si vero vos,
quod absit, sine liberis ex vobis legitime descendentibus mori contigerit, possit vobis
in regno et terra predictis succedere dumtaxat nobilis vir Alphonsus comes Picta-
vensis, germanus vester. Et si dictus Alphonsus vobis non supervixerit, " possit vobis
succedere unus ex filiis domini Ludovici illustris regis Francorum, videlicet maior
natu post illum, qui succedet 8 in regno Francorum. Et hec gratia vel successio tam
ex parte vestra quam ex parte illorum erit tantummodo personalis, ita scilicet quod
ad nullum filiorum vel heredum ipsius Alphonsi, si Alphonsum ipsum premori vobis
contigerit, huiusmodi successio se extendet, sed huiusmodi maior natu succedet ■' in
1 Rodenberg : . qu;im Romana ecclesia hactemi! sibi reservat» con in noia: .reservavit?».
Rodi nbi ne om.
R rbbro : ■ venire] .
' R ubi ve. . geni caliti i >.
' RoDENBRRG : • . "imminJlal imi ■.
0 Rodenberg .
: E*. Vat. « sapervi veret».
» Roni
Rodi beri • succi lai ..
a. 1205 Carlo l d'Angiò e Clemente 1\ 67
regno Sicilie et terra predictis ; similiter et nullus tìliorum vel heredum ipsius
maioris natu, si idem maior natu vobis non supervixerit, huiusmodi successionem
habebit, sed regnum Sicilie et terra predicta ad Romunam ecclesiam eiusque disposi-
tionem libere devolventur. Si vero Alphonsum et maiorcm natu predictos premori
vobis contigerit, nullus alius vobis sine ' liberis ex vobis legitime descendentibus in
ci>dem regno et terra succedet, sed liberum erit eidem Romane ecclesie de ipsis
regno Sicilie et terra disponere iu\ta sue beneplacitum voluntatis. Si autem predictos
Alphonsum et maiorem natu post successionem huiusmodi a ut eorum heredes sine
liberis ex ipsis legitime descendentibus mori contigerit, regnum Sicilie et terra pre-
dicta similiter ad eandem Romanam ecclesiam eiusque dispositionem libere rever-
tentur. Sed si aliquem de aliis successoribus vestris, regem vel reginam Sicilie, sine
legitima prole sui corporis mori contigerit, in futurum succedent eidem servatis
gradibus, si superstites fuerint, he persone: videlicet regis vel regine sine prole
legitima sui corporis decedentis frater vel soror ac collaterale* superiores, mares
et femine, ut puta- patrui et avunculi, amite et matertere, et sursum usque ad quartum
gradum dumtaxat, illis collateralibus, quos vos habetis ad presens et habebitis dum
vixeritis3 et qui post vestrum obitum forsitan ex eisdem orirentur, ' exceptis; collate-
rales edam inferiores succedent • similiter, mares et femine, utpote'1 nepos vel 7 neptis
ex tratte vel sorore, et inferius usque ad eundem tantummodo quartum gradum. Quod
autem de feminabus recte linee et collateralium superius est expressum, intelligendum
est tam de nuptis quam etiam de innuptis, dummodo nupte sint fidelibus et Romane
ecclesie devotis. Et sicut inter hass personas gradus servali volumus, ut scilicet prior
gradus posteriori gradui preferatur, a sic et in eodem gradu pluribus concurrentibus
priorem natu posteriori et marem femine in huiusmodi successionibus volumus ante-
ferri. Personarum autem huiusmodi nulla superstite, regnum ipsum, sicut predicitur,
ad Romanam ecclesiam et eius dispositionem libere revertatur. Quod si forte, defi-
cientibus masculis, contigerit feminam innuptam in regno succedere, illa maritabitur
persone, que ad ipsius regni regimen et defensionem existat idonea. Romani tamen
pontificis prius l0 super hoc Consilio requisito ; nec nubet " nisi viro catholico et Romane
ecclesie devoto. Et si contra hoc fieret, ''- licebit eidem Romano pontifici contra ipsam
ad privationem regni et terre predictorum sine figura iudicii et absque omni iuris
solempnitate, in quacumque etate filia " ipsa consistet, procedere, si hoc ei videbitur
expedire. In regnum vero et terram predictam nullus succedet, qui non fuerit de
legitimo matrimonio procreatus.
1 Rodenbbrg: < sive •.
- RoDENBERG : UtpOtc».
Rodenbbrg: • quo-; vos habebitis ad presens .lum rixenas»
* Rooenbekg : t orientur ».
Rodbnbekg: ■ succedunt ».
0 Cosi anche Es. Vat.
• Rodrnbkrg: • . t ».
" Rodenbkkg : « eas ».
■ Rodenbbrg: > preferetnr».
1,1 Rodenberg ora.
" Rodbnberg : « nub.tt -.
'- Rodfsberg : « fecerit ».
1 Rodenbbrg • femina •.
68 Carlo I d'Angiò e Clemente IV a. 1265
Adhec tam vos quam vestri ' in regno heredes regnum et terram predicta
nullatenus dividetis, 2 sed semper illa unus tantum sub ipsis conditionibus immediate
ac in capite ab ecclesia Romana tenebit.
Vos autem, nobis recipientibus vice predicti Romani summi pontificis et ecclesie
Romane, prestatis :t ad presens iuramentum fidelitatis, reservata receptione ligii 4
homagii eidem summo pontifici iuxta ipsius mandatum ; et tam vos eius successori-
bus5 canonice intrantibus expressis eorum nominibus et ipsi ecclesie quam vestri in
predicto regno heredes sub propriis nominibus prelibato summo pontifici et huius-
modi eius successoribus dicteque ecclesie f' ligium homagium facietis, et dictum iura-
mentum fidelitatis faciendo mentionem de presenti instrumento seu litteris presta-
bitis in hunc modum:
" Ego Carolus Dei gratia rex Sicilie, plenum et ligium vassallagium 1 faciens
ecclesie Romane prò regno Sicilie et tota terra que est citra Farum usque ad con-
finia terrarum ipsius ecclesie, excepta civitate Beneventana cum toto territorio et
omnibus districtibus et pertinentiis suis secundum antiquos fines territorii, pertinen-
tiarum et districtus civitatis eiusdem per Romanum pontificem distinctos vel in
posterum distinguendos, ab hac hora inantea fidelis ero et obediens beato Petro et
domino meo domino Clementi pape UH suisque successoribus canonice intrantibus
et sancte apostolice Romane ecclesie. Non ero in Consilio aut consensu vel factp, ut
vitam perdant aut membrum aut capiantur mala captione. Consilium, quod mihi
credituri sunt per se aut per nuncios suos sive per litteras, ad eorum dampnum me
sciente nemini pandam, et si scivero fieri vel procurari sive tractari aliquid, quod sit
ad ipsorum dampnum, illud prò posse impediam; et si impedire non possem, 8 illud eis
significare curabo. Papatum Romanum et regalia sancti Petri, tam in regno Sicilie et
terra predictis quam alibi existentia, adiutor eis ero ad retinendum et defendendum
ac recuperandum et recuperata manutenendum contra omnem hominem. Universas et
singulas conditiones contentas in presenti instrumento seu litteris super ipsorum regni
et terre concessione confectis et omnia et singula, que continentur in eodem instru-
mento seu litteris, plenarie adimplebo et inviolabjliter observabo, nec ullo umquam
tempore veniam contra illa. Sic me Deus adiuvet et hec sancta Dei evangelia ".
lluiusmodi autem homagium9 vos et dicti heredes facere et iuramentum fideli-
tatis prestare secundum formam prescriptam, si Romanus pontifex in Italia fuerit,
infra sex menses, si vero eum extra Italiani esse contigerit, infra annum, postquam
regni dominium adepti fueritis, teneamini; et singulis ipsis successoribus et eidem
ecclesie Romane renovabitis tam ipsum homagium quam huiusmodi iuramentum.
In optione autem et beneplacito erit Romane ecclesie vos et '" heredes vestros vocare
« \ ìli ».
• ih idatis ..
■ prestabitis ■.
,.m.
-' RODHNBRRG
« tam vis sibi ci eius successoribus
om. « prelibato - ecclesii
• homagium •.
ini ..
. 1 •
" RODRSBBKc. :
a. 1265 Carlo I d'Angiò e Clemente IV 69
ad prestandum personaliter iuramentum tidelitatis et ligium homagium Romano pon-
tifici et eidem ecclesie, dummodo ad hoc ' vobis locum tutum statuant et assignent,
vel aliquem cardinalem ipsius ecclesie seu alium, qui vice Romani pontificis iura-
mentum iuxta eandem formam et homagium recipiat, destinare.
Vos quoque ' predicto summo pontifici et ecclesie Romane in manibus nostris
iuratis, 3 ad presens vos ad hoc ' specialiter obligantes, et tam vos singulis eius suc-
cessoribus et ipsi ecclesie4 quam vestri in dicto regno heredes prefato summo pontifici
et singulis eius successoribus ac predicte ecclesie, quando prestabitis huiusmodi iura-
mentum tidelitatis, iurabitis, vos ad hoc' specialiter obligantes, quod numquam per vos
vel alios seu quocumque modo procurabitis, ut eligamini vel nominemini in regem vel
imperatorem Romanorum vel regem Theutonie seu dominimi Lombardie seu Tuscie
vel maioris partis earundem Lombardie vel Tuscie. Et si electionem vel nomina-
tionem ad imperium vel ad regnum Romanum seu ad regnum Theutonie aut ad
dominium Lombardie vel Tuscie seu maioris partis earundem de vobis celebrari
contigerit, nullum huiusmodi electioni vel nominationi assensum prestabitis nec
intromittetis vos ullo modo de regimine ipsius imperii vel regni Romani seu regni
Theutonie aut Lombardie seu Tuscie vel maioris partis ipsarum, ad quodcumque horum
nominati fueritis vel electi. Quod si vos vel aliqui vestrorum in regno heredum
studentibus et procurantibus 5 vobis aut eis, ad imperium ipsum sive ad dictum
regnum Romanum sive regnum Theotonie aut dominium Lombardie seu Tuscie
vel maioris partis earum electi vel nominati fueritis vel fuerint, si hoc verum et
manifestum fuerit, aut si post talem electionem vel nominationem de imperii vel
regni Romani seu regni Theutonie aut Lombardie seu Tuscie seu maioris ipsarum
partis regimine vos manifeste intromiseritis vel intromiserint : eo ipso a iure predi-
ctorum regni Sicilie et terre cadatis et B cadant ex toto ipsaque prorsus amittatis et
amittant; et eadem regnum et terra ad Romanam ecclesiam libere devolvantur.
Si autem vos aut aliquis ex predictis heredibus electioni vel nominationi facte non pro-
curantibus vobis vel eis, aut procurantibus consenseritis vel consenserint et 1 ut huic
electioni vel nominationi facte seu iuri omnino renuncietis et renuncient, et quod de
imperio seu aliquo alio premissorum, ad quod electi seu nominati fueritis vel fuerint,
vos nullatenus intromittatis et intromittant, moniti, infra quatuor mensium spatium
post monitionem huiusmodi tali electioni vel nominationi seu iuri non renunciaveritis
vel renunciaverint, vel de ipso imperio vel de aliquo premissorum, ad quod electi
seu nominati fueritis vel fuerint, vos intromiseritis vel intromiserint quoquomodo:
ex hoc sitis et sint eisdem regno Sicilie et terra et omni prorsus eorundem iure pri-
vati ; et, ut dictum est, eadem regnum et terra ad Romanam ecclesiam libere devol-
vantur. Si vero ad vos vel vestros in eodem regno heredes non poterit commode talis
monitio pervenire, 8 super quo utique impedimento, videlicet quod moneri commode
1 Roubnberg : «hec».
' Rodenberg: « vosque •.
> Rodenberg: «et ecclesie in vcsiris nominibus manibus iunctis».
« Rodenberg om. « et ipsi ecclesie ».
s Rodenberg: -in rei»no sedentium heredum eodem, procurantibus».
' Rodenberg: >vel».
: Rodenberg om. « electioni-et •.
• Rodenberg: «provenire».
70 Carlo I d'Angle e Clemente II' a. 1265
nequeatis vel nequeant, credetur et stabìtur assertioni Romani pontificis sive dicto:
sufficiet prò ea super hoc ipsius Romani pontificis monitio publica et solempnis, ita
quod si infra sex menses post illam non renunciaveritis seu renunciaverint aut de
imperio seu de aliquo alio predictorum, ad que vos vel dicti heredes electi seu nomi-
nati fueritis vel fuerint, vos quolibet modo intromiseritis vel intromiserint, ex hoc
cadatis et ' cadant ab omni iure ipsorum regni et terre ; et regnum et terra ipsa ad
Romanam ecclesiam libere devolvantur. Ceterum si contigerit aliquem ex vestris
heredibus, qui deberent "in predictis regno Sicilie et terra succedere, in regem vel
imperatorem Romanorum seu in regem Theutonie vel dominum Lombardie seu Tuscie
sive maioris partis earum nominari seu eligi vel assumi, nullatenus possessionem
eorundem regni Sicilie et terre nanciscatur vel habeat, nec se de illorum cura seu
dominio et regimine per se vel per alios aliquatenus intromittat, nisi prius imperio vel
regno Romano seu regno Theutonie aut dominio Lombardie vel Tuscie seu maioris
earum partis, ad quodcumque eorum electus seu nominatus fuerit vel assumptus, et
omni iuri sibi in, illis competenti omnino renunciet, et illorum regimen, nec de iure
nec de facto illud gerens vel retinens, omnino dimittat, ipsum nullo umquam tempore
resumpturus; alioquin cadat ab omni successione et iure, que in regno Sicilie et
terra predictis sibi competerent, ipso facto, ita quod eadem regnum Sicilie et terra
ad Romanam ecclesiam eiusque dispositionem piene ac 2 libere devolvantur. Quod si,
non extantibus masculis, femina in eisdem regno et terra successerit, illa regi vel
imperatori Romanorum seu in regem vel imperatorem Romanorum electo aut regi
vel electo in regem Theutonie aut domino Lombardie seu Tuscie aut maioris partis
earum seu electo ad earum dominium numquam matrimonialiter copuletur; et si
contrarium fecerit, eo ipso cadat a Sicilie regno et terra predictis maneatque prorsus
ipsorum iure privata, ipsis regno et terra Sicilie ad eandem ecclesiam devolutis.
Si autem vos vel aliquis vestrorum in regno heredum contra hec veneritis vel
venerint, eo ipso excommunicati et insuper labe et reatu periurii respersi et notati
existatis vel existant. In huiusmodi quoque iuramento vos nunc expresse additis, 3 et
tam per vos quam per vestros in dicto regno heredes addetur expresse, quod nullo
umquam tempore regnum seu imperium Romanum aut regnum Theutonie vel domi-
nium Lombardie vel Tuscie vel maioris partis ipsarum aut easdem Lombardiam vel
Tusciam vel maiorem partem ipsarum per vos vel per alium aut alios occupabitis,
capietis vel acquiretis aut vobis alias quolibet modo vendicabitis, ' et si secus feceritis,
secundum prescriptam formam penas similes incurratis. Quod autem dicitur de
maiori parte domimi' Lombardie sive Tuscie, intelligitur scienter; si vero ignoranter,
eam ad mandatum ecclesie dimittere teneamini, et si eam ecclesia mandante dimit-
tatis, non incidatis in penam in isto articulo et in consimilibus constitutam. Si vero
moniti non dimittatis, remaneat pena, prout est in hoc articulo et in aliis similibus
constituta. Quod si forte in posterum regem Sicilie contingat in imperatorem eligi,
postquam fuerit regni Sicilie possessionem adeptus, non transeat ad imperium; alio-
I K. .di nbbbg : • ei ».
18ERG om. • pieni ai »,
RODBNBERO: • vos addi tis ».
' Rodenberg : • \ nuli. u\ mi is .
{{ODI nberg om.
a. 1265 Carlo l d'Angiò e (Irniente IV 71
quin in penas incidat in hoc articulo vel aliis similibus comprehensas. Quod si, regni
possessione predicti nondum habita ' seu obtenta, in imperatorem electus transire
voluerit ad imperium, in manu prius Romani pontifìcis vel illius, quem ad hoc idem
pontifex duxerit destinandum, tilium suum successurum in regno, cuiuscumque fuerit
etatis, emancipet et regno renunciet, nichil iuris in eo retinens clam vel palam nec
cuiuslibet etiam potestatis, nec ipsum filium ad servitium seu subsidium aliquod
faciendum iuramento vel voto, stipulatione vel pacto sibi vel successoribus suis
astringat ; sicque factus filius sui iuris ab eodem Romano pontifice vel alio destinato
ab ipso protinus investiatur de regno, ad cuius regis - successionem, si torte decederet
sine liberis, nullo umquam tempore pater veniat imperator existens. Sed si imperio
et omnibus, que pertinent ad imperium, idem pater renunciare voluerit et regno
tantum esse contentus, post renunciationem huiusmodi ad illius successionem lìbere
admittatur; et tunc ab ipso Romano pontifice vel alio destinato ab eodem investi-
turam recipiat regni eiusdem.
Quod si dictus filius sic 3 ad regnum assumptus maior annis XVIII fuerit, libere
administret; sed quamdiu minor extiterit, tam ipse quam regnum ipsius in custodia
Romane ecclesie remaneat, donec rex ipse impleverit supradictam etatem, fructibus
et obventionibus regni, ex quibus sumptus necessarii faciendi prò eiusdem regni
custodia deducantur, regi conservandis eidem et lucro alterius ratione ipsius custodie
non cessuris.
Que vero de filio dicuntur, ut ei videlicet regnum possit sub observatione
premissa a patre ad imperium transeunte dimitti, de filia etiam duximus conce-
dendum. Et si rex non habens filios in imperatorem electus ad imperium transire
voluerit, et de personis, quas supra diximus liberis non extantibus in regno posse
succedere, aliqui superstites fuerint : que de filio et filia preordina vimus, obser-
ventur in illis, excepto emaneipationis articulo, que in solis illis procedere poterit,
qui capaces emaneipationis existent * ratione patrie potestatis.
Declaramus etiam, quod si regi :' Sicilie sine filio decedenti superstes sit filia
vel mulier alia, que iuxta predictam formam debeat ad huiusmodi successionem
admitti, que imperatori, dum ipse rex viveret, fuerat desponsata vel nupta, non
succedat in regno; et si regno sibi delato imperatori nupserit, cadat protinus ab
eo, nisi vir eius imperio prorsus renuntians, regno solummodo sit contentus. In
primo autem casu, repulsis filia et alia predicta, ad personas ipsas servatis gradibus
regnum perveniat, quas prenotavimus in regno posse succedere, si regi premortuo
liberi non supersint. '; In secundo autem casu regnum ipsum ad Romanam eccle-
siam devolvatur.
Regnum quoque Sicilie et terra predicta imperio nullo modo subdentur seu sibi
ullo umquam tempore in eadem persona quolibet modo unientur ; et precise super
hoc articulo tam per penas spirituales quam alias cautiones cavebitur iuxta ecclesie
1 Es. Vat. : < agnita » !
: Rodenberg : « in regno, ad cuius regni ».
1 Rodenberg om.
* Rodenberg: cexistant».
* Rodenberg: •etiam, si illi regi •.
« Rodenberg: « rege premortuo filii non supersint
72
Carlo I (/Augii) e Clemente IV a. 1285
voluntatem, quandocumque Romanus pontifex hoc duxerit requirendum, cum prorsus
intentionis sit Romane ecclesie, ut regnum et terra predicta nullo umquam tem-
pore imperio uniantur, ut scilicet unus Romanus imperator et Sicilie rex existat.
Quod autem circa unionem ipsorum regni et terre cum imperio dicimus, hoc ipsum
circa unionem dictorum regni et terre cum regno Romano aut regno Theutonie seu
cum Lombardia seu Tuscia seu cum maiori parte ipsarum Lombardie vel Tuscie
intelligimus et volumus esse dictum.
Pro toto vero generali censu ipsorum regni et terre ' octo milia unciarum auri ad
pondus ipsius regni in festo beati2 Petri, ubicumque Romanus pontifex fuerit, ipsi
Romano pontifici et Romane ecclesie annis singulis persolventur. Si vero vos vel
vestri in dicto regno heredes quocumque termino non solveritis integre ipsum censum,
et expectati per duos menses terminum ipsum immediate sequentes de ilio ad plenum
non satisfeceritis, eo ipso eritis exeommunicationis vinculo innodati. Quod si in secundo
termino infra subsequentes duos menses 3 eundem censum sine diminutione qualibet
non persolveritis, totum regnum Sicilie ac tota terra predicta ecclesiastico i erunt
supposita interdicto. Si vero nec in tertio termino nec infra duos menses proximos per
plenam satisfactionem illius eiusdem census vobis duxeritis consulendum, ita quod
transactis eodem termino tertio et duobus mensibus proxime sequentibus non sit de
octo milibus unciis5 huiusmodi primi termini ipsi ecclesie integre satisfactum, ab ipsis
regno et terra ipsorumque iure cadetis6 ex toto, et regnum ipsum et terra ad Romanam
ecclesiam integre et libere revertentur. 7 Si autem de censu octo milium unciarum
huiusmodi primi termini infra dictos tertium terminum et sequentes duos menses ple-
narie satisfeceritis, nichilominus semper prò singulis octo milibus unciarum singu-
lorum terminorum, si simili modo in eorum solutione cessaveritis vel ipsas non sol-
veritis, penas similes incurretis, salvis aliis penis et processibus, que vel qui de iure
inferri vel haberi poterunt per Romanum pontificem in hoc casu.
In quolibet etiam triennio dabitis vos et vestri in dicto regno heredes Romano
pontifici unum palafredum album, pulchrum et bonum in recognitionem veri dominii
eorundem regni et terre.
Adhec postquam vos predictum regnum vel tantum de ipso acquisiveritis et8
habueritis, quod, etiamsi alique ipsius regni civitates vel munitiones aut aliqua alia loca
adhuc vobis rebellia fuerint, reputemini et possitis ipsius regni rex et 8 dominus repu-
tari, solvetis Romane ecclesie quinquaginta milia marcarum sterlingorum per infra
scriptos terminos: scilicet quod infra sex menses, postquam dictum regnum acqui-
siveritis, prout dictum est, solvetis eidem ecclesie decem milia marcarum sterlin-
gorum, et infra singulos sex menses successive sequentes solvetis singula decem
milia, donec tota predicta quinquaginta milium summa fuerit integre persoluta.
Quod si vos in huiusmodi terminis illa non solveritis, liberum erit Romano pontifici
1 Koiienbehì, um. : ipsorum- terre • .
- Rodi nbhri. : • sancti ».
1 Rodbnbbrg: • unii" [et] infra scquenles duos menses
• RODBMHKRG Oli.
■■> rg om.
■■ Rodbnbbkg: • cadatis ■.
T Rodenberg : ■ revertantur ».
» Rodknbhkg : • vel •.
a. 12(>5 Cariò I d'Augia e Clemente IV 73
contra vos prò singulis terminis ad penas spirituales procedere, prout sibi videbitur
expedire. Quia vero, sicut in tractatu negotii actum extitit, tempore, quo esset tra-
ctatus sive negotium consumandum, dominus papa petitionem vestram super remil-
tendis vobis eisdem quinquaginta milibus marcarum factam audiret ex parte saltem
aliqua, de qua vos teneri sibi ad gratias deberetis, nolumus quod per prefixionem huius-
modi terminorum aliquod vobis in hoc preiudicium generetur, quin illa pars de qua
vobis taciet gratiam, de predicta summa quinquaginta milium deducatur. l
Quandocumque autem Romanus pontifex, qui prò tempore fuerit, asseruerit vel
dixerit Romanam ecclesiam indigere, ita quod super indigentia huiusmodi ipsius
Romani pontificis simplici verbo stetur, vos vel vestri in dicto regno heredes requi-
siti ab co in Urbem, in Campaniam, in Maritimam, in patrimonium beati Petri
in Tuscia, ducatum Spoletanum, marchiam Anconitanam et in premissam civitatem
Beneventanam ac eius territorium et pertinentias, que remanebunt ecclesie, et in
omnes terras alias ipsius ecclesie per Italiani trecentos milites equis et armis bene et
decenter munitos et paratos, ita quod unusquisque ipsorum habeat quatuor equita-
turas vel tres ad minus, in ecclesie predicte obsequium et subsidium transmittetis,
per tres menses integros in vestris vel dictorum in regno heredum sumptibus et
stipendiis, semel tantum in anno, in servitio eiusdem ecclesie moraturos, mensibus
ipsis a die, quo iidem milites terram vestri domimi vel fines vestri districtus egressi
fuerint, per vulgares dietas et solitas computandis. Quod si maluerit ecclesia eadem
ingruenti necessitate, super qua stetur 2 verbo Romani pontificis, ut dictum est, navali
iuvari exercitu, predicti milites debita taxatione et recompensatione prehabita in
navale stolium commutentur.
Verum predicta civitas Beneventana, quam hactenus Romana ecclesia sibi reti-
nuit et in suum demanium et dominium cum omnibus iuribus suis et pertinentiis
reservavit, et totum tenimentum civitatis eiusdem cum finibus eius antiquis, quos
Romanus pontifex quandocumque semel, cum3 sibi placuerit, bona fide distinguet,
eidem ecclesie et in eius proprietate libere remanebit, nullo iure vobis vel cuicumque
alii de regno predicto ibidem retento seu quolibet modo reservato. Distinctioni quoque
per Romanum pontificem semel faciende, ut dictum est, stabitis absque contra-
dictione seu refragatione quacumque, prout ipsa distinctio per apostolicas litteras
apparebit.
Pro predicta quoque ci vitate Beneventana hac vice reficienda per Beneventanos
exponetis per septennium prò lignaminibus omnia nemora ipsorum regni et tene
et omnem materiam ad edificia oportunam, puta lapides, arenam que puteolana
vocatur, cementum et similia, sine preiudicio iuris singularum personarum ad unam
dietam prope Beneventum. Prestabitis etiam ipsis Beneventanis securitatem per totum
regnum et terram predictam, nisi in terra vestra de novo delinquant; propter quod
ad vos de iure iustitia pertinebit. Privilegia insuper diete civitati a regibus et prin-
1 Rodenberg: « super remittendis vobis eisdem decem milibus marcarum factam crederet ex parte saltem aliqua.
de qua vos teneri sibi ad padani deberetis, nolimus, quod per prefixionem huiusmodi aliquod in hoc vobis faciet
vobis per gratiam de predicta summa decem milium marcarum deducatur » con in nota una proposta non felice di
correzione al « locus corruptus > del testo da lai seguito.
■' Es. Val.: . statuì" ».
3 Es. Vat.: « tantum •,
,'J
Carlo l d'Aìtgiò e Clemente IV »• 1^65
cipibus concessa illibata servabitis. Omnia statuta per quondam Fridericum olim
Romanorum imperatorem seu quoscumque alios reges Sicilie facta contra libertatem
civitatis eiusdem revocabitis; et in omnibus et per omnia que libertatis fuerint ceteris
regnicolis parifìcabitis illam ; nec aliqua statuta seu aliquas leges condetis inposterum,
per que diete civitati directe vel indirecte possit preiudicium generari; ac prò apo-
stolice sedis et beati Bartholomei patroni civitatis eiusdem reverentia fidancias ab
omnibus remitti facietis et remittetis eisdem. Fidanciarum autem remissio est con-
cessio libertatis, ut cives Beneventani possint libere proprias vineas et terras exco-
lere ipsarumque fruges et fructus colligere et easdem vineas ac terras vendere et
de ipsis prò sua voluntate disponere sine aliqua exactione vel munere vel etiam
datione.
Vos autem et vestri in regno Sicilie heredes in dieta civitate ac eius territorio
et pertinentiis suis, que Romane remanebunt ecclesie, vel in Urbe seu Campania vel
Maritima seu in ducatu Spoletano aut marchia Anconitana aut in patrimonio beati
Petri in Tuscia sive in aliis quibuscumque tetris aut demaniis sive feudis ipsius
ecclesie ubilibet constitutis ex successione vel legato aut venditione sive donatione
aut alio quocumque iure vel titulo seu contractu nichil umquam vobis acquiretis vel
vendicabitis seu poteritis acquirere vel quolibet modo vendicare, et nichil umquam
recipietis, habebitis vel retinebitis, seu poteritis recipere, vel habere seu etiam reti-
nere;1 ac nullam potestariam seu capitaniam vel rectoriam.nullumque alium honorem
nullamque dignitatem seu potestatem, senatoriam vel quameunque aliam, aut admi-
nistrationem vel commendam, nec quodeumque aliud officium recipietis seu recipere
poteritis, habebitis vel retinebitis, seu habere vel retinere poteritis in eisdem. Hoc
autem intelligimus de illis heredibus vestris, qui vobis in eodem Sicilie regno succe-
dent. Nolumus enim, quod delictum aliorum heredum, qui succedent vobis in comi-
tatibus et aliis terris vestris, in penam heredis, qui est vobis successurus in regno,
aliquatenus extendatur. Ne vero huiusmodi alii heredes vestri contra ea, que conti-
nentur in isto articulo, forsan aliquo tempore venire presumant, acquirendo vel vendi-
cando aut recipiendo vel habendo seu retinendo sibi aliquid in terris in articulo ipso
expressis, vel recipiendo, habendo seu retinendo in eisdem terris potestariam seu
capitaniam vel aliquid aliud de his que in articulo continentur eodem: sic super
hoc duximus providendum, ut videlicet nulli etiam huiusmodi aliorum heredum
vestrorum ullo umquam tempore liceat sibi quicquam in eisdem terris acquirere vel
vendicare, recipere, habere vel etiam retinere aut recipere vel habere seu retinere -
potestariam seu capitaniam vel rectoriam aut aliquid aliud ex his, que, prout dictum
est, in eodem articulo plenius exprimuntur. Quicumque autem ipsorum secus presum-
pserit, eo ipso exeommunicatus existat, nec ipse nec eius posteri in perpetuum pos-
sint in eodem regno succedere, si eis in casu aliquo huiusmodi successio deferretur; 'J
sed ab illa repellantur ' omnino, et nichilominus ille, qui tunc eiusdem regni guber-
naculis presidebit, ;> Romano pontifici contra eum patenter assistere teneatur.
i Rohenbeki; : ■ recipere, habere vel retinere <
- Rodenhkki. om. • aut-retinere ».
Roderbbrc: • devolvere tur •.
' Rodenuekg . ■ repellatUT >,
■' Rodenberi. . « irubernacula possidet ».
a. 1285 Carlo / d'Angiò e Clemente l\ 75
Si vero vos vel vestri in regno heredes predictam Beneventanam civitatem, ter-
ritorium vel pertinentias cius, que remanebunt ecclesie, vel aliquam partem earum,
aut Campaniam aut Maritimam seu Urbem aut ducatum Spoletanum vel marchiani
Anconitanam sive patrimonium beati Petri in Tuscia aut alias quascumque terras
Romane ecclesie ubilibet constitutas occupaveritis vel occupati feceritis aut super
hiis offenderitis vel molesta veritis ecclesiam seu feceritis molestari,1 et postquam
super hoc a Romano pontifice moniti vel requisiti fueritis, vel si commode moneri
aut requiri nequiveritis, iuxta ipsius Romani pontificis assertionem vel dictum, post-
quam de hoc ipse publice ac 2 solempniter vos monuerit, intra tres menses non resti-
tueritis integre omnia occupata: eo ipso ab eorundem regni Sicilie et terre iure
cadatis totaliter, ipsaque regnum et terram prorsus amittatis, et hec ad Romanam
ecclesiam libere devolvantur. Quod si etiam restitueritis occupata, nichilominus ad
plenum de universis iniuriis et dampnis illatis ad mandatum eiusdem Romani pontificis
satisfacere teneamini. Alii quoque heredes vestri, videlicet qui vobis non 3 succedent
in regno, occupare vel facere occupari easdem terras Romane ecclesie vel molestare
et molestari facere super illis eandem ecclesiam non attemptent. UH vero, qui secus
attemptaverint, premissas penas, ut videlicet eo ipso sint excommunicati et tam ipsi
quam eorum posteritas in perpetuum ad successionem predicti regni, si in aliquo
forte casu eadcm successio devolveretur 4 ad illos, nullatenus admittantur, incurrant ;
et rex Sicilie, qui tunc erit, teneatur assistere Romano pontifici contra ipsos, prout
superius est expressum.
Sane omnibus ecclesiis, tam cathedralibus quam aliis, regularibtts et secularibus,
necnon et omnibus prelatis et clericis ac universis personis ecclesiasticis, secula-
ribus et religiosis, r' et quibuslibet religionis locis plenarie dimittentur et restituentur
integre omnia bona eorum immobilia, a quibuscumque ablata vel occupata sint et
per quoscumque detineantur. Mobilia vero, que extant et poterunt inveniri, simili
modo restituentur eisdem. Hec autem restitutio fiet absque contradictione vel diffi-
cultate qualibet, sicut nanciscemini predictorum regni Sicilie et terre possessionem,
hoc modo, scilicet quod statim in illa parte ipsorum regni et terre, que vobis obediet,
restitutio ipsa fiet ipsaque postmodum successive consumabitur, sicut eadem regnum
et terra habebuntur. Ne autem super his rebus restituendis ingerì possit aliqua diffi-
cultas, deputabuntur a Romano pontifice aliqui viri discreti, ad quorum mandatum
et arbitrium iurium et rerum immobilium et mobilium que extant restitutio piena
fiat, ita quod ea, de quorum dominio vel proprietate seu possessione notorium
fuerit, ad eorum mandatum et arbitrium mox reddentur. In dubiis vero per ipsos
de plano et absque strepitu iudicii veritas diligentiusinquiretur. Sufficiet autem 6 vocari
camerarium vel procuratorem seu ballivum, in cuius iurisdictione vel ballivia seu
territorio bona, de quibus agetur, 7 consistant, ad videndum iurare testes, qui in
huiusmodi inquisitione deponent.
1 Rodeinberc. : e occupaveritis vel occupari feceritis am molestari •.
■ Rodexberg : ■ aut >.
J Es. Vat. ora. !
* Rodexrerc, : ■ devolventi- •.
■ Rodexberg : « regularirius ..
6 Rodenberg: < sufficit enim ..
7 Es. Yat.: caseretur».
7b Carlo I d'Angiò e Clemente IV a. 1265
Omnes insuper ecclesie, tam cathedrales quam alie, regulares et seculares,
necnon et omnes prelati et clerici et universe persone ecclesiastice, seculares et
religiose, et quecumquc religionis loca cum omnibus bonis suis in electionibus, postula-
tionibus, nominationibus, provisionibus et omnibus aliis piena libertate gaudebunt ; nec
ante electionem sive in electione vel post regius assensus vel consilium aliquatenus
requiretur. Quam utique libertatem vos et vestri in predicto regno heredes semper
manutenebitis et conservabitis et manuteneri et conservari facietis ' ab omnibus subditis
vestris; dicteque ecclesie ac persone utentur libere omnibus bonis et iuribus suis,
salvo vobis et vestris in regno heredibus iure patronatus in ecclesiis in tantum, quantum
in hac parte patronis ecclesiarum canonica instituta concedunt, ubi antiqui reges
Sicilie huiusmodi ius patronatus in ipsis ecclesiis habuerunt. Omnes etiam cause ad
forum ecclesiasticum pertinentes libere et absque ullo impedimento agitabuntur,
tractabuntur et ventilabuntur coram ordinariis et aliis ecclesiasticis iudicibus et termi-
nabuntur per eos. Et si ad sedem apostolicam super huiusmodi causis appellari conti-
gerit, tam appellantes quam appellati ad eandem venire sedem prò appellationum
prosecutionibus 2 libere et absque aliqua inhibitione permittantur. Sacramenta vero
(ìdelitatis prestabuntur secundum antiquam et rationabilem consuetudinem, prout
canonica instituta3 permittunt, ab illis ecclesia rumprelatis, quorum predecessores anti-
quis illa Sicilie regibus prestiterunt. Ab illis autem prelatis et ecclesiis, qui tempo-
ralia sive regalia bona tenent, si qui tamen sunt, qui huiusmodi bona teneant a domino
regni et aliis dominis temporalibus, et qui huiusmodi ratione honorum ab antiquo
consueverunt regibus et ipsis dominis temporalibus servitia exhibere, huiusmodi
honesta et antiqua servitia eis secundum rationabilem et antiquam consuetudinem, et
sicut antiqua4 patiuntur canonica instituta,3 impendantur, salva semper circa ecclesias
cathedrales et alias regulares et seculares ac personas et loca ecclesiastica tam in
faciendis provisionibus et electionibus confirmandis quam in omnibus quibuscumque
aliis Romani pontificis et ecclesie romane iurisdictione :' ac auctoritate plenaria et
libera potestate.
Revocabitis quoque omnes constitutiones seu leges per dictum Fridericum vel
per reges Sicilie seu per Conradum ipsius Friderici fìlium aut Manfredum quondam
principem Tarentinum, qui de facto detinet 6 ipsum regnum occupatum, editas contra
ecclesiasticam libertatem, nec statuta vel constitutiones aliquas edetis aut etiam
promulgabitis, per que iuri aut ecclesiastice libertati derogetur. 7
Promittitis" etiam, quod nullus clericus vel persona ecclesiastica eorundem regni
et terre in civili vel criminali causa convenietur coram iudice seculari, nisi super
feudis iudicio petitorio ' conveniatur civiliter, sed omnes ecclesie et i0 persone eccle-
siastice omnimode erunt libere et in nullo regi vel principi subiacebunt.
1 Rodbnberg: "i manuteneri facietii
- Rodbnberg: «executionibns».
3 RODENBERG : . stallila. .
' Bs. Val. om.
* Rodenhkrg : > iurisdictionibus •.
• RoDBKBI BC ■ "ini' l •.
: RoDBNBBRG : ■ derOgCtl
" Rodbnberg: « Premiti
- pi i itorìs ..
-.m. ei i lesie < i •.
a- 1265 Carlu I d'Angiò e Clemente TV 77
Xullas insuper tallias vel collectas imponetis ecclesiis, monasteriis, clericis et
riris ecclesiasticis vel rebus eorum; et in ecclesiis vacantibus vos vel vestri in
regno heredes nulla habebitis regalia; nullosque fructus, redditus et proventus, nullas
edam obventiones ac nulla prorsus alia percipietis ex iisdem, custodia earundem
ecclesiarum interim libera ' remanente penes personas ecclesiasticas iuxta canonicas
sanctiones.
Comites vero, barones, milites et universi homines totius regni et terre pre-
diete vivent in eadem libertate et habebunt illas immunitates illaque privilegia ipsisque
gaudebunt, quas et que tempore dare memorie Guilk-lmi secundi Sicilie regis et
aliis antiquis. temporibus habuerunt.
Omnes exules regni Sicilie et terre predicte, cuiuscumque conditionis existant,
ad mandatum ecclesie reducentur - in regnum et terram predicta, ipsisque de bonis
et iuribus eis debitis restitutio piena fiet. In huiusmodi autem restitutione secundum
predictam formarti in capitulo de bonis ecclesiarum ;l restituendis contentam tam
in notoriis quam in dubiis procedetur; omnesque captivos et obsides, qui tenentur
in regno et terra predictis, Romanos, regnicolas et alios de terra ecclesie, Tuscos et
Lombardos et illos de marchia Tarvisina bona fide restituetis libertati prò posse.
Heredibus vero quondam Riccardi comitis Sorani, germani felicis recordationis
domini Innocentii pape tertii, ius, quod in comitatu Sorano, et aliis ecclesie Romane
tidelibus illud, quod in aliis civitatibus et bonis, si qua eis in regno et terra predictis
a regibus et principibus sunt concessa, obtinent, penitus erit salvum;4 nec per pre-
sentem ipsorum regni et terre concessionem comitatuum Sore :' concessorum eorun-
dem cuique, quo ad proprietatem seu possessionem, preiudicium generetur, regio
in his omnibus iure salvo.
Nullam etiam confederationem vel pactionem seu societatem cum aliquo impe-
ratore vel rege vel principe seu barone, Sarraceno, Christiano vel Greco, aut cum
aliqua provincia seu civitate aut communitate vel loco aliquo scienter contra Roma-
nam ecclesiam vel in dampnum ecclesie facietis; et si etiam feceritis ignoranter,
teneamini ad mandatum ecclesie revocare.
Habebitis 6 autem mille ad minus Ultramontanorum militum comitivam; quorum
quilibet equitaturas quatuor secum habeat. ' Habebitis etiam trecentos balistarios et
tot alios bellatores, quot ad prosecutionem negotii sufficere videbuntur. 8
Et usque ad annum a presenti die computandum sic muniti cum tota vestra
huiusmodi comitiva esse teneamini et sitis extra fines comitatus Provincie versus
Italiani vel in Italia, et ex tunc infra tres menses immediate sequentes esse teneamini
et sitis in terris conterminis9 regno Sicilie, nisi forsitan in Italia hostium obstaculo
impediamini vel occursu ; quorum impugnationi et debellationi quamdiu taliter muniti
1 Rodknberg: «libere».
2 Rosenberg : « reducantnr ».
■ Rodenberg: • ecclesiasticis».
« Rodenbekg: .illud in aliis comitatibus-pridcipibus concessa obtinent, erit salvum».
1 RODF.NBERG : « sic ».
« Rodenberg: • Haheatis ..
< Rodenberg : « habebit ».
» Rodenberg: » negotii tidei sufficere videntur ».
» Rodenberg: »contiguis».
78 CarlQ 1 d-'Angiò <• Clemente IV a. 1265
perscveranter institeritis, intelligamini negotium prosequi, nec vobis tempus predi-
ctorum trium mensium currat. Quod si vos sic muniti usque ad huiusmodi annum
non fueritis extra fines predicti comitatus, vel si infra eosdem tres menses tali non
prepediti obstaculo non fueritis in terris eisdem Sicilie regno conterminis cum comi-
tiva huiusmodi constituti, vel in quocumque easu, vobis prosecutioni negotii opor-
tunam non impcndentibus ' operam, in eisdem terris conterminis dicto regno infra
ipsos tres menses non fueritis sic muniti: liberum erit Romano pontifici ac in pote-
state remanebit ipsius dicere, pronunciare vel proferre in scriptis vel sine scriptis
de Consilio vel sine Consilio fratrum suorum, vobis aut alio etiam quocumque, cuius
forsitan interesset, non vocatis et absque omni iuris solempnitate, collationem, con-
cessionem, investituram, vobis et lieredibus vestris de regno et terra predictis factas,
vacuas omnino esse nullumque robur vel valorem habere ac eas revocare, cassare,
irritare ac ipsas cassas et irritas nunciare. Liberum quoque erit eidem Romano pon-
tifici hoc idem facere, si, quod absit, vel longa prepediti valitudine vel morte pre-
venti dictum negotium iuxta eandem formam non assumpseritis vel assumptum non
fueritis prosecuti, nisi forte talis persona et tam idonea iuxta formam eandem vices
vestras vel vestrorum heredum in hac parte suppleverit, que merito ad hoc suffi-
ciens possit 2 et debeat a Romana ecclesia reputari. Quod si forte vos alio3 impedi-
mento fueritis irretiti et hoc significaveritis Romano pontifici, tunc liberum erit eidem
Romano pontifici et 4 in potestate remanebit ipsius vel ' dicere, pronunciare et appro-
bare et proferre iuxta formam in capitulo ipso contentam collationem, concessionem
et investituram huiusmodi, vobis et heredibus vestris factas de regno et terra pre-
dictis, vacuas omnino esse nullumque valorem et robur habere ac eas revocare,
cassare et irritare et ipsas cassas et irritas nunciare, vel talem personam et tam
idoneam assumere vel admittere ad dictum negotium, que merito ad hoc ab ipso
suftìciens reputetur.
Denique " omnes premissas conditiones, que in persona vestra apponuntur, circa
vestros etiam in dicto regno heredes et successores intelligimus et volumus esse
dictas, sai vis omnibus, que circa alios heredes vestros ordinata consistunt, prout
superius est expressum.
Vos etiam dabitis privilegium vestrum domino pape ac Romane ecclesie bulla
aurea bullatum, in quo proprio iuramento fatebimini et recognoscetis expresse
regnum Sicilie et totam terram que est citra Farum usque ad confinia terrarum
Romane ecclesie, cxcepta civitate Beneventana cum territorio et pertinentiis eius,
que ecclesie remanebit eidem, ex sola gratia et mera liberalitate sedis apostolice
vobis vestrisque heredibus de novo fore concessa, vosque recepisse ac tenere regnum
et terram huiusmodi a dieta Romana ecclesia sub pactis et conditionibus supradictis.
Ut autem predicti negotii consumatio et hec nostra collatio, concessio et inve-
stitura ac revocano ac alia premissa illibata perpetuo maneant et inconeussam semper
1 E-. Vat.: • impedientibus » !
RODBMBERG ■ UfBl eri el possil ..
RoDENBI «.. : € aliquo ».
' RoDINBBKC "in. « uni. -et ..
Rodi ibi k.. om.
Rodi kbbrc ■ Deii
a. 1372 Gregorio XI e Federico HI d'Aragona 7C<
obtineant fìrmitatem, presens instrumentum seu presentes litteras sigillorum nostro-
rum munimine roboratas vobis duximus concedendas.
Actum Rome apud Lateranum in basilica Salvatoris l que appellatur Constan-
tiniana, ante sacratissimum altare ipsius basilice, Il II Kalendas Iulii, * anno Do-
mini MCCLXV, pontificatus vero predicti Clementis pape INI anno primo ».
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infrin-
gere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se
noverit incursurum.
Dat. Perusii per man uni magistri Michaelis de Tholosa sancte Romane ecclesie
vicecancellarii, IlNonas Novembris, indictione nona.incarnationis Dominice MCCLXV,
pontificatus vero domini Clementis pape UH anno primo.
Da Montini. Gemi. Histor. Epistolae saeculi XIII e regestis Pontificum Romanorum
selectae, ed. C. Rodenberg. Tomus III (.Berolini 1894), 639-653 (n. 646) il quale, salvo il
tratto fino alla parola « officio » in 1. 25 di p. o4, tradito anche in Reg. Val. 32 neh' Archivio
segreto Vaticano (nuovamente ora collazionato i, tolse dall'edizione di E. Martene-U.
Durand, Thesaurus novits anecdotorum II, Lutetiae Parisiorum 1717, col. 220-237 (n. 174)
e corresse il testo sulla base delle «conditiones super negotio regni Sicilie», colle quali
Urbano IV era stato disposto a conferire a Carlo il regno di Sicilia, ripubblicate da Roden-
berg, loc. cit. 510-520 (n. 539), collazionato ora, e seguito in tutto ciò che possa avere qualche
valore, il testo contenuto nella dichiarazione originale in data di Roma 17 febbraio 1295,
con cui Carlo li d'Angiò riconosce che il padre aveva ricevuto in feudo dalla Chiesa
Romana la Sicilia e le terre napoletane, in AA. Arni. I-XVIII 480 (già Ann. II, e. V,
>i. 5) nell Archivio segreto Vaticano. L'esemplare vaticano pone compiuta l'investitura
«HII Kalendas Iunii», ciò che è incompatibile colla data (XI Kalendas Iulii) della com-
missione e podestà conferite dal Papa ai Cardinali.
/ re di Napoli e Sicilia ripeterono in seguito questa formula nell'atto dell'omaggio
feudale. Essa presenta qualche variazione negli accordi intervenuti, nel 1372, per opera
di Gregorio XI fra Giovanna I di Napoli e Federico IH d'Aragona, che dolcette pro-
mettere, fra altro, l'osservanza di quanto segue:
Item quod praefatus Fredericus promittet solemniter et jurabit, quod omnibus ecclesiis
tam cathedralibus quam collegiatis regularibus et secularibus, nec non aliis ecclesiis, et
omnibus praelatis et clericis, ac universis personis ecclesiasticis secularibus et regularibus,
et quibuscunque reliyiosis locis et personis in regno Trinacriae seu insulis praedictis infra
tres annos, et ante, quantocius 3 poterit, bona fide assignabit realiter et cum effectu suo posse
omnia castra, fortalitia, jura et bona ad ipsas ecclesias, seu ecclesiasticas personas spectantia
quoquo modo, seu per eas, seu earum nomine • quomodolibet possessa, seu in quorum posses-
sione fuerunt tempore, quo Siculi contra inclytae memoriae praefatum Regem Carolum rebel-
1 Rodenberg: < saniti Salvatoris ..
- Es. Vat.: « Iunii >.
3 Raynaldcs: «annos, quanto citius ..
" Rayxaldus: € prò eis seu eorum nomine».
Gregorio XI e Federico III d'Aragona a. 1372
larunt; ita quod de nullo cursu temporis opponatur eisdem, cum notorie dictis temporibus
hostilitates duraverint; nisi ' per praelatos ecclesiarum ipsarum, vel alios authoritatem haben-
tes, aliqua ex praedictis castris, fortalitiis, possessionibus, juribus, et bonis quibuscunque
personis concessa, permutata, si ve alienata legitimc extiterint: quo casu praedicta concessio,
datio, permutatio, seu alienatio inviolabiliter observentur, et in suo robore perseverent:
quodque libertatem ecclesiasticam conservabit suo posse, universis personis ecclesiasticis ac
rebus et bonis earum, et ecclesias praedictas ecclesiasticasque personas, omnia religiosa, et
pia loca, resque et bona eorum in sua libertate restituet, et gaudere permittet et curabit
restituì tacere, et gaudere permitti ' juribus et jurisdictionibus, privilegiis, libertatibus a jure
concessis, beneficiis, bonis, juribus, redditibus, et proventibus earundem: nec aliquas exa-
ctiones quovis quaesito colore petet vel exiget ab eisdem per se vel alium, directe vel indirecte;
nec peti, vel cxigi permittet. Ne autem super iis restituendis ingerì possit aliqua difficultas,
deputabuntur a Romano Pontefice aliqui viri discreti, ad quorum mandatum et arbitrium
jurium et rerum immobilium (si qua extent) restitutio piena fiat, ita quod ea de quorum
dominio vel proprietate seu possessione notorium s fuerit, ad eorum mandatum, et arbitrium
mox reddantur. In dubiis vero per ipsos summarie, simpliciter, et de plano, ac sine strepitu
et figura judicii veritas inquiretur, 4 et justitia ministrabitur.
Omnes insuper ecclesiae tam cathedrales quam aliae regulares et seculares, nec non
omnes praelati et clerici, ac universae personae ecclesiasticae seculares et religiosae in ele-
ctionibus, postulationibus, nominationibus, provisionibus, et omnibus aliis piena libertate
gaudebunt: nec ante electionem nec in electione, vel post dicti Frederici seu eius succes-
sorum in regno sive insulis praedictis, consensus vel consilium aliquatenus requiretur : 5 quam
utique libertatem ipse Fredericus, ipsiusque in dictis insulis seu regno successores semper
manutenebunt et conservabunt, et manuteneri facient ab omnibus subditis suis: dictaeque
ecclesiae et personae, et omnia religiosa et pia loca utentur libere omnibus bonis et juribus
suis; salvo sibi et successoribus suis in regno praedicto Trinacriae seu insulis jurepatro-
natus, prout et secundum quod patronis ecclesiarum canonica instituta concedunt, et in illis
tantum ecclesiis, in quibus Reges antiqui Siciliae huiusmodi juspatronatus habuerunt; salva
semper circa ecclesias cathedrales, et alias regulares et seculares quascumque, ac personas
et loca ecclesiastica tam in faciendis provisionibus et electionibus confirmandis, quam in
reservationibus de ipsis ecclesiis faciendis, quam in omnibus et quibuscumque aliis Romani
Pontificis et ecclesiae Romanae jurisdictione, ordinatione, et authoritate plenaria, et libera
potestate.
Omnes vero causae ad forum ecclesiasticum pertinentes libere et absque ullo impedi-
mento agitabuntur, ventilabuntur, et tractabuntur coram ordinariis, et delegatis apostolicis, et
aliis ecclesiasticis judicibus, et terminabuntur per eos: et si ad sedem Apostolicam super
hujusmodi causis appellari contigerit, tam appellantes quam appellati ad eamdem venire
sedem prò appellationum prosecutionibus libere, et absque inhibitione aliqua et impedi-
mento quolibet permittentur. Sacramenta vero fidelitatis praestabuntur Frederico praefato,
et eius in regno Trinacriae successoribus secundum antiquam et rationabilem consuetudinem
Iprout canonica instituta permittunt) ab illis ecclesiarum praelatis, quorum praedecessores
antiquis Regibus Siciliae praestiterunt. Si qui autem sint praelati et clerici, qui temporalia
sive regalia bona teneant a dicto Rege et aliis dominis temporalibus, et qui ratione hujus-
modi honorum ab antiquo consueverunt Regibus et ipsis dominis temporalibus servitia
lALDira • nisi quod •.
Rayhaldui » i, i.ni-i titni lacere et gaudere permittet ».
1 Ratralods ■ notum ».
' Ra YN ALDUS : » inquinimi »,
R n .-. u Dua • n quiratui •.
a. 1274 Rodolfo I di Habsburg ' Gregorio X 81
exhibere hujusmodi lionesta et antiqua servitia ipsis ' Regi et dominis secundum rationa-
bilem et antiquam consuetudinem, et sicut statuta patiuntur canonica impendent. Promittet
etiam quod nullus clericus vel persona ecclesiastica eorumdem regni, seu insularum in
civili, vel criminali causa conveniatur '•' coram judice seculari: sed omnes personae ecclesia-
sticae omnimode erunt liberae, et in nullo dicto Frederico seu ejus successoribus subjace-
bunt. N'ullas insuper talias vel collectas, seu alia onera ecclesiis, monasteriis, clericis, et
viris ecclesiasticis vel rebus eorum directe vel indirecte imponent, imponi facient, vel per-
miuent; et in ecclesiis ac benefìciis vacantibus ipse Fredericus vel ipsius in regno Trina-
criae vel insulis successores nulla habebunt regalia, nullam custodiam,3 nullosque fructus,
redditus, et proventus; nullas obventiones et nulla prorsus alia percipient ab eisdem; sed
custodia earumdem ecclesiarum et beneliciorum interim libera penes personas ecclesiasticas
juxta et secundum statuta canonica remanebit. Revocabunt etiam omnes constitutiones seu
leges per eumdem Fredericum seu praedecessores suos, praefatarum insularum detentores,
si quae editae existant contra ecclesiasticam libertatem: quas nos etiam ex nunc irritas
nunciamus, nec constitutiones vel statuta edent aut promulgabunt, quae juri vel ecclesiasticae
libertati in aliquo derogent.
Da O. Raynaldus, Ann. Eccl. ad a. 1372, x s., ed. J. D. Mansi VII, Lucae 1752, 212 s.,
collazionato il Reg. Aligli. 185, f. 4b3r-4t>4r e ristrumento originale di Giovanna I di Napoli
in data 31 marzo 1373 (cfr. Raynaldus, loc. cit. xxiv, p. 221) in AA. Ann. IXVIII 510 (già
Arni. II, e. V, n. 34) nell Archivio segreto Vaticano.
XVI.
RODOLFO I DI HABSBURG E GREGORIO X.
1. - Confirmatio privilegiorum et iuramentorum per procuratorem data.
6 ghigno 1274.
In nomine Domini amen.
Ego Otto Sancti Guidonis Spirensis prepositus regie aule cancellarius, gloriosis-
simi principis domini mei Rodulfi Dei gratia regis Romanorum semper augusti pro-
curator et nuntius, habens ab ipso mandatum in forma subscripta presenti scripto
confiteor, me privilegia necnon et iuramenta dare memorie Ottonis II II. et quondam
Fr(ederi)ci secundi imperatorum, tunc regum Romanorum, non cancellata, non abo-
lita nec in aliqua sui parte vitiata, sed in prima sui facie aureis bullis regum ipsorum
regie maiestatis impressis typario consignata, diligenter inspexisse, de verbo ad ver-
bum legisse ac in Theotonico ydiomate propter infrascriptos nobiles exposuisse in
consistorio vestro, sanctissime pater et domine domine Gregori papa decime, astan-
tibus vobis reverendis patribus Iohanne Portuensi, Petro Tusculano, Vicedomino
Prenestino, fratribus B. Albanensi, Petro Ostiensi episcopis, Symone tituli Sancti Mar-
tini in Montibus, A. tituli Sancte Praxedis, Guillelmo tituli Sancti Marci, Symone
tituli Sancte Cecilie presbiteris, Ottobono Sancti Adriani, Iacobo Sancte Marie in
R AVN ALDUS : ■ ipsi ».
Raynaldus om.
Raynaldus : « justitiam ■
Rodolfo I di Habsburg e Gregorio A a. 1274
Cosmidin, Gottifrido Sancti Georgii ad Velum aureum, Uberto Sancti Eustachii et
Matheo Sancte Marie in Porticu diaconis cardinalibus, et presentibus inibi venera-
bilibus patribus Henrico Treverensi, Guarnero Maguntino, Engueberto Coloniensi,
Conrado Magdeburgensi, Giselberto Bremensi archiepiscopis, Conrado Argentinensi,
Leone Ratisponensi, Brunone Brixinensi, Ottone Mindensi, Fr(ederi)co Merseburgensi,
Widegone Misnensi, Iohanne Kimensi, Ildebrando Eistetensi episcopis et nobilibus
viris Frederico burclavio de Nurenberk ac Gottefrido comite Seunensi.
Tenores autem predictorum privilegiorum et iuramentorum de verbo ad verbum
tales sunt:
Forma iuramenti Ottonis quarti imperatoris tunc regis Romanorum prestiti
felicis recordationis Innocentio pape III : « Ego Otto - coronam adeptus » (in Monum.
Germ. Histor. Legum Sectio IV. Constit. etc. T. II, 27 s. [n. 23]).
Tenor privilegii dicti Ottonis quarti imperatoris tunc regis Romanorum con-
cessi eidem Innocentio et ecclesie Romane: « In nomine sancte - Kalendas Aprilis »
(v. sopra p. 38 s.).
Tenor privilegii Frederici secundi imperatoris tunc regis Romanorum concessi
eidem Innocentio pape III. et ecclesie Romane: «In nomine sancte - Idus Iulii »
(v. sopra p. 43 s.).
Simile privilegium concessum ab eodem Fr(ederi)co tunc rege Romanorum felicis
recordationis Honorio pape III: « In nomine Dei - indictione prescriptis » (v.sopra p.45s.).
Forma iuramenti eiusdem Frederici tunc regis Romanorum prestiti prefato Inno-
centio pape tercio : « In nomine sancte - indictionis prime » (in Montini. Germ. Histor.,
loc. cit. 62 [n. 50]).
Forma iuramenti eiusdem Frederici tunc regis Romanorum prestiti prefato '
Honorio pape tercio: « In nomine sancte - indictione octava » (in Monum. Gemi.
Histor., loc. cit. 79 s. [n. 66]).
De predictorum itaque archiepiscoporum, episcoporum ac nobilium Consilio et
expresso consensu ego memoratus cancellarius omnia et singula in eisdem con-
tenta privilegiis eiusdem regis R. nomine ratifico, rata et firma habeo et ab aliis
haberi volo et eadem innovo atque de novo concedo, promittens eodem nomine
beato Petro, celestis regni clavigero, ac vobis patri sanctissimo eius successori
ceterisque vestris successoribus et ecclesie Romane ac iurans in animam ipsius
regis R., quod ipse per se vel per alium seu alios non occupabit nec invadet in
totum vel partem aliquam terras ipsius ecclesie Romane aut terras vassallorum
eius, quas iure feudi vel sub census aut alterius prestationis titulo sive alio quo-
cumque modo tenent ab ipsa ecclesia, nec eas vel earum aliquam procurabit
occupari per alium seu alios vel invadi. Quin etiam nec ipsas nec tenentes eas-
dem, se vel terras ipsas sibi ultro volentes subicere, nec officium aliquod aut
dignitatem vel quamcumque potestatem ih terris eisdem et specialiter in civitate
Romana recipiet sub quocumque colore sine vestra seu successorum vestrorum
licentia speciali. Et si qui eas occupare vel invadere temptarent, non solum dene-
gabit illis auxilium, consilium et favorem publicum et occultum, verum etiam
ad requisitioncm vestram vestrorumve successorum adiutor erit contra illos in
1 Si BWA1 v
a. 1274 Rodolfo I di Habsburg e Gregorio A 83
defendendis et conservandis eisdem. Item quod idem Rex Rudolphus per se vel per
alium non offender vassallos ecclesie et specialiter magnificum principem dominum
Carolimi regem Sicilie illustrem seu heredes ipsius, nec volentibus ipsum offendere
prestabit consilium, auxilium aut tavorem publice vel occulte, nec regnum Sicilie,
quod idem rex C. ab eadem Romana tenet ecclesia, vel aliquam eius partem occu-
pabit aut invadet per se vel per alium aut occupali vel invadi procurabit, nec
invadere aut occupare temptantibus prestabit auxilium, consilium aut favorem publi-
cum vel occultum. Alios etiam devotos ipsius ecclesie, qui eidem ecclesie astiterunt
contra dictum Fredericum, heredes vel successores ipsius, propterea non gravabit,
sed nichilominus favorabiliter prosequetur. Vassallos autem suos contra predicto-
rum aliquod facientes prò posse bona fide compescet. Servabit preterea et faciet
omnia et singula, que in canonibus positis sexagesima tertia distinctione, quorum
quidem canonum alter " Ego Lodowicus „ , alter vero " Tibi domino pape ,, incipit,
contine[n]tur. Quodque idem rex R. premissa omnia tam in privilegiis ipsis contenta
quam alia inviolabiliter observabit ac de premissis omnibus et singulis observandis
prestabit tactis corporaliter sacrosanctis euangeliis iuramentum, et privilegia per
omnia, verbis tamen competenter mutatis prout facti qualitas exigit, similia supra-
scriptis continentia et nichilominus piene alia omnia, que preter privilegiorum pre-
missorum tenores superius exprimuntur, ac insuper ratificationem, confirmationem,
innovationem ac novam concessionem omnium renuntiationum, dimissionum, pro-
missionum, pollicitationum, sponsionum, concessionum, cessionum, confirmationum
et confessionum, quas tam dictus Fredericus secundus quam alii reges et impera-
tores Romanorum precedentes eundem beato Petro apostolorum principi, summis
pontificibus qui prò rempore fuerunt vel ecclesie Romane prestitisse noscuntur, pre-
fato apostolorum principi ac vobis sanctissimo patri eius successori ceterisque
catholicis vestris successoribus et ecclesie Romane concedet, quandocumque per
sedem apostolicam super hoc litteris fuerit vel nuntio requisitus. Et iuramenta etiam
prestabit et litteras super huiusmodi prestatione concedet, prout dicti reges Roma-
norum prestiterunt et concesserunt. Postquam autem Romam ad recipiendum unctio-
nem, coronationem seu imperiale diadema pervenerit ipsaque perceperit, premissa
omnia et singula innovabit seu de novo faciet, ac sine aliqua difficultate iuramenta
prestabit, que imperatores romani hactenus prestiterunt. Item quod dictus rex
Rudolfus bona fide sine fraude et malo ingenio procurabit, quod omnes principes Ale-
manie laici promittent et iurabunt, se bona fide curaturos et facturos, quod ipse rex
Rudolfus premissa omnia et singula inviolabiliter observabit, et si quod absit ipse rex
Rudolfus predicta non servaret, iidem principes in hoc ipsi aliquatenus non assistent.
Tenor quoque predicti mandati, quod ab eodem Rudolfo recepì, per omnia talis est :
« Sanctissimo in Christo - anno primo » (in Montini. Gcnn.Histor., loc. cit.42 fn.48]).
Acta sunt hec Lugduni in predicto consistorio, anno Domini MCCLXXIIII,
mense Iunii, die Martis VI. mensis eiusdem, pontificatus vestii anno tercio. Porro
ad certitudinem presentium et memoriam futurorum de premissis omnibus presentes
litteras fieri feci et mei sigilli munimine roborari.
Da Montini. Gemi. Histor. Leguni Sectio IV. Constit. Tomus III (Hannoverae et
Lipsiae 1904-1906), ed. I. Schwalm, 42-44 (n. 49), collazionato nuovamente il transunto del 1278
in Arni. I-XVIII 48 (già Arni. I, e. V, ». 9) nell'Archivio segreto Vaticano.
84
Rodolfo I di Hubsbitrg e Gregorio X a. 1275
2. - Privilegium regium.
21 ottobre 1275.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Rudolfus divina favente clementia Roma-
norum rex semper augustus.
Ab eo solo, per quem reges regnant et potentes scribunt iustitiam, recogno-
scentes inextimabilem nostre promotionis gratiam, qui regali iam in nobis culmine
consumato nos ad obtinendum imperialis glorie solium sua sola pietate disponens,
ut non solum cum principibus sedeamus, sed ut illis presideamus, erexit, sancteque
matris ecclesie ac vestra, pater reverentissime domine Gregori divina providentia
papa X, immensa beneficia, quibus nos in benedictione dulcedinis prevenistis feli-
cibus eiusdem nostre promotionis auspitiis, multiplicibus concurrendo favoribus et
ipsam favorabilis prosecutionis auxiliis confòvendo, attenta sollicitudine recensentes,
reddimur corde solliciti, cogimur cogitare profundius, qua tante dignationis gratiam
digna saltem, prout humana insufficientia sufficit, gratitudine prosequamur. Illi ergo,
a quo cuncta procedere novimus et humiliter confitemur quod ab eo recepimus,
offerentes eius et apostolice sedis ac vestris obsequiis, nos quicquid possumus, quic-
quid sumus, in perpetuum humili voto et incommutabili ' proposito devovemus, vobis-
que, beatissime pater, et omnibus successoribus vestris catholicis ac eidem sancte
Romane ecclesie, speciali matri nostre, omnem obedientiam, honorificentiam atque
reverentiam semper humili corde ac devoto spiritu impendemus, quam predeces-
sores nostri reges et imperatores catholici vestris antecessoribus impendisse noscun-
tur, nichil exinde volentes diminui, sed magis augeri, ut nostra magis devotio enitescat.
Illum igitur abolere volentes abusum, quem interdum quidam predecessorum nostro-
rum exercuisse noscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus et san-
cimus, ut electiones prelatorum libere et canonice fiant, quatinus ille preficiatur ecclesie
viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum,
dummodo nichil desit de canonicis institutis. Appellationes autem in negotiis et causis
ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum prosecutionem sive processum
nullus impedire presumat. Illuni quoque dimittimus et refutamus abusum, quem in
occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam ecclesiarum vacantium nostri
consueverunt antecessores committere prò motu proprie voluntatis. Omnia vero spiri-
tualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere disponenda, ut que sunt
cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione reddantur. Super eradicando
autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et operam efficacem. Possessiones
etiam, quas Romana ecclesia recuperavi^ ab antecessoribus nostris seu quibuslibet
aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus et ipsam ad eas obtinendas bona
fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum recuperavit, ad recuperandum erimus
prò viribus adiutores; et quecumque ad manus nostras devenient, sine difficultate
ac mora ei restituerc satagemus. Ad has pertinet tota terra que est a Radicofono
usque Ceperanum, marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse Matil-
dis, comitatus Rrittenorii, exarchatus Rauenne, Penthapolis, Massa Trabaria cum
a. J275 Rodolfo I di Habsburg e Oregon V 85
adiacentibus terris et omnibus aliis ad Romanam ecclesiam pertinentibus, ut eas
habeat Romana ecclesia in perpetuum cum omni iurisdictione, districtu et honore
suo. Verumtamen cum ad recipiendum coronam imperii vel prò necessitatibus eccle-
sie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato summi pontificis reeipiemus
procurationes sive fodrum ab ipsis. Omnia igitur supradicta et quecumque alia per-
tinent ad Romanam ecclesiam de voluntate et conscientia, Consilio et consensu prin
cipum imperii libere il li dimittimus, renuntiamus et restituimus, nec non ad omnem
scrupulum removendum, prout melius valet et efficacius intelligi, concedimus, con-
ferimus et donamus, ut sublata omnis contentionis et dissensionis materia, firma pax
et piena concordia inter ecclesiam et imperium perseverent. Adiutores erimus ad
retinendum et defendendum ecclesie regnum Sicilie cum omnibus ad ipsum spectan
tibus tam citra Farum, quam ultra, necnon Corsicam et Sardiniam ac cetera ima
que ad eam pertinere noscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps.
Promittimus quoque beato Petro, celestis regni clavigero, ac vobis patri sancis-
simo ipsius beati Petri [successori] ' ceterisque vestris successoribus et eidem ecclesie
Romane, quod per nos vel per alium seu alios non occupabimus nec invademus in
totum vel in partem aliquas terras ipsius ecclesie Romane aut vassallorum eius, quas
iure feudi vel sub census seu alterius prestationis titulo sive alio quocumque modo
tenent ab ipsa ecclesia, nec eas vel earum aliquam proturabimus occupali per alium
seu alios vel invadi. Quin etiam nec ipsas nec tenentes easdem, se vel terras ipsas
nobis ultro volentes subicere, nec orficium aliquod aut dignitatem vel quamcumque
potestatem in terris eisdem et specialiter in civitate Romana reeipiemus sub quo-
cumque colore sine vestra seu successorum vestrorum licentia speciali. Et si qui
eas occupare vel invadere temptarent, non solum denegabimus illis auxilium, con-
silium et favorem publicum et occultum, verum etiam ad requisitionem vestram
vestrorumve successorum adiutores erimus contra illos in defendendis et conservandis
eisdem. Nec offendemus per nos vel per alium vassallos ecclesie ipsius et specia-
liter magnificum principem dominimi Carolum regem Sicilie illustrem seu heredes
ipsius, nec volentibus ipsum offendere prestabimus auxilium, consilium vel favorem
publice vel occulte, nec regnum Sicilie, quod idem rex Carolus ab eadem Romana
tenet ecclesia, vel aliquam eius partem occupabimus aut invademus per nos vel per
alium aut occupari vel invadi procurabimus, nec invadere aut occupare temptantibus
praestabimus publicum vel occultum auxilium, consilium aut favorem. Alios etiam
devotos ipsius ecclesie, qui eidem ecclesie astiterunt contra quondam Fredericum
olim Romanorum imperatorem, heredes aut successores ipsius, propterea non gra-
vabimus, sed nichilominus favorabiliter prosequemur. Vassallos autem nostros contra
predictorum aliquod facientcs compescemus prò viribus bona fide. Servabimus pre-
terea et faciemus omnia et singula, que in canonibus positis sexagesima tertia distin-
zione, quorum quidem canonum alter " Ego Lodouicus „, alter vero " Tibi domino
pape „ incipit, continentur. Postquam autem Romam ad recipiendam unctionem,
coronationem et imperiale diadema pervenerimus ipsaque perceperimus, premissa
omnia et singula -innovabimus seu de novo faciemus, et sine aliqua difficultate iura-
menta prestabimus, que imperatores Romanorum hactenus prestiterunt. Promittimus
i Manca nell'originale.
86 Onorio IV e Carla II <l Angiò a. 1285
insuper, quod bona fide sine fraude ac malo ingenio procurabimus, quod omnes
principe? Alemanie laici promittent et iurabunt, se bona fide curaturos et facturos,
quod nos premissa omnia et singula inviolabiliter observemus, et si quod absit eadem
non servaremus, ipsi principes nobis in hoc aliquatenus non assistent. Ut autem hec
omnia vobis memorato sanctissimo patri nostro domino Gregorio sacrosancte Romane
ecclesie summo pontifici vestrisque successoribus per nos et nostros successores
Romanorum reges et imperatores observentur firmaque semper et inconvulsa per-
maneant, presens privilegium conscriptum nostro iussimus sigillo cereo communiri.
Promittentes nichilominus aliud de verbo ad verbum et per omnia simile aurea bulla
typario nostre maiestatis impressa munitum infra tempus coronationis nostre vobis
et sedi apostolice sine difficultate qualibet exhibere.
Testes hii sunt: Ademarus Lugdunensis, Bonifatius Rauennas, Odo Bisuntinus,
et Iacobus Ebredunensis archiepiscopi, Stephanus Parisiensis, Henricus Basiliensis,
Johannes Leodiensis et Amedeus Valentinus episcopi, Ludowicus comes palatinus
Reni dux Bowarie, Phylippus dominus Karinthie, Cunradus dominus de Tekke, Hen-
ricus marchio de Batslerch, Fredericus burgravius de Nurenberch, Henicho et Fre-
dericus comites de Liningen,1 Albertus et Burchardus comites de Hohenberch, Theo-
baldus comes de Pherreto, Ebhardus comes de Karrenellenbogen, Gibertus langravius
Alsatie inferioris, Henricus comes de Vriburch, Mangoldus comes de Nellenburch,
Eberardus comes de Habesburch, Hermannus comes de Sulz, Lodowicus comes de
Honberch, Gottifredus comes de Leustein, Cunradus nobilis de Wartenberch, Ebhar-
dus nobilis de Luphe et Reinhardus nobilis de Hanawe, comes de Buchekke.
Acta sunt hec anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo quinto, indi-
ctione HII, regnante domino Rudolfo Romanorum rege glorioso, regni eius anno tertio.
Signum domini Rudolphi Romanorum regis invictissimi (M.).
Dat. Lausane, per manum Henrici episcopi Tridentini regalis aule prothonotarii,
XII. Kal. Novembr.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. 81-83 (n. 90), con nuova collazione dell'autografo
in AA. Ann. I-X Vili 40 (già Ami. I, e. V, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano.
XVII.
CONFERMAZIONE DA PARTE DI ONORIO IV DELLE COSTITUZIONI
DI CARLO II D'ANGIÒ RELATIVE ALLE COSE ECCLESIASTICHE.
17 settembre 1285.
Ad perpetuam rei memoriam.Dilectus filius nobilis vir C(arolus),2 dare memorie C.
regis Sicilie primogenitus, tunc princeps Salernitanus et ejusdem regis in regno Sicilie
vicarius generalis, tanquam vir catholicus de genere ortus christianissimo devotam
ad Dcum et ipsius ecclesias mentem gerens ejusdem generis vestigia imitatus prò
bono statu ecclesiarum regni predicti et ad conservationem jurium earundem inter
1 Originale : • Liuin^'cn •.
: I'kou om.
a. 1285 Onorio IV e Carlo II d 'Augia 87
cetera, licet sub alio forsan verborum scemate, dicitur statuisse et mandasse invio-
labiliter observari.
Quod decime que debebantur ecclesiis et personis ecclesiasticis regni ejusdem
catholicorum regum Sicilie temporibus et debentur et recipi ab ecclesiis consueve-
runt, eisdem ipsis ecclesiis sine difficultatis obstaculo ac more dispendio persolvantur,
scilicet que debentur in pecunia in festo Pentecostes et alia que debentur in fru-
mento et aliis victualibus, vino, oleo, seu fructibus aliis, illis temporibus, quibus per-
cipiuntur, et si aliqua sint que ceteris diebus persolvi consueverunt die debita per-
solvantur, et ne de hoc ecclesie vel persone ecclesiastice necesse habeant singulis
annis a curia litteras impetrare, statuit quod sub pena dupli ejus quod prò decimis
vel aliis juribus personis vel ecclesiis, quibus secundum ordinationem premissam
solutum non fuit, debetur, secreti seu magistri procuratores ac magistri salis bajuli
vel alii officiales qui eas debent persolvere tam presentes quam futuri teneantur ea
integraliter solvere, secundum quod superius est distinctum, nullo inde mandato alio
expectato.
Item, quod comites, barones et ceteri qui tenentur ad decimas et jura alia eccle-
siis vel personis ecclesiasticis prò bonis que tenent ea teneantur solvere suis tem-
poribus, quibus hactenus extitit consuetum, adiciens quod ad hoc auctoritate sui sta-
tuti super hoc editi ad requisitionem personarum quibus debentur per justitiarios
Provincie compellantur, quodque solvantur a baliis quibuscumque per quos bona
pupillorum terras et feuda tenentium procurantur, sive baliatus curia teneat, sive
alii sint commissi sive terre vel feuda aliquorum occasione delieti vel quacumque
alia causa per curiam teneantur.
Item, quod clerici, nisi prò bonis feudalibus, prout continetur in conventionibus
inter dictum regem et Romanam ecclesiam habitis, ad judicia saecularia non tra-
hantur.
Item, quod ecclesie in toto regno predicto gaudeant privilegio, eis per com-
munia jura indulto, scilicet quod rei qui ad eas confugiunt abinde non extrahantur
inviti, nisi in casibus a jure permissis.1
Item, quod domus prelatorum, religiosorum et aliarum ecclesiasticarum perso-
narum sine voluntate ipsorum causa hospitandi ab officialibus vel aliis personis, eis
invitis, nullatenus capiantur; et si de voluntate ipsorum prelatorum, religiosorum
vel aliarum personarum ecclesiasticarum recepti fuerint, ibi criminalia judicia exer-
cere aliquatenus non presumant, nec lectos vel res eorum contra voluntatem ipsorum
accipiant, et si secus factum fuerit, post emendationem et restitutionem dampni, si
comes fuerit vel baro qui contra fecerit, teneatur 2 ad penam duodecim unciarum
auri, si simplex miles ad sex, et si burgensis ad tres.
Item, quod officiales, comites, barones, vel alie quecumque persone laicales non
intromittant se de electionibus prelatorum, vel collationibus prebendarum seu quo-
rumlibet ecclesiasticorum beneficiorum directe vel indirecte, nec de aliis ad spiri-
tualia pertinentibus, nisi quantum ratione juris patronatus aliquibus competit, vel ex
privilegio est concessum, nec propter prelatos capitula ecclesiarum seu conventus
piorum locorum ipsorum consanguinei vel vassalli quomodolibet molestentur.
1 Prou: « premissis ••
- Prou : « tenentur »
88 Onorio IV e Carlo II a" Augia a. 1285
Item, quod clerici qui clericaliter vivunt in collectis et exactionibus aliis quibus-
cumque nec prò bonis ecclesiasticis, nec prò patrimonialibus de portionibus eos legi-
time contingentibus cum aliis teneantur.
Item, quod res et possessiones, que non sunt in aliquo curie vel alii obligate,
dari, donari possint ecclesiis et legari, sed, et si ea obligatione tenentur propter quam
datio, donatio, vel legatio de jure impediri non possit, hoc casu res et possessiones
hujusmodi prefatis titulis cum onere suo ad ecclesias transferantur.
Item, quod vassallis ecclesiarum, qui ea que habent ab ecclesiis tenent et sunt
eisdem ecclesiis ad servitia personalia obligati, officia per curiam, comites, barones
vel alios sine ipsorum prelatorum licentia nullatenus committantur.
Item, quod privilegia et jura concessa ecclesiis et personis ecclesiasticis a catholicis
et antiquis regibus Sicilie, in quorum possessione sunt, serventur illesa ; de illis vero
in quorum possessione non sunt, fiat eis sine difficultate justitia in curia competenti.
Item, quod officiales et commissarii curie possessiones et res que ab ecclesiis possi-
dente non auferant nec in ipsis easdem ecclesias contra justitiam perturbare presumant.
Item, quod officiales seu seculares persone se nullatenus intromittant ad cogno-
scendum de aliquo crimine ecclesiastico nec impediant prelatos aut ipsorum officiales
quin de hujusmodi crimine libere cognoscant et puniant ut est juris.
Item, quod justitiarii vel alii officiales vassallos ecclesiarum coram se vel ad
ipsorum judicia in civilibus trahere non presumant.
Item, quod prelati ecclesiarum, ecclesiastice persone ac officiales ipsarum vas-
sallos earum debitores suos possint, prout eis competit, compellere ad satisfaciendum
sibi de debitis et juribus earundem, contradictione aliqua illegitima non obstante.
Item, licet idem princeps statuerit aliqua de vassallis ecclesiarum eis ad per-
sonalia servitia obligatis si forsan a terris in quibus morari debent aufugerint per
prelatos et personas ecclesiasticas revocandis, nos tamen dicimus distinguendum ut,
si ratione persone ad hujusmodi servitia teneantur, possint, si recesserint, legitime
revocari; si vero tenentur rerum tantummodo ratione et recedere voluerint res ipsas
ecclesiis et personis eisdem omnino dimittere compellantur.
Item, quod Judeis qui sunt ecclesiarum vassalli nulla committantur officia nec
eis alie oppressiones vel gravamina inferantur.
Nos itaque, cum fratribus nostris deliberatione habita, ' premissa in favorem
ecclesiarum Dei et ministrorum ipsius attendentes inducta de ipsorum fratrum Con-
silio et assensu ac plenitudine potestatis ea firmitatis perpetue robur statuimus obti-
nere, ipsaque precipimus perpetuis temporibus inviolabiliter observari. Decernimus
ergo ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostre constitutionis atque pre-
cepti infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem etc.
Ego Honorius catholice ecclesie episcopus subscripsi.
Ego Ordonius Tusculanus episcopus subscripsi et sic de aliis ut in proximc
superiori.
Dat. Tibure per manum magistri Petri de Mediolano etc, ut supra.
Da M. Prou, Les registres d' Honorius /FfBibl. des Écoles frane. d'Athènes et de
Rome), Paris 1888, 86-89, n. 97, nuovamente collazionato il Reg. Vat. 43, f. 29 (Archivio
secreto Vaticano).
i Prou: • prehablta >.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 89
XVIII.
CONCORDIA DEGLI UNDICI ARTICOLI
FRA I PRELATI DEL PORTOGALLO,
AUTORIZZATI DA NICCOLÒ IV, E IL RE DIONIGI.
7 febbraio 1289.'
Nos Dyonisius Dei gratia Portugalie et Algarbij rex Notum facimus uniuersis
presentes litteras inspecturis, quod pridem in Romana Curia inter venerabiles patres
fratrem T(ellium) archiepiscopum Bracharensem, A(imericum) Colimbriensem, B(ar-
tholomeumt Siluensem et I'oannem) Lamecensem episcopos prò se et alijs prelatis et
personis ecclesiasticis, prò quibus componendi et pacificandi nobiscum, seu cum pro-
curatoribus nostris nomine nostro, sanctissimus pater dominus Nicholaus diuina proui-
dentia papa quartus concessit eis2 plenariam et liberam potestatem ex parte una,
et dilectos clericos et procuratores nostros, Martinum Petti cantorem Elborensem,
et Iohannem Martini canonicum Colimbriensem, ad componendum et pacificandum
cum prelatis predictis sufficiens a nobis mandatum habentes ex altera super quibus-
dam articulis numero undecim per Dei gratiam pax et compositio interuenit prout
instrumentum publicum confectum per manum discreti viri magistri Nicholai Bar-
tholomei de Gracino3 publici auctoritate sedis apostolice tabellionis manifestat,
quorum quidem articulorum tenor talis est:
Primus articulus est. Item quod ipse rex non vult soluere decimas de suis reddi-
tibus, licet 4 debeantur de iure communi et etiam ex concessione priuilegij patris sui
et manutenet communitates contra episcopos et ecclesias in sua malicia quod non
soluant. Respondent Martinus Petri cantor Elborensis et Iohannes Martini canonicus
Colimbriensis procuratores prefati domini D(ionysii) regis Portugalie et Algarbij,
nomine et vice dicti regis, quod ipse soluit et soluet decimas de pane, de vino, de
lino, et de alijs rebus, de quibus soluere consueuit et debet secundum terre consue-
tudinem, saluis compositionibus si que sunt. Item respondent ipsi procuratores, quod
placet dicto regi quod persoluant communitates decimas et quod nec '' manutenet nec
manutenebit quod non soluant et quod placet ei quod soluant et quod episcopi et
alij prelati exerceant iusticiam in rebelles. Secundus articulus est. Item quod idem
rex non solum inhibet episcopis et personis ecclesiasticis, quod possessiones non
emant aliquas etiam non emphiteoticas ,: neque feudales, immo etiam ab antiquo vel
de nouo emptas ab ipsis vel eorum antecessoribus vel aliter acquisitas facit per
iniuriam occupari. Volunt prelati et dicti procuratores nomine regis quod seruetur
1 Samare» - L. A. Rebello da Silva, Quadro dementar das relafòes politicase diplotnaticas de Portugal IX.
Lisboa 1864, 278 ne pone la data al « 1:80 [?) •, ma nel Livia das Leis e Posturas (\ . ■•"ito), dal quale si apprende
che questi « onze artigos ... forom apartados dos outros por que eram caros », è detto che la concordia fu conclusa
a Roma nella casa di Latino fMalabranca Vescovo di Ostia ai V di febbraio del 1-89 (f. \38r).
• Cod. Parig. : « eam >.
Co-i Cud. Parig. invece di < Garcino ».
« Cod. Parig.: e liceat ».
» Cod. Parig. om.
0 Cod. Parig.: « enphiteucitas ».
90 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1286
in hoc lex aui sui domini regis Alfonsi, que talis est.1 « Quia posset contingere quod
monasteria et ordines regni nostri tot possessiones emerent, quod in nostrum [et] 2 eius-
dem regni magnum incommodum redundarent, et ob hoc opporteret nos aliquid tale
tacere per quod ecclesie iacturam incurrerent et nos incommodum et grauamen, super
hoc deliberato Consilio nobis et ipsis prouidimus in futurum, et iudieamus quod de
cetero nulla religiosa domus possessiones emat sine consensu nostro eo excepto quod
possint eas prò anniversarijs comparare, et alijs modis possint sine peccato possessio-
nes et alias res acquirere. Nec aufferimus potestatem alicui clerico emendi possessio-
nes et faciendi de ipsis quicquid voluerit. Et si aliquis contra hoc fecerit puniatur in
perdendo peccuniam quam alij dederit ». Tercius articulus est. Item quod quandam
inquisitionem ad prelatorum instantiam et magnos eorum sumptus super iniurijs,
inuasionibus et rapinis ac monasteriorum effractionibus et diuersis enormitatibus
alijsque multiplicibus malis abbatibus, prioribus, alijsque personis religiosis eccle-
siarum rectoribus et alijs clericis irrogatis fieri generalem fecit eamque in regia
curia publice apperiri et dari per litteras formam et modum secundum quas3 ad exe-
cutionem procederetur in inquisitione huiusmodi contentam, sed hec omnia post-
modum nullo iure cogente sed voluntatis motu proprio reuocauit, et sic nulla facta
est iusticia vel emenda de commissis. Respondent procuratores predicti quod placet
regi quod procedat inquisitio secundum formam iuris vocatis partibus et auditis, et
quod corrigantur que de iure inuenta fuerint corrigenda. Quartus articulus est.
Item quod auffert clericis et religiosis bladum, seruos et ancillas, sarracenos et sar-
racenas, destrarios et equitaturas et res alias pretiosas et interdum idem rex, barones,
pretores et consiliarij et familiares sui vacas, porcos, arietes, et gallina s et alia
huiusmodi prò velie capiunt seu capi faciunt titulo emptionis et tamen uix huius-
modi rerum dominis mediam aut terciam aut quartam eius quod valet partem et
.iliquando penitus nichil soluunt contra deum et iusticiam et ipsius regni consuetu-
dinem approbatam. Respondent iidem procuratores quod rex multa de predictis prò
voluntate dominorum suorum habuit et quedam comparauit et si aliqua habuit de
predictis que de iure teneatur restituere vel emendare promittunt regem restitu-
turum et emendaturum. Item de victualibus respondent quod de consuetudine regni
est, quod in certis locis ipse rex et barones sui accipiunt victualia secundum quod
appreciata fuerint et usitata ab antiquo et in alijs locis per almotacariam, et si
aliter factum fuit quod ipse rex fecit querelantibus emendari. Et si forte in ali-
quibus non fuit emendatum quod paratus est facere emendari, et quod precepit
et precipiet et prohibuit et prohibebit quod de cetero non fiat, et quod si fiat ipse
rex faciet emendari. Quintus articulus est. Item quod impingit aliquibus viris
ecclesiasticis et mulieribus religiosis et abbatissis quod inuenerunt thesauros quorum
occasione facit eos vel eas capi et secum taliter captos duci non parcens reli-
gioni vel dignitati et intendens et compellens contra iura ut totus thesaurus sibi
restituatur etiam si in propria domo, possessione, villa, cauto, seu allodio ipsius
inuentus sit aut dicatur inuentus. Respondent procuratores prefati quod placet regi
quod seruetur lex quam pater suus statuit super hoc et prelati consenserunt. Legis
i in Porlugaliae Monumenta Histoiica. Leges et eonstuttiiiincs I, Olisipone 1856, 169.
■ Manca in ambedue le copie.
> Cosi in ambedue le copie.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 91
autem tenor de verbo ad verbum talis est. ' « Quanquam de consuetudine antiqua
ubicunque in nostro regno thesaurus inueniretur esset nobis, nicbilominus nostris
subditis volentes facere gratiam specialem, statuimus quod si quis thesaurum in agro
suo, aut in suo fondo, ab ignotis dominis reconditum inuenerit, duas partes vendieet
inuentor, nos partem terciam habeamus. Sed, si in agro nostro siue fundo, vel in
loco publico alicuius ciuitatis vel ville vel eorum ressio 2 thesaurus inuentus fuerit
a quocunque, nos duas partes eiusdem thesauri habeamus aliam vero terciam partem
habeat inuentor. Item si in fundo alterius thesaurus inuentus fuerit, tercia pars nobis
et tercia domino fundi et alia inuentori pars tercia tribuatur, ita tamen quod inuentor
non opera odiosa vel arte magica thesaurum in fundo alieno vel contra voluntatem
domini fundi expetat 3 vel perquirat, quia in hoc casu inuentor nichil habere debet.
Sed si thesaurus sic inuentus fuerit in fundo nostro totus a nobis thesaurus vendi-
cetur. Si autem in fundo alterius inueniatur, dominus fundi duas partes et nos terciam
habeamus. Si vero nobis negauerit inuentor thesaurum aut non manifestauerit cum
primo potuerit quando inuenerit amittat totum illud quod habere debebat supra-
dictus ». Sextus articulus est. Item4 quod si aliqua persona ecclesiastica Parisius
commorans vel alibi aut edam in Curia Romana ex causa aliqua prò substentatione
vel prò libris emendis aut alijs necessarijs vel ad contrada olim debita persoluenda ex
propriis prouentibus propter monete illius terre utilitatem et cambij difhcultatem facit
sibi peccuniam de Ulixbona vel ex alijs locis in mercibus per mare transuhei, idem rex
contra consuetudinem cum antecessoribus suis obtentam, et usque nunc cum ipso
inuiolabiliter obseruatam nunc nouam seruitutem inducens cogit per se et suos quasi
nouum pedagium seu portagium inducendo in elusionem proprij iuramenti et contra
ecclesiasticam libertatem huiusmodi personas seu eorum procuratores fideiussoria
cautione cauere quod equiualentes merces ad portum refferant de quibus regi decima
persoluatur in redditu, alias non extrahantur a portu vel statim in ipso ingressu de
eisdem transuhendis mercibus decima occupatur quod nunquam ante huiusmodi
regis tempora factum fuit, quod scilicet talis exigeretur decima nisi de mercibus a
mercatoribus ad terram illam aliunde transuectis. Respondent predicti procuratores
quod placet regi quod aurum et argentum et peccuniam quamuis non tamen Portu-
galie de regno extrahatur per prelatos et quaslibet personas ecclesiasticas absque
alicuius onere vectigali, et promittunt quod ipse rex hoc in futurum eis permittet
et firmiter obseruabit et prelati consentiunt in hoc propter bona pacis. Septimus
articulus est. Item quod si milites vel alij viri aut (emine nobiles in possessionem
aliquam que dum tenetur ab eis libera est et exempta ab omni seruitute regali ex
causa donationis inter viuos vel ex testamento in ultima voluntate seu quocunque
alio titulo in ecclesie aut monasterij dominium transferunt prò suorum remedio pec-
catorum, idem rex et sui statim possessionem ipsam exutam omni :' libertatis priuilegio
vel honoris in Dei et ecclesie sue contemptum in eam seruitutem redigunt que exerce-
1 Vedine il testo portoghese in Portug. Mommi. Hislor., loc. cil. 328 s.
- Cod. Parig. : « sessio »; nella copia di Lisbona «ressio» con un segno di abbreviazione sulla lettera
che dev'essere una svista dell'amanuense, poiché anche il testo portoghese ha < ressio ».
3 Cod. Parig. ■ expectat ».
* Cod. Parig. om.
5 Cod. Parig. : « omnis » .
92 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
tur ab cis in possessionibus uilium rusticorum ecclesiam Dei personis innobilibus et
seruilis condictionis hominibus miserabiliter comparantes. Prelati et procuratores
nomine regis volunt quod seruetur in hoc consuetudo regni duin tamen permittantur
excolentes ipsas possessiones vel casalia rumpere in suis testarijs, videlicet quod in
casalibus distinctis quilibef rumpat prò parte eum contingente. ' Octauus articulus
est. Item cum contingit eumdem regem ad aliquas ciuitates, villas et alia dicti regni
loca venire, officiales et alij de familia sua barones et ceteri milites sequentes eum
et non sequentes quandoque domos episcoporum, personarum et canonicorum, eccle-
siarum cathedralium et aliorum clericorum et ecclesiasticorum ad hospitandum seu
quiescendum in eis prò suo velie occupant inuitis dominis earundem contra liber-
tatem ecclesiasticam et ipsius patos sui statuta, que ipse facere obseruari non curat
in odio clericorum. Respondent supradicti procuratores quod dominus rex inhibuit
baronibus et inhibebit et alijs de domo sua ne pausent in domibus episcoporum, seu
canonicorum et aliorum clericorum et de hoc habent ab eo bonas litteras. In alijs vero
domibus clericorum2 quas ibi non inliabitant et in quibus bona sua non tenent, consue-
uerunt pausare aliqui quando pausando neccessitas imminet,3 maxime quia non est
ibidem de consuetudine, quod hospicia inueniantur conductiua sicut in alijs partibus
inueniri consueuerunt. Et quod si forte in domibus predictis episcoporum et canoni-
corum aliqui contra voluntatem eorundem pausauerunt ipse rex fecit eos incontinenti
expelli inde, et quod ita faciet de cetero obseruari. Quod si aliqua statuta sunt super
hoc in fauorem clericorum placet regi quod seruentur et quod precipiet obseruari.
Nonus articulus est. Hoc ipsum diceris facere quando prelati, capitula et
conuentus vel alie ecclesiastice persone super ecclesijs, juribus et rebus eccle-
siasticis nolunt in tua curia coram te uel coram superiudice respondere, dictus
etiam superiudex in clericos et personas ecclesiasticas dicti regni indebitam sibi
iurisdictionem usurpans de causis ad ecclesiasticum forum spectantibus cogno-
scere et de rebus ecclesiasticis iudicare presumit, et si dicti prelati propter hoc ad
apostolicam sedem appellant dictus superiudex eorum appellationibus vilipensis
eos reputat contumaces et conquerentes in possessionem dictorum honorum indu-
cere non veretur. Tu quoque predictos clericos et possessiones ecclesiasticas pas-
sim in omni causa in tua et aliorum laicorum iudicum curijs respondere com-
pellis. Respondent procuratores predicti quod dominus rex non intendit vocare
seu citare, nec iudicare aliquem episcopum nec clericum super ecclesijs iuribus
et rebus ecclesiasticis nec super possessionibus earundem, sed placet ei quod
in omnibus istis respondeant coram iudice ecclesiastico. Sed quia reges progeni-
tores dicti regis habuerunt de iure semper et de consuetudine quod tam clerici
quam laici qui fìscales notorias fundatarias4 et regalengas possessiones excolunt
respondere debent et consueuerunt super huiusmodi possessionibus iuribus et cen-
sibus earundem in curia sua, vel coram alio iudice seculari, quod ipse vult quod
hoc fiat et quod seruetur tam ei quam successoribus suis, et hanc responsionem pre-
lati approbant et concedunt. Decimus articulus est. Noua etiam pedagia et exa-
1 « videlicet - contingente », cosi, servendomi ilei testo portoghese, restituisco il testo guasto in ambedue le copie.
' Cod. Parig. om.
J Cod. Parig. om.
* Bs. Lisbon.: • feudatarias »: tosi anche la versione portoghese.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 93
ctiones indebitas impones tam clericis quam laicis vassallis et colonis suis ab ipsis
in eorum preiudicium nomine pedagij decimam partem omnium que de regno pre-
dicto extrahunt exigi et extorqueri facis contra canonicas sanctiones, latam in tales
per sedem apostolicam exeommunicationis sentenciam non formidans. Respondent
procuratores predicti quod talis sentencia non est lata contra principes cum ipsi
principes et reges de iure et consuetudine vectigalia et pedagia possint imponere
regno suo in locis quibus viderint expedire et quod dominus rex non exigit decimam
partem nisi de illis rebus que per mare transuehuntur. Quedam vero alia de nouo
imposita que populus atque clerus reputabant ad grauamen, ipse rex remouit licet
de iure imponi potuisse[n]t. Et ideo dominus rex utendo iure suo nulli facit iniuriam
dummodo huiusmodi vectigalia seti pedagia imponantur ex causa prout iura volunt
et consuetudines approbatc et prelati acceptant pio bono pacis. Undecimus arti-
culus est. A colonis preterea prediorum clericorum et ecclesiarum et etiam laicorum
in ipsorum clericorum et ecclesiarum preiudicium contra antiquam consuetudinem
partem fructuum dictorum prediorum sub nomine iugate contra iusticiam exigis et
tam clericis quam laicis in ipsorum clericorum preiudicium in fructibus et laborum
prediorum suorum ac in emptionibus et venditionibus rerum venalium, onera leges et
consuetudines nouas imponis. Respondent procuratores predicti quod in isto articulo
dictus rex obseruabit forum suum et quod habent per cartam. Nos itaque dictam
compositionem ac omnia et singula que cum archiepiscopo et episcopis memoratis
per eosdem procuratores nostros acta sunt nostro nomine in premissis pacificamus,
acceptamus, approbamus, ex certa scientia tanquam nomine nostro acta, et eisdem
consentientes expresse promittimus prelatis archiepiscopo et episcopis prò se suisque
successoribus et ecclesiis, necnon capitulis ecclesiarum ipsarum et personis ecclesia-
sticis ac omnibus alijs prefati regni Portugalie et Algarbij quorum interest solemniter
stipulantibus et promissionem nostram recipientibus nos et successores nostros pre-
dictos quos omnes et singulos ad hoc specialiter obligamus predictam compositionem
et omnia et singula premissa prout ad nos et successores ipsos pertinet per nos et suc-
cessores nostros piene impleturos et perpetuo inuiolabiliter seruaturos, preséntes
patentes litteras plumbeo nostro regio sigillo munitas venerabili patri domino V(in-
centio) episcopo Portugalensi in perpetuum veritatis testimonium concedentes. Datum
apud Portum vicesima quarta die Augusti rege mandante. Franciscus Johannis
notarius. Era millesima trecentesima tricesima.
Dal « transumptum » in Cod. latin . 5956 A, f. 14t>r - 147v, della Biblioteca Nazionale
in Parigi, collazionata anche la copia che contiene meramente il testo degli articoli colle
risposte dei procuratori del re, esistente in Gav. 17, mafo 7, n. 4 nell'Arqulvo nacional
da Torre do Tombo In Lisbona. Versione portoghese in Livro das Leis e Posturas (in
quest'ultimo Archivio), f. 136 ss. (cfr. il testo datone da G. Pereira de Castro, De manti
regia, prima pars, Ulyssipone 1622, 237v - 2411)- La data della conferma del Re Dionigi
risponde al 24 agosto 1292.
i-4 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 12S9
XIX.
CONCORDIA DEI QUARANTA ARTICOLI
FRA RE DIONIGI DI PORTOGALLO E I PRELATI DEL REGNO
APPROVATA DA NICCOLÒ IV.
12 febbraio 1289.
Ad certitudinem presentium et memoriam futurorum. Cum olim inter prelatos
regni Portugalie et Algarbii ac reges qui diversis temporibus regnaverunt in eo
super variis gravaminibus que iidem prelati, sibi, ecclesiis, et personis ecclesiasticis
regni eiusdem ab ipsis regibus irrogari dicebant longa controversia extitisset et
usque ad tempus Dionisii regis qui nunc regno predicto preesse dinoscitur proro-
gata, tandem operante pacis actore inter venerabiles fratres nostros T. Archie-
piscopum Bracharensem, A. Colimbriensem, B. Silvensem et J. Lamecensem epi-
scopos apud sedem apostolicam existentes, habentes a nobis liberam facultatem
componendi suo ac aliorum omnium prelatorum et ecclesiarum, ecclesiasticarumque
personarum prefati regni nomine, super gravaminibus prelibatis, cum dilectis fìliis
Martino Petri cantore Elborensi et Iohanne Martini Canonico Colimbriensi procu-
ratoribus dicti regis ab ipso ad hoc sufficiens mandatum habentibus ex parte una,
et eosdem procuratores nomine memorati regis ex altera, quantum ad infrascri-
ptos articulos quadraginta, pax et compositio intervenit, sicut per instrumentum
publicum inde confectum manu dilecti filii magistri Nicolai Bartholomei de Guar-
cino scriptoris nostri publici auctoritate sedis apostolice tabellionis, et signatum
sigillis venerabilis fratris L. episcopi Ostiensis et dilectorum filiorum nostrorum
P. tituli sancti Marci presbyteri et B. sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono-
rum Cardinalium evidenter apparet. Cuius instrumenti tenorem dictarum partium
suppìicationibus inclinati ad perpetuam rei memoriam fecimus presentibus anno-
tari, decernentes et auctoritate apostolica statuentes, ut idem tenor taliter anno-
tatus etiam si dictum originale instrumentum contingeret deperire seu alias quo-
cumque casu vel occasione ipsius copiam non haberi, easdem vires habeat,
eandemque fidem faciat, quam originale instrumentum predictum haberet et faceret,
si non abolitum, non cancellatum, nec in aliqua sui parte vitiatum, sed in prima
sui figura omnino integrum appareat. Tenor autem instrumenti et articulorum in
eodem instrumento ut premittitur contentorum de verbo ad verbum per omnia
talis est:
In nomine Domini. Amen. In regno Portugalie et Algarbii grandis inter pre-
latos ipsius regni et reges qui fuerunt prò tempore super eo ab olim, sicut habet
assertio infrascriptarum partium, dissentio est exorta, quod iidem prelati se, eccle-
sias et personas ecclesiasticas regni ejusdem, non solum in depressionem, sed etiam
in subversionem ecclesiastice libertatis, in multis gravatos fuisse ac gravari dice-
bant; super quibus sub diversis romanis pontificibus et per eos multiplicatis pro-
cessibus et tractatibus habitis inter partes, contigit controversiam super infrascriptis
artiiulis, quorum aliqui primo coram felicis recordationis domino Clemente papa IIII,
a. 12S9 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo
et tam ipsi quam nonnulli alii coram recolende memorie domino Gregorio papa \.
ex parte dictorum prelatorum oblati fuisse dicuntur, ut inferius exprimitur in
eisdem, usque ad tempora magnifici principis domini Dionisii, illustris regis Por-
tugalie et Algarbii, prorogari, et tandem inter venerabiles patres dominos T.,
archiepiscopum Bracharensem, A., Colimbriensem, B., Sylvensem, et J., Lamecensem
episcopos, in curia romana presentes, tam prò se quam prò aliis prelatis, ecclesiis
et personis ecclesiasticis regni ejusdem, prò quibus sanctissimus pater et dominus
dominus Nicolaus, divina providentia papa UH, ad componendum et pacificandum
super pretactis articulis, eis concessit per suas litteras subscripti tenoris liberam
potestatem; et discretos viros Martinum Petri, cantorem Elborensem, et Johannem
Martini, canonicum Colimbriensem, procuratores regis ejusdem, ab ipso in forma
infrascripta mandatum habentes, dicti regis nomine, mediantibus reverendis patribus
dominis L., Ostiensi et Velletrensi episcopo, P., tituli S. Marci presbytero, et B.,
S. Nicolai in Carcere Tulliano diaconis cardinalibus, ab eodem summo pontifice
ad discutiendum et dirigendum hujusmodi negotium deputatis, talis super eisdem
articulis, in presentia eorumdem cardinalium, mei notarii et testium subscriptorum,
pax et compositio intervenit. Predictis siquidem archiepiscopo et episcopis, prò se
ac illorum nomine, prò quibus ad pacificandum et componendum receperant ab
eodem summo pontifice, ut premittitur, potestatem, et prefatis procuratoribus
dicti regis, prò ipso rege, in dictorum cardinalium et testium ac mei notarii pre-
sentia constitutis; lectisque singulis subscriptis articulis per me notarium dictum,
et subter annexis responsionibus per eosdem procuratores ad singulos eorumdem
singulariter subsecutis, vice ac nomine dicti regis, cum expressa intentione ipsum
regem ad contenta in ipsis responsionibus obligandi, quibus quidem responsionibus
iidem prelati se dixerunt expresse et vocaverunt piene contentos; demum iidem
cantor et Johannes archiepiscopo et episcopis memoratis et michi subscripto notario,
prò ipsis omnibus et singulis ecclesiis et ecclesiasticis personis regni predicti sti-
pulantibus, sollemniter promiserunt, nomine prefati regis et prò ipso, eundem regem
expresse ratificaturum, approbaturum et acceptaturum omnia et singula contenta
in responsionibus supradictis; et tam se quam suos quoslibet successores in regno
prefato eadem omnia et singula que in dictis responsionibus continentur, prout
eorum singulorum qualitas exigit, piene adimplendis, et perpetuo per se ac succes-
sores suos inviolabiliter observandis in forma quam sedes eadem super hoc ei duxerit
destinandam.
Tenor vero articulorum predictorum et responsionum, ut predicitur, subsecu-
tarum ad ipsas de verbo ad verbum talis est.
Hii sunt articuli qui prò parte prelatorum regni Portugalie et Algarbii coram
felicis recordationis predicto domino Clemente papa UH fuerint oblati:
Primus articulus est: In primis idem rex prò sua voluntate compellit priores
et abbatissas ac ecclesiarum rectores ut prioratibus et abbatiis et ecclesiis suis
renuntient, maxime in illis monasteriis et ecclesiis in quibus contendit jus patronatus
habere. Respondent Martinus Petri, cantor Elborensis, et Johannes Martini, cano-
nicus Colimbriensis, procuratores predicti domini D., regis Portugalie et Algarbii,
quod ipse rex non fecit hactenus hec, et promittunt ejus nomine quod non faciet
in futurum.
96 Re Dionigi e / Prelati del Portogallo a. 1289
Secundus articulus est: Si episcopi vel ecclesiarum rectores in parrochianos
suos, prò eo quod decimas et alia jura sibi debita non solvunt eisdem, exeommu-
municationis ferunt sententias, vel loca supponunt ecclesiastico interdicto, justitia
erigente, dominus rex et sui, occasione hujusmodi, exeommunicatores banniri faciunt
et alia bona eorum occupari. Respondet dicti procuratores quod idem rex contenta
in articulo non fecit hactenus, et promittunt quod ipse ' non faciet in futurum, et
quod, si contra per suos subditos factum fuerit, justitie complementum conqueren-
tibus exhibebit, occupata restituì et de injuriis satisfieri faciendo.
Tertius articulus est: Item si episcopi vel alii conveniunt seu convenire velint
abbates, abbatissas, priores aut alias personas ecclesiasticas, auctoritate litterarum
sedis apostolice, prefatus rex id fieri non permittit. Respondent procuratores pre-
dicti quod idem rex non fecit hec hactenus, et promittunt quod ipse non faciet in
futurum, et quod permittet ipsos libere uti litteris apostolicis.
Quartus articulus est : Item si forte feratur definitiva sententia prò actore, non
permittit executioni mandari et actori judicata precipit occupari, sibi retinens
occupata. Respondent procuratores predicti quod idem rex non fecit hec hactenus,
et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod permittet quod sententie
executioni legitime demandentur.
Quintus articulus est : Item si archiepiscopus, episcopi vel eorum vicarii locum
aliquem vel ecclesiam supponunt ecclesiastico interdicto, vel in homines ipsius
regis exeommunicationis, prout justitia exigit, ferant sententias, dominus rex et sui
episcopos vel eorum vicarios ad relaxandum hujusmodi sententias per minas et
terrores et occupationem bonorum suorum compellunt, judicans eos, si sententias
relaxare noluerint, judicio judeorum, subtrahendo ipsis communionem fidelium, ac
fideles ipsos, si eis in aliquo communicaverint, vel receperint ipsos in castris, villis
aut domibus suis, capiendo, incarcerando et bonis propriis spoliando. Respondent
procuratores predicti quod idem rex contenta in articulo non fecit hactenus, et pro-
mittut quod non faciet in futurum; et quod si contra 'per suos subditos factum
fuerit, justitie complementum conquerentibus exhibebit, de dampnis et injuriis satis-
fieri faciendo, et puniendo contrarium facientes, prout fuerint puniendi.
Sextus articulus est: Item si aliqui judices a sede apostolica vel ab ordinariis
delegati, aut etiam ipsi ordinarii, prò aliquibus clericis, contra communitatem ali-
quam ad regem pertinentem eundem vel aliquos de ipsa communitate interdicti
vel exeommunicationis sententiam ferunt, exigentibus culpis suis, interdicitur quan-
doque per regem ipsum, quandoque per officiales suos, quandoque per ipsam com-
munitatem clericis ipsis commune commertium ; et ne ipsos aliquis in suis domibus
recipiat prohibetur, aqua et igne ipsis, pena super hoc gravi apposita hiis qui contra
fecerint, interdictis, et hec officiales ipsius regis et communitates per muros et
districtum suum ac alia loca voce faciunt preconia proclamari; nichilominus iidem
clerici diffidantur et bonis spoliantur suis ecclesiasticis et paternis; idem etiam fìt2
ordinariis et eorum delegatis et vicariis, si sententias ex aliquibus aliis causis ferant.
Respondent procuratores predicti quod idem rex nicliil horum fecit hactenus, et
1 Languii*, om.
' Lanclois): « si
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 97
promittunt quod ipse in futurum non faciet, sed et fieri prohibebit, et quod, si per
suos subditos, communitates vel alias contra factum fuerit, justitie complementum
conquerentibus exhibebit, de dampnis et injuriis satisfieri faciendo.
Septimus articulus est: Item si contingit quod locus aliquis vel ecclesia sup-
ponatur ecclesiastico interdicto, vel judex aut alius oflìcialis regis, vel aliquis aut
aliqui de ipso loco excommunicentur, statuunt inter se communiter quod nullus
solvat decimas, vel in testamento aliquid relinquat ecclesie, seu oblationem aliquam
ad ecclesiam ipsam ferat. Respondent procuratores predicti et promittunt quod
idem rex hoc (ieri prohibebit, et prohibitionem suam faciet observari, de dampnis
et injuriis satisfieri faciendo, et puniendo contrarium facientes, prout fuerint puniendi.
Octavus articulus est: Preterea prefatus rex et communitates ejus non permit-
tunt episcopos ecclesiarum suarum civitatum et diocesium parrochias limitare.
Respondent procuratores predicti quod placet regi ut hujusmodi limitatio fiat per
prelatos justa et equa, vocatis eis quorum interest per edictum publicum propo-
nendum in ecclesiis de quorum parrochiis limitandis agetur, tribus dominicis diebus
continuis, infra missarum sollempnia, coram populo tunc presente, ita quod dies ad
faciendum limitationem prefixa in quolibet exprimatur edicto, ipsamque diem edi-
ctum in tertia dominica proponendum unius saltem mensis spatio antecedat. Quod
si rex ipse in aliqua ecclesiarum hujusmodi jus patronatus habuerit, erit tempore
congruo ante faciende limitationis diem specialiter evocandus; et consentiunt prelati
quod si limitatio, eis quorum interest non vocatis, ut dictum est, de cetero fuerit
tacta, non teneat; ita tamen quod patroni qui sunt barones aut milites vel fìlli militum
non veniant personaliter, sed mittant procuratores, si velintjet promittunt predicti
procuratores quod dictus rex prelatos in hoc nullatenus impediet, sed observabit
que predicta sunt, quantum pertinebit ad ipsum, et faciet a suis subditis observari.
Nonus articulus est: Item usurpat sibi ipse rex et communitates ejus, in quibus-
dam episcopatibus regni tertias decimarum ecclesiarum fabricis deputatas, et in
quibusdam pontifìcales, et faciunt de ipsis tertiis construi et retici muros suos, et
quandoque illas prò stipendiis rex assignat militibus memoratus. Respondent procu-
ratores predicti quod rex consentit quod tertia decimarum percipiatur ad muros
construendos vel reficiendos in illis dumtaxat ecclesiis in quibus a fundatione
ipsarum ecclesiarum hoc expresse actum est de consensu prelatorum, in aliis vero
jus commune servetur; et promittunt dicti procuratores regem ita in posterum
servaturum, et hanc responsionem prelati prò bono pacis patienter acceptant.
Decimus articulus est : Item quod hospitalia seu albergarias pauperum usibus
deputatas, que in episcoporum dispositione de jure consistunt, cum possessionibus et
pertinentiis suis usurpat. ' Respondent procuratores predicti quod placet regi ut circa
hoc serventur jus commune et bone consuetudines, et promittunt ipsum regem ita
perpetuo servaturum.
Undecimus articulus est: Item quod compellit tam per se quam per communi-
tatos suas clericos et personas ecclesiasticas ad contribuendum in constructione seu
refectione murorum civitatum et locorum suorum cum laicis, contra libertatem eccle-
siasticam, necnon contra legem paternam. Respondent procuratores prefati quod
1 Laxglois «usurpanti.
Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
ipse rex predictas personas non compulit ad contributionem hujusmodi, et promit-
tunt quod non compellet in futurum et quod contra injuriantes in hoc ecclesiis vel
personis predictis exhibebit justitie complementum.
Duodecimus articulus est : Item cogit colonos ecclesiarum et monasteriorum, ad
hoc nullo jure obnoxios, ad constructionem seu refectionem murorum hujusmodi;
per quod contingit colonos suas deserere colonias et possessiones devastari predictas.
Respondent dicti procuratores quod rex in hoc faciet observari quicquid de jure
communi fuerit observandum, salvis gratiis seu privilegiis vel compositionibus, si
apparuerint que de jure debeant observari.
Tertius decimus articulus est: Item quod personas ad ecclesias fugientes, in
illis casibus in quibus debent per ecclesias defensari, violenter facit ipse ac sui per
Sarracenos et judeos vel per christianos extrahi ab eisdem, vel facit eos ibi custo-
dia vel compediri quandoque per suos satellites, et eis cibaria denegari, ut exire
de ecclesia compellantur. Respondent procuratores predicti quod rex non extrahet
nec extrahi faciet de ecclesiis fugientes ad ipsas, nec compediri, nec eis cibaria dene-
gari, nisi in casibus a iure permissis.
Quartus decimus articulus est: Item ipse ac merini sui et judices capiunt pre-
sbyteros et clericos, irrequisitis eorum episcopis, nec volunt eos restituere, licet
petantur ab eis. Item hujusmodi capti quandoque per ipsum et suos, denegatis ali-
mentis, vel per suspendium, aut modis aliis, occiduntur, quorum interdum aliqui
parrochianis ecclesiarum suarum, ad eorum parrochianorum instantiam importunam,
restituuntur cum cautione, ut missarum eis sollempnia celebrent, quibus utique cele-
bratis, juxta formam cautionis prestitam, reducuntur in pristinam captionem. Respon-
dent procuratores memorati quod idem rex talia nunquam fecit, nec tempore suo
facta fuerunt, et promittunt quod non faciet in futurum, et quod, si aliquando per-
sona ecclesiastica etiam ex causa capta fuerit, restituetur prelato suo ad requisi-
tionem ipsius, et si injuriose capiatur hujusmodi persona vel capta fuerit hactenus,
justitie complementum conquerentibus exhibebit, faciendo satisfieri de dampnis et
injuriis, et puniendo capientes, prout fuerint puniendi.
Quintus decimus articulus est: Item quod sepe minatur archiepiscopo et epi-
scopis mortem, et quandoque procurat et facit eos inclusos in ecclesiis, monasteriis
et alibi detineri, Sarracenis, judeis et aliis suis apparitoribus, pretoribus et meyrinis
ad interfìciendum eos adhibitis circumquaque; facit etiam amputari auriculas ser-
vientum episcoporum, et quandoque alios capi et alios interrici coram eis. Respon-
dent procuratores sepedicti quod idem rex talia nunquam fecit, et promittunt quod
ipse non faciet in futurum.
Sextus decimus articulus est: Item quod facit ipsos episcopos in aliquibus obsi-
deri locis per vassallos suos, eosdem sepe ac publice dehonestans, et contumeliosa
verba proferens contra eos, et hoc idem temeritate propria barones sui faciunt et
vassalli. Respondent procuratores predicti quod idem rex non fecit aliquid de con-
tentis in articulo, et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod contrarium
facientes puniet, prout fuerint puniendi.
Septimus decimus articulus est: Item quod idem rex ac sui, tam barones quam
alii milites, verbis et factis, prò sui motus libito, dehonestant religiosos, clericos et
conversos, et quandoque aliquos ex eisdem faciunt coram se denudari totaliter prò-
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 99
priis indumentis, in grave vituperium eorumdem et totius ordinis clericalis. Respon-
dent procuratores predicti quod idem rex non feiit aliquid de contentis in articulo,
et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod, si per barones vel alios in
regno suo factum fuit hactenus, vel fuerit in futurum, justitie complementum con-
querentibus exhibebit, de dampnis et injuriis satisfìeri faciendo, et puniendo contra-
rium facientes, sicut fuerint puniendi.
Octavus decimus articulus est : Item quod facit inquisitiones per totum regnum
per homines proprios, in ecclesiarum tam cathedralium quam aliarum de regno
ipso prejudicium, super possessionibus et ecclesiarum patronatibus fieri, patronis
ecclesiarum vel possessionum dominis ecclesiasticis non vocatis, et si per talem
inquisitionem illieitam et iniquam invenit quod jus patronatus alicujus ecclesie vel
possessio aliqua spectet ad ipsum, ilico facit omnia occupari, licet possessa fuerint
ab eorumdem dominis a tempore cujus memoria non existit, amotis nichilominus
ab hujusmodi ecclesiis rectoribus violenter; cum in tali casu, non per inquisitionem
foret procedendum, sed in foro competenti judicium potius ordinandum. Respondent
supradicti procuratores quod idem rex non fecit aliquid de contentis in articulo, et
promittunt quod non faciet in futurum.
Nonus decimus articulus est: Item occupat episcoporum et aliorum ecclesias,
quas a longis temporibus pacifice possederunt, et, quod est absurdius, presentatos
a sede ad huiusmodi ecclesias, ipsos compellit admittere ac instituere in eisdem ;
quod si forte aliqui ex ipsis finaliter nolunt admittere hujusmodi presentatos, idem
rex per homines suos facit detineri easdem, ac fructus et proventus ipsarum per
eos percipit ex eisdem. Respondent procuratores prefati quod idem rex talia nun-
quam fecit hactenus, et promittunt ipsum regem ea non facturum in futurum.
Vicesimus articulus est: Item si ad vacantem ecclesiam in discordia diversas
patroni diocesano episcopo presentant personas, et ipse, discussis cause meritis de
altero presentatorum vel alio forsitan ecclesiam ordinat, juxta canonicas sanctiones,
dum ille de quo ecclesie ' providetur per aliquorum ex patronis violentiam corpo-
ralem nancisci possessionem non potest, si tunc diocesanus ad hoc dicti regis
invocet brachium, ipse non solum non defendit eundem, immo favet injuriam infe-
renti, hoc ipsum servans in omnibus que sunt contra ecclesiasticam libertatem.
Respondent prefati procuratores quod idem rex nichil eorum de quibus premissus
articulus querelam continet fecit hactenus, et promittunt quod ipse non faciet in
futurum, et quod brachium suum contra facientes injuriam in premissis, quando
fuerit invocatum, exhibebit, sicut jura volunt.
Vicesimus primus articulus est: Item quod, pretextu exercende justitie, ponit
non modestos et timoratos meyrinos et submeyrinos, qui exactiones in ecclesiis
faciunt sicut volunt, et, cum de stipendiis que ab ipso rege percipiunt sustentari
deberent, cum intolerabili evectionum et personarum multitudine, in ecclesiis, mona-
steriis et cameris seu capellis et possessionibus episcoporum, et Templariorum quo-
que ac Hospitalariorum domibus, et aliis piis locis et eorum possessionibus hospi-
tantur, per loca hujusmodi passim et assidue discurrentes, de bonis eorum sibi
faciunt necessaria ministrari; id ipsum etiam a baronibus, judicibus et aliis officia-
1 Laxclois : - ecclesia >.
100 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
libus elicti regis et quibuslibct aliis perpetratili-. Respondent supradicti procuratores
quod idem rex talia non fecit hactenus, et promittunt quod ipse non faciet in futu-
rum, et quod, si talia tempore patris sui vel suo per alios facta dicantur, exhibebit
conquerentibus justitie complementum, de dampnis et injuriis satisfieri faciendo, et
delinquentes puniendo, prout fuerint puniendi.
Vicesimus secundus articulus est: Item quod ab illis ecclesiis in quibus jus
obtinet patronatus procurationes immoderatas seu servitia onerosa de novo exigit,
et ad dandum sibi equitaturas, si habeant, et ad emendum prò ipso quales sibi
placet, si non habeant, earumdem compellit rectores. Respondet procuratores pre-
fati quod idem rex de hiis omnibus nichil fecit, et promittunt quod non faciet in
futurum, et specialiter quod procurationes non recipiet, nisi sibi debitas, et illas
recipiet moderatas.
Vicesimus tertius articulus est: Item quod si aliquis balivus, vicarius, officialis
seu major domus terre regis, baronis, seu cujuscumque alterius ab eo terram tenentis
in beneficium, vassallo seu cuilibet alicui alii nomini alicujus episcopi, clerici vel
religiosi crimen impingit aliquod, trahens super hec eum in causam coram terre
judice, ut ea possit occasione pecuniam extorquere, non permittitur ei a supradictis
potentibus in illa terra quod contra eas habeat advocatum; nec judex est ausus de
advocato sibi, ut de jure tenetur et consuetudine, providere, nec ausus foret advo-
catus àliquis alnmde adductus advocationis inibì prò eo uti officio contra eos.
Respondent predicti procuratores quod idem rex in domo sua habet advocatos,
quibus dat portionem et vestitum, quod advocent prò populo atque clero, et etiam
contra eum, si necesse fuerit, unde credunt quod dictum est superius regem non
audi visse, nec sci visse quod factum fuisset, quia, si scivisset, fecisset emendari;
et promittunt quod rex precipiet quod de cetero hujusmodi non committantur, et
quod placet eidem regi quod quilibet in terra sua libere habeat advocatum, et qui-
libet advocatus libere prestet patrocinium, sicut ei competit; et quod judices non
habentibus advocatos libere de ipsis provideant; et quod si contra factum fuerit,
querelantibus emendabit.
Vicesimus quartus articulus est : Item quod quando barones aut alii milites reci-
piunt castra a rege tenenda et servanda prò stipendiis propriis, faciunt ei homagium
quod sibi irato et pacato in omnem eventum restituent castra sua; alioquin rema-
nebunt exinde proditores. Hujusmodi autem castellani, ingruente guerra, vel, ut
avaritie sue satisfaciant, fingentes guerram in vicino futuram, ipsi et sui bladum,
vinum, vaccas, porcos et alia vietili necessaria ab ecclesiis episcoporum et aliis
clericis ac hominibus eorumdem, ad castra hujusmodi munienda, ut dicunt, acci-
piunt indifferenter, et sive guerra superveniat, sive non, nullo modo restituunt sibi
ablata, nec rex eos ad restitutionem compellit, nec barones, aut quoslibet milites
terram ab eodem rege seu baronibus ipsis tenentes, et alios quoscumque nobiles
et potentes, qui singuli in locis suis episcoporum et cathedralium aut aliarum eccle-
siarum, monasteriorum quoque et ceterorum ' religiosorum seu etiam clericorum homi-
nes, et clericos ipsos, in quibus nullum omnino jus habent, ad faciendum eis servitia
prò sue voluntatis libito compellunt, invitos cohibet rex predictos; sed permittit
1 Lanqi.019 . «terum ».
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 101
potius hujusmodi servitutes in possessiones et homines ecclesiarum induci, nec
defensat eosdem. Respondent procuratores prefati quod idem rex nichil horum suo
tempore factum audivit, et promittunt quod, si ad eum super hiis querela perve-
niat, querelantibus justitiam exhibebit, et exprimunt quod, si bladum et alia victualia
propter imminentem guerram capiantur in locis limitogrosis, sive que sunt in con-
finio, in quibus hoc est consuetum, ipse rex faciet exinde satisficri, etiam si guerra
in ventate immineat; si vero capta fuerint aliqua propter gucrram non imminentem,
sed malitiose confictam, non solum satisneri faciet, sed et puniet facientes; quodque
ab hominibus ecclesiarum quarumlibet regni sui, sive monasteriorum vel religio
sorum aut etiam clericorum non permittet exigi servitia non debita; et quod, si
per barones vel milites seu quoslibct alios contrarium factum fuerit, querelantibus
exhibebit justitie complementum.
Vicesimus quintus articulus est: Item quod ipse rex inducit servitutes episco-
pis, abbatibus, prioribus et aliis, compellendo eos ut portarios suos teneant, et prò
eis tenendis majori suo portano certam summam pecunie tribuant, et eisdem por-
tariis alias provideant in salario et expensis. Respondent procuratores predicti quod,
licet a tempore avi et proavi dicti regis et etiam patris sui portarii positi fuerint
in predictis locis per ipsos, ipse tamen rex, ad instantiam prelatorum, concessit eis
ut de cetero contra voluntatem suam portarios habere non compellantur, nec eis
provideant in salario vel expensis, nisi quando eis placuerit habere portarios ad
voluntatem suam, si sibi et ecclesiis suis viderint expedire; et tunc portariis quos
habuerint provideant de salario competenti, et major portarius, quando prelatis et
personis ecclesiasticis concedit minores portarios, salarium recipiat moderatum ;
et promittunt ipsi procuratores eundem regem dictam concessionem perpetuo ser-
vaturum.
Vicesimus sextus articulus est: Item si aliqua ecclesia rationabilem de ali-
quibus possessionibus permutationem diocesani sui facit auctoritate cum alia, vel
ipse diocesanus cum alio, dictus rex, ut ecclesiarum solummodo prolectum impe-
diat, frequenter obstaculum interponit. Respondent procuratores prefati quod
idem rex contenta in articulo nunquam fecit, et promittunt quod non faciet in
futurum.
Vicesimus septimus articulus est: Item quod preficit judeos indifferenter, contra
generalis statuta concilii legemque paternam, in officiis christianis, quos ad deferen-
dum signum, quo a christianis qualitate habitus distinguantur, compellere deberet,
prout in generali concilio est statutum; propter quod dampnate comixtionis exces-
sus sub erroris potest velamento presumi; nec ipsos judeos ad debitas decimas
persolvendas compelli permittit. Respondent supradicti procuratores quod idem rex,
quantum est ad judeos, quod non preferantur christianis in officiis publicis, servabit
quod super hoc statutum est in concilio generali; quantum est de signis, quod
distinguet judeos a christianis per aliquod signum; quantum est de decimis judeo-
rum, respondent quod ipse permittet eos compelli; et promittunt ipsum regem ita
perpetuo servaturum.
Vicesimus octavus articulus est: Item si que ecclesie cathedrales vacent, idem
rex, majorem sibi auctoritatem vendicare intendens in eis, prò clericis familiaribus
suis vel aliis minus dignis, de quibus sperat quod in ecclesiarum negotiis, seu dispo-
102 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
sitionibus earumdem, ' ejus sequentes l arbitrium ipsas ecclesias contra eum in suis
juribùs et libertatibus non defendent, capitulis ecclesiarum hujusmodi universaliter
et singulariter singulis litteras suas mittit, precibus exigens et minis gravibus et
terroribus interjectis8 ut nullum omnino in episcopum eligant, nisi quem ipse in
hujusmodi litteris nominat, vel per suos facit nuntios nominari. Hoc idem in aliis
ecclesiis minoribus facit, quibus est per electionem de prelatis vel rectoribus provi-
dendum. Respondent procuratores prefati quod idem rex, si preces aliquando porrexit
prò aliquibus eligendis in ecclesiis cathedralibus aut aliis, prò dignis interposuit
preces suas, nullis per hoc minis vel terroribus interjectis, et quod super hoc non
gravavit nec intendit gravare ecclesias vel canonicos; et promittunt regem ita per-
petuo servaturum, nec in suis precibus adjecturum, quod nullus alius eligatur, nisi
is prò quo direxerit preces suas.
Vicesimus nonus articulus est : Item quod nititur ad forum suum testamentarias
et alias ecclesiasticas evocare causas, defunctorum clericorum occupando legata,
ac rectorum ecclesiarum decedentium bona ipsarum ecclesiarum intuitu acquisita.
Respondent procuratores sepedicti et promittunt quod rex in isto articulo jus com-
mune servabit.
Deinceps secuntur articuli, sicut formati fuerunt in litteris domini Gregorii
pape X, super hiis de quibus dicti prelati, una cum premissis articulis predicto
domino Clementi oblatis, eidem domino pape Gregorio conquesti dicuntur.
Tricesimus articulus est: Inter alia, quidem que nostris sunt auribus intimata,
mirantes audivimus quod tu, ad bona ecclesiastica oculos cupiditatis iniciens, Bracha-
rensis, Colimbriensis, Visensis et Lamecensis ecclesiarum redditus et proventus
occupasti et detines occupatos, civitati Bracharensi, cujus proprietas et dominium ad
predictam Bracharensem ecclesiam pertinere dicitur pieno jure, pretorem auctoritate
propria prefecisti. Respondent procuratores predicti quod idem rex nichil horum
occupavit, sed que fuerunt occupata per patrem suum ipse restituit, et si qua juste
restituenda supersunt, promittunt quod ipse rex restituet integre; et idem dicunt
de ecclesia Silvensi. Dicunt etiam ipsi procuratores quod dictus rex civitati Bracha-
rensi pretorem hactenus non prefecit, et promittunt quod non preficiet in futurum.
Tricesimus primus articulus est: Accepimus sane quod tu, in regno tuo predi-
ctam satagens subvertere libertatem, venerabiles fratres nostros episcopos et alios
ecclesiarum prelatos, clericos et personas ecclesiasticas, necnon concilia et commu-
nitates ac homines civitatum, castrorum et villarum ipsarum in predicto regno
consistentium, in eorum prejudicium, gravibus injuriis aflicis et dampnis importabi-
libus aggravas et molestas, immemor, vel transgressor potius juramenti quod de
conservanda libertate predicta et provisionibus apostolicis, quas firmiter observare
teneris in regno prefato, diceris prestitisse. Respondent procuratores predicti quod
idem rex nichil horum fecit, sed cum pater suus ea que fecerat corrigi mandaverat,
ipse incepit corrigere; et que correda non sunt, promittunt quod ipse corriget, et
quod omnes de regno tam personas ecclesiasticas quam seculares manutenebit in
i .akclois: ■ corumdem >
3 Lanclois: - frequentes ■
! Kanglois: •injectis»,
«. 12S9 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 103
sua justitia, et servabit eis foros suos et bonas consuetudines, et specialiter servabit
ac manutenebit ecclesiasticam libertatem.
Tricesimus secundus articulus est: Nonnullas vero ecclesias parrochiales, jura
patronàtus ipsarum, necnon domos, aldeas, possessiones, jura et redditus venerabilis
fratris nostri ... episcopi et ecclesie Egitaniensium occupans, aliquas ecclesiarum,
aldearum et possessionum ipsarum diversis personis, clericis vel laicis contulisti;
aliarum vero possessionum in laicos et seculares personas transtulisti, prò tue libito
voluntatis, auctoritatis ecclesiastice terminis illicite occupatis. Respondent procura-
tores prefati quod rex nichil horum occupavit, sed que fuerunt occupata per patrem,
ipse restituit, et si qua juste restituenda supersunt, promittunt quod ipse rex restituet
integre.
Tricesimus tertius articulus est: Audivimus insuper quod, cum1 nobilem virum
Alfonsum, natum tuum, de Portu Alacri et de Maruam castrorum, Egitaniensis dioce-
sis, noviter constitueris dominum et heredem, idem Alfonsus, non sine tua coniventia,
ut creditur, vel consensu, episcopum et ecclesiam Egitanienses predictos, eorumdem
castrorum et terminorum suorum ecclesiis, decimis, redditibus et aliis suis juribus
spoliavit et detinet spoliatos, ac nichilominus, quod intollerabilius est, in predictis
castris voce preconis fecit publice sub certa pena tam clericis quam laicis inhilxri
ne predictum Egitaniensem episcopum ad ecclesias dictorum castrorum, ut ibidem,
tanquam diocesanus locorum illorum, suum exerceret officium, accedentem, in eccle-
siis ipsis vel in domibus suis reciperent, nec sibi vel familie sue aliqua victualia
venderent vel exhiberent. Et cum ex parte dicti Egitaniensis episcopi fueris cum
instantia requisitus ut hec faceres revocari, tu, tanquam horum conscius, ab hiis
avertens auditum, id efficere non curasti, aliarum etiam cathedralium ecclesiarum
decimas, redditus et proventus occupans, aliquas alienare, aliquas vero militibus et
laicis concedere donationis titulo attemptasti. Respondent procuratores predicti quod
idem rex in premissis in nulla culpa fuit, nec est, et si de ipsis non fuit satisfactum
ad plenum, promittunt quod ipse conquerentibus exhibebit justitie complementum,
de occupatis, alienatis et concessis militibus, prout in articulo continetur, si qua
inveniantur, satisfactionem debitam impendendo.
Tricesimus quartus articulus est: Preterea, cum a prelatis, capitulis et conven-
tibus predicti regni vis aliquid per calumpniam extorquere, in ecclesiis, aldeis et
possessionibus monasteriorum ipsorum, quas iidem prelati, capitula et conventus a
longissimis temporibus possederunt 2 pacifice et quiete, jus aliquod te habere conten-
dens, compellis eos ut in arbitros de regno tuo dumtaxat tecum super eisdem eccle-
siis, aldeis et possessionibus compromittant. Et si prefati prelati, capitula et conventus
talium recusant subire judicium, vel parere sententie arbitrorum, tu per quendam,
qui superjudex tue curie appellatur, in possessionem ecclesiarum ipsarum, possessio-
num et aldearum, causa rei servande, facis finaliter te induci. Respondent procura-
tores prefati quod idem rex non compulit hactenus, et promittunt quod ipse rex in
futurum aliquem non compellet compromittere in aliquem, vel in aliquos arbitros,
et quod, si qua pater suus occasione hujusmodi occupavit, ipse de illis debitam
satisfactionem impendet.
1 Reg. Val. oro.
• Langlois: «possiderunt »,
104 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
Tricesimus quintus articulus est: Hoc ipsum diceris facete quando prelati, capi-
tala et conventus ac alie ecclesiastice persone super ecclesiis, juribus et rebus
ecclesiasticis nolunt in tua curia coram te, vel eodem superjudice respondere. Dictus
etiam superjudex, in clericos et personas ecclesiasticas dicti regni indebitam sibi
jurisdictionem usurpans, de causis ad ecclesiasticum forum spectantibus cognoscere
et de rebus ecclesiasticis judicare presumit; et si dicti clerici propter hoc ad apo-
stolicam sedem appellant, dictus superjudex, ipsorum appellationibus vilipensis, eos
reputai contumaces; et conquerentes in possessionem dictorum bonorum inducere
non veretur. Tu quoque predictos clericos et personas ecclesiasticas passim in omni
causa in tua et aliorum omnium laicorum judicum curiis respondere compellis.
Respondent procuratores predicti quod dictus rex non intendit vocare seu citare,
nec etiam judicare aliquem episcopum neque clericum super ecclesiis, juribus et
rebus ecclesiasticis, nec super possessionibus eorumdem, sed placet ei quod in
omnibus istis respondeat coram judice ecclesiastico. Super causis vero quas clerici
qui fiscales, notorias, feudatarias et regalengas possessiones exeolunt occasione
ipsarum habuerint, facta est inter prelatos et procuratores predictos compositio
spetialis.
Tricesimus sextus articulus est: Preterea, si quando judei vel Sarraceni liberi
divina inspiratione veniunt ad baptismum, tu bona ipsorum facis protinus confiscari,
et eos in novam redigi servitutem, et si Sarraceni servi judeorum per baptismum
Christi fidem acceperint, eos reduci facis in servitutem pristinam judeorum. Respon-
dent procuratores prefati quod idem rex de hiis omnibus hactenus nichil fecit, et
promittunt quod non faciet in futurum, et si qua talia facta inveniantur, promittunt
quod ipse emendabit, in servitutem redactos restituendo libertati, de connscatis etiam
satisfactionem debitam impendendo.
Tricesimus septimus articulus est: Si judei vel Saraceni emptionis vel pignoris
titulo christianorum possessiones obtinent vel acquirant, non permittis, edicto gene-
rali super hoc edito, ut de hujusmodi possessionum fructibus, quas dicti judei vel
Saraceni propriis manibus vel sumptibus exeolunt, ecclesiis in quarum parrochiis
possessiones ipse consistunt decime ac primitie persolvantur. Respondent procura-
tores predicti quod idem rex nichil horum fecit, et promittunt quod ipse permittet
et non impediet solvi decimas de quibus in articulo continetur, et quod edictum, si
quod in contrarium fuit editum tempore patris sui, quod non credit, revocabit et
statuet prò revocato haberi.
Tricesimus octavus articulus est: A violatione libertatis ecclesiastice, quam
profecto qui violat precipuum robur quo fides viget catholica et regia dirigitur cel-
situdo confringit, necnon ab usurpatione jurium divinorum, ad quorum tutelam
distributor omnium regnorum temporali gladio te accinxit, ac a molestiis personarum
quas ad cultum divini nominis prò populo constitutas sacre sortis misterium desti-
nava abstineas, et alios tibi subditos cessare compellas. Respondent procuratores
supradicti quod idem rex non intendit libertates ecclesiarum infringere, nec infregit,
quod ipse intelligere potuisset, nec infringet in posterum, nec jura ecclesiarum
usurpat, nec in posterum usurpabit, et quod, si aliqua usurpavit, paratus est corri-
gere, et a personarum ecclesiasticarum molestiis abstinere, et quod si super hiis
contra subditos ejus ad ipsum querimonia deferatur, querelantibus justitiam exhibebit.
12«9 Re Dionigi e i Prelati <lcl Portogallo 105
Tricesimus nonus articulus est: Universa vero et singula bona prelatorum, eccle-
siarum et monasteriorum et aliarum quarumeumque ecclesiasticarum personarum,
que, quacumque occasione ablata, vel quocumque modo illicite occupata, consumpta
seu data vel alienata per te, vel de mandato tuo, aut per barones, militcs et officiales
tuos hactenus extiterunt, sine difficultatis obstaculo rcstituens et restituì faciens cum
fructibus inde perceptis, de dampnis et injuriis illatis eisdem satisfactionem exhibeas
ipsis et exhiberi facias competentem. Respondent procuratores predicti quod idem
rex nichil horum fecit, et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod, si
qua per eum vel predecessores suos talia facta fuerunt, emendabit; quodque de
hiis que per barones et alios facta dicuntur querelantibus exhibebit justitie coni-
plementum.
Quadragesimi articulus est: Statuta et consuetudincs in codem regno contra
libertatem canonicam et statum predicti regni pacifìcum introducta non serves nec
permittas ab aliis ' observari, sed predictas ecclesias et personas in piena libertate
conscrves. Respondent procuratores sepedicti quod placet regi quod male consuetu-
dines tollantur, et bone serventur, et quod ita mandabit ac faciet observari; et si
aliquid fuit ordinatimi de consensu prelatorum prò bono et pacifico statu regni, et
consuetudine roboratum, dummodo sit canonicum et rationabile, nec contra eccle-
siasticam libertatem, consentiunt prelati quod servetur.
Tenor autem litterarum apostolicarum per quas, prefatis archiepiscopo et epi-
scopis in curia romana presentibus, pacificandi et componendi est, ut supra expri-
mitur, data potestas, similiter de verbo ad verbum talis est.
Nicolaus, episcopus servus servorum Dei. Venerabilibus fratribus T., archiepiscopo
Bracharensi, B., Silvensi, A., Colimbriensi, et J., Lamecensi episcopis, salutem et apo-
stolicam benedictionem. Cupientes ut controversie graves, que inter reges Portugalie
et Algarbii ex parte una et vos et predecessores vestros aliosque prelatos regni
ejusdem super diversis gravaminibus et injuriis, que per eosdem reges ecclesiis et
personis ecclesiasticis dicti regni hactenus irrogata fuisse dicuntur, longo jam tem-
pore duraverunt, per compositionem pacificam ecclesiis, personis ac regno prediclis,
actore Domino, utilem terminentur, vos apud sedem apostolicam nunc presentes ac
prosequentes in hoc negotio vestrum et ecclesiarum vestrarum prout ad vos per-
tinet interesse ad prosecutionem ipsius negotii etiam aliorum prelatorum et omnium
ecclesiarum ecclesiasticarumque personarum dicti regni nomine, de potestatis pleni-
tudine deputamus, vobis pacificandi et componendi super premissis cum dilectis
filiis Martino Petri cantore Elborensi et Iohanne Martini, canonico Colimbriensi, pro-
curatoribus Dyonisii Portugalie et Algarbii regis illustris, ab ipso mandatum haben-
tibus ad pacem et compositionem hujusmodi faciendam vice ac nomine regis ipsius,
plenam et liberam concedentes auctoritate presentium facultatem. Dat. Rome, apud
Sanctam Mariam Majorem, kalendis februarii, pontincatus nostri anno primo.
Tenor quoque mandati regii, de quo supra facta est mentio, similiter de verbo
ad verbum talis est.
Noverint universi presentis procurationis seriem inspecturi quod nos Dyoni-
sius Dei gratia rex Portugalie et Algarbii constituimus, facimus, et ordinamus pro-
Langlois: ■ illis >
106 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
curatores discretos viros Martinum Petri cantorcm Elborensem et Iohannem Martini
canonicum Colimbriensem latores presentium quemlibet eorum in solidum ad tractan-
dum, faciendum auctoritate apostolica pacem, compositionem et concordiam cum
prelatis regnorum nostrorum super negotio quod geritur inter nos et ipsos, et ad
confirmandum ipsam compositionem modis et penis quos et quas viderint expedire
militati nostre et regnorum nostrorum et ad faciendum omnia alia et singula que
circa premissa facienda occurrerint et quolibet premissorum, ratum et firmum habi-
turi quicquid per ipsos vel eorum alterum actum fuerit in premissis. In cuius rei
testimonium presentem litteram nostri sigilli munimine fecimus communiri. - Dat.
Colimbrie, V die junii, rege mandante. Petrus Johannis notavit. Era M.CCC.XXVI.'
Predicte autem littere apostolice bullate erant vera bulla predicti domini
Nicolai Papae IIII. Et prefatum mandatum regium sive procuratorium sigillatum
erat, sigillo cereo pendenti predicti domini Dyonisii, Portugalie et Algarbii regis,
prout prima facie apparebat. Actum Rome, in ecclesia Sancte Marie Majoris, anno
Domini M.CC.LXXXIX, indictione secunda, pontificatus predicti Nicolai papae IIII,
anno primo, die duodecima mensis februarii. Presentibus venerabilibus patribus
dominis G., Mimatensi, et Gaietano episcopis, ac venerabilibus viris Magistro Berardo
de Neapoli, domini pape notario, domino fratre Roderico, Compostellano, et magistro
Garsia, Seguntino electis, ac discretis viris domino Fernando Roderici, decano
ecclesie Abulensis, magistris Laurentio, scolastico Wratislaviensi, Guillelmo de
Godorio de Rupeforti, cantore, et Guillelmo de Gregollo, canonico Colimbriensibus,
necnon Petro de Aguyar de Campou et Didaco Didaci de civitate Yspalensi, cano-
nicis Bracharensibus, testibus rogatis, et pluribus aliis. Et ego Nicolaus Bartholomei
de Guarcino, clericus, auctoritate sancte romane ecclesie notarius publicus, qui pre-
dicte compositioni, coram memoratis dominis cardinalibus facte, una cum dictis
testibus in ecclesia prefata presens interfui, de mandato ipsorum cardinalium et ad
preces partium predictarum, omnia et singula supradicta scripsi, et in publicam
formam redegi, meique nominis signum feci. Et nos, miseratione divina frater L.,
Ostiensis et Velletrensis episcopus, P., tituli sancti Marci presbyter, et B., sancti Nico-
lai in Carcere Tulliano diaconus cardinales predicti, ad majorem premissorum omnium
firmitatem et certitudinem pleniorem presens publicum instrumentum sigillorum
nostrorum fecimus appensione muniri ».
Nulli ergo etc, nostre annotationis et constitutionis etc. Si quis autem etc.
Dat. Rome, apud Sanctam Mariam Majorem, nonis martii, anno secundo.
Da E. Langlois, Les registres de Nicolas IV (Bib\. des Écoles frane. d'Athènes et de
Rome)I, Paris 1886-1893, 150-158, n. 716, collazionato nuovamente il Reg. Vat.44, f. 117r-120v
(Archivio segreto Vaticano), donde furono presi i tratti omessi dal Langlois. Presso
V., Nussi, Conventiones, Moguntiae 1870, 2-14 (n. 2), sta una redazione contratta, già data
da G. Pereira de Castro, De marni regia, prima pars, 225T-236T. Altra redazione in
Cod. Vatic. lat. 2688, t. 3'"-12v e 16 (Biblioteca Vaticana), donde, ma non integralmente,
in A. Bzovius, Ann. Eccl. XIII, Coloniae Agrippinae 1616, 989-994, ad a. 1289, ix.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 107
Papa Xiccolò IV riconfermò la concordia, dando norme per l'attuazione colla seguente
costituzione, che espone anche i precedenti storici.
7 marzo 1289.
Ad perpetuam rei memoriam. Occurrit nostre considerationis obtutibus ab
antiquo inter prelatos regni Portugalie et Algarbii, ac suis vicibus regnantes in eo,
super ecclesiarum ecclesiasticarumque personarum juribus et oppressione libertatis
ecclesiastice, orta contentio, tanto profecto ex temporis diuturnitate molestior,
quanto animabus incolarum regni predicti, quibus est proinde carismatum divino-
rum diutius interdicta communio, graviora pericula ingerebat, propter quod, eum
habeat etiam naturalis instinctus ut quivis suis laboribus finem votivum presertim
libenter imponat, tanto instantius, nostris fratrumque nostrorum laboribus non vitatis,
eidem eontentioni sopiende vacavimus, quanto magis ex officii debito ad subditorum
salutem afficimur, quantoque novimus ad id a longis retro temporibus per sedem
apostolicam laboratum, prout subscriptorum series, prolixitatis vitande grada non
singula repetens, sed summa rerum fastigia suffragantia in hoc nostro partiumque
proposito, succincto sermone, quantum absque sui seductione patitur facti diffusio,
prosequens, manifestat. Dudum siquidem coram felicis recordationis Martino papalIII,
predecessore nostro, fuit ex venerabilium fratrum nostrorum archiepiscopi Bra-
charensis et episcoporum regni predicti parte propositum quod nonnulli ex ipsis,
una cum predecessoribus aliorum, contra quondam Alfonsum, Portugalie et Algarbii
regem, super injuriis et gravaminibus que sibi, ecclesiis et personis ecclesiasticis, in
derogatione ecclesiastice libertatis, per eundem regem et suos irrogata et irrogari
dicebant, coram pie memorie Clemente HIT, quosdam, et postea coram recolende
recordationis Gregorio X, summis pontificibus, predecessoribus nostris, tam illos
quam nonnullos alios articulos obtulerunt, et eundem regem, ut injurias et grava-
mina, que seriatim exprimuntur in illis, jam irrogata corrigeret et in futurum a
simìlibus abstineret, per varias apostolicas sub certa forma litteras obtinuere moneri.
Quodque idem predecessor Gregorius, reputans premissis super hoc monitionibus
paritum non fuisse, quandam super predictis provisionem seu ordinationem de fra-
trum suorum Consilio^ edidit, diversarum penarum et sententiarum exeommunica-
tionis et interdicti adjectione vallatam; eamque tam ab ipso rege quam ab ejus
successoribus in regno predicto statuit et decrevit in perpetuum observandam. Et
quia nec dictus rex eam observaverat, nec Dyonisius, rex Portugalie et Algarbii,
ipsius A. filius, et in eodem regno successor, observare curabat, idem regnum, quod
per eosdem prelatos antea ex certis causis fuerat interdictum, per eandem dicti pre-
decessoris Gregorii provisionem seu ordinationem ecclesiastico interdicto subjectum
extitit, et adhuc etiam existebat, idemque rex Dyonisius, exeommunicationis sen-
tenza innodatus, non absque animarum periculo, que proinde jam diutius fuerant
divinorum sacramentorum partecipatione private; propter quod archiepiscopo et ali-
quibus ex prelatis aliis supradictis cum eodem rege Dyonisio, apud locum qui dicitur
Guardia, convenientibus, ad pacis et concordie inter se tractatum habendum, pre-
fati articuli dicto regi Dyonisio in sua generali curia, quampluribus religiosis, baro-
nibus, militibus et nonnullis de communitatibus ejusdem regni ad hoc in eadem
108 Re Dionigi e / Prelati del Portogallo a. 1289
curia congrega tis, exhibiti, et coram eo lecti piene, piane ac diligenter expositi exti-
terunt Idemque rex Dyonisius, de consensu et Consilio curie ipsius consiliario-
ruinque suorum, ad eosdem articulos singulariter libera et spontanea voluntate
respondit, archiepiscopo et prelatis eisdem acceptantibus responsiones ipsius, si super
hoc apostolice sedis interveniret assensus. Memoratis autem archiepiscopo et pre-
latis aliis ac dicto rege Dyonisio petentibus per eundem predecessorem Martinum
lnijusmodi tractatum sive compositionem inter eos habitam contìrmari et firmari
taliter quod robur perpetuum obtineret, idem predecessor M., responsiones predictas
discutiens, quia nonnullas ex eis invenit, etsi forsan juri consonas, captiosis tamen
adjectionibus involutas, ipsas fecit in formam redigi juri conformem et cujuslibet
captionis cxpertem, ut ei confirmatio adhiberi posset absque conscientie scrupulo,
si forsitan peteretur. Reliquas vero adeo comperit defectivas et a juris tramite
alienas, quod illis confirmationis beneficium adjicere non valebat, conscientia relu-
ctante; quia vero dictorum archiepiscopi et prelatorum habebat assertio quod super
illis etiam articulis, super quibus, ut premittitur, fuerat defective nec secundum jura
responsum, sperabant componere taliter quod in utilitatem ecclesie habenda super
illis compositio redundaret, dictus predecessor M. venerabili fratri nostro ... episcopo
Legionensi et dilectis filiis... decano et ...archidiacono de Ledesma Salamantinis omnes
predictos articulos et responsiones, ut supra exprimitur, reformatas sub bulla sua
destinans, eis inter cetera per suas commisit litteras et mandavit ut ipsi vel duo ex
eis dictos articulos, super quibus responsiones reformatas fuisse predicitur, necnon
et responsiones ipsas sepefato regi Dyonisio exhibentes, ipsum diligenter monerent
et efficaciter inducerent ut responsiones easdem in generali sua curia, de consensu
et Consilio ipsius curie suorumque consiliariorum, coram dictis archiepiscopo et pre-
latis quos tunc in eodem regno presentes esse contingeret, acceptaret, ita quod lectis
sibi singulis articulis et piene, piane ac diligenter expositis, responderet ipsis archie-
piscopo et prelatis, prout earumdem responsionum series exprimebat, eisdemque
archiepiscopo et prelatis patentes litteras, suo pendenti sigillo munitas, super ipsarum
responsionum confirmatione ab eadem sede petenda concederet in forma quam dictus
predecessor M. sub eadem bulla destinavit inclusam ; quodque super aliis articulis
ad quos, ut predicitur, tuerat defective nec secundum jura responsum, taliter idem
rex Dyonisius componeret cum predictis archiepiscopo et prelatis quod in eorum
utilitatem tractata inter eos compositio redundaret, statuque regni ejusdem, aliisque
pensatis circumstantiis, eadem compositio vel ad habcndum apostolice confirmationis
robur non indigne posset admitti, vel saltem absque remorsu conscientie tolerari.
Ceterum prefatis decano et archidiacono procedentibus in premissis juxta traditam
sibi formam, memorato episcopo excusato legitime, sepefatus rex Dyonisius, asse-
rens in aliquibus ex predictis articulis ipsis decano et archidiacono, ut predicitur,
destinatis, ac sibi juxta tenorem mandati apostolici exhibitis per eosdem, et specia-
liter in predictarum penarum sententiarumque duritia, intolerabiliter se gravali,
dilecto filio Martino Petri, Elborensi cantore, et quondam Stephano Laurentii, cle-
ricis suis, ad sedem apostolicam, pie memorie Honorii pape MI, predecessoris nostri,
tempore, destinatis, super hujusmodi gravaminibus ipsius sedis providentiam implo-
rava, idemque predecessor venerabilem fratrem nostrum L., Ostiensem Episcopum,
et bone memorie Gervasium, tituli S. Martini in Montibus presbyterum, ac dilectum
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 109
tìlium nostrum Benedictum, S. Nicolai in Carcere Tulliano diaconum cardinales,
ad discutiendum et dirigendum hujusmodi negotium deputaAit. Et, licet ipsius
predecessoris H. tempore fuerit per cardinales eosdem diligenter et efficaciter
in tacta eis commissione processum, ipso tamen predecessore H. morte prevento,
idem negotium non potuit expediri. Nobis vero, prout concessit altissimus, ad apicem
summi apostolatus assumptis, memoratus cantor et dilectus filius Johannes Martini,
canonicus Colimbriensis, ejusdem regis Dyonisii nuntii et procuratores, ad compo-
nendum super premissis sumciens ab ipso mandatum habentes, nostram presentiam,
premisse implorationis instantiam prosequentes, [adierunt]. Nos autem, sollicitudinem
directionis ejusdem negotii memoratis Ostiensi episcopo et Benedicto cardinalibus
denuo committentes, dilecto filio nostro Petro, tituli Sancti Marci presbvtero cardi-
nali, prefato Gervasio in eadem sollicitudine subrogato, ut ad animarum vitanda
pericula, que in eodem regno pretacta ingessit hactenus et adhuc ingerit inveterata
dissensio, posset idem negotium celerius expediri, venerabiles fratres nostros ... Bra-
charensem archiepiscopum et Colimbriensem, Silvensem et Lamecensem episcopos,
presentes in romana curia, et suum ac suarum ecclesiarum interesse in eodem
negotio, sicut ad eos pertinet, prosequentes, ad prosecutionem ipsius negotii, etiam
aliorum prelatorum ac omnium ecclesiarum eeclesiasticarumque personarum dicti
regni nomine, de potestatis plenitudine duximus deputandos, piena eis et libera com-
ponendi cum dicto rege seu ipsius procuratoribus ejus nomine super dictis articulis
specialiter et expresse facultate concessa. Eisdem itaque archiepiscopo, episcopis et
procuratoribus super quampluribus ex predictis articulis, necnon et super eisdem
penis et sententiis per eorumdem cardinalium, quibus id commisimus, diligentiam,
post tractatus varios, ad concordiam revocatis, factaque nobis per eosdem cardinales
de premissis relatione tideli, demum talis inter partes easdem pax et compositio
intervenit. Predictis siquidem archiepiscopo et episcopis, prò se ac illis prò quibus
ad pacificandum et componendum eis, ut premisimus, dedimus potestatem, et pre-
fatis procuratoribus, prò rege Dyonisio memorato, in dictorum cardinalium presentia
constitutis, et dilecto filio magistro Nicolao Bartholomei de Guarcino, scriptori nostro,
publico sedis apostolice auctoritate tabellione, aliisque pluribus testibus fide dignis
presentibus, lecti fuerunt per eundem tabellionem singillatim dicti articuli numero
quadraginta, super quibus eedem partes se dicebant esse concordes, et prefati procu-
ratores, sepefati regis nomine, ad singulos singulariter responderunt, quorum respon-
sionibus predicti archiepiscopus et episcopi se contentos vocaverunt et expresse
dixerunt. Et deinde iidem procuratores prefati regis, archiepiscopo et episcopis
memoratis, ac etiam tabellioni prefato, prò ipsis et omnibus ac singulis ecclesiis et
personis ecclesiasticis dicti regni stipulantibus, sollempniter promiserunt, prefati
regis nomine ac prò ipso, eundem regem expresse ratificaturum, approbaturum et
acceptaturum omnia et singula contenta in responsionibus supradictis, et tam se
quam suos quoslibet successores in regno prefato eadem omnia et singula, que in
dictis responsionibus continentur, prout eorum singulorum qualitas exigit, piene
adimpleturos et perpetuo inviolabiliter servaturos, prout in instrumento publico con-
tinente predictos articulos quadraginta, super quibus eadem compositio intervenit,
per eundem tabellionem confecto exinde, et sigillis dictorum cardinalium roborato,
plenius continetur, cujus tenorem, quia comode cum presentium serie ipsum eadem
110 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
capere carta non poterat, aliis nostris mandavimus litteris annotari. Nos igitur, de
omnium predictorum fratrum nostrorum Consilio, ad eorumdem archiepiscopi et epi-
scoporum Colimbriensis, Silvensis et Lamecensis, necnon et procuratorum suppli-
cationis instantiam, compositionem predictam, quantum ad responsiones factas ad
articulos in dicto instrumento contentos, et omnia que in responsionibus continentur
eisdem, auctoritate apostolica contìrmantes, et presentis scripti patrocinio munientes,
ordinamus, providemus, decernimus atque statuimus in omnibus et singulis articulis
in instrumenti prefati tenore, nostris, ut predicitur, annotando litteris, comprehensis,
ea que in predictis factis ad eos responsionibus continentur, tam ab ipso rege Dyo-
nisio et ejus successoribus, qui, continuata temporum et successionum perpetuitatc,
in sepefato ei regno successerint, quam a quibuslibet ofncialibus et ministris ipsius,
necnon et baronibus ceterisque habitatoribus regni ejusdem, prout singulis eorum
competit, inviolabiliter observanda. Quod si per eundem regem Dyonisium, aut pre-
dictorum successorum, officialium, ministrorum et habitatorum aliquem, contra pre-
dictam compositionem et hec nostra contìrmationem, ordinationem, provisionem,
decretum sive statutum quicquam fuerit temeraria presumptione commissum, et
idem rex, vel quivis ejus successor, qui prò tempore preerit regno predicto, monitus
per loci ordinarium, in quo id commissum fuerit, vel, ipso extra terram prefati regis
absente, per ejus vicarium vel per capitulum ecclesie cathedralis, ecclesia ipsa vacante,
id infra duos menses non emendaverit, vel, sicut ad ipsum pertinebit, non fecerit emen-
dari, ex tunc capella ipsius ecclesiastico subjaceat interdicto, ita tamen quod hujusmodi
prima monitio, sive per ordinarium, sive per vicarium, sive per capitulum eam, ut
predicitur, fieri contingat, de Consilio et assensu archiepiscopi Bracharensis, qui prò
tempore fuerit, vel duorum episcoporum, et, si propter commissum in civitate vel
diocesi Bracharensi fuerit tacienda, de Consilio et assensu saltem unius episcopi de
regno predicto procedat. Quod si post lapsum duorum mensium predictorum, iterum
monitus per ordinarium vel vicarium aut capitulum memoratos, per alios duos
menses in contumatia non emendandi vel faciendi emendari perstiterit, loca que-
libet ad que ipsum contigerit declinare, quandiu inibi presens fuerit, simili subja-
ceant interdicto. Rursum si forte post lapsum quatuor mensium predictorum, simi-
liter per ordinarium seu vicarium aut capitulum tertio monitus, aliorum duorum
mensium spatio in hujusmodi contumatia manserit obduratus, eo ipso sententiam
excommunicationis incurrat, quam ex nunc in eum casum ferimus in eundem.
Omnes autem premissas monitiones, tam primam, in qua solum debent archiepiscopi
Bracharensis vel duorum episcoporum, ut premittitur, aut unius episcopi, cum con-
tingit monitionem fieri ob commissum in civitate vel diocesi Bracharensi, requiri
consilium et assensus, quam sequentes alias, in quibus non sunt consilium et
assensus hujusmodi requirenda, in scriptis fieri mandamus, et in eis offensam exprimi
super cujus emendatione rex ejus temporis admonetur. Prelati vero ac eorum vicari!
et cathedralium ecclesiarum vacantium capitula diligentius caveant ne ad ipsas
sine rationabili et necessaria causa procedane Porro si, quod absit, rex aliquis Por-
tugalie, taliter monitus, predictas penas animo contempserit pertinaci, non immerito
poterit formidare quod, non solum ad generale interdictum totius regni predicti et
cujuslibet alterius terre sue, sed etiam ad absolutionem vassallorum ejus ab obser-
vatione juramentorum fidelitatis et homagii, quibus sibi astricti fuerint, et ad inter-
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 111
dicendum eidem regi ne jure patronatus, si quod habet in dicti regni ecclesiis, uti
possit, sedes memorata procedet, prout sibi expedire videbitur et facti qualitas sua-
debit. Per hec autem prelatis dicti regni procederteli ex officio suo in aliis casibus,
qui compositionem hujusmodi non contingent, non adimimus potestatem, sed eis
libera, prout a jure conceditur, sit facultas. Sane, sicut compositionem, confirma-
tionem, ordinationem, provisionem, decretum statutumque predicta quoad prefatos
articulos comprehensos in tenore predicto volumus inviolabiliter observari, sic de
consueta ejusdem sedis benignitate concedimus ut, si memoratus rex Dyonisius, aut
dictorum suorum quilibet successorum, prefatas interdictorum et exeommunica-
tionis sententias a nobis latas incurrerit, et deinde, ad cor rediens, piene satisfacere
sit paratus, ita quod ille qui monitionem fecerat, vel eo extra dictum regnum
absente, ipsius vicarius exinde merito sit contentus satisfactione hujusmodi pre-
stita, eo ipso interdkta sint eadem relaxata. Quodque ipse rex sive successor a sen-
tenza exeommunicationis per suum confessorem, in forma ecclesie, auctoritate nostra
absolvi possit, injuncta sibi penitentia salutari. De ipsarum insuper voluntate par-
tium providemus quod, postquam idem rex Dyonisius ratificaverit, acceptaverit et
approbaverit in sua curia generali ad hoc specialiter congregata omnia et singula
que cum dictis archiepiscopo et episcopis per eosdem procuratores suos acta sunt
ejus nomine in premissis; et hujusmodi nostris confirmationi, ordinationi, provisioni,
decreto seu statuto expresse consenserit, eaque ac omnia et singula contenta in eis
se suosque successores in eodem regno promiserit piene adimpleturos et perpetuo
inviolabiliter servaturos; et super ratificatione, acceptatione, approbatione ac promis-
sione hujusmodi patentes litteras suo regio plumbeo sigillo pendenti munitas, tam
dileetis filiis ... priori predicatorum et ... guardiano minorum fratrum ordinum Ulix-
bonensibus, seu eorum vicem gerentibus ecclesie romane nomine, quam dicto archie-
piscopo et singulis episcopis vel, ipsis absentibus, eorum vicariis, vel aliqua ejusdem
regni ecclesia cathedrali vacante, vicariis seu vicario quoad spiritualia in eadem,
necnon et singulis capitulis ecclesiarum cathedralium predicti Portugalie et Algarbii
regni concesserit, in forma quam sedes eadem sibi duxerit destinandam, nec ipse rex
Dyonisius nec aliquis successorum ipsius ad observandam prefatam provisionem
sive ordinationem dicti predecessoris nostri Gregorii aliquatenus teneatur. Nos enim
ex nunc decernimus, de partium earumdem expresso consensu, ipsam quoad omnes
quos eadem provisio seu ordinatio contingebat, postquam predicte ratificatio, acce-
ptatio, approbatio et promissio facte ac littere per eundem regem Dyonisium date
fuerint, ut premittitur, super eis fore omnino viribus vacuam, et carere omni robore
firmitatis. Nulli ergo età, nostre confirmationis, ordinationis, provisionis et constitu-
tionis etc. Dat. Rome, apud Sanctam Mariam Majorem, nonis martii, anno secundo.
Da E. Langlois tom. cit. 158-161 (n. 717), nuovamente collazionato il cit. Reg. Vat. 44,
f. 120M21* (Archivio segreto Vaticano).
112 Bonifacio VHI e Giacomo d Aragona a. 1297
XX.
PATTI FATTI DA BONIFACIO Vili A GIACOMO D'ARAGONA
PER L'INVESTITURA DI SARDEGNA E CORSICA.
4 aprile 1297.
Bonifacius episcopus servus servorum Dei, diarissimo in Christo filio Iacobo,
Sardiniae et Corsicae regi illustri. ' Ad perpetuarli rei memoriam.
Super reges et regna positi ex divinae praeeminentia potestatis,de ipsis opportune
disponimus, prout commodius ex alto prospicitur, actionum se qualitas ingerit, et
iudicium sanioris inspectionis inducit. Nonnunquam enim in ipsis evellimus de gente
in gentem propter culpas et dolos solia transferendo regnantium: interdum plan-
tamus et colimus, caros filios et devotos almae Matris Ecclesiae ad nova regnorum
praeficiendo dominia, ut eradicatis vitiis et plantatis virtutibus, laudetur virtus
Altissimi in Ecclesia sponsa sua, quam sic supra petram fidei soliditate fundavit, ei
tribuens in confessionis apostolicae fortitudine fundamentum, ut ipsam foetu novae
prolis amplifìcet, et ei nec procella turbinis, nec prevalere possit spiritus tempestatis.
Sane ad genus tuum, ex quo prodierunt filii benedictionis et gratiae, dirigentes
intuitum considerationis internae, tibi de regione dissimilitudinis redeunti brachiis
paternae affectionis accumbimus, et te solidae charitatis amplexu pressius obsculamur;
et quo plus tuae ferventis devotionis affectum erga nos, et ipsam Ecclesiam, a cuius
olim unitate recesseras, oculate et attente conspicimus, eo potius erga te ipsius
benignitas excitatur Ecclesiae, et nostrae dilectionis sinceritas incalescit.
Ad honorem igitur Dei omnipotentis Patris * et Filii et Spiritus Sancti, ac
Beatae et Gloriosae semperque Virginis Mariae, beatorum quoque apostolorum
Petri et Pauli, necnon et sanctae Romanae Ecclesiae, de fratrum nostrorum Consilio
et assensu, regnum Sardiniae et Corsicae, quod ipsius Ecclesiae iuris et proprietatis
existit, cum iuribus omnibus et pertinentiis suis tibi et tuis haeredibus, ex tuo
et ipsorum corporibus legitime descendentibus utriusque sexus natis iam et etiam
nascituris, in perpetuum feudum gratiose conferimus, et ex Apostolicae Sedis libe-
ralitate concedimus et donamus, sub modo, forma, tenore, et conditionibus, seu
conventionibus contentis praesentibus, a nobis, nostrisque successoribus canonice
jiitrantibus et dieta Romana Ecclesia tenendum in feudum, et per cuppam auream
te de eodem praesentialiter investimus: ita quod tam tu, quam quilibet tuorum
haeredum in dicto regno, prò ipso regno Sardiniae et Corsicae, nobis et ipsi
Romanae Ecclesiae praestabitis et praestare tenebimini ligium homagium, vassal-
lagium plenum, et fidelitatis iuramentum, sub forma inferius adnotata; et prò eodem
regno Sardiniae et Corsicae supradicto nobis et eidem Ecclesiae servire infra
i 1 Bull udd.: snluteni et apostolicam i idictionem <
' I Bull. • Dei Patrie omnipotentis .
a. 1297 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona 113
Italiani sitis adstricti de centum equitibus decenter armatis cum uno equo ad
arma, et duabus equitaturis ad minus per quemlibet, et quingentis peditibus, inter
quos sint saltem centum balistarii de bonis balistis armati et muniti; et reliqui
pedites suo modo sint convenienter armati: et tam equites quam pedites sint incolae
terrae vestrae, in Aragoniae vel Cathaloniae vel aliis partibus eisdem adiacentibus
constitutae, cum sumptibus, gagiis, et expensis vestris per trimestris temporis spatium,
a die quo ipsi equites et pedites intrabunt terram Ecclesiae, computandum. Erit autem
in potestate Romani Pontificis seu dictae Ecclesiae praedictos equites et pedites ultra
praefati trimestris temporis spatium ad similia sumptus, gaggia et expensas ipsius
Ecclesiae, si plus eos vel ipsorum aliquos voluerit ' retinere. Et si Romanus Pontifex,
vel ipsa Ecclesia maluerit2 dictum servitium equitum et peditum commutare totaliter
cum stolio, vel certo numero galearum, seu vasorum marinorum armatorum infra 'J
maritimam Italiae, possint hoc facere; et tu et haeredes ipsi commutationem eam-
dem facere teneamini, et sitis astricti, dando infra ipsam maritimam quinque galeas
bene guarnitas, munitas et armatas de bonis hominibus et aliis opportunis, vestris
expensis, per tres menses computandos a die, quo ingressae fuerint maritimam Italiae
tetris Ecclesiae supradictae vicinam: quas munitas taliter ultra dictos tres menses
ad similia gaggia et expensas suas si Romanus Pontifex vel Ecclesia ipsa voluerint,4
poterunt retinere; praestabitis autem et praestare tenebimini supradicta servitia equi-
tum, peditum et galearum, ut superius est expressum, semel in anno quandocumque
indigebit Romanus Pontifex seu Romana Ecclesia: de quo ipsius Romani Pontificis
vel ipsius Ecclesiae simplici verbo credetur.
Et insuper tam tu, quam quilibet tuorum haeredum in dicto regno ; Sardiniae
et Corsicae prò ipso regno censum duorum millium marcarum argenti bonorum
et legalium sterlingorum, ubicumque Romanus Pontifex fuerit, ipsis, Romano Pon-
tifici, qui erit prò tempore, et Ecclesiae, vel ipsi Ecclesiae, ubi ipsa fuerit, sede
vacante, recipienti prò futuro Pontifice, et prò portione collegium ipsius Ecclesiae
cardinalium contingente, in festo beatorum apostolorum Petri et Pauli annis sin-
gulis integraliter prò dicto regno Sardiniae et Corsicae persolvetis: ad quem
censum, ut praemittitur, persolvendum, tam tu, quam quilibet haeredum tuorum
in dicto regno tenebimini et sitis astricti. Si vero tu vel quicumque haeredum
tuorum in ipso regno, statuto termino, non solveritis integre, ut praemittitur,
censum ipsum ; et expectati per quatuor menses terminum ipsum immediate
sequentes, de ilio ad plenum non satisfeceritis, eo ipso eritis excommunicationis
vinculo innodati. Quod si in secundo termino infra c subsequentes alios quatuor
menses, eumdem censum, sine diminutione qualibet, non persolveritis, totum regnum
Sardiniae et Corsicae erit ecclesiastico suppositum interdicto: si vero nec in tertio
termino, nec infra alios quatuor menses proximos, per plenam satisfactionem eius-
dem census, tu et haeredes tui vobis duxeritis consulendum, ita quod, transactis
eodem tertio termino et quatuor proximo sequentibus mensibus, non sit de huius-
1 Reg. Val. 48: vuluerint .
- Reg. Val. 48: • maluerint ».
3 I Bull. : ■- intra •.
» I Bull : « voluerit ».
' I Bull.: * ncgotio ».
* I Pulì, t Quuil si tam in secunju termino quam intra ».
1)4 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona a. 1297
modi censu primi termini ipsi Ecclesiae integre satisfactum, ab eodem regno Sar-
diniae et Corsicae ipso iure cadatis ex toto, et regnum ipsum1 ad Romanam Ecele-
siam eiusque dispositionem integre ac libere revertatur. Nihilominus prò singulis
duobus minibus marcatimi singulorum terminorum, si simili modo in eorum solutione
cessaveritis, vel illa non solveritis, tu, et quivis tuorum haeredum in dicto regno
Sardiniae et Corsicae poenas similes incurratis, sai vis aliis poenis, processibus, et
sententiis, quae vel qui de iure inferri vel haberi seu proferri poterunt per Romanum
Pontificem, vel Sedem Apostolicam specialiter in hoc casu. Sed ad censum ipsum
solvendum, et ad ipsum servitium exhibendum dictae Ecclesiae tunc teneamini cum
effectu, cum tu vel haeredes tui in dicto regno Sardiniae et Corsicae ipsius regni, vel
maioris partis eius fueritis possessionem adepti.
Ceterum, quia in quibusdam articulis, seu capitulis, modi, 2 formae, tenoris seu
conditionum vel conventionum ipsorum praesentibus contentorum, expressius conti-
netur, quod in certis casibus, tu et tui in eodem regno haeredes excommunicationis
sententiam incurratis, et dictum regnum sit ecclesiastico suppositum interdicto,
quodque tam tu, quam haeredes ipsi cadatis a regno, seu sitis regno ipso privati;
nos ex nunc huiusmodi sententias, videlicet excommunicationis in te ac eosdem
haeredes et interdicti in praefatum regnum Sardiniae et Corsicae, et privationis
regni eiusdem, si tua vel ipsorum culpa huiusmodi casus emerserit, de dictorum
fratrum nostrorum Consilio, auctoritate 3 apostolica promulgamus.
In succedentibus vero tibi, tuisque haeredibus circa successionem tuam, tuo-
rumque haeredum in dicto Sardiniae et Corsicae regno forma adiicitur et servabitur
infrascripta, videlicet quod ille vel illa dumtaxat, qui vel quae tibi tuisque haeredibus
in Aragoniae regno debebit succedere, in dicto Sardiniae et Corsicae regno succedat,
et non alius vel alia, ita quod unus et idem sit rex regni Aragoniae et regni Sar-
diniae et Corsicae predictorum : et in suis casibus, ubi ad successionem foemina admit-
teretur, 4 utriusque regni eadem sit regina: et si in tuo vel haeredum tuorum obitu,
legitimos haeredes, prout sequitur, te et ipsos, quod absit, non habere contingat, de
tuo vel ipsorum corporibus legitime procreatos, regnum ipsum Sardiniae et Corsicae
ad Romanam Ecclesiam supradictam, et eius dispositionem libere revertatur. Descen-
dentes autem ex te, et tuis haeredibus Sardiniae et Corsicae regibus, ex tuo vel ipso-
rum corporibus de legitimo matrimonio nati, mares et foeminae in eodem regno succe-
dent; sic tamen, quod de liberis pluribus maribus in eodem gradu per eamdem lineam
concurrentibus primogenitus, et de pluribus foeminis similiter primogenita, et de
mare et foemina in eodem gradu similiter concurrentibus masculus omnibus aliis
praeferatur: sed nec mares nec foeminae illegitime natae succedant. Quod autem de
foeminis rectae lineae dicitur, intelligendum est tam de nuptis quam etiam de innu-
ptis; dum 5 tamen nuptae sint fidelibus, et Ecclesiae Romanae devotis. Et sicut inter
has personas gradus servari volumus, ut scilicet prior gradu posteriori gradui prae-
feratur; sic et in eodem gradu, pluribus concurrentibus, priorem natum posteriori, et
1 I Bull. om.
• I Hall. om.
8 I Bull . • authorilate .
• AA. Arni IX Vili 141 : • admictetui •
b I Bull. « JummuJ., •
a. 1297 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona 11".
marem foerainae in huiusmodi successionibus volumus anteferri; personarum autcm
huiusmodi nulla superstite, regnum ipsum Sardiniae et Corsicae ad Romanam Eccle-
siam et eius dispositionem libere revertatur. Quod si forte, deficientibus masculis,
contigerit foeminam innuptam in regno ipso succedere, illa maritabitur personae,
quae ad ipsius regni regimen et defensionem existat idonea, Romani tamen Pontificis
prius super hoc Consilio requisito: nec nubet nisi viro catholico et Ecclesiae Romanae
devoto: et si contra hoc fìeret, licebit eidem Romano Pontifici contra ipsam ad pri-
vationem regni Sardiniae et Corsicae, de plano sine strepiti] et figura iudicii, et
absque omni iuris solemnitate, in quacumque aetate filia ipsa consistere^ procedere,
si hoc ei videbitur expedire. Verumtamen quandocumque, te vivente, vel quovis tuo
liaerede in eodem regno Sardiniae et Corsicae vivente, tu vel quis haeredum tuorum
in ipso regno volueritis cum consensu expresso Stimmi Pontificis et Romanae Eccle-
siae de persona, quae tibi vel ei successura sit in praedicto regno Sardiniae et Cor-
sicae alitcr ordinare, illud de huiusmodi persona successura servabitur, quod per
te, vel per quemvis haeredum tuorum in ipso regno cum consensu expresso Romani
Pontificis et Romanae Ecclesiae fieri vel ordinari continget. Ad haec tam tu quam
tui in regno ipso haeredes regnum ipsum Sardiniae et Corsicae nullatenus dividetis, '
sed semper illud unus tantum sub ipsis modo et forma, tenore, conditionibus et
conventionibus, immediate ac in capite a nobis et successoribus nostris et ab ipsa
Ecclesia Romana tenebit. 2
Forma vero juramenti fidelitatis, vassallagii, ligii et homagii, que tu in nostra
presentia facies et prestabis prò regno Sardinie et Corsice sepedicto, et quam pre-
stari et fieri volumus, ac servari a tuis heredibus in eodem, verbis competenter
mutandis, talis est : - « Ego Jacobus, Dei et apostolice sedis gratia rex Sardinie et Cor-
sice plenum vassallagium, fidelitatem et ligium homagium faciens, et juramentum pre-
stans prò dicto regno Sardinie et Corsice, ab hac hora in antea fidelis et obediens ero
beato Petro domino meo domino Bonifacio divina providentia pape Vili suisque suc-
cessoribus canonice intrantibus, sancteque apostolice Romane ecclesie. Non ero in
Consilio aut consensu vel facto ut vitam perdant aut membrum aut capiantur mala
captione. Consilium quod mihi credituri sunt per se aut per nuntios suos sive per
litteras, ad eorum dampnum, me sciente, nemini pandam; et si serverò fieri vel pro-
curari sive tractari aliquid quod sit in ipsorum dampnum, illud pio posse impediam ;
et si impedire non possem, illud eis significare curabo. Papatum Romanum et regalia
S. Petri, tam in regno predicto quam alibi existentia, adjutor eis ero ad retinendum
et defendendum ac recuperandum et recuperata manutenendum contra omnem homi-
nem. Universas et singulas conditiones, modos, scu formas, et tenores contentos in
litteris concessionis dicti regni Sardinie et Corsice, ac omnia et singula, que conti-
nentur in eisdem litteris, plenarie adimplebo et inviolabiliter observabo, nec ullo
unquam tempore veniam contra illa. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei Evan-
gelia ». Similia autem fidelitatem, vassallagium plenum et homagium ligium et jura-
mentum renovabis, facies et prestabis unicuique Romano pontifici et diete ecclesie,
infra annum a die quo in Romanum pontificem electus fuerit computandum, et
I Bull.. ' clividatis».
I Bull . ah ipsa Romana t°nehit Ecclesia
116 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona a. 1297
similia prestabit et faciet, et similiter renovabit et facere, prestare et renovare
tenebitur unusquisque heredum tuorum in dicto regno unicuique Romano ponti-
fici qui erit prò tempore, et ipsi Romane ecclesie secundum formam prescriptam
nomen Romani Pontificis, qui tunc erit, et suum proprium exprimendo.1 Sed post-
quam tu et heredes tui in regno Sardinie et Corsice sepedicto prestiteritis et fece-
ritis personaliter juramentum, fidelitatem, homagium seu vassallagium secundum
predictam formam uni Romano pontifici per vos ipsos, alii Romano pontifici non
astringamini personaliter prestare et facere; dummodo illa prestetis et faciatis infra
annum per ydoneum vel ydoneos substitutos, ad hoc plenum mandatum habentes.
Et si plus placuerit Romano pontifici vel Romane ecclesie juramentum, fidelitatem,
vassallagium et homagium predicta prestabitis et facietis, tu et heredes tui, nomine
summi pontificis et Romane ecclesie il li, vel illis quem vel quos ad hoc specialiter
ipse Romanus pontifex vel sedes eadem deputabit. Quandocumque vero tu vel heredes
tui in regno predicto predicta juramentum, fidelitatem, vassallagium et homagium
prestabitis et facietis, per vos vel per alium seu alios, ut superius continetur, dabitis
infra mensem post Romano pontifici et eidem ecclesie patentes litteras vestras-
aurea bulla bullatas predictos et infrascriptos modos, conventiones, conditiones,
tenorem et formam acceptantes expresse et formam dictoruni homagii et juramenti,
lidelitatis et vassallagii, similiter et specialiter exprimentes.
Sane omnibus ecclesiis tam cathedralibus quam aliis, regularibus et secularibus,
necnon et omnibus prelatis et clericis, ac universis personis ecclesiasticis, secula-
ribus et religiosis, et quibuslibet religiosis locis dicti regni Sardinie et Corsice libere
dimittantur, et conserventur integre omnia bona et jura eorum. Omnes insuper
ecclesie tam cathedrales quam alie, regulares et seculares, necnon et omnes pre-
lati et clerici, ac universe persone ecclesiastice, religiose et seculares ac3 que-
cumque religiosa loca, cum omnibus bonis suis, in electionibus, postulationibus,
nominationibus, provisionibus J et omnibus aliis, piena libertate gaudebunt; nec ante
electionem, sive in electione, vel post, regius assensus vel consilium aliquatenus
requiratur. Quam utique libertatem tu et tui in eodem regno heredes semper manu-
tenebitis, et manuteneri et conservari facietis ab omnibus subditis vestris, dicteque
ecclesie, ac persone utentur libere omnibus bonis et juribus suis: salvo tibi et tuis
in regno ipso heredibus jure patronatus in ecclesiis, in tantum quantum in hac parte
patronis ccclesiarum canonica instituta concedunt, in illis dumtaxat ecclesiis, in quibus
tibi tuisque heredibus jus patronatus competere dignoscetuiv'
Omnes etiam cause ad forum ecclesiasticum pertinentes, libere et absque ullo
impedimento, agitabuntur, tractabuntur et ventilabuntur coram suis ordinariis et
aliis ecclesiasticis judicibus, et terminabuntur per eos; et si ad sedem apostolicam
super hujusmodi causis appellari contigerit,0 tam appellantes quam appellati ad
eamdem venire sedem, prò appellationum prosecutionibus, libere et absque inhibi-
1 Dicar" praescriptam, nomine Romani pontificis, qui lune erit, et suum | nummi proprium exprimendo ■
5 Digard om.
J Digard : el
4 DlOARD: • promissioniluis .
■ Diuaro: • dignuscatur •.
■ i '!■. tuo ontingi > il
a. 1297 Bonifacio Vili e (.incoino d'Aragona 117
tione aliqua permittantur. Omnibus insuper capitulis, collegiis, conventibus et per-
sonis ecclesiasticis, religiosis et secularibus, ac communitatibus vel universitatibus,
et pcrsonis secularibus, quorumcumque locorum dicti regni, cujuscumque con-
ditionis et status extiterint, quotiens per te vel aliquem heredura tuorum tuos
officialcs vel ministros aut alicujus eorum senserint se gravatos, ad apostolicam
sedem liberum super hoc liceat habere recursum; nec prestabitur eis obstaculum,
quominus libere et secure recurrant.
Sacramenta vero fidelitatis seu assecurationis prestabuntur, secundum antiquam
et rationabilem consuetudinem, prout canonica instituta permittunt, ab illis eccle-
siarum prelatis, quorum predecessores illa antiquitus soliti sunt prestare. Ab illis
autem prelatis et ecclesiis qui temporalia bona tenent, si qui tamen sunt qui hujus-
modi bona teneant a domino dicti regni et aliis dominis temporalibus ; et qui, ratione
hujusmodi honorum, ab antiquo consueverunt regibus vel aliis dominis tempora-
libus, in dicto regno Sardinie et Corsice constitutis, servitia exhibere, hujusmodi
honesta et antiqua servitia eis, secundum rationabilem et antiquam consuetudinem,
et sicut instituta patiuntur canonica, impendantur, salva semper circa ecclesias
cathedrales, et alias regulares et seculares, ac personas et loca ecclesiastica, tam
in faciendis provisionibus et electionibus confirmandis, quam in omnibus quibus-
cumque aliis, Romani pontificis et ecclesie Romane jurisdictione ac ' auctoritate
plenaria et libera potestate.
Revocabis quoque omnes constitutiones seu leges vel statuta per reges seu prin-
cipes seculares Sardinie et Corsice editas contra ecclesiasticam libertatem, nec sta-
tuta vel constitutiones aliquas tu vel aliquis heredum tuorum in dicto regno edetis
aut promulgabitis, per que seu quas juri et libertati ecclesiastice derogetur. Pro-
mittis etiam quod, tuo vel heredum tuorum tempore, nullus clericus vel persona
ecclesiastica ejusdem regni in civili vel criminali causa convenietur coram judice
seculari, nisi super feudis judicio petitorio conveniatur civiliter, quatenus canonica
jura permittunt; sed omnibus ecclesiis et personis ecclesiasticis conservetur libertas,
nisi sit de illis personis de quibus jura permittunt.
Nullas insuper tu, aut quivis 2 alius tuus in regno Sardinie et Corsice heres tal-
lias imponetis ecclesiis, monasteriis, clericis, et viris ecclesiasticis, vel rebus, seu
vassallis eorum; et in ecclesiis vacantibus tu vel tui in predicto regno heredes nulla
habebitis regalia, nullosque fructus, reditus, et proventus. Nullas etiam obventiones
ac nulla prorsus alia percipietis ex eis, nihilominus custodia1 earumdem ecclesiarum,
jurium et honorum ipsarum interim libera remanente penes personas ecclesiasticas,
juxta canonicas sanctiones ; salvis tibi dictisque heredibus hiis que tibi vel eis, tan-
quam regi vel domino temporali, competerent ex prescriptione legitima, consue-
tudine antiqua et rationabili, privilegiis legitimis, aut alias de jure, quibus jura divina
vel canonica non obsistant.
Judices vero, comites et barones, milites et persone cetere seculares regni
ejusdem, tam magne quam parve, in suis bonis, juribus rationabilibus, et laudabilibus
consuetudinibus servabuntur. Et tam tu quam tui in predicto regno heredes, per
' Digard: i et ; Ai. Ann. I-XVIIt 441: . aut ».
- Digard: « quisquam ».
» Digard: • ex eis nihilominus, custodia».
118 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona a. 1297
vos, alium seu alios, exercebitis regimen dicti regni secundum jura civilia, quibus
canonica instituta non obviant, et laudabiles consuetudines, salvis regiminibus eccle-
siarum vel secularium personarum, ' competentibus eis, de approbata et laudabili
consuetudine, privilegiis legitimis, aut alias de jure.
Omnes captivos et obsides, presertitn Romanos et alios de terra ecclesie oriundos,
si quos tu vel tui in dicto regno heredes, tempore quo acquiretis dictum regnutti
Sardinie et Corsice invenietis in eo, ad mandatum Romani pontificis seu Romane
ecclesie restituetis pristine libertati, vel de eis facietis quod dictus Romanus pon-
tifex vel Romana ecclesia ordinabunt.
Nullam etiam confederationem seu pactionem vel societatem, cum aliquo impe-
ratore vel rege seu principe vel barone christiano, vel greco aut sarraceno, vel cum
aliqua provincia seu civitate vel communitate vel loco aliquo seu personis scienter
contra Romanam ecclesiam tu vel tui in eodem regno heredes in dampnum eccle-
sie facietis, et, si etiam feceritis ignoranter, teneamini ad mandatum Romani pon-
titìcis seu Romane ecclesie revocare. Et tam tu quarn tui in eodem regno heredes
amicos et devotos ecclesie habebitis prò amicis et prò devotis, et inimicos et inde-
votos ecclesie prò indevotis habebitis, nec emulis seu inimicis ecclesie auxilium
dabitis, consilium vel favorem.
In Urbe Urbisque districtu, seu in circumposita regione, aut in provinciis, civi-
tatibus, terris seu locis ecclesie Romane subjectis non recipietis vel assumetis aut
acquiretis dominium, regimen, seu rectoris officium quocumque nomine censeatur ; nec
de occupandis, vel recipiendis aut capiendis, = vel subjugandis eisdem, seu aliis bonis
et juribus ejusdem ecclesie, tu et quivis tuorum heredum intromittetis vos publice
vel occulte scienter. Quod si contra feceritis ignoranter, et moniti ab ipsa Ecclesia
non destiteritis, cadetis a jure dicti regni Sardinie et Corsice ipso facto, et eritis
ilio privati, et regnum ipsum ad Romanam ecclesiam libere devolvatur.
Quod si forte contingeret te vel heredes tuos in predicto regno Sardinie et Cor-
sice successores in regem vel imperatorem Romanorum, seu regem Theotonie eligi
vel assumi, electus vel assumptus nullo modo dictum regnum Sardinie et Corsice,
cum dictis imperio et regno3 valeas vel valeant retinere, et, si moniti ab ipsa
ecclesia dieta imperium et regna Romanorum seu Theotonie non dimiseritis, a jure
dicti regni Sardinie et Corsice ipso facto cadatis ex toto, ac regnum ipsum ad
Romanam ecclesiam libere devolvatur, nisi forte tu vel idem electus vel assumptus
filium habeat successurum sibi in regno Aragonie quem si4 voluerit emancipare,
legitime poterit sine fraude renuntiando dicto regno Sardinie et Corsice, nihil unquam
juris habiturus in eo publice vel occulte, et dieta regna Romanorum seu Theotonie,
ac imperium retinere. Quod si contra tu vel tui in predicto regno Sardinie et Cor-
sice heredes feceritis, et moniti ab ipsa Ecclesia non destiteritis a jure dicti regni
Sardinie et Corsice ipso facto cadatis, et regnum ipsum ad Romanam Ecclesiam
libere devolvatur.
I >io UtD om.
■ Dicahd: • cap ar
> Seg. Vat.48 e AA. Ann. 1-XVII1 441: regimim
l Dk.ard om.
a. I2ì»7 Bonifacio Ville diaconie d'Aragona 149
Ad hec, ut tibi plus presidii et favoris accrescati, te regna et bona tua stabilia,
ubilibet constituta, sub beati Petri et nostra protectione suscepimus, ' disponente^ te
et ipsa gladio spirituali defendere ac tueri prout expediens fore = videbimus et tibi
fuerit oportunum.
Demum in nostra presentia confìteberis et recognosces expresse ex gratia et libc-
ralitate nostra et diete ecclesie dictum regnum Sardinie et Corsice tibi tuisque heredi-
bus fore concessum in feudum; et sic teillud recipere vel recepisse sub conditionibus,
conventionibus sive pactis, modo tenore ac forma, que in presentibus nostris litteris
continentur, quos per stipulationem solemnem promittes et jurabis te inviolabiliter
servatururh: prò quibus etiam servandis, dictum regnum Sardinie et Corsice, jura
tibi in eo competentia et competitura, et bona tua que ibidem consistent, nobis et
ipsi ecclesie obligabis. Et promittes nihilominus quod successores tui, heredes in
dicto regno Sardinie et Corsice eo tempore quo facient et prestabunt vassallagium,
homagium et fidelitatis juramentum sub forma predieta, similia confessiones,3 reco-
gnitiones, promissiones, juramentum et obligationes facient et prestabunt Romano
pontifici, qui erit pio tempore et ecclesie sepedicte.4
Insuper tam tu quam quilibet heredum tuorum in dicto regno Sardinie et Cor-
sice, illis temporibus quibus feceritis et prestiteritis vassallagium, homagium et fide-
litatis juramentum prò eodem regno Sardinie et Corsice, dabitis, infra mensem post,
privilegium seu litteras aurea bulla bullata, in quo vel quibus fatebimini et recogno-
scetis expresse dictum Sardinie et Corsice regnum a nobis et Romana ecclesia rece-
pisse in feudum sub conditionibus, conventionibus, modo et forma atque tenore, que
in presentibus nostris 5 litteris continentur, quos tenorem, modum, conditiones, con-
ventiones et formam promittetis vos inviolabiliter servaturos: prò quorum obser-
vantia obligabitis vos et dictum regnum Sardinie et Corsice, jura et bona vobis com-
petentia et competitura in eo.
Omnium autem predictorum que in presentibus nostris litteris continentur, decla-
ratio et interpretatio, quotiens opus fuerit faciende ad Romanum pontificem seu ad 6
Romanam ecclesiam pertinebunt, quotiescumque super ipsis vel eorum aliquo vel
aliquibus ambiguitatis aliquid vel dubii oriri continget, cuius Romani pontificis vel
Romane ecclesie interpretationi et declarationi stabitur, verbo seu litteris prout ipsis
Romano pontifici vel ecclesie placuerit faciendis. Nulli ergo—. Si quis — .
Dat. Rome apud Sanctum Petrum, II. non. aprilis, anno tertio.
Da Bull. Rom. Cocq.-Main. Ili, pars secunda, 82-86; ed. Taur. IV, 136-142, e da Les
registres de Botiiface VIII par G. Digard, M. Faucon et A. Thomas (Bibl. des Écoles frane.
d'Athènes et de Rome) I, Paris 1884-1907, 930-935, n. 2344, che furono seguiti per tutto il testo
che danno (da «Forma» p. 115, 1. 21 alla fine), nuovamente collazionati il Reg. Vat. 48,
f. 374v-376v e la bolla originale in AA. Ann. I- X Vili 441 (già Avm. Il, e. IV, ti. 5) nell'Ar=
chivio segreto Vaticano.
> AA. Arni. I-XV/II 441: . suscipimus >.
- Reg. Vat. 48: ■ esse ..
3 Digard: * eoncessiones ».
' Digard: < supradicte >.
5 Digard om.
6 Digard ohi.
120 Alberto I di Habsburg e Bonifacio Vili a. 1303
XXI.
PROMESSE DI ALBERTO I DI HABSBURG.
1. - Promissio prior.
17 luglio 1303.
Sanctissimo in Christo patri et domino suo domino Bonifacio divina providencia
sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici Albertus Dei gratia
Romanorum rex semper augustus devota pedum oscula beatorum.
Profiteor, sanctissime pater et domine, me honorum omnium largitori ac vobis
et ecclesie sancte sue fore prò innumeris misericordiis et inmensis beneficiis obli-
gatum. Profiteor, quod desiderii mei recepì desideratum effectum, et diffiteri non
audeo, quod in eo plus quam desiderare sciverim adinveni, mirans sic in preteritis
esse provisum, quod de hiis, que circa talia in futuro peti poterunt, spes miseracionis
habetur. Assurgens itaque Deo et sanctitati vestre ac eidem ecclesie matri mee
ad gratiarum devotissimas et humilimas acciones totum me devoveo totumque me
offero et expono ad gratificacionis debitum per omnia, in quantum humane imbecil-
litatis condicio patitur, exolvendum.
Ad hec licet pridie, antequam circa negocium electionis de me ad Romanorum
regnum et imperium celebrate ac alia, que in hac parte incumbebant, esset per
sanctitatis vestre benencenciam mei status essencia solidata, fecerim infrascripta et
super eis meas patentes litteras beatitudini vestre duxerim destinandas, ac in soli-
dacione huiusmodi procuratores mei ad hoc specialiter constituti ea in vestra pre-
sencia innovaverint, ecce nunc tamen, ut gratus reddar et ipsa in maiori firmitate
procedant, illa duxi presentibus innovanda.
Recognoscens igitur, quod Romanum imperium per sedem apostolicam de Grecis
translatum est in persona magnifici Caroli in Germanos, et quod ius eligendi Roma-
norum regem in imperatorem postmodum promovendum certis principibus ecclesia-
sticis et secularibus est ab eadem sede concessum, a qua reges et imperatores, qui
fuerunt et erunt prò tempore, recipiunt temporalis gladii potestatem ad vindictam
malefactorum, laudem vero honorum, pia devocione et sincero corde profiteor, quod
Romanorum reges in imperatores postmodum promovendi per sedem eandem ad
hoc potissime ac specialiter assumuntur, ut sint sancte Romane ecclesie advocati,
catholice fidei ac eiusdem ecclesie precipui defensores. Quapropter et ego et alii
Romanorum reges et imperatores, qui erunt prò tempore, totis viribus ab illis absti-
nere debemus que ipsi ecclesie possunt esse nociva et per que inter vos dominum
meum, qui nunc apostolice sedi feliciter preestis, et successores vestros, qui canonice
intrabunt, et me, ac Romanorum reges et imperatores, qui erunt inantea, possent
scandala suscitari et materia dissensionis oriri, et debemus illa devotis et ferventibus
aftectibus promovere, ex quibus christianitati tranquillitas, pax et quies proveniant,
dissidia et mala tollantur, per que paterna sinceritas et vera dilectio, quas vos et
Romanam Ecclesiam supradictam ad me habituros fiducia firma confido, minui vel
offuscari valerent
a. 1303 Alberi» l di Uabsburg e Bonifacio Vili 121
Iuro edam, tactis sacrosanctis ewangeliis, quod ero fidelis et obediens beato
Petro et vobis vestrisque successoribus canonico intrantibus sancteque apostolico
Romane ecclesie. Non ero in Consilio, consensu vel facto, ut vitam perdatis aut mem-
brum aut capiamini mala captione. Consilium, quod vos vel ipsi michi credituri estis
per vos aut per nuncios vestros sive per litteras, ad vestrum vel eorum dampnum
nemini pandam me sciente. Et si scivero fieri vel procurari sive tractari aliquid,
quod sit in vestrum vel ipsorum dampnum, illud prò posso impediam, et si impedire
non possem, illud vobis et eis significare curabo. Papatum Romanum et regalia sancti
Petri adiutor ero ad retinendum, defendendum et recuperandum ac recuperata manute
nendum contra omnem hominem, divino fultus auxilio, secundum meum scire et posse.
Et recognosco et fateor omnia et singula, que a dive memorie Rudolfo patre
meo Romanorum rege et edam a quibuscumque predecessoribus eius Romanorum
regibus vel imperatoribus sive super fidelitatis iuramento sive super quibuscumque
aliis recognita, confessata, promissa, facta, iurata, confirmata, innovata, remissa seu
de novo donata fuerunt simul vel diversis temporibus, et ipsa ratifico, innovo et
confirmo et ea iuro et promitto me inviolabiliter sorvaturum, et exnunc similia in
presentibus litteris meis patentibus meo magno signatis sigillo remitto, facio et do
novo concedo.
Omnia eciam et singula privilegia, libertaciones, donaciones, concessiones, reco-
gniciones, tradiciones, remissiones et gracias ab eisdem dare memorie patre meo
seu eciam a regibus vel imperatoribus predecessoribus eius aut ipsorum aliquo vel
aliquibus confessata, innovata, recognita seu confirmata, facta sunt seu concessa aut
remissa vel donata, de novo de quibuscumque iuribus seu rebus, bonis aut liberta-
tibus vel aliis quibuscumque ratifico, approbo, confirmo et facio et de novo concedo,
prout magis ipsi sedi poterunt expedire.
Statuo insuper, facio et concedo quecumque per dare memorie Lodovicum impe-
ratorem augustum tempore bone memorie Paschalis pape et dare memorie Ottone
rege tempore felicis recordacionis Iohannis pape statuta vel iurata, recognita, facta
seu concessa fuerunt, sicut in capitulis positis in sexagesima tercia distinccione con-
tinentur in corpore Decretorum, quorum unum incipit " Ego Lodovicus imperator ,,
et aliud incipit " Tibi domino Iohanni pape,,, et omnia et singula contenta in uno
quoque ipsorum capitulorum ipsaque promitto me inviolabiliter servaturum.
Devocionem quoque et reverenciam filialem vobis domino meo summo pontifici
et sancte Romane ecclesie reverenter exhibeo et devote. Et ut devocionem et zelum,
quos ad vos gero et exaltacionem ipsius Romane ecclesie efficaciter per operis exhi-
bicionem ostendam, paratum me offero, vos et apostolico sodis primatum ac iura et
libertates vestras ac diete sedis contra omnem hominem defendere et tueri et esse
contra quoscumque hostes et rebelles, adversarios seu inimicos sedis eiusdem,
cuiuscumque fuerint preeminencie, ordinis, dignitatis aut status, eciamsi regali aut
imperiali profulgeant dignitate, nec cum talibus vel aliquo eorum vel aliquibus ami
cicie, coniuracionis, confederacionis aut societatis vel ligaminis fedus iniam nec ser-
vabo, si quod forsan inivi cum aliquo vel aliquibus, qui nunc sunt vel quod absit
erunt in hostilitate, rebellione, adversitate seu inimicicia vestra et Romane ecclesie
memorate, quin pocius ad mandatum vestrum successorumque vestrorum vel ecclesie
supradicte talibus guerram movebo et prò posse impugnabo eosdom.
122 Alberto 1 di Habsburg e Bonifacio Vili a. 1303
Prelatos, ecclesias, monasteria, capitula, conventus, personas ecclesiasticas regu-
lares et seculares scientcr iniuste aut iniuriose non offendam, sed ipsa in suis iuribus,
bonis, libertatibus et immunitatibus, prout et quantum in me fuerit, conservabo.
Contra libertates et bona ac iura sepe diete Romane ecclesie non veniam, sed ea
defendam et ad defendendum iuvabo, et de nullo, quod ad ipsam sedem pertinet vel
pertinebit, me contra eius beneplacitum intromittam.
Et si divino fultus auxilio velim intrare Italiam, meum adventum seu introitum
vobis domino meo summo pontifici ac eidem sedi ante significato et a vobis et ab
ea requiram humiliter et fideliter, ut michi super meo introitu et adventu vos et
sedes ipsa dignemini paterni favoris auxilium impertiri.
Item iura Romani regni et imperii defendere et recuperare studebo secundum
scire meum et posse, prout divino fultus adiutorio fuero. Insuper omnia et singula
supradicta et infrascripta iuro me bona fide inviolabiliter servaturum et contra non
venturum scienter.
Ad hec promitto et iuro tactis sacrosanctis ewangeliis, quod ad quemeumque
gradum et statum cuiuscumque eminencie seu dignitatis aut solium quantumeum-
que sublime, quocumque nomine censeatur, ascenderò seu promotus vel assumptus
fuero, supradicta omnia et singula confirmabo, innovabo et eciam de novo faciam
et concedam, verbis competenter mutatis, ac vobis domino meo pape Bonifacio]
vestrisque successoribus canonice intrantibus et apostolice sedi super hiis patentes
litteras meo magno sigillo signatas et eciam bulla aurea, cum illa uti contigerit, '
faciam assignari.
In quorum omnium testimonium evidens atque robur sigillum meum regium
presentibus est appensum.
Dat. apud Nuremberg, anno Domini millesimo trecentesimo tercio, indictione
prima, XVI. Kal. Augusti, regni vero mei anno quinto.
Da Monum. Germ. Histor. Legum Sectio IV. Consta. Tomus IV, Pars I (Hannoverae
et Lipsiae 1906), ed. I. Schwalm, 154-157 (n. 181), collazionato l'autografo in AA. Arm. I-X Vili
89 (già Arm. I, e. IX, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano.
2. - Promissio altera.
17 luglio 1303.
Sancissimo in Christo patri et domino suo domino Bonifacio sacrosancte Romane
ac universalis ecclesie summo pontifici Albertus Dei gratia Romanorum rex semper
augustus devota pedum oscula beatorum.
Profiteor, sanctissime pater et domine, me bonorum omnium largitori ac vobis
et ecclesie sancte sue fore prò innumeris misericordiis et immensis beneficiis obli-
gatum. Profiteor, quod desiderii mei recepì desideratum effectum, et diffiteri non
audeo, quod in eo plus, quam desiderare sciverim, adinveni, mirans sic in preteritis
esse provisum, quod de hiis, quae circa talia peti in futuro poterunt, spes misera-
tionis habetur. Assurgens itaque Deo et sanctitati vestre et eidem ecclesie matri
mee ad gratiarum devotissimas et humilimas actiones totum me devoveo, totum
que me offero et expono ad gratificationis debitum per omnia, in quantum humane
imbecilitatis conditio patitur, exolvendum.
1 Schwalm: « contingerit ».
a. 130.1 Alberto I di Habsburg e Bonifacio Vili 123
Ad hec licot pridie, antequam circa negotium electionis de me ad Romanorum
regnum et imperium celebrate ac alia, que in hac parte incumbebant, esset per
sanctitatis vestre beneficentiam mei status essentia solidata, fecerim infrascripta et
super eis meas patentes litteras beatitudini vestre duxerim destinandas ac in soli-
datione huiusmodi procuratores mei ad hoc specialiter constituti ea in vestra pre-
sentia innovaverint, ecce nunc tamen, ut gratus reddar et ipsa in maiori firmitate
procedant, illa duxi presentibus innovanda.
Rememorans igitur, quod nonnulli Romanorum imperatores et reges, qui fuerunt
hactenus, multiplicum honorum, benefìciorum et gratiarum a sede apostolica obtem-
ptorum immemores et ingrati, promissionibus et iuramentis ipsi sedi prestitis vio-
latis, ipsam sedem multipliciter impugnarunt, provinciis, civitatibus, castris, terris et
locis ac vassallis scdis eiusdem dampnis gravibus et iniuriis irrogatis et occupatis
nonnullis ex eis etiam et detentis in ipsius ecclesie ac subiectorum eius grave pre-
iudkium et gravamen, providi nonnulla tacere, per que de me et meis suspitio
valeat amputari, et sedes ipsa reddatur securior, quod a me vel a meis nullatenus
offendetur in se vel in provinciis, civitatibus, terris, castris vel locis, personis aut
vassallis sibi subiectis, promitto itaque, quod vicarium nec in Lombardia nec in
Tuscia ponam absque beneplacito et consensu sanctitatis vestre vel diete sedis
usque ad quinquennium a data presentium numerandum, sed nec ultra dictum quin-
quennium ponam ibidem aliquem vicarium indevotum vel suspectum vobis vel ipsi
sedi, et si posuero, admovebo. Et si etiam vicarius devotus et nec suspectus ante
dictum quinquennium vel post ibi positus efficeretur indevotus vel suspectus vobis
vel sedi predicte, illum quotiens hoc contigerit similiter amovere curabo.
In propria etiam persona vel per decentem armatorum equitum et peditum
comitivam ad requisitionem vestram vel sedis eiusdem exnunc potenter et liberaliter
me offero et exponam cum effectu bona fide secundum meum posse, quibuslibet
dolo et fraude penitus circumscriptis, contra hostes Romane ecclesie seu rebelles.
Verumtamen cum ad hoc a vobis vel prefata sede vocatus personaliter venero,
recipiam procurationes sive fodrum ab illis, a quibus et sicut Romanorum reges
seu imperatores debuerunt et consueverunt recipere.
Ad maiorem autem securitatem vestram et eiusdem sedis et ad tollendam suspitio-
nem, si qua orta est occasione quondam Conradini fratris uterini presentis uxoris mee,
promitto, quod nec per me nec per alium vel alios tacite vel expresse procurabo vel me
intromittam, quod aliquis ex filiis meis ex eadem uxore in Romanorum regem vel impe-
ratorem eligatur vel promoveatur quomodolibet, nisi prius per eandem sedem detur
licentia, ut hoc procurare possim et me intromittere valeam, quod aliquis dictorum filio-
rum meorum ad Romanum regnum vel imperium assumatur. Et predicta omnia et sin-
gula iuro me bona fide inviolabiliter servaturum et contra ea non venturum scienter.
Ad hec promitto et iuro tactis sacrosanctis euangeliis, quod ad quemeumque
gradum et statum cuiuscunque eminentie seu dignitaftijs aut solium quantumeun-
que sublime, quocunque nomine censeatur, ascenderò seu promotus vel assumptus
t'uero, supradicta omnia et singula confirmabo, innovabo et etiam de novo faciam
et concedam, verbis competenter mutatis, ac vobis vestrisque successoribus cano-
nice intrantibus et apostolice sedi super hiis patentes litteras meo magno sigillo
signatas et etiam bulla aurea, cum illa me uti contigerit, faciam assignari.
12J
Enrico VII di Lussemburgo e Clemente V *■ 1310
In quorum omnium testimonium evidens atque robur sigillum meum regium
presentibus est appensum.
Dat. in Nuremberg, anno Domini millesimo trecentesimo tertio, ind. prima,
XVI. Kal. Augusti, regni vero mei anno quinto.
Da Monùnu Germ.Histor., loc. cit. 157 s. (n. 182), collazionato il transunto del 1339 in
Arni. XIII, C. II, ». 2 nell'Archivio segreto Vaticano.
XXII.
PROMESSA DI ENRICO VII DI LUSSEMBURGO.1
1. - Promissio Lausannensis.
// ottobre L'HO,
Sanctissimo in Christo patri et2 domino suo domino Clementi sacrosancte Romane
ac universalis ecclesie summo pontifici Henricus Dei gratia Romanorum rex semper
augustus cum reverenda debita devota pedum oscula beatorum.
Ferventi desiderio cupientes sanctitatis vestre pedibus et apostolice sedi toto
corde et animo zelum nostre reverencie, fidei et devocionis offerre, vestris sanctis
monitis, exhortationibus et mandatis nos prò viribus coaptando, et honorem vestrum
ac sancte Romane ecclesie et aliarum ecclesiarum iura diligere et prò posse prote-
gere ac servare, attendentes propensius, quod nichil est quod lumine clariore pre-
fulgeat quam recta fides in principe, nichilque est quod nequeat occasui subiacere
quam vera religio, et quod ad Dei timorem servandum mandataque eius custodienda
factus est omnis homo, sed precipue imperialis et regalis potestas, que a domino Deo
est et ad eius ministerium exequendum, ad fidem et reverenciam sui nominis dila-
tandam in omnes regiones et regna, promittimus et obligamus nos cum omni effi-
cacia Deo omnipotenti vobisque domino nostro Clementi summo pontifici vestrisque
successoribus ac sacrosancte sedi apostolice et Romane ecclesie, que ecclesiarum
omnium caput est et magistra, quod sacrosanctam catholicam et apostolicam eccle-
siam fidemque catholicam fundatam supra fundamentum apostolorum et propheta-
rum, ipso silicet angulari lapide Christo Iesu, in quo omnis edificacio constructa
crescit in templum sanctum in Domino, in cuius nomine omne genu flectitur cele-
stium, terrestrium et infernorum, nec est nomen aliud sub celo, in quo sai vari
oporteat credentes, toto corde et animo, pura fide et sancta intentione conservabi-
mus, reverebimur atque defendemus totis viribus et toto posse, ac omnem heresim
et scisma extollentem se contra sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam exter-
minabimus prò viribus et omnes hereticos, cuiuscumque secte vel condictionis exi-
stant, facies quidem habentes diversas, sed caudas ad invicem colligatas, quibus
vineam domini Dei Sabaoth perdere et vastare nituntur, omnesque fautores, adiu-
tores, valitores et receptores ac defensores eorum, et quod nullo tempore coniun-
i Ripetuta da Carln IV. . he ini Inde il n. 2, contenente integro anche il n. 1, nella sua promessa in data di Tremo
27 aprile VAI appo 0. Raynai.dus. Ann. Eccl. ad a. 1347, ii-vn. ed. J. D. Mansi VI. Lucae 1750. «3487, il cui ori-
Rinaie * in .1.1. Ann. I XVIII 63 (già Um. I ,. VII, ». /) nell'Archivio tegreto V«tlc»no.
3 Schwalm: . ac ..
a. 1310 Enrico VII di Lussemburgo e Clemente V 125
gemur, confederabimur parentela vel federe vel unione quacumque cum quocumque
Sarraceno vel pagano vel scismatico rege vel principe, vel cum quocumque alio
fidei catholice communionem non habente neque cum aliquo rebelle vel inimico
ipsius Romane ecclesie vel eidem manifeste suspecto.
Item promittimus et obligamus nos cum omni efficacia et effectu, quod perso-
nam vestram, statum et honorem et successorum vestrorum contra quemcumque
seu quoscumque homines, cuiuscumque status, preeminencie vel dignitatis existant,
conservabimus, defendemus et manutenebimus necnon omnia privilegia regum et
principum et imperatorum Romanorum predecessorum nostrorum, cuiuscumque
tenoris et continencie existant, quocumque tempore concessa sancte Romane ecclesie
ac Romanis pontifìcibus et sedi apostolice et quibuscumque ecclesiis, prelatis et
ministris ipsarum conservabimus et manutenebimus, aec aliquo umquam tempore
contraveniemus vel aliquem, quantum in nobis erit, venire permittemus quacumque
occasione vel titulo allegato iuris vel facti. Immo ad perpetuarli rei memoriam et
sancte ecclesie securitatem atque cautelam ipsa privilegia omnia prò nobis et suc-
cessoribus nostris ratilìcamus, confirmamus, recognoscimus, innovamus et de novo
concedimus, prout melius et plenius possumus, ex certa scientia cum omni efficacia
et effectu. Volentes ac etiam decernentes, quod ista generalis ratifìcacio, confir-
macio, recognicio, innovacio et de novo concessio perinde robur obtineant perpetue
lirmitatis, acsi omnia et singula privilegiorum verba singulariter et expresse ac de
verbo ad verbum presentibus inserta fuissent. Specialiter autem et expresse cum
omni effectu et efficacia supradictis ratirìcamus, confirmamus, recognoscimus, inno-
vamus et de novo concedimus omnia privilegia Constantini, Caroli, Henrici, Octonis
quarti, Frederici secundi atque Radulphi regum et principum seu imperatorum Roma-
norum quocumque tempore concessa super quibuscumque, cuiuscumque continencie
vel tenoris existant, sancte Romane ecclesie Romanisque pontifìcibus et apostolice sedi.
Promittimus eciam et obligamus nos cum omni efficacia et effectu, omni iure
et forma, quo melius et efficacius fieri potest, manutenere et conservare omnia pri-
vilegia, cuiuscumque tenoris vel condictionis existant, et nullo umquam tempore
contravenire vel aliquem, quantum in nobis est, venire permittere quacumque occa-
sione vel causa vel titulo allegato iuris vel facti, per quoscumque reges et princi-
pes seu imperatores Romanorum, et precipue per supradictos Constantinum, Caro-
lum, Henricum, Octonem quartum et Fredericum secundum atque Rodulphum
concessa sancte Romane ecclesie ac Romanis pontifìcibus et apostolice sedi super
recognitione, innovatione, avoacione, concessione, quitacione, renunciatione et libera
dimissione terrarum et provinciarum sancte Romane ecclesie ubicumque positarum,
precipue marchie Anconitane cum civitatibus, terris, limittibus, terminis et confini-
bus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem, exarcatus
Ravenne et Pentapolis ac Romaniole et Bertenorii comitatus cum civitate Bononie
et cum omnibus civitatibus, terris, limittibus, terminis et confinibus integraliter et
cum omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem, vallis quoque que Spoletana
dicitur sive ducatus cum civitatibus Perusii atque Castelli et cum omnibus civita-
tibus, terris, limittibus, terminis et confinibus integraliter et cum omnibus iuribus
et iurisdictionibus eorumdem, Masse quoque que Trabaria nuncupatur cum omnibus
civitatibus, terris, limittibus, terminis et confinibus integraliter et cum omnibus iuri-
126 /{in/co VII di Lussemburgo e Clemente V a. 1310
bus et iurisdictionibus eorumdem, patrimonii eeiam beati Petri in Tuscia cum civi-
tatibus Tuderti, Narnie, Urbisveteris et Reate et cum omnibus civitatibus, terris,
limittibus, terminis et confìnibus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictio-
nibus eorumdem, comitatus quoque Sabine cum civitate I[n]terampnensi et cum arce
Cesarum et terra que dicitur Arnulphorum cum omnibus civitatibus, terris, limit-
tibus, terminis et confìnibus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus
eorumdem, comitatus quoque Campanie atque Maritime cum omnibus civitatibus,
terris, limittibus, terminis et confìnibus suis' integraliter et cum omnibus iurisdictio-
nibus et iuribus carumdem.
Et ex habundanti de novo et ad maiorem cautelam supradictas omnes terras
atque provincias cum omnibus iuribus, iurisdictionibus, terminis, limittibus et con-
fìnibus earumdem et ius ac posessionem et proprietatem ipsorum cum omni pleni-
tudine recognoscimus iure pienissimo ad ius et proprietatem sancte Romane ecclesie
spedare ac omnimode pertinere, ac ipsas omnes terras atque provincias de novo
avoamus, innovamus atque concedimus, quitamus libere et dimittimus, restituimus
et renunciamus. Necnon ad omnem scrupulum removendum et ut pax, quies atque
tranquillitas inter ecclesiam et imperium iugiter vigeat et futuris dante Domino
temporibus feliciter augeatur et omnis contencionis et dissensionis cuiuslibet materia
precludatur, prout melius et efficacius fieri et intelligi potest, concedimus ipsas,
conferimus et donamus de novo. Promittentes et obligantes nos, prout plenius et
efficacius possumus, quod nullo unquam tempore occupabimus vel occupari, quan-
tum in nobis est, permittemus civitates, loca, castra, terras et provincias supradi-
ctas vel aliquam ipsarum vel earum partem, nec in ipsis vel aliqua ipsarum vel
earum parte iurisdictionem aliquam per nos vel per alium geremus vel exercebimus,
nec iura aliqua, posessiones vel tenutas habebimus vel possidebimus in eisdem terris
vel provinciis vel aliqua ipsarum seu parte earum, nec oflìcium aliquod geremus
per nos vel per alium potestarie vel capitanie seu quocumque nomine censeatur in
ipsis vel aliqua ipsarum vel earum parte. Et quod tanquam princeps catholicus,
advocatus et defensor sancte Romane ecclesie iuvabimus ipsam sibique asistemus
contra quoscumque occupantes, invadentes vel turbantes provincias ipsas, civitates,
loca, castra vel terras vel aliquam ipsarum seu earum partem, et quoscumque ino-
bedientes seu rebelles ecclesie, precipue in provinciis, civitatibus, locis, castris, et terris
eisdem, in nullo fovebimus vel manutenebimus seu per quoscumque foveri vel manu-
teneri, quantum in nobis est, permittemus, sed contra ipsos asistemus auxiliis, consiliis
et favoribus oportunis sancte Romane ecclesie ac Romanis pontifìcibus et apostolice
sedi, quousque rebelles et subditi ad plenam reverenciam et obedienciam reducantur.
Promittimus quoque sanctam Romanam ecclesiam et ecclesias alias ac liberta-
tem ecclesiasticam et bona, iura, prelatos et ministros ipsarum manutenere, conser-
vare ac prò viribus defensare, vassallos quoque Romane ecclesie contra iusticiam
non offendere, et quod devotos [et] fideles ecclesie, eciam [in] imperio constitutos
benigne tractabimus et contra iusticiam non opprimemus neque per alium, quan-
tum in nobis est, opprimi permittemus, sed conservabimus in iuribus et iusticiis
eorumdem.
1 ^CHIVALM um.
a. 1310 Enrico VII di Lussemburgo e Clemente V 127
Predicta autem omnia et singula in violabili ter observare et obscrvari facere et
nullo umquam tempore contravenire iuravimus ad sancta Dei ewangelia tacto libro
in manibus discreti viri Iohannis de Molans scolastici ecclesie Tulliensis vestri
capellani nomine Romane ecclesie et sedis apostolicc ac vestro et de vestro man-
dato specialiter recipientis. De qua eciam receptione tam per nostras presentes
quam per ipsius recipientis litteras seu instrumentum publicum piene constat. Et
ad predictorum omnium perpetuam rei memoriam et sancte Romane ecclesie ac
sedis apostolicc et Romanorum pontificum securitatem atque cautelam presentes lit-
teras regie maiestatis sigillo munitas fecimus communiri. Promittentes et obligantes
nos cum omni efficacia et effectu, quod post imperialis dyadematis coronacionem
susceptam predicta omnia ratifìcabimus, confirmabimus et recognoscemus et facie-
mus et servabimus atque iurabimus, et de supradictis omnibus infra octo dies
nostras patentes dabimus litteras quadruplicatas harum seriem continentes, ad per-
petuam rei memoriam et ad securitatem et cautelam vestras et successorum vestro-
rum et sancte Romane ecclesie et apostolicc sedis imperialis maiestatis typario
communitas.
Datum Lausanne, V. Idus Octobr., anno Domini millesimo trecentesimo decimo,
regni vero nostri anno secundo.
I >a Mommi. Goni. Histor., loc. cit. 395-398 (n. 451, collazionato di nuovo l'autografo
in AA. Ann. I-XVIII .12 (già Ann. I, e. VI, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano,
2. - Iuramentum Imperatoris.
6 luglio 1312.
Sanctissimo in Christo patri et domino suo domino Clementi sacrosante Romane
ac universalis ecclesie summo pontifici Henricus divina favente clementia Romano-
rum imperator semper augustus cum reverenda debita devota pedum oscula bea-
torum.
Dudum antequam susceperimus imperii dyadema, in humilitatis spiritu, que vir-
tutum comprobatur origo, sicut sancte matris ecclesie filius nostre devotionis ac
fidei celum vobis et ipsi ecclesie ferventi desiderio ostendere cupientes, reverenter
in manibus discreti viri Iohannis de Molans scolastici Tullensis capellani vestri, de
mandato per vos ei facto vestro, ecclesie predicte et sedis apostolice nomine reci-
pientis, sacrosanctis euangeliis corporaliter per nos tactis prestitimus iuramentum,
quod tenor litterarum nostrarum super hoc confectarum nostro regio pendenti muni-
tarum sigillo continet, seriose promittentes nosque firmiter obligantes cum omni
efficatia et effectu, quod post imperialis dyadematis a nobis coronationem susce-
ptam omnia in iuramento et litteris contenta predictis ratifìcaremus, confirmaremus,
recognosceremus, faceremus, servaremus atque iuraremus et de iis omnibus infra
octo dies post coronationem huiusmodi ad perpetuam rei memoriam ac vestram et
successorum vestrorum et ecclesie ac sedis predictorum securitatem atque cautelam
vobis patentes quadruplicatas imperialis maiestatis typario communitas concedere-
mus litteras huiusmodi litterarum nostrarum seriem continentes, que talis est:
" Sanctissimo in Christo - anno secundo ,, (sopra n. 1).
128 Clemente VI e Pietro IV d'Aragona a. 1351
Tanto itaque ferventius ad sanctitatem vestram, sanctam Romanam ecclesiam
et apostolicam sedetti zelo fidei et devotionis accensi, quanto sumus amplius per
susceptionem imperialis dyadematis divine gratie munere sublimati, omnia in iura-
mento et litteris contenta predictis ratifìcamus, confirmamus, recognoscimus et ea
servabimus et etiam faciemus ac predicta omnia et singula inviolabiliter observare
et observari facere et nullo unquam tempore contravenire de novo iuramus ad
sacrosancta Dei euangelia, corporaliter tacto libro in manibus venerabilium domi-
norum miseratione divina Arnaldi Sabinensis apostolice sedis legati et fratris Nicolai
Ostiensis et Velletrensis episcoporum, nomine Romane ecclesie, sedis apostolice ac
vestro et de mandato vestro specialiter recipientium, de qua receptione tam per
nostras presentes quam ipsorum recipientium litteras piene constat. Et ad predi-
ctorum omnium perpetuam rei memoriam et sancte Romane ecclesie ac sedis apo-
stolice et Romanorum pontificum securitatem atque cautelam presentes litteras
quadruplicatas, tenore predictarum litterarum nostrarum in eis inserto, imperialis
maiestatis typario communitas iuxta promissionem et obligationem nostras predi-
ctas sanctitati vestre concessimus et eas per eosdem venerabiles dominos Sabinen-
sem et Ostiensem episcopos duximus transmittendas.
Dat. Rome apud Sanctam Sabinam, II. Non. Iulii, anno Domini millesimo trecen-
tesimo duodecimo, regni nostri anno quarto, imperii vero nostri anno primo.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. Tomus IV, Pars II (Hannoverae et Lipsiae 1909-1911),
ed. I. Schwalm 808s. (n. 807), collazionati di nuovo i quattro autografi in AA. Arni. IX Vili
53-56 (già Arm. I, e. VI, n. 2-5) nell'Archivio segreto Vaticano.
XXIII.
ACCORDO FRA CLEMENTE VI E PIETRO IV D'ARAGONA.
24 settembre 1351.
Sit cunctis notum, quod in mei notarii et testium subscriptorum praesentia sere-
nissimus ac magnificus princeps et dominus dominus Petrus, Dei gratia Rex Ara-
gonum, Valentiae, Majoricarum, Sardiniae, et Corsicae, comesque Barchinoniae,
Rossilionis, et Ceritaniae attendens, ut dixit, quod super controversia exorta ' inter
dominum Papam ex una parte, et ipsum dominum Regem ex altera, per nonnullos
reverendos dominos Cardinales et quosdam de Consilio domini Regis praedicti de
voluntate dicti domini Papae et ipsius domini Regis fuisse2 tractata et concordata
capitala, quae sequuntur. Tangitur retenta deliberatione domini nostri, quod domi-
nus Rex Aragonum, seu ambiaxator suus ejus nomine et cum sufficienti mandato
promittet quod non impediet nec impediri3 faciet, seu permittet in regno et terris
sibi subditis jurisdictionem ecclesiasticam, ad ecclesiam de jure vel consuetudine
pertinentem, quominus libere exerceatur ibidem per judices ecclesiasticos compe-
tentes, nec etiam collectores et officiales domini Papae. Item quod dictus Rex asse-
1 Mansi, contro l'ed. origin. ,: « controversiae exortae >.
! Sir! anche l'originale, probabilmente in luogo di • fuissent ».
R iì s \i di ■. . impedir •
a. 1861 Clemente VI e Pietro TV d'Aragona 129
rens quod illa, quae facta sunt contra collectorem in Perpiniano, non fuerunt facta
in dicti domini nostri vituperium seu contemptum, humiliter petet absolutionis bene-
licium, paratus recipere omnem poenitentiam imponendam eidem. De absolutione
vero et poenitentia suorum oflScialium et familiarium fict quod dominus Papa duxerit
ordinandum. Item quod dominus noster ad necessitates regni et terrarum ejusdem
Regis, praesertim regni Sardiniae et Corsicae, quod ab ecclesia Romana tenet ' in
feudum, gratiose concedat, quod praelati prò se et subditis suis, ac etiam alii viri
ecclesiastici dictorum regni et terrarum possint eidem Regi de aliquo temporali
subsidio subvenire, et ratum habeat - subsidium, si quod sibi per ipsos ad certum
tempus jam factum est vel concessimi. Item quod super censu prò praeterito tem-
pore debito ratione dicti regni Sardiniae et Corsicae concordatum asseritur cum ;
reverendo patre domino Tusculano: quam concordiam paratus erit Rex praedictus,
facto super hoc sutììcienti procuratorio, inviolabiliter observare. Per praedicta autem
non intendit dominus noster, quod detrahatur juri suo et ecclesiae Romanae, seu
Regis praedicti. Supplicatur autem prò parte dicti Regis, quod prò utilitate eccle-
siarum et consolatione suorum fidelium, qui propter defectum praelatorum absen-
tium in spiritualibus incommoda innumerabilia et animarum pericula patiuntur, prae-
latos in curia existentes dignetur sanctitas domini nostri ad ecclesias suas remittere,
et eos cogere ad faciendum in dictis suis ecclesiis residentiam personalem: quodque
de praelaturis et beneficiis ecclesiasticis regni et terrarum suarum dignetur personis
idoneis illarum partium, quod summe esset gratuiti regnicolis, providere.
Idcirco dictus dominus Rex 4 de fide, industria, et legalitate venerabilis et reli-
giosi fratris Hugonis abbatis monasterij Rivipulli ' ordinis S. Benedicti, nobilis viri
Bernardi de Capraria, et Lupi de Correa militum camerarii maioris, " Bernardi de
Ulzinellis " legum doctoris thesaurarii consiliariorum suorum piene confidens, tenore
bujus publici instrumenti sponte et de certa scientia8 fecit, constituit, et ordinavit
certos et indubitatos procuratores suos ac nuncios speciales dictos venerabilem abba-
tem et nobilem Bernardum de Capraria, Lupum de Gorrea, et Bernardum de Ulzi-
nellis1 et quemlibet ipsorum in solidum, ita quod occupantis conditio potior non existat,
ad promittendum pio ipso domino Rege dicto domino summo Pontifici, seu cui ipse
voluerit, quod idem dominus Rex non impediet, seu impediri faciet seu permittet in
regno et terris sibi subditis jurisdictioneni ecclesiasticam, ad ecclesiam de jure seu
consuetudine pertinentem, quominus (ut praetangitur) libere exerceatur ibidem per
judices ecclesiasticos competentes, nec etiam collectores et officiales domini summi
Pontificis memorati: et etiam ad obtinendum a dicto domino summo Pontifice, vel
alio quocumque ab eo potestatem habente, de et super sententia excommunicatio-
nis, si quam dictus dominus Rex aut officiales vel gentes suae1' ratione eorum, quae
1 Oiig. : « tenctur ■.
- Rato aldus: • habeant •.
R WNALDtS : ;i ..
' Raynaldus ohi.
■ Raynaldus: • Rumpulli ».
" Raynaldus: • camerarii minoris militnm •.
' Raynaldus: « Ulzimillis ».
4 Raynaldus: tconscientia
'• Orig.: « sui >.
130
Clemente VI e Pietro IV d'Aragona a- 1351
facta fuerunt apud Perpinianum contra Bernardum de Alanyano ' collectorem dicti
domini Papae, incurrerunt, absolutionis beneficium ad cautelami et alias et2 etiam ad
obtinendum absolutionis beneficium ab eodem domino Papa, vel alio ab eo potestatem
habente, de et super sententia excommunicationis, quam dictus dominus Rex prae-
textu cessatarum '' solutionum census seu tributi, quod sanctae ecclesiae annis sin-
gulis dare tenetur prò dicto Sardiniae et Corsicae regno incurrit : nec non ad impe-
trandum et obtinendum a dicto domino Papa et sacro collegio Cardinalium
remissionem et gratiam ejus, quod per ipsum dominum Regem debetur ex tributo
jam dicto, seu de4 parte ejusdem et etiam ad faciendum solutionem et solutiones dicti
tributi et prò solvendo eo, quod ad solvendum restat ex eodem tributo, dictum
dominum Regem et ejus bona efficaciter obligandum, et super eo pacta, promissio-
nes, et :' obligationes faciendum, et recipiendum ab eodem domino Papa et quibusvis
aliis, ab ipso potestatem habentibus, super contentis in capitulis memoratis: et nihi-
lominus ad supplicandum dicto domino Papae, ut contenta in dictis capitulis cum
efficacia exequatur, dando et concedendo eisdem procuratoribus suis, et cuilibet
ipsorum in solidum plenariam potestatem super praedictis omnibus et singulis
eorumdem0 promissiones, pacta, conventiones, et obligationes faciendi et recipiendi,
et inde firmandi et recipiendi publica instrumenta et alia rescripta papalia et alias
scripturas praedictis necessarias, seu etiam opportunas: et absolutionum beneficia
obtinendi, et prò solutione dicti tributi seu partis ejusdem dictum dominum Regem
et ejus bona obligandi: nec non jurandi in animam ipsius domini Regis de parendo
mandatis sanctae matris ecclesiae ac ipsius domini Papae vel deputandi ab eo: et
subeundi super praedictis et eorum singulis cujuslibet alterius generis juramentum :
nihilominus promittendi et jurandi in animam ipsius domini1 Regis, quod idem
dominus Rex satisfactionem et poenitentiam faciet et complebit, quas idem dominus
Papa, vel deputandus ab eo ipsi domino Regi duxerit imponendas: et omnia alia
faciendi, gerendi, et explicandi in et super praedictis, quae prò obtentu praedi-
ctorum et singulorum eorumdem necessaria fuerint seu etiam opportuna, etiam si
talia essent quae mandatum exigerent speciale: et si etiam essent majora superius
expressatis. Et promisit idem dominus Rex se gratum et firmum perpetuo habiturum
quaecumque in praedictis et circa praedicta per dictos procuratores suos vel eorum
quemlibet acta, gesta fuerint, seu etiam procurata, et8 nullo tempore revocare.
Et idem dominus Rex huic instrumento publico suae majestatis sigillum in pendenti
jussit apponi in testimonium praemissorum. Actum et datum Gerundae vigesima
quarta die mensis septembris anno a nativitate Domini MCCCLI. Signum Petri
Dei gratia Regis Aragonum, Valentiae, Majoricae, Sardiniae et Corsicae, comitisque
barchinoniae, Rossilionis, et Ceritaniae, qui haec concessit et firmavit.
Testes huius rey sunt: Matheus Mercerij miles dicti domini Regis consiliarius
1 Raynai.dus: cBertrandum a.- Alajano <
-' Ed. Manm om.
- Raynaldds: • taxatarum ».
• Raynaldds: « ex ».
■ Rays II DUS Om.
■■ Raynaldus: singulis, eorumdem
r R AYNAI
a ■
a. 1372 Pietro IV d'Aragona ed il clero larragonese 131
ac Maior domus illustris domine Alionora Regine Aragonum, et Matheus Adriani
eiusdem domini Regis scriptor secretarius.
Signum mei Frani isti Fuxi scriptoris secretarli dicti domini Regis, et auctoritate
regia notarii publici per totam terram et dominationem ditti domini Regis, qui pre-
dictis internai, eaque de ipsiu> domini Regis mandato scribi feci, cum raso et aptato
in linea Va ubi dicitur "ecclesiastici,,1 et in IXa ubi legitur "camerarii maioris,,2 et in
XIIa ubi expressatur "et etiam ab obtinendum absolutionis „3 et in eadem ubi conti-
netur " habente „4 et in X\TIa ubi narratur " duxerit imponendas „6 et clausi.
Da O. Raynaldus, Ann. Eccl. ad a. 1351, xxvi, ed. Mansi VI, Lucae 1750, 541 s., che
toglie dalla collezione dei privilegi della Chiesa Romana di Urbano Fieschi ed om. da
"Testes,, a "clausi,,. Fu collazionato l'originale in A A. Ann. I-XVII1 463 uià Arni. II.
e. IV. n. 27) nell'Archivio segreto Vaticano, dove i passi indicati dal notaio sono tutti cor-
retti su rasura.
XXIV.
ACCORDO FRA PIETRO IV D'ARAGONA ED IL CLERO TARRAGO-
NESE, ESTESO DA GIULIO III IL 20 MARZO 1551 AI TERRITORII
DI MAIORCA, MINORCA, IVIZA E SARDEGNA.
IO ghigno 137 2.
diarissimo in Christo tilio Carolo Romanorum Imperatori semper Augusto.
Iulius III.
diarissime in Christo fili noster, salutem et Apostolicam benedictionem. Exponi
nobis0 nuper fecit Maiestas Tua, quod alias cum super correctione, et punitione Cleri-
corum delinquentium Principatus Cathaloniae, et Comitatuum Rossellonis, et Cerita-
niae, quorum Tua Maiestas Princcps, et Comes existit, inter Ecclesiasticas et secu-
lares Curias dictorum Principatus, et Comitatuum diversae contentiones, et lites
exortac fuissent, B. M. Eleonora Regina Aragonum, et Bertrandus Sanctae Romanae
Ecclesiae Presbyter Cardinalis de Comenga nuncupatus, tunc in partibus illis Sedis
Apostolicae Legatus de latere, prò sedandis contentionibus, et litibus praedictis, ad
infrascriptam devenerunt concordiam, cuius tenor sequitur, et est talis. In Christi
nomine, pateat cunctis, quod inter Illustrissimum Dominum Petrum Dei gratia Regem
Aragonum, Valentiae, Maj'oricarum, Sardiniae, et Corsicae, Comitemque Barchi-
nonae, Rossellonis, et Ceritaniae, ex una parte, et Reverendissimum in Christo Patrem
Dominum Petrum Divina providentia Tarraconae Archyepiscopum et nonnullos alios
Praelatos, et Clerum Provinciae Tarraconae ex altera quaestiones, et controversiae
1 Pag. 129. I. s.
- Pag. 129, 1. L'4.
: Pag. 130, 1. 2-Z.
1 Pag. 13(1, 1, 1.
» Pag. 130, 1. 26.
1 A> ni XL1 59 om.
132 Pietro IV d'Aragona ed il clero tarragonese a. 1372
suscitatile fuisscnt, ratione quorumdam gravaminum, quae dicti Archiepiscopus, Prae-
lati et Clerus asserebant, eis per dictum Dominum Regem, et Ofììciales suos fore
illata, quae gravamina in seriptis dicto Domino Regi oblata fuerunt sub hac forma.
Primo, quod Regia Curia inceperit facere processus occupationis temporalitatum
contra Praelatos Vicen. et Gerunden. Episcopos, et Abbatem Sancti Benedicti de Bagis,
et alios quamplures, contra libertatem Ecclesiae, et iustitiam, sumpta occasione, quia
l'raelati nolunt revocare processus Ecclesiasticos contra laycos iustissime factos.
Secundo, quod facit fieri processus pacis, et treguae contra Clericos, etiam in
sacris constitutos, et contra Praelatos, in contemptum S. Matris Ecclesiae, et Domini
Nostri Papae, et specialiter contra Dominum Archiepiscopum Tarraconen. eo quia
denunciaverat Vicecancellarium Regium incidisse in poenas Sacrorum Conciliorum
Tarraconae, contra invasores, et usurpatores iurisdictionis dicti Domini Archiepi-
scopi, et suae Ecclesiae Tarraconae aedictorum. '
Tertio, quia facit servare processus soni emissi contra Clerum, et Castra, et loca
corum, sicut contra laycos, et ex hoc sequitur introductum,2 quod diruuntur Castra,
et loca Ecclesiarum, contra Deum, et iustitiam, et Ecclesiae libertatem, cum Clerici,
et eorum loca non sint de foro, et districtu Judicum secularium, cum etiam non
comprehendantur sub statutis pacis, et treguae et soni emissi, nec ad ipsos iure
dictorum statutorum possit fieri, nec debeat extensio.
Quarto, quia notorie citantur Praelati, et ipsorum officiales ad instantiam ali-
quorum3 laycorum, ut compareant in audientia Regia, ubi cominantur, ut revocent
processus Ecclesiasticos, iuste, et rite factos, quod nisi fecerint, contra eos proceditur,
tanquam contra usurpantes iurisdictionem, et Regalias Regias, et ubi dictam revoca-
tionem processuum obtinere non valent, dieta Curia Regia mandat suis litteris, quod
cum sint suspecti Domino Regi, exeant dicti Praelati et Clerici, seu eorum officiales
infra certuni tempus de Regno, alias quod contra eos ut suspectos4 Domino Regi
procedatur in personis, et bonis, quod est contra ius et Ecclesiae libertatem.
Verum cum diete partes super predictis quam plurimum contendissent et non
possent super eis amicabiliter convenire, tandem sanctissimus ac beatissimus in
Christo pater et dominus dominus Gregorius digna Dei providentia papa undecimus
nunc presidens, ut dictis questionibus et controversiis finis amicabilis poneretur, sere-
nissime domine Eleonore Regine et Comitisse regnorum et comitatuum predictorum
et Reverendo in Christo patri et domino Bertrando Sancte Romane ecclesie presbi-
tero cardinali apostolice sedis nuncio per suas bullas scripsit in hunc modum.
Gregorius Episcopus servus servorum Dei, Charissimae in Christo filiae Eleonorae
Reginae Aragonum 111. salutem et Apostolicam benedictionem. Paterna, sicut decuit,
affectione recepimus litteras, quas misisti, laetati super earum serie, qua nobis signi-
ficasti super concordia inter charissimum in Christo filium nostrum Petrum Ara-
cviiium Regem 111. virum tuum, et Praelatos sui Regni, de discordiis inter eos super
1 Arni. XLI 59: « eo quia deliberaverat Vicecancellarium Regium in constitutione s;icrurum consiliorum Tar-
racune edita contra invasores et usurpatores iurisdictionis dicti domini Archiepiscopi et sue ecclesie Tarracone
incidisse penas ».
- imi. xi.i i9 ■ interdictum :
lini. SII
' I>k Vni.: tanquam suspecto ci ..iti. «cum sint ut»,
a. 1372 Pietro IV d'Aragona ed il eleni tarragonese 133
certis libertatibus ecclesiasticis cxortis, velie laborare, super quo tanto potius mereris
commendari, quanto credimus scripta tua ex puriori mentis animo proeessisse, et ideo
Excellentiam tuam attente rogamus, quatenus ul Sion filia veritatis eircumambita
virtutibus, ' quibus te Dominus insignivit, Regios perficiens actus, in bonum, prout
laudabiliter inchoasti, ad huiusmodi concordiam peragendam, sic prout piene confidi-
mus, studia tuae benignitatis impendas, ac opem des, et operam efficaces, quod iura
Ecclesiarum, et Ecclesiasticarum personarum serventur illaesa, nosque devotionem
tuam dignis in Domino laudibus attollamus, in hoc enim Deo gratum praestabis 2
obsequium, et exinde magnificentius exaltabitur in gentibus nomen tuum. Datum
Avinione quinto kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno primo.
Gregorius Episcopus3 scrvus servorum Dei, dilecto filio Bertrando Sanctac Roma-
nae Ecclesiae Presbytero Cardinali, Apostolicae Sedis Nuncio, salutem, et Apostolicam
benedictionem. Charissimae in Christo filiae Eleonorae Reginae Aragonum 111. scri-
bimus, prout contine! cedula4 presentibus interclusa, et ideo circumspectionem tuam
attente rogamus, tibi nihilominus per Apostolica scripta mandantes, quatenus in
praemissis, super quibus scribimus specialiter, cooperatore existens, prò concordia
ipsa fienda, servata tamen semper libertate Ecclesiastica, opem des, et operam
efficaces. Datum Avinione quinto'1 kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno
primo.
Idcirco prefati domini Regina et Cardinalis auctoritate dictarum bullarum circa
concordiam inter dictas partes prò predictis peragendam sedulo intendentes, habito
super hiis semel et pluries diligenti colloquio et tractatu cum dicto domino rege et
nonnullis personis, doctoribus et aliis in iure peritis et aliis etiam consiliariis suis
prò parte sua et dicto domino Rmo archiepiscopo Tarracone et Reverendo domino
Romeo Illerdensi Episcopo et honorabilibus et discretis viris Guillermo de Cumbis
preposito ecclesie Tarracone, Francisco Botella priore monasterii sancte Eulalie de
Campo Barchinone, Ioanne Dortoneda decretorum doctore decano Tarracone et
Raymundo Ceruera decretorum doctore decano Urgelli ac Francisco Sala decre-
torum doctore canonico ecclesie Barchinone procuratoribus aliorumque prelatorum
et cleri7 diete provincie Tarracone infrascriptis et cum aliis etiam nomine ipsorum
prelatorum et cleri, capitula infrascripta ordinarunt inhierunt et concordarunt que
presenti die ad hoc per eas8 dictis partibus assignata publicarunt seu legi et publi-
cari fecerunt ac mandarunt per certum tunc notarium presentibus dictis partibus
prout inferius continetur in forma sequenti.
In Dei nomine amen. Super praetensis quatuor gravaminibus, quae Reverendus
Pater Dominus Archiepiscopus Tarraconae et nonnulli alii Praelati, et Clerus Pro-
vinciae Tarraconae petierunt revocari per dominum Regem post nonnullos9 anfra-
' Db Vico: • ut Sion, filia ventate circumhabita, virtutis, ■.
- Ann. XLI 59: « prestabitis •.
' Ann. XLI 59 e De Vico om.
' Bali'ze: •constai scedula •.
■ Ann. XLI 39 : « scribimus spcctatus cooperator >. Baluze: ■ scribimus, paratus 'et operator •.
6 Baluze : « quarto ».
7 Ann. XLI 59: « cleris » : forse andrà corretto: • procuraloribusquc aliorum eie.
» Sic!
:i Bali/f e Di' \*iìo: <multos».
134 Pietro IV d'Aragona ed il clero tarragonese a. 1372
ctus ventum est per Dominam Reginam Aragonum, et Dominum Cardinalem Con-
venarum ' ad concordiam infrascriptam.
Et in primis super processu soni emissi, de cuius effectu et extensione conque-
runtur- Praelati, quod per ipsum derogatili' ecclesiasticae libertari, concordatum est
et declaratum3 per dictos Dominam Reginam, et Dominum Cardinalem, quod Domi-
nus Rex declaret,4 quod per dictum proeessum, qui prò generali iurisdictione sua,
quam pio malefactoribus prosequendis5 fragrante crimine habet, et semper habuit
in omnibus Castris, et Villis sub sui'1 Principatu constitutis, cuiuscumque soli7 exi-
stant,8 aliquam iurisdictionem non exerceat dictus Dom. Rex in quoscumque Clericos
licet malefactores ; Immo si malefactor virtute processus praedicti comprehensus,
Clericus reperiatur, quod remittendus sit suo'1 Ecclesiastico Judici, iuxta canonicas
sanctiones, quas praefatus Dominus Rex dicto casu vult inviolabiliter observari, et
remanere illaesas. Concordato insuper per dictos Dominam Reginam, et Dominum
Cardinalem, quod Praelatis, vel aliis personis Ecclesiasticis, vel eorum ofncialibus,
non impedientibus, seu non resistentibus exercitio dictae Regiae generalis9 iurisdi-
ctionis, prò dictis10 malefactoribus prosequendis,5 quod praefatus Dominus Rex, vel
officiales sui, non possint, nec praesumant sub praetextu dicti processus damnificare,
vel vastare Castra, et bona dictorum Praelatorum, vel personarum Ecclesiasticarum,
quinimo Dominus Rex contrafacientes puniet, prout iura et etiam constitutiones
super dicto processu editae postulant, et requirunt.
Super processu vero pacis, et treguae, de quo, seu cuius extensione dictus
Dominus Archiepiscopus, et Praelati conqueruntur, concordatum est per dictos
Dominam Reginam, et Dominum Cardinalem, quod licet secundum formam consti-
tutionum u expresse Clerici, et personae Ecclesiasticae teneantur ad observandam
formam pacis, et treguae, maxime in constitutione Domini Alphonsi Primi, quae
incipit, Divinar utn, etc. secundum quam non servantes sunt12 eiecti ab ipsa constitu-
tione a pace13 et tregua, quae constitutio fuit edita14 cumeonsensu Archiepiscopi Tar-
raconae, Apostolicae Sedis Legati, et suffraganeorum suorum, prout ex eius lectura
patet, concordatum est, quod declaretur per Dominum Regem, quod non est, nec fuit
intentio Domini Regis, quod ex dictis processibus presbyteri, vel Clerici soluti9 pos-
sint15 trahi ad judicium16 Vicarii, seu alterius Judicis secularis, sed solum moneri,
non tamen iudicialiter ad observantiam formae pacis, et si moniti veniant, et pignora
1 i h Vico om.
• De Vico : « de quo conqueruntur . .
Di Vico om. -et declaratum ». Baluze: ■ deliberatum .
4 Df Vico: « declarat •.
* Baluzk : « persequendis ».
" De Vico: ■ suo ».
i, ni. XL1 ì9 • Di Vico om.
Dovrebbi icguin un « lii » o qualchi cosa di simile.
'In \
'" D praedictis ».
u Di Vico: » consti tutionis ».
i Hi Vico: « sint ».
li"»i XL1 59 » constitutione et pace et treugi ; De Vi nstil utione pace ».
h Di- V« 'i • est edii
" Bai i zi
" Di Vii o ■ ludicem ».
a. 1372 Pietro IV d'Aragona ed il clero tarragonest 135
ponant in posse Vicarii, tanquam sequestri ' utriusque partis, seu mediae personae,
cognitio quaerelae factae contra Clericum, nec civiliter, nec criminaliter poterit, neque
potest per Vicarium, vel alium Ofticialem Regium expediri; sed ad suum Judicem
remitti secundum Canonicas sanctiones. De pignorihus vero restituendis, vel distra-
hendis, fiat, prout per Judicem Ecclesiasticum fuerit declaratum. Si vero Clericus
monitus non haberet pignora tenentia, et iuraret in posse Judicis Ecclesiastici, vel
Vicarii de licentia sui Ordinarii, quod non posset invenire- pignora tenentia, eo3 casti
ipso Clerico se ponente capto in posse Judicis sui, et cauto ' de stando iuri, et indi
catum solvendo, B cum suis clausulis universis" in posse sui Iudicis, ab inveniendo 7
pignora sit liberatus. Concordatimi est 8 insuper per praedictos Dominam Reginam,
et dominum Cardinalem, quod si dictus Clericus, vel alia persona Ecclesiastica, non
vult servare formam pacis, quod Vicarius, vel Judex temporalis, ob hoc non possit
eum in persona, vel in bonis punire; vel alias offendere quoquo modo; sed solum
succedit prò contumacia provisio9 constitutionis videlicet quae propter hoc quia
monitus formam Constitutionis non servat, habet ipsum extra pacem, sic scilicet,
quod damna, si forsan ei darcntur, non posset petere emendar), secundum formam
et privilegium10 pacis. Iura11 tamen sibi12 competentia de iure Canonico, vel civili,
vel alias ex13 Ecclesiastica libertate illa sibi remanent14 illibata, et super illis15 dictis
Clericis,1'5 licet existentibus extra formam pacis, iustitiam facere tenebitur, et faciet,
dieta eiectione17 in aliquo non obstante.
Super eo vero, quod conqueruntur,18 quod ficta suspicione, Praelati, et personae
ecclesiasticae eiiciuntur,19 seu banniuntur de Regno, concordatum est, quod illud (si
unquam factum est) male factum est cum evidenter sit contra Ecclesiasticam liberta-
tem; et est declaratum, quod Dominus Rex declaret,-0 quod in posterum numquam fiat.
Super eo vero, quod conqueruntur de temporalitatibus occupandis etc.21 concor-
datum est, quod Dominus Rex declaret, 2" quod Praelatis, vel aliis personis Eccle-
siasticis facientibus processus Ecclesiasticos in casibus" pertinentibus ad eos de con-
1 Dk Vico : «sceresti ■.
2 Baluze: tornare»; cosi era anche, come prima lezione, in Arm XLI 59 De \'ico : possii .
3 Baluze: ci ..
* Baluze : iurante : cesi aveva, come prima lezione, anche Arm. XLI 59.
'• Arni. XI. I 59 e Bai ivi : « solvi « , nel primo però è corretto in solvendo .
■ Baluze om.
7 Baluze: «tornando » ; cosi era anche, come prima lezione, in Arni. XI. I <9
* Arm. XLI 59 e Balu/e : • Concordato».
' Baluze om.
*-' De Vico: formam privilegii •.
11 De Vico : « [usta •
u Dl Vico om.
13 De Vico om.
" De Vico: « libertale sibi remanente >.
11 De Vico : « ipsis » .
w Baluze: « eeelesiasticis »
" De Vico: « obiectione ».
a Ann. XLI 59 e De Vico: • conqueritnr >,
'* De Vico: quod facta sospensione, Praelati et aliae personae eiiciuntur».
« Ann. XLI 59 e De Vico: « declarat >.
31 Arm. XLI 59 e De Vico om.
M De Vico: «causisi.
136 Pietro IV d'Aragona ed il elevo tarragonese a. 1372
suetudine, vel de iure, non possit de iustitia vel iniustitia se intromittere processuum
praedictorum, nec eos ;id eorundem revocationem per occupationem témporalitatum,
vel alia remedia compellere quovis modo.
Ubi vero evidenter, vel notorie iurisdictio Regia per Praelatos impeditur, qui
per processus suos iurisdictionem impediunt, vel occupant temporalem, tunc non
debent mirari Praelati, si per exercitium suae temporalitatis,1 quam universaliter
habet ■' in universis tetnporalitatibus Regni sui, ad defensionem sui iuris notorii adhi-
bet3 remedia, dudum a suis antecessoribus assuefa.
Ubi vero super hoc, an pertineat notorie, de consuetudine, vel de iure, ad Eccle-
siali!, vel ad Regem iurisdictio, 4 super qua fiunt ' processus, dubitatur, tuncG concorda
tum est, quod communes personae eligantur, videlicet una prò parte Regis, et alia prò
parte Ecclesiae, quae ambae dictum dubium decidere teneantur et sub iuramento infra
tres menses, bona fide, dolo, et fraude cessantibus, providere. Quodsi7 dictae personae
infra dictos tres menses, dictum dubium non potuerint, vel noluerint decidere, s tertium
eligere teneantur, qui cum ambobus, vel eorum altero infra mensem dictum dubium
decidat, et eius decisioni pareatur, sub poena quingentorum marabutinorum, interim
vero processus, qui facti fuerint absque cuiuscunque ,J partis praeiudicio suspendan-
tur, et si facti non fuerint, non fìant, quousque dictum dubium fuerit10 terminatum.
Cum autem, sicut eadem expositio subiungebat, inter Ecclesiasticas, et seculares
Curias Maioricenses, Minoricenses, Juicenses et Sardiniae Insularum, quarum dieta
MaiestasTua, ratione Regni Aragonum, cuius Rex Catholicus existis, Dominusin tem-
poralibus existit, n super correctione, et punitione Clericorum delinquentium, similes
quotidie exoriantur discordiae, et dissensiones, et ob id adeo Clericorum Insularum
huiusmodi delinquendi inoleverit audacia, ut illi nedum horrenda perpetrare audeant
scelera, verum etiam aliis perpetrandi occasionem praebeant, ex quo quam plurima
proveniunt damna, et scandala, quae Insularum praedictarum tranquillum pertur-
bant statum, verum si per ipsam concordiam disposita, prout in eisdem Principatu,
et Comitatu, ac Aragonum Regno, hactenus observata existit,1-' in eisdem observa-
rentur Insulis, profecto scandalis praemissis obviaretur, quare eadem Maiestas Tua,
Nobis humiliter supplicari fecit, quatenus tranquillo statui Insularum huiusmodi, ac
alias in praemissis '3 oportune providere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos
igitur eiusdem Maiestatis Tuae votis annuere volentes, huiusmodi supplicationibus
inclinati, per praesentes statuimus, et ordinamus quod omnia et singula in dieta
I Baliize: superiori tatis >.
li in. XI.l 5<) i- De Vico: « habent .
Aiiii. XI.l 59 correzione ili seconda mano) e De Vico: adhibent».
' De Vico: ad Regiam iurisdictionem .
> De Vico: ih . Baluze • fuerit .
Di V,.. ni.. Balozi Dm. dubitatur».
; De Vico: teneantur bona fide suo iuramento infra tres menses, dolo, ci fraude cessantibus, Quods
Baluze: cessantibus. Proviso <juod si .
» Arm. XLI 59 e Baluze ; ■ terminare .
iniuscuiusqUe >.
1 1 Vico ■ non fuerit >.
il Di Vico om.
uni .
II De Vii o: in primis ».
a. 1375 Gregorio XI ed Edoardo 111 d'Inghilterra 137
concordia contenta, et in1 dictos Clericos delinquentes contentionem iurisdictionis
inter Ecclesiasticos, et seculares Curìas Insularum praedictarum,-' eorumque Offi-
ciales, prout in dictis Principatu, et Comitatibus, et aliis Regni Aragonum huius-
modi partihus:J observantur observentur, et observari debeant in omnibus, ac per
omnia, perinde, ac si dieta concordia inter Curias Insularum illarumque Ofticiales
huiusmodi inita, et facta ipsaeque Insulae in dieta concordia specialiter, et expresse
nominatae fuissent in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque.
Datum Romae apud Sanctum Petrum sub Annido Piscatoris die 20 Martii M. D. LI.
Pontificatus Nostri anno secundo. 4
Dalla minuta del breve di Giulio III in Ann. XLI 59; I. 246-252 (n.° 148) nell'Archivio
segreto Vaticano, ma usando la stampa, che dà il documento in pozzi staccati e senza ordine
e in cui mancano i capoversi e Veruni cum diete» e « Idcireo prelati domini», lattane da
Fr. De Vico, Libro segmido de las leycs y pragmatica* reale* del Reyno de Sanie /la,
Sasser s. a., 313-315 e 323 s.,' introducendo però nel testo numerose correzioni, che non parve
utile rilevare sempre. La lettera di Gregorio XI al cardinale Bertrando e il testo della con-
venzione anche in St. Baluzius, Concilia Galliae Narbonensis, Parisiis lob8, App. 185-190
n. XLII1\ dal quale, oltre a varie lezioni, fu desunta la data del patto primitivo ricavata
dall' istrumento redattone. De Vico 314, lo pone invece al 21 di luglio del 1373, ma una
prammatica di re .Martino del 28 marzo 1409, presso il medesimo De Vico 316, parla della
concordia «contenta in quodam publico instrumento inde coniecto Barchinonae 11. die lunii
anno a Nativitate Domini 1372». L'11 giugno 1372 è dato anche da V. de la Fuente,
Historia eclesidstica de Espana IV-, Madrid 1873, 409.
XXV.
COMPOSIZIONE
FRA GREGORIO XI ED EDOARDO III D'INGHILTERRA.5
Bullae Gregorii XI. Papae, de composi/ione , inter Regeni et Papali/,
per Nuncios ex utraque parte, concordata.
1 settembre 1375.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad luturam rei memoriam.
Eximiae devotionis sinceritas, quam, carissimus in Christo filius noster, Edwardus
Rex Angliae illustris, ad nos et Romanam ecclesiam gerere comprobatur, sublimis
quoque ejus Status eminentia, necnon etiam specialis benivolentiae plenitudo, quam
ad dilectos filios clerum Angliae, infra nostra recumbentes praecordia, gerimus, nos
1 Ai ,ii. XLI 59 <>m. et in . Tanto qui i no in Di Viro il testo lascia in questo punto a desiderare.
- Arni. XLI 59: inter ecclesiasticos el seculatf s iudices predictarum ». »
3 De Vico : praesentibus ■ !
1 Di Vico add. ■ Roma Amuseus . evidentemente in luogo di Rom. Amaseus . In lini. XLI 59 si Legge:
< Stantibus n.irr.it's videtur posse concedi colla arma autografa del card. M. Crescerai.
» Dopo lunghe trattative, nelle quali Gregorio XI ebbe oo porre la sua volontà super certis arti-
cuKs, ìhs patrona/US, regaliam el quedam .ilm una ccclesiarnm regni Anglie concernentibus (presso O. Raynaldus.
138 Gregorio XI ed Edoardo 111 d 'Inghilterra a. 1375
inducunt ut ipsos Regem atque clerum, et illos praesertim ex hujusmodi clero, qui
eidem Regi specialis studio devotionis et fidelitatis adhaerent, favoribus et gratiis,
illis maxime quae conscientiae pacem et animarum salutem respiciunt, muniamus.
Cum itaque, sicut accepimus, in regno Angliae sint quamplures clerici, qui
ex praesentatione seu collatione dicti Regis, prout ad se pertinere dicebat, digni-
tates, parsonatus, officia, canonicatus, et praebendas, et alia beneficia ecclesiastica,
cum cura, et sine cura, infra regnum dictum pacifice possident de praesenti;
Nos, ne dicti clerici, super hujusmodi dignitatibus, parsonatibus, ofticiis, canoni-
catibus, et praebendis, ac beneficiis ipsis, possint imposterum molestari, providere
volentes;
Praedicta omnia dignitates, parsonatus, officia, canonicatus, et praebendas, et alia
beneficia, praemissis clericis, sic ea, ut praefertur, obtinentibus, dumtamen tempore,
quo illa fuerint assecuti, ydonei et habiles essent ad ea obtinenda, etiam si sint dispo-
sitioni apostolicae quomodolibet reservata, et etiam si inter aliquos, ex hujusmodi
pacifice possidentibus, et eorum adversarios, jam defunctos, fuerit alias in palatio
apostolico litigatum, auctoritate apostolica confirmamus;
Eos, si propter illicitam detentionem eorumdem inhabilitatem incurrerant, habi
litando;
Et eos dictorum dignitatum, parsonatuum, officiorum, canonicatuum, et praeben-
darum, et aliorum beneficiorum possessione pacifica, quam nunc obtinent, gaudere
volumus et etiam ordinamus;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confirmationes
seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit, et magis videbitur expedire;
Non obstantibus quibuscumque constitutionibus apostolicis, necnon statutis et con-
suetudinibus ecclesiarum et locorum, in quibus hujusmodi beneficia seu aliqua ex
eis consistunt, contrariis, juramento, confirmatione apostolica, vel quacumque alia
firmitate vallatis, etiam si de illis, et totis eorum tenoribus, esset praesentibus spe-
cialis et expressa mentio facienda.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae confirmationis, habili-
tationis, voluntatis, et ordinationis infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Data apud Villam Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam.
Provida sedis apostolicae benignitas, quietem et pacem subditorum perquirens,
ad ea libenter intendit, per quae dispendia litium, inter personas ecclesiasticas,
valeant evitari.
Ami. Eni. ad .1. ITI, xxi, «1. Mansi VII, Lucae 175'-'. 258 s. e 1. Loserth, Studien .-.iti Kirchetipolitik Englands
mi 14. Jalirhundert I, 120-122 in Sitaungsberichte dei kaiser l. Akademie der Wissensch., philos.-histor. CI;.- i la
Wien 1897 l Abh. <, . pn iso w. n. Hi iss and l. \. Twemlow, Papal Letters voi. IV [Calendar of entries in the
Papal Registers relatitig lo Greal Britain and Treland], London 1902. 111 s., 201 s., 203, 218 s., uhi, 127, i registi .li
lettere del Papa in proposito), nel congresso di Bruges non si inninh, i un accordo parziale consacrato poi da qm^tc
sri bolle, di cui non ho trovalo copia nell'Archivio segreto Vaticano.
1375 Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterre^ 13y
Cum itaque, sicut accepimus, inter nonnullos, quorum aliqui sanctae Romanae
ecclesiae cardinales existunt, et certos alios, super diversis canonicatibus, et prae-
bendis, parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, in regno Angliae con-
sistentibus, in Romana curia lis pendeat de praesenti, videlicet, inter venerabilem
fratrem nostrum Egidium episcopum Tusculan', et dilectum lìlium Ricardum de
Ravenshere, qui se gerit prò arcidiacono Lincoln', super archidiaconatu Licoln', et
inter venerabilem fratrem nostrum Petrum episcopum Porticensem, et dilectum filium
Henricum Wakefeld, qui se gerit pio canonico Sarisbiriensi, super canonicatu et
praebenda ecclesiae Sarisbiriensis;
Et inter dilectum filium nostrum Petrum Sancti Eustachii diaconum cardinalem,
et dilectum filium Ricardum de Raveinshire, qui se gerit prò canonico Eboraccnsi
super canonicatu et praebenda ecclesiae Eboracensis;
Et inter ipsum Petrum cardinalem, et dilectum filium Wilhermum BorstaU, qui
se gerit prò rectore parochialis ecclesiae de Hoghton, Dunelmensi dioecese, super
eadem parochiali ecclesia de Hoghton;
Et inter, dilectos filios, Hugonem Arlam, in Romana curia procuratorem, et
loh.innem de Scleford, qui se gerit prò canonico ecclesiae de Ripon, Eboracensi
dioecese, super canonicatu et praebenda ipsius ecclesiae de Ripon;
Et inter, dilectos filios, Hugonem Peregrini, canonicum Petragoricensem, et
Ricardum Vouter, qui se gerit prò thesaurario ecclesiae Lichfeldensis, super thesau-
raria ejusdem ecclesiae Lichfeldensis;
Et inter Hugonem Peregrini praedictum, et Johannem Fordham, qui se gerit prò
canonico Lincolniensi, super praebenda ecclesiae Lincolniensis;
Et inter Johannem de Prowhu de Pedemontium clericum Taurinensis dioecesis,
et Thomam de Ergrave, qui se gerit prò canonico ccclesiae de Howden, dictae
Eboracensis dioecesis, super canonicatu et praebenda ejusdem ecclesiae de Howden;
Et inter Johannem de Prowhu de Pedemontium praedictum, et Ricardum de
Veverley, qui se gerit prò canonico Lincolniensi, super canonicatu et praebenda eccle-
siae Lincolniensis;
Et inter Ricardum Neuton clericum Lincolniensis dioecesis, et Walterum Malet,
qui se gerit prò rectore parochialis ecclesiae de Waynflet, dictae Lincolniensis dioe-
cesis, super parochiali ecclesia de Waynflet praedicta;
Qui quidem, Henricus Wakefeld, Ricardus de Raveinshere, Wilhermus Borstal,
Johannes de Scleford, Ricardus Vouter, Johannes Fordham, Thomas de Ergrave,
Richardus de Veverley, et Walterus Malet praemissa beneficia ex titulo regio tenere
dicuntur;
Nos, volentes super hiis providere, praefatis episcopis, Petro Sancti Eustachii
diacono cardinali, Hugoni Arlam, Hugoni Peregrini, Johanni de Prowhu de Pede-
montium, et Ricardo Neuton, super archidiaconatu, thesauraria, canonicatibus et
praebendis, ac parochialibus ecclesiis supradictis, de plenitudine potestatis perpe-
tuum silentium imponimus, ac eorum adversarios praedictos in omni jure et ad omne
jus quod praefatis episcopis, Petro Sancti Eustachii diacono cardinali, Hugoni Arlam,
Hugoni Peregrini, Johanni de Prodhou1 de Pedemontium, et Ricardo Neuton in dictis
140 Gregorio XI ed Edoardo 111 d'Inghilterra a. 1375
archidiaconatu, thesauraria, canonkatibus, et praebendis ac parochialibus Eccle-
siis, seu ad ea quomodolibet competebat seu competere poterat, etiam si sint dispo-
sitioni apostolicae quomodolibet reservata, apostolica auctoritate surrogamus;
Dictumque jus eis conferimus, et de ilio etiam providemus;
Ipsisque, Ricardo de Ravenshere, Wilhermo Borstal, Johanni de Scleford, Ricardo
Vouter, Johanni Fordham, Thomae de Ergrave, Ricardo de Veverley, et Valtero,
praedicta beneficia confirmamus;
Eos, si propter illicitam detentionem eorundem inhabilitatem incurrerint, habi-
litando;
Et eos dictorum archidiaconatus, thesaurariae, canonicatuum, et praebendarum, ac
parochialium ecclesiarum possessione pacifica gaudere volumus et etiam ordinamus;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confirma-
tiones seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit et magis videbitur
expedire ;
Non obstantibus quibuscumque constitutionibus apostolicis, necnon statutis et
consuetudinibus ecclesiarum et locorum, in quibus hujusmodi beneficia seu aliqua
ex. eis consistunt, contrariis, juramento, confirmatione apostolica, vel quacumque
alia firmitate vallatis, etiam si de illis, et totis eorum tenoribus, esset praesentibus
specialis et expressa mentio facienda.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae surrogationis, collationis,
provisionis, confirmationis, voluntatis, et ordinationis infringere, vel ei, ausu teme-
rario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Data apud Villam novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam. •
Super universas orbis ecclesias a Domino constituti, circa earum commoda, et
gregis dominici, nobis in eis commissi, custodiam libenter, prout tenemur, ex debito
vigilis speculatoris officium adhibemus, et ad ea quae animarum salutem, ecclesia-
rum ipsarum bonum statum, et fidelium tranquillitatem respiciunt, studiis totis inten-
dimus, intensis desideriis laborando ut ecclesiae ipsae et loca ecclesiastica pastoribus
gubernentur ydoneis, et canonico titulo teneantur, omnisque tollatur occasio per
quam possit contrarium provenire.
Olim siquidem, felicis recordationis, Urbanus Papa V., praedecessor noster, certis
ex causis, locorum metropolitanis, et eorum suffragane!» universis, regni Angliae,
suis literis, in virtute sanctae obedientiae, et sub exeommunieationis poena, quam,
si ejus mandatis non obedirent, eos incurrere voluit ipso facto, praecipiendo dedit in
mandatis, ut infra unum mensem, a receptione dictarum literarum computandum,
singuli eorum per se, vel suum vicarium in spiritualibus generalem, in sua ecclesia
cathedrali, generali synodo congregata;
Universos et singulos clericos, et ecclesiasticas tam seculares quam regulares
personas, in sua civitate et dioecese commorantes, prioratus, dignitates, parsonatus,
a. 1375 Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterra 141
administrationes, ecclesias, canonicatus, et praebendas, praestimonia, et alia quae-
cumque beneficia, cum cura, vel sine cura, ac officia perpetua ecclesiastica, aut alia
ipsius praedecessoris, aut aliarum curarum ecclesiasticarum, quocumque nuncupa-
rentur nomine, obtinentes, vel auctoritate apostolica expectantes, necnon habentes
capellanias,commensales,seu alia officia Romanae curiae, cum beneficio, seu beneficiis,
aut officiis ecclesiasticis seu curarum ecclesiasticarum perpetuis, cujuscumque status,
ordinis, vel conditionis existerent, peremptorie monere curarent, districte man-
dantes;
Quod, infra unum mensem, a monitione hujusmodi computandum, hujusmodi,
eorum prioratuum, dignitatum, personatuum, administrationum, ecclesiarum, canoni-
catuum, praebendarum, praestimoniorum, et beneficiorum, ac officiorum nomina,
necnon qualitates et taxationes, si ad decimam essent taxata, seu quantum, prò eis
prò decima solvi consuevit, alioquin eorum veros et comunes sine fraude valores,
expectationes quoque, necnon capellanias, et officia perpetua supradicta, una cum
beneficiis eisdem praedictis, metropolitanis, et suffragali eis, in scriptis dare, particu-
lariter, et distincte exhiberent atque traderent;
Alioquin omnes et singuli, qui praefatis ipsorum metropolitanorum et suffraga-
aeorum, ymo apostolicis monitioni et mandato, rationabili causa cessante, quam infra
dictum terminum, coram eisdem metropolitanis et suffraganeis singulis, seu eisdem
vicariis, prout eisdem suberant, seu in ipsorum civitatibus et dioecesibus commora-
bantur, allegare tenerentur, non parerent cum effectu, hujusmodi eorum prioratibus,
dignitatibus, personatibus, administrationibus, ecclesiis, canonicatibus, et praebendis,
praestimoniis, beneficiis, expectationum gratiis, capellaniis, et officiis perpetuis exnunc
ipso facto perpetuo essent privati;
Ipsorum prioratuum, dignitatum, parsonatuum, administrationum, ecclesiarum,
canonicatuum, praebendarum, praestimoniorum, beneficiorum, et officiorum disposi-
tione eidem praedecessori specialiter reservata;
Et tam idem Urbanus, quam nonnulli alii, nostri et ipsius Urbani praedecessores.
Romani pontifices, quamplures speciales reservationes, edam cum appositione decreti,
de nonnullis dignitatibus, parsonatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus, et
praebendis, parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, saecularibus et
regularibus, in praedicto regno Angliae, consistentibus, fecerunt, quibus nec nos nec
praedecessores ipsi usi sumus;
Et, sicut accepimus, quamplures hujusmodi reservationes et decreta ignorantes,
nonnulla ex dignitatibus, parsonatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus, et
praebendis, parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, hujusmodi, alias
canonice fuerunt assecuti;
Nos igitur, in praemissis salubriter providere volentes, praemissam generalem
reservationem, per dictum Urbanum, ut praemittitur, factam, et etiam quascumque
speciales reservationes per Urbanum, et alios praedecessores nostros praedictos, de
dignitatibus, parsonatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus, et praebendis,
et parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, secularibus et regularibus,
in praedicto regno Angliae consistentibus, quibus nec nos nec ipsi praedecessores
usi sumus, ut praefertur, auctoritate apostolica, tenore praesentium, revocamus, cas-
samus, irritamus, annullamus, ac viribus vacuamus;
1 1> Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterra a. 1375
Ac hujusmodi dignitates, parsonatus, administrationes, officia, canonicatus, et
praebendas, parochiales ecclesias, et alia beneficia ecclesiastica, secularia et regu-
laria, illa obtinentibus, dumtamen ea alias fuerint canonice assecuti, etiam si sint
dispositioni apostolicae quomodolibct reservata, auctoritate apostolica confirmamus ;
Eos, si propter illicitam detentionem eorumdem, inhabilitatem incurrerant, habi-
litando;
Et eos dictorum dignitatum, personatuum, administrationum, officiorum, cano-
nicatuum, et praebendarum, parochialium ecclesiarum, et aliorum beneficiorum, secu-
larium et regularium, possessione pacifica gaudere volumus et etiam ordinamus;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confirnia-
tiones, seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit et magis videbitur
expedire ;
Non obstantibus quibuscumque constitutionibus apostolicis, necnon statutis et
consuetudinibus ecclesiarum et locorum, in quibus huiusmodi beneficia, seu aliqua
ex eis, consistunt, contrariis, iuramento, confirmatione apostolica, vel quacumquc
alia firmitate vallatis, etiam si de illis, et totis eorum tenoribus, esset praesentibus
specialis et expressa mentio facienda.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae revocationis, cassationis,
irritationis, annullationis, vacuationis, confirmationis, habilitationis, voluntatis, et ordi-
nationis, infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Data apud Villani Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
*
* *
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam.
Hodie, certis ex causis moti pariter et inducti, nonnullis personis ecclesiasticis
regni Angliae, quarum aliquae ex praesentatione seu titulo regio, aliquae vero dispo-
sitioni apostolicae per, foelicis recordationis, Urbanum Papam V., praedecessorem
nostrum, dum personas ecclesiasticas praefati regni Angliae moneri mandavit, ut
nomina beneficiorum suorum, ipsorumque qualitates, locorum dioecesanis traderent,
generaliter reservata, beneficia ecclesiastica alias canonice fuerint assecutae, et non-
nullae, ex huiusmodi personis ecclesiasticis, tunc expressis, super certis beneficiis
ecclesiasticis, in palatio apostolico litigabant, ipsorum adversariis prius silentio impo-
sito, hujusmodi beneficia duximus confirmanda;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confìrma-
tiones seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit et magis videbitur
expedire, prout in diversis nostris, inde confectis, literis plenius continetur;
Volentes igitur huiusmodi personas ecclesiasticis favoribus prosequi gratiae
amplioris, omnes et singulos fructus, per eas ex praemissis beneficiis, per nos eis, ut
praemittitur, sic generaliter confìrmatis, indebite perceptos, et etiam primam annatam,
quam de huiusmodi fructubus, ratione confirmationis seu provisionis novae, camerae
ipnstolicae solvere tenercntur, auctoritate apostolica eis remittimus et donamus.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae remissionis et donationis
infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterra 143
Si quis autem hoc attemptare pracsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Data apud Villani Novam Avinionensis dioecesis, kal. Seplembris, pontificatus
nostri anno quinto.
*
* *
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad tuturam rei memoriam.
Ad ea, ex apostolicae servitutis officio, libenter intendimus, per quae ecclesia-
sticarum et aliarum personarum securitas procuratur.
Sane nuper accepimus quod, durantibus guerris inter, carissimos in Christo
lilios nostros, Edwardum Anglorum et Carolum Francorum Reges illustres, Anglici,
qui, ut apud sedem apostolicam personaliter compareant, quandoque citantur, pro-
pter viarum discrimina ad sedem ipsam commode personaliter venire non possunt ;
Nos igitur, in praemissis salubriter providere volentes, ut nullus, de Anglia, in causis,
apud dictam sedem motis vel movendis, in antea, usque ad triennium, a data praesen-
tium computandum, personaliter comparere teneatur, neque ad id a quoquam com-
pelli possit, auctoritate apostolica, tenore praesentium, concedimus, de gratia speciali;
Ac volumus quod causae, motae et apud dictam sedem iam pendentes, in
quibus personales citationes sunt decretae, in statu, in quo sunt, apud sedem ipsam,
absque personali citatione, remaneant;
Et monendae,1 in quibus alterarti partium personaliter citari concedetur, in par
tibus citramarinis, Brugis videlicet, Turnacensi dioecesi, vel aliis locis, eisdem An-
glicis tutis et Angliae vicinis, committantur.
Quodque, si actores, absque personali citatione, apud sedem praedictam litigare
velint, id eis liceat, prout justitia suadebit.
Et insuper volumus quod, si infra hujusmodi triennium pax inter dictos Reges,
quod concedat Altissimus, firmata fuerit, et in ipsorum regnis publice proclamata,
cesset praesens privilegium eo ipso.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae concessionis et voluntatis
infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Data apud Villam Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
*
* *
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, Cantuariensi
et Eboracensi archiepiscopis, eorumque suffraganeis, salutem et apostolicam benedi-
etionem.
Nuper ad nostrum pervenit auditum quod aedificia quamplurium canonicatuum
et praebendarum, dignitatum, personatuum, officiorum, parochialium ecclesiarum, et
aliorum beneficiorum ecclesiasticorum, quae nonnulli ex venerabilibus fratribus
nostris sanctae Romanae ecclesiae cardinalibus in vestris civitatibus et dioecesibus
obtinent, ob defectum reparationum minantur ruinam, et de ipsorum aedificiorum
totali destructione timetur, nisi in hiis provideatur de remedio oportuno :
144 Concordati di Costanza a. 1418
Quocirca fratemitati vestràe per apostolica scripta committimus et mandamus,
quatinus vestrum singuli, in vestris civitatibus et dioecesibus, vocatis procuratoribus
dictorum cardinalium, hujusmodi beneficia obtinentium, et aliis qui fuerint evocandi,
super praemissis reparationibus quod justum fuerit, simpliciter et de plano et sine
strepitìi et figura judicii, appellatione remota, auctoritate apostolica decernatis;
Facientes quod decreveritis per censuram ecclesiasticam firmiter observari.
Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio, vel timore subtraxerint,
censura simili, appellatione cessante, compellatis ventati testimonium perhibere.
Et insuper de reparationibus praedictorum aedificiorum, quae in antea immine-
bunt, faciendis, hujusmodi procuratores dictorum cardinalium ad eas faciendas, prout
justum fuerit, appellatione remota, praedicta auctoritate, consimili censura, compel-
latis, non obstantibus si eisdem procuratoribus, vel quibusvis aliis, communiter vel
divisim, a praedicta sit sede indultum quod interdici, suspendi, vel exeommunicari
non possint per literas apostolicas, non facientes plenam et expressam, ac de verbo
ad verbum, de indulto hujusmodi mentionem; praesentibus post triennium minime
valituris.
Data apud Villam Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatùs
nostri anno quinto.
Da Th. Rymer, Foedera accuranttbus J. Calf.y et Fr. Holbrooke III, n, Londini 1830,
1037-1039, ma adottata in qualche punto la ragionevole interpunzione della ed. sec. studio
G. Holmes VII, Londini 1728, 83-87.
XXVI.
CONCORDATI DI COSTANZA.
1418.
1. - Colla Spagna.
Universis et singulis Joannes miseratione divina episcopus Ostiensis, sanctae
Romanae ecclesiae cardinalis et vice-cancillarius, salutem in Domino, et ' praesen-
tibus fidem indubiam adhibere. Si2 juxta laudabilem antiquorum sententiam et pro-
vidum sapicntum consilium dignum est, ea quae majorum consultissima providentia
in subditorum gratiam et commoda geruntur scripturae testimonio redigere; dignum
per consequens est et rationi consentaneum ut adeo nota fiat eorum veritas quod
inde, nec desit pacificis opportuna provisio, nec usquam perversis sub ignorantia
variandi suprema :| facilitas relinquatur. Cum itaque nuper inter Sanctissimum in
Christo Patrem et Dominum nostrum Dominum Martinum divina providentia Papam
quintum, et revcrendos Patres praelatos, nec non egregios et circumspectos viros amba-
1 1 i v,.\ . in Domino. El .
in idhibere si •.
V. i i om oi.i in colla Frani ia e colla Gì rmania (qui sotto, n. 2, 3).
a. 1418 Concordati di Costanza 14.~>
sciatores, procuratores, doctores et magistros, caeterosque venerabilem nationem
Hispanicam in generali Constantiensi concilio repraesentantes et facientes nonnulla
capitula concordata et ab utraque parte sponte subscripta, necnon de dicti domini
nostri Papae mandato in libro Cancellariae sanctae Romanae ecclesiae, in quo Roma-
norum Pontificum constitutiones solent conscribi ad tilt uram rei certitudinem, nobis
operam dante, prout ad nostrum spectat officium, conscripta fuerunt, adjecto quod
sub nostrarum litterarum testimonio indigens quisque sibi testimonium sumere valeat
in toto vel in ea parte qua indigeret eorumdem. Nos ad reverendorum, spectabilium
et circumspectorum Patrum et dominorum ambasciatorum et oratorum serenissimi
Principis domini Joannis regis Castellae instantiam capitula hujusmodi sicut praefer-
tur1 concordata et sponte suscepta ex integro ex libro praedicto de verbo ad
verbum transcribi fideliter et praesentibus annotati tecimus, quorum tenor sequitur
in hunc modum :
De mimerò et qualitate dominorum cardinalinm.
Statuimus ut deinceps numerus Cardinalium sanctae Romanae ecclesiae adeo
sit moderatus quod- nec sit gravis ecclesiae, nec superflua numerositate vilescat, qui
de omnibus partibus christianitatis proportionaliter quantum lied poterit assumantur,
ut notitia causarum et negotiorum in Ecclesia emergentium facilius haberi possit, et
aequalitas regionum in honoribus ecclesiasticis observetur, sic tamen quod numerum
viginti quatuor non excedant; sint autem viri in scientia, moribus, et rerum expe-
rientia excellentes, doctores in theologia aut in jure canonico vel civili, praeter
admodum paucos qui de stirpe regia vel ducali, aut magni principis oriundi existant,
in quibus competens litteratura sufficiat; non fratres aut nepotes ex fratre vel sorore
alicujus cardinalis viventis, nec de uno ordine mendicantium ultra unum, nec cor-
pore vitiati, nec alicujus criminis aut infamiae nota respersi, nec fiat eorum electio
per auricularia vota solummodo, sed etiam cum Consilio cardinalium collegialiter, 3
sicut in promotionibus episcoporum fieri consuevit, qui modus etiam observetur
quando aliquis ex cardinalibus in episcopum assumetur. Nisi dominus noster prò
utilitate ecclesiae et de Consilio majoris partis cardinalium aliter usque ad duos prò
semel dumtaxat duxerit providendum.
De reservationc et collatione benefìciornm.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus Quintus super provisionibus eccle-
siarum, monasteriorum, ac beneficiorum saecularium et regularium quorumcumque
non utetur aliis reservationibus quam juriscripti et constitutionis Execrabilis, et Ad
regimen ecclesiae, modilkatae i ut sequitur : Ad regimen ecclesiae generalis quamquam
immeriti superna disposinone vocati ' in nostris desideriis gerimus, ut debemus, quod
1 Tejada: cprofertur .
- Tejada : » qui ».
■ Tejada : « collegiatur ».
4 Tejada om.
6 11 Ood. Palat. 647 qui reca: etc. prout in reformacione germanice et gallicane nacionum prescriptum est usque
ad illas dictiones circa fìnem positas scilicet " dicto quinquennio durante „ |\. p. 147, l. 15 s.t. Et pust hoc sequitur:
"Alias antem consti tuciones ,, , etc, Cosi anche il Coti. Vatic. 2665.
Ub Concordali dì Costanza a. 1418
per nostrae diligentiae studium ad quarumlibet ecclesiarum et monasteriorum regi-
mina et alia beneficia ecclesiastica juxta divinum beneplacitum et nostrae intentionis
attedimi viri assumantur idonei qui praesint et prosint committendis eis ecclesiis,
monasteriis et beneficiis praelibatis. Praemissorum namque consideratione inducti et
suadentibus nobis aliis rationabilibus causis nonnullorum praedecessorum nostrorum
romanorum pontincum vestigiis inhaerentes omnes patriarchales, archiepiscopales,
episcopales ecclesias, monasteria, prioratus, dignìtates, personatus, et officia, necnon
canonicatus et praebendas et ecclesias ceteraque beneficia ecclesiastica, cum cura
vel sine cura, saecularia et regularia quaecumque et qualiacumque fuerint, etiam
si ad illa personae consueverint, vel debuerint per electionem vel quemvis alium
modum assumi, nunc apud sedem apostolicam quocumque modo vacantia et in poste-
rum vacatura, nec non per depositionem vel privationem seu translationem per Nos
seu auctoritate nostra factas et in antea faciendas ubilibet. Nec non ad quae aliqui
in concordia, seu discordia electi vel postulati fuerint, quorum electio cassata seu
postulatio ' repulsa vel per eos facta renuntiatio et admissa auctoritate nostra exti-
terit, seu quorum electorum vel postulatorum et in antea eligendorum seu postulando-
rum electionem cassati vel postulationem repelli aut renuntiationem admitti per Nos
vel auctoritate nostra contigerit apud sedem apostolicam vel alibi ubicumque etiam per
obitum cardinalium ejusdem romanae ecclesiae ac officiariorum dictae sedis quamdiu
ipsa officia actualiter tenebunt, videlicet vice-cancellarii, camerarii, septem nota-
riorum, auditoris litterarum contradictarum et apostolici palatii- causarum audito-
rum, correctoris,3 centum et unius scriptorum litterarum apostolicarum, et viginti
quatuor poenitentiariae praefatae Sedis et viginti quinque abbreviatorum. Nec non
verorum commensalium nostrorum, et aliorum viginti quinque Cappellanorum sedis
ejusdem in pitaffio descriptorum ; et etiam quorumcumque legatorum seu collectorum
in terris romanae ecclesiae, rectorum et thesaurariorum seu missorum hactenus vel
deputandorum seu mitfendorum in posterum vacantia et in antea vacatura, ubicum-
que dictos legatos vel collectores seu rectores aut thesaurarios ante quam ad roma-
nam curiam redierint seu venerint rebus eximi contigerit ab humanis. Nec non quo-'
rumlibet prò quibuscumque negbtiis ad romanam curiam venientium vel recedentium
ab eadem, si in locis a dieta curia ultra duas dietas legales non distantibus jam forsan
obierint, vel eos in antea transire de hac luce contigerit. Etiam simili modo quorum-
cumque curialium peregrinationis, infirmitatis aut recreationis seu alia quacumque
causa ad quaevis loca secedentium, 4 si antequam ad dictam curiam redierint in locis
ultra duas dietas ab eadem curia ut praemittitur non remotis, dummodo eorum pro-
prium domicilium non existat jam forsan decesserint vel in posterum eos contigerit
de medio submoveri, nunc per obitum hujusmodi vacantia vel in posterum vacatura.
Rursus monasteria, prioratus, decanatus, dignitates, personatus, administrationes,
officia, canonicatus, praebendas et ecclesias, ceteraque beneficia ecclesiastica saecu-
laria et regularia cum cura vel sine cura, quaecumque et qualiacumque fuerint,
etiam si ad illa consueverint vel debuerint per electionem et quemvis alium modum
1 Tfjapa om.
• palatii, causarum .
I bjada, ma dovrà rrectoi um
1 1 haiia dei edi unum .
a. 1418 Concordati <li Costanza 147
assumi quae promoti ' per nos vel auctoritate nostra ad patriarchalium, archiepisco-
palium et episcopalium ecclesiarum, nec non monasteriorum regimina obtinebant
tempore promotionum de ipsis factarum nunc quocumque modo vacantia seu in
posterum cacatura. Nec non etiam quae per assecutionem pacitìcam quorumcumque
prioratuum, personatuum, officiorum, canonicatuum, praebendarum ecclesiarum et
benefìciorum aliorum per Nos seu auctoritate nostrarum litterarum immediate colla-
torum seu conferendorum, praeter quam si virtute gratiae expectativae assecutio
fiat, nunc vacantia et in antea vacatura piena sub praemissis omnibus et singulis
cum fratrìbus nostris'-' collatione praehabita et matura deliberatione secuta ordina-
tioni, dispositioni ac provisioni nostrae usque ad quinquenium de ipsorum fratrum
nostrorum Consilio auctoritate apostolica reservamus, decernentes.ex nunc irritum
et inane si secus super praemissis et quolibet eorumdem per quoscumque quavis aucto-
ritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Non obstantibus quibuscumque
consuetudinibus a praedecessoribus nostris romanis pontificibus editis quatenus obsi-
stere possent super enarratis articulis vel alicui seu aliquibus eorum dicto quinquenio
durante. Alias autem constitutiones et reservationes contrarias per Nos factas seu3
in cancellaria servati mandatas quoad beneficia in futurum vacatura revocantes.
In caeteris vero ecclesiis et abbatiis fient electiones canonicae. De abbatiis autem
sedi apostolicae immediate non4 subjectis quorum fructus secundum taxationem
decimae centum librarum turonensium parvorunr' valorem annuum6 non excedunt
fiant confirmationes aut provisiones canonicae per illos ad quos alias pertinet, nec
communia seu : minuta servitia prò eis solvantur. De abbatiis vero excedentibus
summas praedictas, nec non cathedralibus ecclesiis electiones ad sedem aposto-
licam deferantur,8 quas ad tempus constitutum in constitutione Nicolai tertii quae
incipit Cupientes Papa expectet; quo facto si non fuerint praesentatae vel si prae-
sentatae minus canonicae fuerint, Papa provideat; si vero canonicae fuerint, Papa9
eas confirmet nisi ex causa rationabili et de fratrum Consilio aliter duxerit provi-
dendum. Proviso quod,1" confirmati ac provisi per Papam" nihilominus metropolitano
et aliis praestent debita juramenta, et alia ad quae de jure vel consuetudine tenentur.
De ceteris autem beneficiis salvis1-' reservationibus jam dictis, majoribus dignitatibus
post pontificalem in cathedralibus et principalibus in collegiatis et in prioratibus,
decanat'ibus seu praeposituris conventualibus habentibus numerum decem religio-
sorum aut supra jure ordinario provideatur per praelatos et alios provisores infe-
riores 1:ì ad quos alias pertinet, nec computentur in turno seu vice eorum. De aliis
1 Tejada: promitti .
- Tejada: ■• nostri Ini- :
3 1 Codici Vaticani: -ed ».
■ I Cottici Vaticani om.
■ Tejada : [priorum) ».
0 Tejada : « omnium .
: Cod Palai. C47 : aut •.
1 li un electionibus ad sedem apostohcam dcfertur».
' Cod. Palai. 647 om. provideat-Papa •'
l" Tejada: « Provisique ».
11 Cod. Palai. 647 : «ipsum ».
'- Tejada aliis ».
" Cod. Palai 647 oro
148 Concordati di Costanza a. 1418
quibusi umque dignitatibus, officiis et beneficiis medietas sit in disposinone Papae,
alia medietas in dispositene collatorum patronorum, ac instituentium ordinariorum
seu provisorum, et alternatis vicibus unum cedat apostolico, et aliud eollatori patrono
aut provisori; ita quod per quamcumque ' reservationem seu affectionem '-' aut prae-
rogativas ultra pracdictas vel alias dispositiones apostolicas seu gratias expectativas
non fiat collatori patrono vel provisori praejudicium in dieta medietate. Ubi autem
in his quae cadent sub expectativis non apparet aliquis expectativus intra mensem
legitime acceptans et provisus, intra tres menses collatorem seu ejus vicarium certi-
licans a die notae vacationis in loco beneficii, is ad quem pertinet conferat seu
disponat, nec ei computetur in sua vice. Item beneficia vacantia per resignationem
simplicem, non cadent3 sub expectativis et ista et illa quae ex causa permutationis
conferentur neutri parti computentur.
De annatis et communibus servitiis.
De ecclesiis et monasteriis virorum dumtaxat vacantibus et vacaturis sol-
vantur prò fructibus primi anni a die vacationis summae pecuniae in libris camerae
apostolicae taxatae quae communia servitia nuncupantur, si quae vero excessive
taxatae sint juste retaxentur, et providebitur 4 specialiter in gravatis regionibus
secundum qualitatem rerum, temporum et regionum ne nimium pruegraventur, ad
quod dabuntur commissarii qui diligenter requirant et retaxent; taxae autem prae-
dictae prò media parte infra annum a die habitae possessionis pacificae totius vel
majoris partis solvantur, et prò media parte alia infra sequentem annum ; et si infra
illud tempus bis vel pluries vacaverit, semel tantum solvetur, nec debitum hujus-
modi in successorem in ecclesia vel monasterio transeat. De ceteris autem dignita-
tibus, personatibus, officiis et beneficiis saecularibus et regularibus quibuscumque
quae auctoritaté sedis apostolicae conferentur/' vel providebitur de iisdem praeter
quam vigore gratiarum expectativarum aut causa permutationis solvetur '• annata
juxta dispositionem Extravagantis Siiscepti regiminis infra annum, et debitum hujus-
modi in successorem in beneficio non transeat. De beneficiis quae valorem viginti
quatuor florenorum de camera non excedunt nihil solvatur, nec de collatis7 per ordi-
narium, debitis omnibus praeteriti temporis usque ad assumptionem domini nostri
communium servitiorum et annatarum prò medietate relaxatis, solventibus aliam
medietatem infra sex menses a die publicationis. Item non intendit dominus noster,
nec vult quod gratiae expectativae se extendant ullo modo ad officia claustralia
quorum fructus, etc, quadringentarum librarum turonensium valorem annuum non
excedunt, nec etiam ad hospitalia, xenodochia, eleemosynarias vel leprosarias, nec
computentur in turno seu vice collatorum aut provisorum.
' Tfiaoa: « itaque per quamquam
I i iaI'.i assi vtiiim m ■.
DA: ■ Milani ..
' 'hit. 647 : pi
ilal. 647. • conferafltur ■
' Ci/, l'alni. i>47 : • solvatur».
a. 141* Concordati di Costanza 149
De causis in curia romana tractandis vel non.
Causae quae ad forum ccclesiasticum de jure vel consuetudine non pertinent,
per curiam romanam non recipiantur de illis cognoscendo in ipsa vel extra com-
mittendo, nisi de consensu partium; quae vero ad forum ecclesiasticum, ut prae-
mittitur, pertinent, et de jure sunt per appellationem aut alias ad romanam curiam
legitime devolutae aut de sua natura in illa curia tractandae, tractentur in ea,
caeterae committantur in partibus, nisi forte prò causarum aut personarum quali-
tate illas tractare in curia expediret prò justitia consequenda, vel de partium con-
sensu, tractarentur in curia. Matrimoniales tamen causae1 in prima instantia praeter2
per appellationem non committentur :; in curia, nisi in casibus proxime dictis. Itcm
ad refroenandum appellationcs frustratorias quae ante definitivas sententias inter-
ponuntur, ordinamus quod injuste seu frivole appellantcs ab interlocutoria ultra
condemnationem expensarum, damnorum et interesse quindecim florenorum, si
appellano interponatur in curia, et in viginti si de partibus ad curiam parti appel-
latae contempnetur, et quod super eadem interlocutoria vel gravamine secundo
appellare non liceat nisi haberent vim deffinitivae.
De commendis.
Ordinat idem dominus noster Papa quod in posterum monasteria aut magni
prioratus conventuales, quae vel qui consueverunt habere octo religiosos in con-
ventu, officia claustralia, dignitates majores post pontificales nulli praelato etiam
Cardinali dentur in titulum seu commendam nisi propter urgentem necessitatem
ad succurrendum capiti scilicet Ecclesiae vel monasterio superiori de membris
Papa4 aliter censeret faciendum. Idem de hospitalibus, zenodochiis et leprosariis.
Idem de beneficiis non ascendentibus valorem quinquaginta florenorum oneribus
supportatis. ' Una autem ecclesia etiam metropolitana uni cardinali vel Patriarchae
credi" poterit provisionem aliam non habenti sufficientem. Ubi vero aliqui praelati
essent expulsi sine culpa sua a praelaturis suis vel adeo diminuti quod non pos-
sent commode " vivere tunc Papa eis rationaliter provideat.
De indulgentiis.
Circa articulum indulgentiarum habita deliberatione matura nihil intendimus
circa eas innovare seu ordinare.
Item sanctissimus dominus noster et venerabilis Natio Hispanica voluerunt et
protestati sunt quod per ordinationem ets observantiam omnium et singulorum prae-
missorum nullum jus novum alicui eorum quaeratur, aut praejudicium aliquod eis
vel alteri ipsorum generetur, ut auctoritate apostolica et suprema potestate semper
1 Cod. Paint. 647 om. • consequenda-causae •!
- Cod. Paini. 647 om.
■ Cod. Palai. 647: « cummittantur •.
■ Tejada: « et membris, nisi Papa .
5 Cod. Vhidob. om. « leprosariis-oneribus ».
<■ Cod. Palai. 647: comedi .
: Cod. Palai. 647: ■omnimode».
1 I Codili Vaticani: » <•< u ».
150 Concordati di Costanza a. 1418
salvis1 atque illibati» remanentibus, salvis capitulis Narbonensibus et decretis illa
i oncernentibus ipsa - venerabilis :1 natio sub apostolica protectione et paterno regi-
mine Sanctissimi* domini nostri immunitatibus atque privilegiis suis salvis tranquil-
lam agens vitam, liberius Deor> possit famulari, semper parata ad devota obsequia
ipsius domini nostri; et quod sic tolerentur usque ad quinquennium proximum dum-
taxat. Et cuilibet volenti habere capitula praedicta vel aliquod eorum in forma
authentica et sub sigillo domini vicecancellarii dentur taliter quod fidem facere
possint in judicio quocumque et extra, et expedientur 6 litterae gratis.
Haec itaque universitati vestrae tenore praesentium firmiter attestantes easdem '•
nostras praesentes litteras in horum fidem et testimonium praefatis ambasciatoribus
et oratoribus concessimus nostri sigilli munimine roboratas. Datum Constantiae pro-
vintiae Maguntinae in domo habitationis nostrae sub anno a nativitate Domini mil-
lesimo quadringentesimo decimo octavo. Indictione undecima, die vero tertia decima
mensis Maii, pontificatus dicti domini nostri Papae anno primo.
Da J. Tejada y Ramiro, Coleccion completa de concordatos espaùoles [Coleccion de
cdnones y de todos los concilios de la Iglesia de Espana y de America T. VII) Madrid 1862,
9-16, collazionati il Cod. Palai, lat. 647, f. 120v-122v e il Cod. Vatic. lai. 2665, f. 146 (Biblioteca
Vaticina), che contiene soltanto i paragrafi sui Cardinali e sulle indulgenze. In fine di
ambo i codici, che non danno al principio e alla fine (ma v. n. 1 di p. 151) la lettera del vice-
cancelliere, cardinale Giovanni d'Ostia, premessa la notizia: « Collacio facta per me Iohan-
nem Fernandi Archidiaconum de Grado cum originali copia subscripta manu propria
domini patriarche constantinopolitani », è detto che furono - Lecte et publicate Gebennis in
audientia publica literarum contradictarum » il venerdì 17 giugno. Fu tenuto conto di
quanto comunica A. Chroust in Deutsche Zeitschri/t /tir Geschichtswissenschaft di L.
Quidde IV (1890), 10 s., dal Cod. Vindob. lat. 5474.
2. - Colla Francia.
Copia certarum Coustitutiouiun, in Concilio generali Constautiensi factarum, quae
fuerunt praesentatae in curia Parlamenti regi/' Parisiensis, per dominimi Mar-
tin uni Episcopum Atrebatensem, anno Domini MCCCCXVIII. die X. Mensis /unii;
sed non acceptatae per eantdem curiam.
Universis et singulis, Joannes miseratione divina episcopus Hostiensis, S. R. E.
cardinalis et vicecancellarius, salutem in Domino, et praesentibus fidem indubiam
adhibere. Si iuxta laudabilem antiquorum sententiam et providum sapientum Con-
silium, dignum est ea quae in majorum consultissima providentia in subjectorum
gratiam et commoda geruntur, scripturae testimonio redigere; dignum est per conse-
quens et rationi consentaneum, ut adeo nota fiat ecclesiae eorum veritas, quod inde
1 1 Codici Vaticani om.
'-Tejada: concernentibus. Ipsa». Cod. Vindob.: ut auctoritate et ap. — et illibatis remanentibus caoitulia
Narbunncnsibus >.
1 Codici Vaticani: universalis !
' I Lodin Vaticani om.
> . vitam liberius, Deo . I Codici Vaticani : liberati) >.
1 I Codici Vaticani: expediantur ».
7 Tejada inveci .li «easdem ba dei punti: v. i concordati colla Francia <■ coll'Inghilterra (tjui sotto, n. 2, 4),
a. 1418 Concordati di Costanza 151
nec desit pacificis opportuna provisio, nec usquequaque perversis sub ignorantia
variandi supina facilitas relinquatur.1 L'uni itaque nuper inter sanctissimum in Christo
patrem et dominum nostrum, dominum Martinum, divina providentia Papam V. et reve-
rendos patres, praelatos, necnon egregios et circumspectos viros, ambasciatores,
procuratores, doctores et magistros, ceterosque, venerabilem nationem Gallicanam
in generali Concilio Constantiensi repraesentantes et facientes, nonnulla capitala con-
cordata, et ab utraque parte sponte suscepta; necnon de dicti domini nostri Papae
mandato in libro cancellariae sanctae Romanae ecclesiae, in quo Romanorum Pon-
tificum constitutiones et ordinationes solent conscribi, ad naturarti rei certitudinem,-'
nobis operam dante, prout ad nostrum spectat officium, die XV. mensis Aprilis, Pon-
tificatus domini nostri Papae anno primo conscripta fuerunt, ac demum de simili
mandato in audientia contradictarum, die secunda mensis Maii, anno quo supra,
lecta et publicata: adjectoque quod sub nostrarum litterarum testimonio indigens
quisque sibi testimonium sumere valeat, in toto, vel in ea parte, qua indigeret
eorumdem; nos ad reverendi patris in Christo domini Martini episcopi Atrebatensis
instantiam, capitula hujusmodi, sicut praefertur, concordata et sponte suscepta, ex
integro ex libro praedicto de verbo ad verbum rideliter transcribi et praesentibus
annotati fecimus, quorum tenor sequitur in hunc modum:
I. - De numero et qu alitate domiiiorum cardinalium.
Martinus etc. Statuimus, ut deinceps numerus cardinalium S. R. E. adeo sit
moderatus, quod nec sit gravis ecclesiae, nec superflua numerositate vilescat. Qui
de omnibus partibus Christianitatis proportionaliter, quantum fieri poterit, assumen-
tur; ut notitia causarum et negotiorum in ecclesia emergentium facilius haberi
possit, et aequalitas regionum in honoribus ecclesiasticis observetur. Sic tamen
quod numerum viginti quatuor non excedat, nisi prò honore nationum, quae cardi-
nales non habent, unus vel duo prò semel de Consilio et assensu cardinalium assu-
mendi viderentur. Sint autem viri in scientia, moribus, et rerum experientia excel-
lentes, doctores in Theologia, aut in iure canonico, vel civili, praeter admodum
paucos, qui de stirpe regia, vel ducali, aut magni principis oriundi existant, in
quibus competens litteratura sufficiat : non fratres aut nepotes ex fratre vel sorore
alicujus cardinalis viventis: nec de uno Ordine Mendicantium, ultra unum: non
corpore vitiati, aut alicujus criminis aut infamiae nota respersi. Nec fiat eorum
electio per auricularia vota solummodo, sed etiam cum Consilio cardinalium collc-
gialiter, sicut in promotionibus episcoporum fieri consuevit. Qui modus etiam obser-
vetur, quando aliquis ex cardinalibus in episcopum assumetur: nisi dominus noster
prò utilitate ecclesiae, et de Consilio majoris partis cardinalium aliter usque ad
duos prò semel dumtaxat duxerit providendum. Die Lunae XXI. Martii, anno
Domini MCCCCXVIII. in sessione generali sacri concilii lecta et publicata, per orga-
num domini cardinalis sancti Marci, in ambone.3
1 Cad. Palai. 647, che (f. Ili») dà in forma impersonale e generica la dichiarazione del cardinale vice-cancelli
• pone l'iscrizione nel libro della Cancelleria ai 5 di aprile (cfr. sopra 1. 10) ha voluntas delinquami !
Cod. Paia!. 647: «ad luturam rei memoriam et certitudinem».
Cod. Palai. 647 <'in. • Die Lunae - ambone >.
152 Concordati di Costanza a. 1418
li. - De provisione ecclesiarum, monasteriorum, et reservationibus sedis Apostolicae,
ac collationìbus beneficiorum, et gratiis expectativis: necnon de confirmatione
electionum.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus V. super provisionibus ecclesiarum,
monasteriorum, ' et beneficiorum - quorumcumque, utetur i-eservationibus 3 iuris scri-
pti et constitutionis, Exsecrabilis, et Ad regime», modincatae ut sequitur:
« Ad regimen ecclesiae generalis quamquam immeriti superna dispositione vocati,
gerimus in nostris desideriis, ut debemus, quod per nostrae diligentiae studium ad
« quarumlibet ecclesiarum et monasteriorum regimina, et alia beneficia ecclesiastica
« juxta divinum beneplacitum et nostrae intentionis affectum viri assumantur idonei,
« qui prosint et praesint committendis eis ecclesiis, monasteriis, et beneficiis praeli-
batis. Praemissorum nempe consideratione inducti, et suadentibus nobis aliis ratio-
« nabilibus causis nonnullorum praedecessorum nostrorum Romanorum Pontificum
« vestigiis inhaerentes, omnes patriarchales, archiepiscopales, episcopales ecclesias,
monasteria, prioratus, dignitates, personatus et officia, necnon canonicatus et prae-
« bendas ac ecclesias, ceteraque beneficia ecclesiastica, cum cura vel sine cura, sae-
« cularia et regularia, quaecumque et qualiacumque fuerint, etiamsi ad illa personae
« consueverint vel debuerint per electionem vel quemvis alium motìum assumi; mine '
« apud sedem Apostolicam quocumque modo vacantia, et in posterum vacatura;
« necnon per depositionem, vel privationem, seu translationem, per nos seu aucto-
« ritate nostra factas, et in antea fiendas, ubilibet necnon ad quae aliqui in con-
« cordia vel discordia electi vel postulati fuerint; quorum electio cassata, seu postu-
« latio repulsa, vel per eos facta renunciatio et admissa auctoritate nostra exstiterit,
« seu quorum electorum vel postulatorum, et in antea eligendorum vel postulando-
« rum electionem cassari, vel postulationem repelli, aut renunciationem admitti per
« nos vel auctoritate nostra continget, apud sedem Apostolicam, vel alibi ubicumque,
« et etiam per obitum cardinalium eiusdemRomanae ecclesiae5 velofficiariorum'"' dictae
«sedis, quamdiu ipsa officia actualiter tenebunt"; videlicet vicecancellarii, camerarii,
>< septem notariorum, auditorum litterarum contradictarum, et Apostolici palatii causa-
« rum auditorum, correctorum, eentum et unius scriptorum litterarum Apostolicarum,
« et XXIV. poenitentiariae praefatae sedis, et XXV. abbreviatorum sedis eiusdem ;
« necnon verorum commensalium nostrorum, et aliorum XXV. capellanorum sedis
« ejusdem, in pictacio descriptorum; et etiam quorumcumque legatorum seu colle-
« ctorum, ac in terris Romanae ecclesiae rectorum, et thesaurariorum, aut missorum
« hactenus deputatorum seu deputandorum aut mittendorum, in posterum vacantia, et
« in antea vacatura; ubicumque dictos legatos vel collectores, seu rectores aut thesaura-
« rios, antequam ad Romanam curiam redierint seu venerint, rebus eximi contigerit ab
1 Cod. Vindob. l- Palai. u47 adii., dignitatum ..
2 Cod. Vindob. e t'alai. 647 add. : • secnlarium et regularium >.
l'ala:. 647: «non utetur aliis reservationibus qii.im
• I. l'alai. b47 . che "in. assumi»; Mansi: « lune».
Ma.ssi um.
* Mansi : • offlciorum •.
; Mansi ■ tem banl .
». 141K
( om <>> , lati ili Costanza 153
« humanis: necnon quorumlibet prò quibuscumquc ne»otiis ad Romanam curiam
« venientium, vel etiam recedentium ab eadem, <i in locis a dieta curia ultra duas
« dietas legales non distantibus jam forsan obierint, vel eos in antea transire de
« hac luce contigerit. Ac etiam simili modo quorumeumque curialium, peregrina-
tionis, intìrmitatis aut recreationis seu alia quacumque causa ad quaevis loca sece-
«■ dentium, si antequam ad dictam curiam redierint, in locis ultra duas dietas ab
« eadem curia, ut praemittitur, non remotis, dummodo eorum proprium domicilium
«non existat,' jam forsan decesserint, vel in posterum eos contigerit de medio sub-
« moveri, nunc per obitum hujusmodi vacantia et in posterum vacatura: rursus
« monasteria, prioratus, decanatus, dignitates, personatus, administrationes, officia,
« canonicatus, praebendas et ecclesias, ceteraque beneficia ecclesiastica, saecularia
« et regularia, cum cura vel sine cura, quaecumque et qualiacumque fuerint, etiamsi
« ad illa personae consueverint seu debuerint per electionem seu quemvis alium
« modum assumi, quae promoti per nos vel auctoritate nostra ad patriarchalium,
« archiepiscopalium vel episcopalium ecclesiarum, necnon monasteriorum regimen
« obtinebant" tempore promotionum de ipsis factarum, nunc quocumque modo vacan-
« tia seu in posterum vacatura. Necnon etiam quae per assecutionem pacificam quo
rumeumque prioratuum, personatuum, officiorum, canonicatuum, praebendanim
ecclesiasticarum ac beneficiorum aliorum, per nos sive auctoritate litterarum nostra-
« rum immediate collatorum, seu conferendorum in posterum; praeterquam si virtute
« gratiae exspectativae assecutio fiat, nunc vacantia et in antea vacatura : piena
super praemissis omnibus et singulis cum fratribus nostris collatione praehabita,
« et matura deliberatione secuta, ordinationi, dispositioni, ac provisioni nostrae usque
« ad quinquennium, de ipsorum fratrum nostrorum Consilio, auctoritate Apostolica
« reservamus. Decernentes ex nunc irritum et inane, si secus super praemissis et
« quolibet eorumdem per quoscumque quavis auctoritate scienter vel ignoranter
« contigerit attentari. Non obstantibus quibuscumque constitutionibus, a praedeces-
« soribus nostris Romanis Pontificibus editis, quatenus obsistere possent superius
« enarratis articulis, vel alicui seu aliquibus eorumdem, dicto quinquennio durante.
« Alias autem constitutiones et reservationes contrarias per nos factas seu in can-
« cellaria servari mandatas revocantes. Nulli ergo hominum liceat, etc. ».
In ceteris vero ecclesiis et abbatiis fient:l electiones canonicae. De abbatiis autem,
sedi Apostolicae non4 immediate subiectis, quarum fructus, secundum taxationem
decimae, CC. librarum Turonensium parvorum, in Italia vero et Hispania, LX libra-
rum Turonensium parvorum' valorem annuum non excedunt, fiant conlìrmationes aut
provisiones canonicae per illos ad quos alias pertinet; nec communia nec minuta
prò cis solventur" servitia.
De abbatiis vero excedentibus summas praedictas, necnon cathedralibus eccle-
siis, electiones ad sedem Apostolicam deferentur, ' quas ad tempus constitutum in
Cod. Falat. 64/ add.
Massi : « obtinebunl .
Cod. Palai. 647: . fiani ..
Cod. Palai. 647 om.
' Cod. Vindob. e Cod. Palai. 647 om. .in Italia - parvorum .
■ Cod. Palai. i>47 : < solvantur .
' Cod. Palai. 647: « reservantur ».
i;, i Concordali di Costanza a. 1418
constitutione Nicolai III. quae incipit, Cupientes, Papa exspectet. Quo facto, si non
fuerint praesentatae ve! si praesentatae, minus canonicae fuerint, Papa provideat.
Si vero canonicae fuerint, Papa eas confìrmet; nisi ex causa rationabili, et de fra-
trum Consilio aliter duxerit providendum: proviso, quod confirmati et provisi per
Papam, nihilominus metropolitanis et aliis praestent debita juramenta, et alia, ad
quae de jure vel consuetudine tenentur.
De ceteris autem beneficiis, salvis reservationibus jam dictis, majoribus digni-
tatibus post Pontificales in cathedralibus, et principalibus in collegiatis, et priora-
tibus, decanatibus seu praeposituris conventualibus habentibus numerum decem reli-
giosorum ' jure ordinario provideatur per praelatos, et alios provisores inferiores,
ad quos alias pertinet, nec computentur in turno seu vice eorum.
De aliis quibuscumque dignitatibus, officiis, et beneficiis medietas sit in dispo-
sinone Papae, alia medietas in dispositione collatorum, patronorum, et constituen-
tium2 ordinariorum, seu provisorum. Et alternatis vicibus unum cedat Apostolico, et
aliud collatori, patrono, aut provisori. Ita quod per quamcumque aliam '■' reserva-
tionem, seu affectationem,4 aut praerogativas, ultra praedictas, vel alias dispositiones
Apostolicas, seu gratias exspectativas, non fiat collatori, patrono, vel provisori, prae-
judicium in dieta medietate.
Ubi autem in his quae cadunt5 sub exspectativis non apparerete aliquis exspe-
ctans, 7 infra mensem legitime acceptans, et provisus, intra tres menses collatorem
seu vicarium certificans, a die notae vacationis in loco beneficii, is ad quem per-
tinet, conferat seu disponat, dispositioque medio8 facta tempore valeat, nec ei coiti-
putetur in sua vice.
Item, beneficia vacantia per resignationem simplkem non cadent sub exspecta-
tivis. Et ista, et illa, quae ex causa permutationis conferentur, neutri parti compu-
tentur. Quia circa qualitates graduatorum, nobiliumque, et litteratorum, ad effectum
promotionis eorum ad dignitates, honores, et beneficia ecclesiastica, quorum suffra-
giis indigere noscitur ecclesia, nondum haberi potuit plenaria concordia; dominus
noster cum deputandis ad hoc per nationes singulas, quantum fieri commode poterit,
providebit.
III. - De Annatis.
Sanctissimus Dominus noster, pensatis guerrarum cladibus atque variis dispen-
diis, quibus, proh dolor! Regnum Franciae his temporibus concutitur: pio ei com-
patiens affectu, non vult nec intendit levari seu percipi ultra medietatem fructuum
primi anni, seu communium et minutorum servitiorum, ecclesiarum, seu abbatiarum,
quae in ipso regno, et provincia Delphinatus in posterum vacabunt, usque ad quin-
quennium: Quam medietatem vult levari atque exsolvi prò media parte infra octo
1 Mansi «mi. habentibus-religiosorum ».
■ Coti. Palai. 647 : « inslituencium .
l'alai. u47 ora.
• Cori. Palai. 647: atfectionem ».
» Coil. Palai. 647: • cadent ».
« Cod. Palai. 647: » appareat ■.
T Cod. Palai. 647: » expectativus ».
' Cod. l'iilni. 647 om. • pone: ■ tempore facta».
a. 141H Concordati di Costanza 155
menses, a die habitae possessionis pacificae computandos: prò alia vero medietatc-
infra alios octo menses subsequentes. Et idem vult et intendit observari circa j.im
promotos et assumptos a tempore assumptionis ejusdem. Nec debitum ejusmodi in
successorem in ecclesia vel monasterio transeat. Si vero ecclesia vel bis in anno
vacaverit, vel pluries; vult ' et ordinat, quod non solvatur nisi semel commune ser-
vitium, sed nec etiam minuta." De ceteris autem dignitatibus, personatibus, et bene-
ficus, saecularibus et regularibus quibuscumque, quae auctoritate sedis Apostolicae
conferentur; praeterquam vigore gratiarum expectativarum, aut causa permutatio-
nis, persolvatur taxa fructuum secundum moderationem extravagantis, Suscepti
regimtnis; domini Joannis papae XXII. prò medietatc infra sex menses, a die pos-
sessionis pacificae computandos, et prò medietatc alia infra alios sex menses subse-
quentes. Et debitum huiusmodi ad successorem in beneficio non transeat. Nec aliquid
solvatur de beneficio, quod valorem XXIV. florenorum non excedit. De monasteriis
autem monialium nihil penitus solvatur.
Quae omnia in praesenti capitulo contenta locum habeant prò tota natione Galli-
cana: excepta dumtaxat remissione communium et minutorum servitiorum. Debita
temporis practeriti remittuntur prò medietate, solventibus aliam medietatem infra
sex menses: quae debita solvantur collectoribus in Galliis; qui tamen non habeant
aliquam coercitionem nisi in Galliis, ubi dominus noster disponet.3
Item non intendit dominus noster, nec vull, quod gratiae expectativae se exten-
dant allo modo ad officia claustralia, quorum fructus ' quatuor librarum Turonen-
sium parvorum, oneribus supportatis, valorem annuum non excedunt ; nec etiam ad
hospitalia, xenodochia, eleemosynaria, vel leprosaria.5 Nec computentur in turno seu
vice collatorum seu provisorum.
I\*. — De cansis in Romana curia tractandis vel non.
Causae quae ad forum ecclesiasticum de jure vel consuetudine non pertinenl,
per curiam Romanam non recipientur," de illis cognoscendo in ipsa, vel extra com-
mittendo, nisi de consensu partium. Quae vero ad forum ecclesiasticum, ut praemit-
titur, pertinent, et de jure sunt per appellationem : aut aliter ad Romanam curiam
legitime devolutae, aut de sui natura in illa curia tiactandae, tractentur in illa.
Ceterae committantur in partibus: nisi forte prò causarum aut prò personarum
qualitate illas tractare in curia expediret, prò justìtìa8 consequenda; vel de partium
consensu, in curia tractentur.0 Matrimoniales tamen causae in prima instantia, prae-
terquam per appellationem, non committantur in curia, nisi in casibus prosarne
dictis.
1 Cod. Vuicloh. e Palai. 647 : e Et si bis aut pluries infra eundem annum una ecclesia vel monasterium vaca-
lerit, vult .
* Cod. Palai. 647 : « quod non solvatur commune servicium et minuta servicia nisi semel ».
3 Cod. Palai. (,47 : qui non habent aliquam cohertionem vel in Galliis dominus noster disponet ».
4 Cod. Palai. 647 add. « etc. ».
Cod, l'alni. 'i47 : elemosinarias vel leprosarias
6 Cod. l'alni. 647: recipiantur
; Cod. l'alai. 647 .im. ut praemmiuir appi Uationem >.
8 Cod. Palai. 647 add. eause .
'' Cod. Palai. 617: tractarentur .
156
Concordati di Costanza a. 1418
rtem, ad refraenandum frustratorias appellationes, quae ante definitivas senten-
ti.!- interponuntur, òrdinamus, quod injuste seu frivole appellans ab interlocutoria,
ultra condemnationem expensarum, damnorum et ' interesse in quindecim fiorenos,
si appellatio interponatur in curia; et in vigiliti fiorenos, si de partibus ad curiam,
parti appellanti- condemnetur : et quod super eadem interlocutoria vel gravamine
secundo appellare non liceat nisi haberent vini definitivae. J
V. — De Commciidis.
Ordinat idem dominus noster, quod in posterum monasteria, aut magni prio-
ratus conventuales, quae vel qui consueverunt habere octo religiosos in convenni,
officia claustralia, dignitates majores post pontificales in cathedralibus, sive eccle-
siae parochiales, nulli praelato etiam cardinali dentili- in titulum seu commendam.
Nisi propter urgenlem necessitatem, ad succurrendum capiti,4 scilicet ecclesiae vel
monasterii •"' superiori, de membris papa aliud censeret faciendum.
Idem de1, hospitalibus, xenodochiis, et leprosariis. Idem de beneficiis non ascen-
dentibus valorem quinquaginta florenorum, oneribus supportatis. Una autem ecclesia,
etiam metropolitana, uni cardinali vel patriarchae concedi poterit, provisionem aliam
non habenti sufneientem. Ubi vero aliqui praelati essent expulsi sine culpa sua a
praelaturis suis, vel adeo diminuti, quod non possent commode vivere, tunc Papa
eis rationabiliter provideat.
VI. — De Indulgentiis.
Circa articulum indulgentiarum, habita deliberatione matura nihil intendimus
circa eas immutare1 seu ordinare.
VII. — De Dispensationibus.
Ordinat dominus noster, quod ad ecclesias cathedrales, monasteria, prioratus
aut parochiales ecclesias, super defectu aetatis ultra triennium nullatenus dispen-
sabit, nisi forte in ecclesiis cathedralibus ex ardua et evidenti causa, de Consilio
cardinalium seu majoris partis illorum, videretur aliter dispensandum.
Item, dominus noster in gravibus et arduis causis sine Consilio cardinalium non
intendit dispensare/
Item, sanctissimus dominus noster et venerabilis natio Gallicana voluerunt et
protestati sunt, quod per ordinationem et observantiam omnium et singulorum
praemissorum nullum jus novum alicui eorum quaeratur, aut praejudicium aliquod
1 Mansi om.
- Mansi ossen a i he nei de< reti ili Costanza era stalo detto « parli appellante e cosi ha anche il Coti. Palat. 647,
* Cnti. l'alni. 647 om. « nisi - definitivae ..
« Cod Palat. 617 ora.
» Coti. Palat. 647: monasterio ».
« Mansi: • Item, de , come anche poco dopo: «Itera».
/. Palat. 647: innovare >•
* Il Oh/. Vindob. riduce l'articolo VII alla (orinola: • Ordinava dominus noster [quod| in gravihus et arduis
c.iusis Mn< Consilio cardinalium non intendit dispensai*
a. 1418 Concordati di Costanza 157
eis vel alteri ipsorum generetur. Ut auctoritate Apostolica et suprema potestate
semper salvis et illibatis remanentibus, ' ipsa venerabilis natio sub Apostolica pro-
tezioneJ et paterno regimine sanctissimi domini nostri, immunitatibus atque pri-
vilegiis suis salvis tranquillam agens vitam, liberius Deo possit familiari semper
parata ad devota obsequia sanctissimi domini nostri. Et quod3 tolerentur usque ad
quinquennium proximum dumtaxat. Et cuilibet volenti habere capitola praedicta
vel aliquod eorum, in forma authentica, et sub sigillo domini Vice cancellarii, denlur
taliter, quod fidem facere possint in quocumque judicio et extra .*
Haec itaque ' universitati vestrae tenore presentium firmiter attestantes, easdem
nostras praesentes litteras in eorum fidem et testimonium praefato domino episcopo
Atrebatensi concessimus, sigilli nostri munimine roboratas.
Datum et actum Constantiae, provinciae Moguntinae, in domo habitationis
nostrae, die octava mensis Man, sub anno a Nativitate Domini MCCCCXVIII, etc,
Pontifìcatus praedicti.
Sign. Bobeunius. "
Da |. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et ampliss. Collectio XXVII, Venetiis
1784, 1184-1 189, collazionato il Cod. Palat. 047 Biblioteca Vaticana, 1. Ili»' 115': furono
notate le poche varianti del Cod. Vindob. lai. .',474 date da A Chroust loe. cit. 8 s.
3. - Colla Germania.
Martini V. Papae et Gemtanicae nationis concordata in concilio Constantiensi.
Praefatio ac testimonium Joannis cardinalis et vice cancellarii.
Ego Joannes episcopus Ostiensis, S. R. E. Cardinalis et vicecancellarius, infra
scriptas constitutiones et statuta transvidi in cancellarla, de mandato domini nostri
Martini Papae V. die XV. mensis aprilis, Pontifìcatus dicti domini nostri Papae anno
primo. Et in libro cancellariae feci scribi de eodem mandato. Et juxta cjusdem
domini nostri mandatum sic observari mandavi. Et mini1 extrahi ea feci et mandavi
per notarium subscriptum, et in nane publicam et authenthicam formam redigi,
inserendo ea de verbo ad verbum, prout in quaternis seu libris dictae cancellariae
originaliter conscripta existunt. Ut in quocumque judicio et extra, tam in curia
Romana, quam extra, fidem plenariam faciant, illisque stari debeat incommutabi-
liter, sicut propriis originalibus. Voluit insuper, mandavit, statuit, et ordinavit idem
dominus noster Papa, quod omnia et singula hic subscripta, firmiter et immobiliter
observentur. In quorum omnium testimonium sigillum meum cum notarii publici *
infrascripti subscriptione apponi feci et mandavi.
1 Cod. Palai. 647 orti. • et illibatis remanentibus .
- Mansi: protestatione >!
3 Cori. Palai. 647 add. • sk >.
' Cnd. Palat. 647. che uni, quanto segue, add. ■ Ita fuit communi consensu concordatum et acceptatum et inde ab
originali sic positum in mundum (cod. ■ modum ■) et collatio facta. Io. Constantinopolitanus ». Cosi anche Cod. Vindob.
s Mansi: ■- ita ».
1 II Mansi dà anche la variante « Lobennius • ; appo 1. Hartzheim, Concilia Germaniae V. Coloniae Aug.
Agripp. 1763, 732, pel concordato germanico: ■ Lobenxius».
: CosìH. von der Hardt Magnum Constantiense Cime Munì I, Francofurti et Lipsiae 10% s. , 1055; Mansi : nihil •'
' Cosi von uer Hakdt; Mansi: •publici •
158 Concordati di Costanza a. 1418
Alia praefatio, cut» simili testimonio.
Universi* et singulis Joannes, etc, Ut proxime prò natione Gallicana. Cum itaque
nuper inter.... venerabilem nationem Germanicam, etc, Nos ad N. instantiam, capi-
tuia hujusmodi, etc'
I. - De numero et qua! itale- Cardiualinm, et eornm creatione.
Statuimus ut deinceps, etc, ut saprà ascine ad ea verbo, in episcopum assu-
metur. :'
II. - De provisione ecclesiarum, monasieriorum, prioratum, dignitatum,
et aliorum beneficiorum.
Sanctissimus, etc, ut supra, ttsque ad ea verba. Nulli ergo hominum liceat, etc.4
Deinde seguitar:
In ecclesiis cathedralibus, et etiam in monasteriis Apostolicae Sedi immediate
subjectis, fiant electiones canonicae, quae ad Sedem Apostolicam deferantur. Quas
etiam ad tempus constitutum in constitutione Nicolai III. etc. usque ad ea verba,
de jure vel consuetudine tenentur."
In monasteriis autem, quae non sunt immediate subjecta sedi Apostolicae, nec
non in aliis beneficiis regularibus, super quibus prò confirmatione seu provisione non
consuevit haberi recursus ad Sedem Apostolicam, non teneantur venire electi, seu
il li quibus providendum est, ad curiam, ad habendam confirmationem seu provisio-
nem. Nec etiam''' beneficia regularia cadant in gratiis exspectativis.
Ubi autem in monasteriis ad curiam Romanam prò contìrmatione venire vel
mittere consueverunt, ibi Papa non aliter confìrmet aut provideat, quam superius
de ecclesiis cathedralibus est expressum.
De monasteriis monialium Papa non disponet nisi sint exempta: et tunc per
commissionem in partibus.
De ceteris dignitatibus et beneficiis quibuscumque saecularibus et regularibus,
vacaturis ultra reservationes jam dictas; majoribus dignitatibus post pontificales in
cathedralibus, et principalibus in collegiatis ecclesiis, exceptis: de quibus jure ordi-
nario provideatur per illos inferiores, ad quos alias pertinet: nec computentur in
turno seu vice eorum. 7
Idem dominus noster ordinat, 8 quod per quamcunque aliam reservationem, gra-
tiam expectativam, aut quamvis aliam dispositionem, sub quacumque verborum
forma per eum aut ejus auctoritate factam vel faciendam, non velit, neque volebat,
1 Nel Cod. Ottoh. 2529. che invece di «supina f:icilitas (v. p. 151,1.2) dà ■ supina facultas », la richiesti) della
copia del concordato germanico è ad venerandi patrìs domini Frederici sacri palatii cftusarum apostolici auditoris
instanciam ».
* Mansi: acquattale ».
» P. 151, 1. 20-35.
• P. 152. 1. 1 153, l. 81. C ' Otti ' 2 Ì29 i Palai. 647 om. . Alias ■ revocantes (p. 153, 1. 30 s.).
P. il. |. i 5. Cod. Oltob. 252<) <■ Palai. 647 .un. . vel consuetudine ».
' od. Oltob. 2529 ■ l'.ilut. 647 add. ■ dieta .
Oltob 2 i "' om i i illos-eorum -.
0 '529 i Palai. 647. dei
a. UlS Concordati di Costanza 159
neque intendebat nec intendit ' tacere aut fieri quo minus de media parte illarum
et illorum, rum vacabunt, altemis vicibus libere disponatur per illos, ad quos col-
latio, provisio, praesentatio, electìo aut alia quaevis disposino pertinebit, prout ad
ipsos spectabit de consuetudine vel de jure. Ita quod, cum de una dignitate, per-
sonatu, officio, vel beneficio ex illis, ad electionem, provisionem, collationem, seu
quamvis aliam dispositionem alicujus spectante, fuerit auctoritate Apostolica provi-
sum, aut alias dispositum, ille ad cujus collationem- electionem vel quamvis aliam a
dispositionem primo loco pertinebat de alio immediate postea vacaturo provideat,
aut disponat, prout ad eum pertinebat. Et ita consequenter de singulis hujusmodi
dignitatibus; personatibus, officiis, et beneficiis vacaturis, auctoritate ejusdem domini
nostri Papae et aliorum praedictorum, alternatis vicibus disponatur. Reservatio-
nibus, aut aliis a4 praemissis dispositionibus, auctoritate ejusdem domini nostri Papae
factis vel faciendis, non obstantibus quibuscumque.
Quoties vero aliquo vacante beneficio cadente in vice et in gratia exspectativa,
non apparuerit infra tres menses a die notae vacationis in loco beneficii quod alicui '
de ilio secundum praedictas ordinationes fuerit auctoritate Apostolica provisum ;
Ordinarius vel alius, ad quem illius dispositio pertinebit, de ilio libere disponat, nec
sibi in sua vice computetur. Beneficia etiam, quae per simplicem renuntiationem
aut permutationem vacaverint, neutri parti computentur.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus V, ad exaltationem fidei catholicae,
et spiritualem profectum populi Christiani, de consensu ac beneplacito nationis Ger-
manicae statuit, et ordinavit, ac decrevit, 6 quod deinceps in metropolitanis et cathe-
dralibus ecclesiis nationis Germanieae ejusdem, sexta pars canonicatuum et prae-
bendarum sit prò doctoribus aut licentiatis in sacra pagina, vel altero jurium, vel
in Theologia baccalaureis formatis, aut magistris in medicina, qui per biennium ;
seu magistris in artibus, qui per quinquennium post magisterium, in Theologia aut
altero jurium studuerunt "' in studio generali. Sic videlicet, quod ubicumque non
fuerit saltem sexta pars canonicorum praebendatorum, in metropolitana vel cathe-
drali ecclesia,8 taliter graduatorum, ibi quicumque '■' deinceps canonicatus et prae-
bendae vacaverint, quacumque'-' etiam Apostolica vel alia auctoritate, nonnisi taliter
graduatis conferantur, quousque dieta sexta pars compleatur taliter graduatis:10 si
tamen infra mensem, a tempore vacationis hujusmodi canonicatus et praebendae
numerandum,11 repertus fuerit taliter graduatus, et alias idoneus, qui per se vel
1 Haktzheim e Cui. Ottob. 2529: non vclil, ncque vult, neque intendebat, nec intendit ; Coti. Paint, 647 :
«non voluit neque intendebat . ma forse va Ietto: «non voluit, ncque vult. ncque intendebat, nec intendit».
' Mansi om.
È Jato Jal Coti. Ottob. 2529.
* Cosi Hartzheim e Cod. Ottob. 2529. Mansi om.
M\.\si : « aliqui .
0 Hartzheim e Cod. Ottob. 2529 ordinat etdecernit »; Cod. Vatic. 26b5 e Palai. 647.' ordinai et decrevit-.
; Cod. Vatic. 2665 e Palai. 647: « studuerint .
8 Cod. Ottob. 2529: in metropolitana vel cathedralibus ecclesiis..
9 Mansi: «quaecumque
•« Cod. Ottob. 2529 om. taliter graduatis •; Vatic. 2665 e Palai. 647 om. « taliter ♦.
11 1 Coditi Vaticani: a tempore vacationis numerando • ; Hakt/heim : « a tempore vacationis cujuslibet Pre-
bende numerandum ».
160 Concordati di Costali: a a. 1418
per procuratorem voluerit acceptare. Quod postmodum continuetur, ut ad minus1
dictus munerus sextae partis canonicorum, taliter, ut praemittitur, graduatorum,
in ipsis metropolitanis et cathedralibus ecclesiis habeatur.
Ubi autem soli consueverunt illustres autJ de comitum vel Baronum genere, vel
ex utroque parente :i militares in canonicos admitti: taliter graduati, qui acceptare
vohierint, si taliter nobiles, ut praemittitur, fuerint, in illis ecclesiis, ceteris etiam
nobilibus saltem usque ad dictum numerum praeferantur.
Item, quod in aliis collegiatis ecclesiis ejusdem nationis, similiter sexta pars
canonicatuum et praebendarum deinceps modo praemisso conferatur, sicut prae-
mittitur, graduatis, aut saltem in medicina, aut in artibus, magistris vel licentiatis,
aut in Theologia, vel altero jurium baccalaureis examinatis per rigorem, cum limi-
tatione, modo et ordine supradicto.4
Item, quod parochiales ecclesiae habentes communi aestimatione, quae sei un
dum lamam publicam, attendatur, duo millia communicantium, vel plures, deinceps
non conferantur, etiam Apostolica vel quacumque alia auctoritate, nisi doctoribus
vel licentiatis in sacra pagina, vel jure canonico vel civili, et baccalaureis in Theo-
logia formatis; si tamen infra mensem, a tempore5 vacationis ecclesiae" numeran-
dum, reperiatur taliter graduatus, qui per se vel procuratorem voluerit acceptare.
Decernendo irritum et inane si secus in praemissis, tam circa canonicatus et pre-
bendas, quam parochiales ecclesias, vel eorum aliquod, a quoquam, qua vis etiam aucto-
ritate Apostolica fuerit attemptatum.7 Sai vis semper laudabilibus consuetudinibus et
statutis ecclesiarum, quae praemissis non adversantur. In contrarium autem facien-
tibus non obstantibus quibuscumque.
Item, quatenus praedicta constitutio, s seus ordinatio, pluribus prosit, et humanae
ambitioni fraenum imponatur, ordinat, statuit, et decernit idem dominus noster
Papa quod vigore praesentis constitutionis seu ordinationis, nemo graduatorum
possit ultra unum ecclesiasticum beneficium adipisci.
Item, vult quod in pari data ad eamdem collationem graduatus non graduato
praeferatur : praerogativis et diligentia non obstantibus quibuscumque.
Item, quod vicariae ad certa chori officia in ecclesiis cathedralibus et collegiatis
deputatae, non conferantur etiam Apostolica auctoritate, nisi talibus qui hujusmodi
beneficia" cantando, legendo, et alias1" sciverint et poterint personaliter adimplere.
III. — De Annatis.
De ecclesiis et monasteriis virorum dumtaxat, vacantibus et vacaturis, solventur
prò fructibus primi anni a die vacationis summae pecuniarum, in libris camerae
1 Mansi : ■ minimum •.
< Cui. Vati,. 26h.-> e /'alili. 617. ut .
; Mansi : generi •.
' Hartzheim e i Codici Vaticani om. ■ cum-supradicto ».
I Vi//. . 2665 e l'alai. 647: infra tres mensis a die .; rlAETZBEIU e Cuiì. Oliai). 'J.V2<i: • infra mensem a die i
■ Mansi ..ni.
'Mansi: acceptatom ».
« Hartzhkim e i '.'.'/., I ni, , mi uni.
» I Codili Vah, iiìii ed anche Hartzhkim officia •.
' M \Ns| ili i ..
a. 1418 Concordati di Costanza 161
apostolicae taxatae, quae communia servitia nuncupantur. Si quae vero ' exces-
sive taxate sunt, juste retaxentur et provideatur specialiter in gravatis regionibus
secundum qualitatem rerum, temporum et regionum, ne nimium pregraventur ad
quod dabuntur Commissarii, qui diligenter inquirant 2 et retaxent. Taxe autem pre-
diete prò media parte infra annuiti a die habite possessionis pacifice totius vel
majoris partis solventur et prò media parte alia infra sequentem annum et si infra
illud tempus3 bis vel pluries vacaverint, semel tantum solvetur nec debitum hujus-
mocli in successorem in Ecclesia vel monasterio transeat. De ceteris autem Digni-
tatibus, Personatibus, Officiis, et Beneficiis secularibus et regularibus, ' quae autho-
ritate Sedis Apostolice conferentur vel providebitur de eisdem, preterquam vigore
gratiarum expectativarum aut eausa permutationis solvatur annata seu medii fru-
ctus juxta taxam solitam tempore unionis infra annum et debitum hujusmodi in
Successorem in Benelìcio non transeat. •"•
De beneficiis vero, quae valorem XXIV. Horenorum de camera non excedunt,
nihil solvatur. Debitis omnibus praeteriti temporis, tisque ad assumptionem domini
nostri, communium servitiorum et annatarum, prò medietate relaxatis, solventibus
aliam medietatem infra sex menses a die publicationis.
IV. - De causis tractandis in Romana curia nec ne.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus V. statuit, et ordinat, quod nullae
causae in Romana curia committantur," nisi quae de jure et natura caussae in Ro-
mana curia tractari debebunt. Et quod causae quae ad forum ecclesiasticum de jure
vel consuetudine non pertinent, per Romanam curiam, etiam praetextu Cruce signa-
tionis laicorum, extra tempus passagli generalis, non recipiantur, de illis cognoscendo
in euria, vel extra committendo, nisi de consensu partium. Quae vero ad forum
ecclesiasticum pertinent, et de jure sunt per appellationem aut alias ad Romanam
curiam devolutae, ac de sui natura in eadem tractandae, tractentur in ea:Ceterae
committantur in partibus. Nisi forsan prò causae et personarum qualitate, in com-
missione exprimenda, illas tractare in curia expediret, pio justitia eonsequenda; vel
de partium consensu, in curia tractentur."
V. - De Commendis.
Ordinat dominus noster Papa, quod in posterum monasteria, aut magni prioratus
conventuales, habere consueti his temporibus ultra decem religiosos in conventu, et
officia claustralia;8 dignitates majores post Pontificalem in cathedralibus, sive eccle
1 Ouanto segue Sno a non transeat* da Hartzheim, loc, cit. 729, che dà un testo piti corretto del Mansi e
rispondente ai Codici Vaticani. Il Mansi, del risto, ili cui fu adottata in parte la ragionevole interpunzione, mancante
affatto in Hartzbbik, qui rinvia al lesio di un decreto del concilio di Costanza.
- Cod. Ollob. 2529: « inquilini ..
I Codici Vaticani infra annum .
< I Colliri l'oliami: secularibus qnibuscumque ci regularibus .
Mansi 117" (fuori dei Concordali): ■ solvetur valor fructuum, primi anni più media parte infra sex menses ■< die
adeptae possessionis; et infra alios sex menses prò alia media parli eti
■ Coti. Palai. 647: • tractentur seu commictentur >.
; Hartziif.im e i Coil. Ottiih. 2529 e Palai. 647: tractarentùr . Cod. Ollob. add. etc. >. come pure in fine al n. 111.
Ollob. 2529: ■ monasteria ci magni prioratus i onventuales hiis temporibus ulira tlecem religiosos bahentes
et officia claustralia . Cosi anche Palai. 647, che om. • habentes • ed ha ■ iuf m igni >.
lt>2 Concordati di Costanza a. 1418
siae parochiales, nulli praelato etiam cardinali, dentur in commendam: Datae autem
et dati quanquam commendatariis locu illorum de aequivalenti providetur: post paci-
ficam possessionem adeptam illos dimittant. Una etiam ecclesia metropolitana uni car-
dinali, vel patriarchae concedi poterit, provisionem aliam sufficientem non habenti.1
VI. - De simonia in foro conscientiae providetur ut sequi tur.
Ut autem, considerata malitia aliquorum temporum proxime' praeteritorum,
quibus labes simoniaca tam in ordinibus, quam in beneficiis ecclesiasticis, tunc3 confe-
rendis et percipiendis, ac religionibus ingrediendis, fuit heu nimium frequentata, laesis
in hoc conscientiis, ad puriorem administrationem et perceptionem ecclesiasticorum 4
sacramentorum, salubriter consulatur: omnibus et singulis patriarchis, archiepiscopis,
episcopis, abbatibus, abbatissis, ceterisque praelatis, necnon clericis ac personis eccle-
siasticis, religiosis ac saecularibus utriusque sexus, ut quaelibet earum^ infra tres
menses post publicationem aut insinuationem praesentium, sibi aut in dioecesi, ubi
domicilium habuerit, factam, aliquem in sacra pagina, vel in jure canonico doctorem
aut licentiatum vel baccalaureum formatum, ubi talis commode poterit reperiri; vel
ubi talis non reperiretur, lectorem, seu alias intelligentem sacerdotem, discretum ac
bona fama, curatimi, vel non curatum, eligere valeat confessorem: qui infra praedi-
ctum tempus, quantocius commode fieri poterit, ejus confessione audita, ipsam per-
sonam contìtentem, a suis peccatis, et a quibuscumque excommunicationum, suspen-
sionum et interdicti, aliisque sententiis, censuris ac poenis, quas forsan propter
simoniam in ordine vel beneficio ecclesiastico, religionis ingressu, aut alias quali-
tercumque, active vel passive commissam,0 usque ad tempus publicationis praedi-
ctae dignoscitur incurrisse, in foro conscientiae dumtaxat absolvere; nec non secum
super irregularitate prò" eo quod hujusmodi sententiis aut earum aliqua ligata forsan
Missas vel alia divina officia celebrasse, aut se illis immiscuisse censebitur, usque
ad tempus praedictum contracta, ipsaque propter praemissa aut eorum aliquod a
suorum ordinis vel oflicii exsecutione suspensa, quod in illis nihilominus ministrare,
illa exercere beneficia adepta, vel statum in quo est retinere, et ad ulteriora pro-
moveri possit, in dicto foro valeat dispensare: ac eidem beneficia quae obtinet, ob
hoc forsitan vaeantia vel vacatura, si et postquam dimiserit, s reconferre, omnem-
que inhabilitatis, irregularitatis, necnon infamiae maculam sive notam atque aliam
labem, per eanT occasione praedicta usque ad tempus praedictum contractam, in
eodem foro totaliter abolere; fructus quoque benelìciorum ecclesiasticorum, quos
forsitan4 indebite percepit, et quos percipere potuisset, et1" quidquid occasione prae-
dicta luerit refundendum : dummodo persona ipsa, ad refusionem faciendam deducto,
1 Tutto il capitolo da Mansi I180s. (fuori dei Concordati) con in nota varianti.
' Coi/, fatte. 2665 e Palai. 647: premaxime .
■■ Cod. Otlob.2529: . beneficiis ecclesiastica (sic, ma potrebbe anghe essere "et celerà ..i conferendis >.
* MAN8I "in
HARTZHB1N coi Cod. Palai, 647 e OUvh. 2529: • quilibel eorum ».
■ Mansi: ■ commissum ■.
: Mansi ■ -uper >.
" Cod. Ottob. 2529: si et postquam ea in minibus sui- dimiserit et resignaverit ».
• .Mansi: eum .,
1 Massi . aul .
». 141* Concordati di Costanza 163
ne egeat in statu in quo tunc fuerit, aut alias absque nota vel scandalo sufficiens
non fuerit, in dicto foro dimittere, ac eam de his quitare et liberare valeat,' tenore
praesentium misericorditer indulgemus: Constitutionibus Apostolicis, et aliis in con-
trarium facientibus non obstantibus quibuscumque.
VII. - De non vitandis excommunicatis,
antequam per judicem fiteiint declarati et denunciati.
Ensuper ad vitanda scandala et multa pericula, subveniendumque conscientiis
timoratis, omnibus- Christi fidelibus tenore praesentium misericorditer indulgemus,
quod nemo deinceps a communione alicujus in sacramentorum administratione, vel
receptione, aut aliis quibuscumque divinis, vel extra; praetextu cujuscumque sen-
tentiae aut censurae ecclesiasticae, a jure vel ab nomine generaliter promulgatae,
teneatur abstinere, vel aliquem vitare, aut:: interdictum ecclesiasticum observare nisi4
sententìa vel censura hujusmodi fuerit in vel contra personam, collegium, univer-
sitatem, ecclesiam, ' communitatem, aut locum certum, vel certa, a judice publicata
vel denunciata specialiter et expresse: Constitutionibus Apostolicis et aliis in con-
trarium facientibus" non obstantibus quibuscumque: salvo, si quem prò sacrilega
manuum : injectione in clericum,* sententiam latam a canone adeo notorie constiterit
incidisse, quod factum non possit aliqua tergiversatione celali, nec aliquo juris suf-
fragio excusari. Nam a communione illius, licet denunciatus non fuerit, volumus
abstineri, juxta canonicas sanctiones. '■'
> Lo di il -...lo Coti. Ollob. 2529.
Cod. Vatù 2665 e l'alni. 647 om.; Cod. Ollob. 2529: ommbusque .
; Mansi ac • .
* Così Habtzheim contro r interpunzione del Mansi: .Misi .
6 Cod. Vatic. 2665 e Palai. 64? add. civitatem ».
« Cod. Ollob. 2529: • editis
: Cosi Hartzheim con Cod. Vatic. 2665 e Palai. 647 (sebbene in forma scorretta); Mansi prò sacrilegio et
manuum ■; On.<i'. 2529: per sacrilegiam isic, ma pari- si sia voluto correggere l'originale < sacrilegium • manuum
ni ni
O i. coi Codici Vaticani, Hartzheiu; Mansi: . eleni m .
• .Martin-in ab Azpilqueta (NavarrusJ pretende che il testo di questo capitolo sia di altro tenore, ma un con-
fronto fra la sua lezione e il decreto del concilio di Basilea la vedere che egli in questo punto ha fatto confusione
fra i due concilii ed ha attribuito al concilio di Costanza il testo fissata da quello di Basilea.
Ad evitanda multa scandala, et multa pericola, ei Ad vitandum icandala el multa pericula, subve-
subveniendum conscientiis timoratis, constituimus. ih niendumque conscientiis timoratis, statuii etiani quod
nemo postime teneatur abstinere. et separare s;. ncque nemo deinceps a communione alicujus in sacramento
evitare communicationem alicuius in administrando, aul rum administratione vel receptione, aut aliis quibus-
recipiendo sacramenta, aut in alijs divinis offieijs, aia cumque divinis. vel extra, praetextu cujuscumque sen-
extra illa ratione alicuius sententiae. aut censurae eccle- tentiae aut censurae Ecclesiasticae, seu suspensioni-, aul
siasticae, aut suspensionis, aut prohibitionis ab hominc, prohibilionis, ab nomine vel a jure generaliter promul-
aut a iure generaliter promulgatae: neque servare inter- gatae, teneatur abstinere. \ el aliquem vitale, aul inter-
dictum ecclesiasticum. si illa talis sentcntia. prohibitio, dictum Ecclesiasticum observare, nisi sententia. prohi-
suspensio, aut censura non fuerit promulgata, et denun bitio, suspensio, vel censura hujusmodi. fuerit in vel
ciata specialiter, et expresse a Iudice contra certam ali- contra personam, collegium, universitatem, Ecclesiam
quam personam. collegium, universitatem, ecclesiam. aut aut locum certum aut certam, a judice publicata vel
locum certum. aut certam: neque manilesto constet in- denumiata specialiter aut expresse: aut si aliquem ita
currisse in sententiam exeommunicationis. quod nullo notorie exeommunicationis sententiam constiteli! inci
modo potest occultali, aut per aliquod remedium iuris disse, quod nulla possit tergiversatione eelari, aut aliquo
excusari: quia a communione huius. vult quod Besepa modo juris suffragio excusari. Nam a communione illius
164 Concordati di Costai! <i a. 141S
Vili. - De Dispensationibus.
Ordinat etiam dominus noster, etc, ut supra tit. VII de dispensationibus.1
IX. - De provisioìie Papac et cardinalium.
Romano Pontifici, et S. R. E. Cardinalibus prò illorum sustentatione rebus Ro-
man; io ecclesiae stantibus, ut sunt, non videtur aliter posse provideri, quam hucus-
que factum est: seilicet per beneficia et communia servitia, quae vacantiae nuncu-
pantur. Verum circa beneficiorum qualitatem taliter duximus providendum, quod
nulli cardinali monasterium,2 prioratus conventualis, ultra numerum X. religiosorum
secundum moderna tempora habere consueti,'1 nulla major dignitas post pontificalem
in cathedralibus, aut parochiali ecclesia,4 etiam nullum officium claustrale, nullum
xenodochium, hospitale, eleemosynaria, seti leprosaria in titulum vel administratio-
nem conferantur. Et si quae talia nunc obtinent, quam primum Papa loco illorum de
alio aequivalenti providebit, illa dimittere teneantur, sicut superius de commendis
est dictum. Proviso, quod nullus cardinalis de proventibus ecclesiasticis non habeat
ultra valorem sex millium florenorum. '
X. - De Indulgentiis.
Cavebit dominus noster Papa in futurum nimiam indulgentiarum effusionem, ne
vilescant. Et in praeteritum concessas ab obitu Gregorii XI. ad instar alterius indul-
gentiae, revocat et annullat.
XI. - De horum concordatorinn,
Papac Martini l \ et nationis Germanicae, valore.
Item, sanctissimus dominus noster Papa, et inclyta natio Germanorum consen-
serunt et protestati sunt, quod omnia et singula supradicta durare et tolerari debeant
usque ad quinquennium dumtaxat, a data praesentium numerandum : Constitutio-
nibus Apostolicis, regulis Cancellarne factis et fiendis, et aliis in contrarium facien-
tibus, non obstantibus quibuscumque. Quodque per observantiam illorum nullum
jus novum Romano Pontifici, Romanae" aut alicui alteri ecclesiae vel personae, acqui-
ratur, seu praejudicium generetur. Sed lapso dicto7 quinquennio, quaelibet ecclesia
rent insta canonicas constitutiones. Per hoc tamen non abstineri vultjuxta canonicas sanetiones. Per hoctatnen
intendimus relevare, aeque iuvare sic exeommunicatos, hujusmodi exeommunicatos, suspensos, interdictos, seu
i . interdictos, aut prohihitos. prohibitos, non intendit in aliquo relevare, nec eis quo-
\r. Azpiloieta. Enchiridion, seu Mannaie, cap. modolibet sufl"rag:ari.
XXV. n.35, a p.889 dell'ed. romana del 1584. Condì. Basii, sess. XX. II, in Mansi, XXIX. Ve-
netiis 1788, io::.
1 P. 156. I Coilicì Valii am. omesso in principio il cquqd*, li. inno la lezione: ordinat, . nullatenus dispen
•ari Hartzhkih: « ordinat ... quod .. . nullatenus dispensetis .
-' Mansi monast< riorum .
M w-.i < insuetus ».
«Mansi ■ aut parochialibus ; Habtzbboc Parochialibus Ecclesia
i i 1188 (fuori dei Concordati . ove segue altro lungo tratto, ma i Co/Hci Vaticani
li Commendis est dictum e cosi anche IIahi/iii im.
IIB1H e Mansi ,,m. ,,.n Cali. ì'alh. 21,65 cntn. Palai. 647 e Ollob. 2529.
i Mansi: dieta •.
a. 1418 Concordati di < ostansa
et persona praedicta liberarti facultatem habeal utendi quolibet jure suo, non obstan-
tibus supradictis. Et quod capitulà praedicta, et quodlibet eorum, dentur cuilibet
ea habere volenti communiter seu divisim, in authentica torma, sub sigilla domini
vicecancellarii, cum subscriptione notarti: sic quod fidem faciant exhibita ubicumque.
Pro toto autem non solvatur ultra duodecim grossos1 Turonenses.
I >a M insi, lo, . cit. 1189-1193 collazionati i Cod. Vatic. hit. 2665, f. 1 13 1 16 . Palai, lai. <>-J7.
i. I15r-120' e Oltob. lat. 2529 proveniente dal monastero di Wilten 151r-155" (Biblioteca
Vaticana). In quest'ultimo il testo prosegue così: « Hec itaque universitati srestre tenori
presencium tìrmiter attestantes easdem nostras presentes litteras in horum fidem et testi-
monium preiato reverendo patri domino Frederico auditori concessimus nostri sigilli mimi-
mine roboratas. Datum Gebennis in domo habitacionis nostre sub anno a aativitate l'o-
mini MCCCCXVUIC pontificatus elicti domini nostri pape anno primo indictione XI die
vero xxiiii mensis iulii». In Hartzheim, loc. cit. 73'_': Hec itaque - attestando easdem -
testimonium prefatorum concessimus - roboratas. Datum Constali!. Provincie Magunt. in
domo habitationis nostre anno quo supra die ni. mensis Maii Pontificis Domini nostri
Pape anno primo. Lobe.vmi s .. Negli altri due Codili Vaticani invece si legge semplice
mente: collacionate per me M. de Novaria cancelarie custodem .
4. - Coll'Inghilterra.
Ex ms. Cantabrigensi.
Martini Papae V. et nationis Anglicanae concordata
iu Constantiensi Concilio conscripta.
Universis et singulis |oannes, etc. Cum itaque nuper inter venerabilem natio-
nem Anglicanam etc. Nos igitur, ad venerabilis viri Roberti de Nevilli, canonici
ecclesiae Eboracensis, parochialis ecclesiae de Spoffoord Rectoris, instantiam etc,
ut supra prò natione Gallicana, mutatis t ani uni, ut hic, nominibus.
I. - De numero et natione cardinalium.
In primis quod numerus cardinalium S. R. E. adeo sit moderatus, quod non sii
gravis ecclesiae, nec nimia numerositate vilescat. Qui indifferenter de omnibus regnis
et provinciis totius christianitatis, et cum consensu et assensu collegii dominorum
cardinalium, vel majoris partis eorum, eligantur et assumantur.
II. - De Indulgentiis.
Item, quod cum occasione diversarum indulgentiarum, ac litterarum facultatum
a sede Apostolica concessarum, ad absolvendum quoscumque visitantes, sive offe-
rentes in certis locis, et quaesturarum quamplurimarum, quae in Anglia plus solito
nunc abundant : nonnulli peccandi audaciam frequenter assumant, ac contemptis suis
propriis curatis, et ecclesiis suis parochialibus dimissis, ad ipsa loca spe indulgen-
tiarum et concessionum- accedunt, decimas, oblationes, et debita dictarum ecclesia-
rum parochialium subtrahunt, seu solvere differunt minusjuste: committantur dioe-
1 Mansi: «non solvantur ulna duodecim grossi .
- Mansi e Wilki.ns confessionnio =.
166 Concordati di Costanza a. 1418
cesante locorum, ad inquirendum super qualìtate earum, cum potestate suspendendi
ninnino auctoritate Apostolicas illas, quas invenerìnt scandalosas, et illas denunciandi
Papae, ut illas rcvocet.1
III. - De appropriationibus, unionibus, incorporationibus,
ecclesia rum, et vicariatuum.
Item. De cetero aullae lìant appropriationes ecclesiarum parochialium motu
proprio: sed commutatili" episcopis locorum ad inquirendum de ventate suggestio-
num. Et in eventum, quo per debitam et juridicam notionem constare poterit, quod
causae appropriati) >num verae sint et legitimae 2 procedatur ad appropriationem
prout fuerit juris. Illarum autem, quae sunt sortitae effectum, nulla fiat revocatio,3
si ex revocatione sequi possit scandalum. Alias vero committatur ordinariis4 quod
inquirant etc. Et quas invenerint fieri merito non debuisse, vocatis tamen ad hoc
vocandis, cassent etc. 5
Item. Omnes uniones, incorporationes, appropriationes,8 et consolidationes vicaria-
rum perpetuarum in ecclesiis parochialibus, ex quibuscumque causis factae a tem-
pore schismatis, indistincte revocentur; et vicarii perpetui in iisdem per ordinarios
locorum hac vice ordinentur et instituantur. Ac in singulis ecclesiis parochialibus
sit unus vicarius perpetuus, qui curae insistat animarum, bene et competenter dotatus,
prò hospitalitate ibidem tenenda, et omnibus debitis supportandis: litteris Aposto-
licis et ordinariorum compositionibus, statutis, et consuetudinibus, ac aliis in contra-
rium factis, non obstantibus quibuscumque.
IV. - De ornati* pontificali
inferioribus praelatis non concedendo.
Item, omnia privilegia, citra obitum felicis recordationis Gregorii Papae XI. con-
cessa praelatis inferioribus, de utendo Pontificalibus, scilicet mitris, sandalis, et
hujusmodi ad dignitatem Pontificalem pertinentibus, revocentur. Quae vero ante
obitum ipsius Gregorii concessa fuerint, in suo robore permaneant et effectu.
V. - De Dispensationibus.
Item licet pluralitas beneneiorum canonibus exosa exsistat, ac super ea dispen
sationes jure hoc dictante fieri non debeant, nisi personis nobilibus et viris eximie
literatis7: nunc tamen in curiis dominorum tam spiritualium quam temporalium
tales dispensationes irrepserunt: praemissa, seu eis consimilia de cetero non fiant,
sed in praemissis servetur concilium generale. Illae tamen quae sunt sortitae effe-
ctum, in suo robore permaneant: nisi forte aliquae fuerint et sint scandalosae. De
1 M wsi add. et) . ■
■ Mansi appropriationum desint, legitime . Wilkins: «verae sint. et legitime •.
' ' Vv '" *'* liei Vaticani (in ambedue: • lumen quae iara suni ); Mansi: t juris illarum ordinariorum.
Qua) i.im sunt sortitae eflectum, nulla fiat, si
■ Mansi om.
• 1 Colliri Vaticani om.
« Mansi : ■ approbationes ■.
'Mansi • ezimiae liberalitatis .
a. I4IS Concordati di Costanea lf>7
quibus lieti mandamus inquisitionem et commissionem1 locorum ordinariis: et ordi-
natii certificent, et revocentur scandalosae:
Item, quia modernis temporibus plus solito cum diversis personis, infra regnum
et dominia praedicta, beneficia curata obtinentibus, per sedem Apostolicam contra jura
communia dispensatimi existit, ut pertres, quatuor, quinque, sex et quandoque- septem
annosvel ultra, aut in perpetuimi beneficiati praedicti ipsa beneficia possidere et occti
pare valeant, sic ut ad ordines debitos interim ordinari minime teneantur, in grave
scandalum ecclesiae, etc. omnes dispensationes hujusmodi indistincte revocentur.
Et beneficiati hujusmodi ordinaticeli juris communis3 in hac parte omnino subdantur.
Si tamen beneficiati praedicti sint alias habiles ad hujusmodi ordines suscipiendos.
Item, quia propter dispensationes sedis Apostolicae, nonnullis personis infra
regnum et dominia praedicta, super non residentia, necnon archidiaconis ad visitan
dum per procuratores, factas, non solttm animarum cura negligitur, sed etiam pote-
stas episcopalis per impetrantes dispensationes hujusmodi contemnitur: nullae dispen-
sationes tales2 deinceps fiant absque causa rationabili et legitima, in litteris dispen-
sationum hujusmodi exprimenda. Concessae autem absque causa rationabili si ve
legitima, revocentur: de quibus fiat commissio ordinariis.
Item, omnes littcrae facultatum concessae religiosis quibuscumque, infra regnum
et dominia praedicta, de obtinendo beneficia ecclesiastica, curata vel non curata,
quae non sunt sortitae effectum, indistincte revocentur, et abstineatur de cetero ab
hujusmodi litteris facultatum concedendis.
VI. - De Anglis ad officia Romanae curiae assumendis.
Item, quod aliqui etiam ' de natione Anglicana, dummodo tamen sint idonei,
ad singula officia curiae Romanae assumantur una cum aliis de ceteris nationibus
indifferentcr etc.1
Item, quod" super omnibus et singulis praemissis dominus noster summus Pon-
tifex mandet et fieri faciat7 praedictae nationi Anglicanae unam, vel plures, ac tot
quot fuerint requisitae, litteras suas bullatas, in bona forma ac gratis de mandato,
ad perpetuam rei memoriam. 8
Haec itaque universitati vestrae tenore praesentium firmiter attestantes, easdem
nostras litteras praesentes, in horum fidem et testimonium, praefato Roberto Nevilli
concessimus, nostri sigilli munimine roboratas.
Datum Gebennis, in domo habitationis nostrae, sub anno a Nativitate Domini
MCCCCKVIII. indictione XI. die vero XXI. mensis Julii, pontificatus praefati domini
nostri Papae anno primo.
I -i WiLKiMS i Codici Vaticani e Mansi • mandamus concessionem i
'-' Mansi om.
1 Mansi: « communi •.
• Wileins e i Cadici Vaticani: aliqui, qui sunt .
» I Codici Vaticani om.
' Wit.KiNs c i Codi, ri Vaticani om.
1 Coti. Vatic. 266 i. mandai : Palai. 647: la. il i .
« 1 Codici Vaticani om. ad perpetuam rei memoriam».
lt>8 ' '""< or dati dei Principi ». W47
Da Mansi, [oc. cit, 1193-1195, collazionati il Cod, Vatic. lai. 2665, fol. 146v-147v e il
Cod. l'alai, lai. 647, fol. 122M23" (Biblioteca Vaticana), nei quali .si dice che furono
« tradite Berne lausanensis dyocesis penultima maii pontincatus domini nostre Pape anno
primo. Io. Constantinopolitanus > e l'edizione in L). Wilkdjs, Concilia Magnar Britanniae 111,
Londini 1737, 391 s., che pubblica da un transunto del cardinale Branda da Castiglione.
Ter tutti i concordati di Costanza non fu tenuto conto della varietà data nei titoli dei capi-
toli dai Codici l 'aticani.
XXVII.
I CONCORDATI DEI PRINCIPI.
1. - Eugenio IV promette di convocare il concilio ecumenico.
5 febbraio 1447.
Chiarissimo in Christo (ìlio Frederico Romanorum Regi illustri, ac venerabili
fratri Theodorico archiepiscopo Moguntino, et dilecto filio nobili viro Frederico
Marchioni Brandeburgensi sacri imperii electoribus salutem, etc.
Ad ea, ex debito pastoralis officii libenter impendimus curas nostras, per quae
reformatio universalis Ecclesiae, pax et concordia inter Christifideles oriantur, et
schismata atque haereses de agro Domini funditus extirpentur. Cum itaque vos
hactenus multiplicatis vicibus apud nos per vestros oratores institei itis, ut novum
quoddam generale concilium in Alamaniae partibus in uno de quinque locis, vide-
licet Constantia, Argentina, Maguntia, Vvormatia, Treveri, propter Ecclesiae neces-
sitates convocaremus, nos vestrae petitioni propter multiplices rationabiles causas,
et quia regum, vel principum aliorum diversa sententia fuit, rationabiliter annuere
non potuimus. Nunc vero, quia persuasum Nobis est, hac via maxime provideri
posse Ecclesiae casibus emergentibus, et Reges et Principes praefatos facile ad
hoc consensum pniebituros, si per nos1 fuerint opportuna cum instantia requisiti:
nos, et si absque convocatione novi concilii, alia via rebus Ecclesiae melius constili
posse arbitremur, cupientes tamen vobis, et nationi vestrae, quam singulari semper
affectione Apostolica sedes prosecuta est, quantum cum Deo possumus, compiacere,
contentamur apud Reges et principes Christianos curam et diligentiam adhibere fide-
liter, ut ad votum vestrum trahi valeant et conduci, ita quod in uno ex praedictis 5
quinque locis consentiant generale concilium convocali, quod infra decem menses a
die datae praesentium -1 computandos, intendimus experiri, et si consensus huiusmodi
haberi poterit, in fine dictorum decem mensium, generale concilium ad decimimi
octavum immediate sequentes initiandum in uno ex praenominatis locis, in nomine
Domini convocabimus. In eventum vero quod ad 4 aliquem ex dictis locis nationis
Germanicae caeteri Reges et Principes deflecti non possent, convocabimus nihilomi-
1 Kaynaldus: . »oi
J Ka\n w ih s mg,
* Ratraldi i dii dato, praesentiurci .
* Reg. lui. om.
1447 Concordati dei Principi 169
aus infra praefatos decem ménses generale concilium in alio loco rebus gerendis
accommodo, infra decem et octo menses, ut praefertur, consequentes initiandum, tam
ut vobis rem gratam faciamus, quara ut Ecclesiae necessitatibus succurratur.
Concilium autem generale Constantiense, decretum, frequens, ac alia ejus
decreta, su ut caetera alia concilia catholicam militantem Ecclesiam repraesen-
tantia, ipsorum potestatem, authoritatcm, honorem, et eminentiam, sicut et caeteri
antecessores nostri, a quorum vestigiis, deviare nequaquam intendimus, suscipimus,
amplectimur, et veneramur. Dat. Romae apud S. Petrum anno incai nationis Domi-
nicae MCCCCXLV1. non. februarii pontilìcatus nostri anno XVI.
I ).i 0. Raynaldus, Ami. Eccl. ad a. 1-147, v, ed. Mansi 1\, Lucae !">'_'. 188 s., collazio-
nato il Reg. Vat. 365, t. 507 mll'Archivio segreto Vaticano.
2. - Eugenio IV concede che la nazione germanica usi dei decreti del Con=
cilio di Basilea accettati da Alberto II d'Austria.
.> febbraio 1447.
Eugenius Episcopus Servus Servorum Dei. Ad futuram rei memoriam. Ad tran-
quillitatem et commoda ' omnium ('liristi fidelium, et presertim nationis germanice,
quam apostolica sedes singulari affectione prosequitur, diligenti studio intendentes,
ea libenter concedimus, per que ipsius nationis personarum quieti et commoditatibus
consulatur. Sane ad instantiam Carissimi in Christo filli nostri Frederici Romanorum
Rcuis illustris, et venerabilis fratris nostri Archiepiscopi Maguntinensis, ac diletti
filii Nobilis viri Frederici Marchionis Brandeburgensis, per alias nostras litteras, non-
nulla circa Concilium Constantiense ejusque decreta, nec non futuri convocationem
Concilii mentem nostrani concernentia declaravimus, prout in ipsis litteris plenius '-'
continetur. Super aliis autem decrctis Basilee editis, et per dare memorie quon-
dam Albertum Romanorum Regem acceptatis, ex quorum observantia natio ipsa
alamanica:ì ex pluribus gravaminibus dicitur relevari, contenti sumus, volumus et
decernimus, quod omnia et singula, vigore decretorum hujusmodi, cum suis modifi-
cationibus acceptatorum, per eos qui illa acceptaverunt, vel acceptantibus in natione
prefata adheserunt, usque in presentem diem quomodolibet gesta vel acta sunt, cum
omnibus inde secutis, rata, firma et inviolabili persistant, nec imposterum a quo-
quam quavis auctoritate cassari, vel annullati, aut in irritum quovis modo valeant
revocari. Quodque omnes et singuli, qui usi sunt illis, aut in vim dictorum decre-
torum, a die acceptationis eorundem, quicquam consecuti sunt, securi sint et quieti,
nec propterea impeti, turbati aut molestar! possint quomodolilxt in futurum. Super
observatione vero et modificatione decretorum eorundem, cum nonnulli prelati natio-
nis prefate, ex eisdem decretis gravatos se fore, nobis conquesti sint, cumque in illis
apostolice sedi, que multum in suis juribus ex ipsis decretis gravata dinoscitur,
recompensatio promissa sit, decrevimus Legatum nostrum, cum sufficienti potestate,
ad partes Germanie transmittere, qui mediantibus Rege, Archiepiscopo et Mar-
cinone prefatis, ac aliis ejusdem nationis principibus et prelatis, cum quibus fuerit
1 Reg. Val. 365: • commoilitalem ».
- Koch om.
a Reg. Vat. 365 e 386: • germanica».
170 Concordati dei Principi a. 1447
opus, super observantia et modificatione decretorum hujusmodi, nec non super pro-
visione apostolice sedi,1 laciendis, tractare valeat,- et finaliter concordare. Permit-
tentes interim et indulgentes, quod omnes et singuli, qui prefata decreta receperunt,
vel recipientibus, ut premissum est, adheserunt, in prefata natione, decretis hujus-
modi ; similiter cum suis1 modiQcationibus, quibus recepta sunt, libere et licite uti
possint; quos etiam circa singula premissa manuteneri ac defensari volumus, donec
per Legatum, ut predictum est, concordatum fuerit, vel per Concilium, quod ad
predictorum Regis, prelatorum et principum exhortationem convocare proponimus,
aliter fuerit ordinatum, non contraventuri nec contravenientibus consensuri quovis
modo. Speramus auteni et a certo tenemus, dictos Regem, Archiepiscopum, Marchio-
nem, et alios prelatos et principes, tanquam devotos ipsius:' sedis apostolice6 filios,7
non passuros medio tempore Romanam ecclesiam remanere in suis juribus spoliatam.
Hanc autem concessionem ad eos, qui declarationi vel obedientie, per suos prelatos
sive superiores nobis facte aut infra sex menses faciende, se opponerent, aut illam
acceptare recusarent, nullatenus extendi volumus, vel eis opitulari. Nos enim ex
mine irritum decernimus et inane, si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate
scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Nulli ergo omnino hominum liceat
liane paginam nostre constitutionis, permissionis, concessionis et voluntatis infin-
gere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se
noverit incursurum. Datum Rome apud Sanctum petrum, Anno Incarnationis domi-
nice Millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, Nonis Februarii, Pontificatus
nostri anno sexto decimo.
Da C. G. Koch, Sanctio pragmatica Germanorum illustrata, Argentorati 1789, 183-185
(n. VII), collazionati il Reg. Vat. 365, i. 508 (Archivio segreto Vaticano), dal quale desunse
il testo O. Raynaldus, loc. cit., vi, 489 s., e Reg. Vat. 3S6, f. 6v-7r (stesso Archivio).
'). - Eugenio IV restituisce alle loro chiese e nel pristino stato gli Arci-
vescovi di Treviri e di Colonia.
5 febbraio 1-147.
Ad futuram rei memoriam.
Ad ea, quae ad reductionem subditorum omnium, pacem et tranquillitatem fide-
lium spectant, dirigentes aciem mentis nostrae, illa libenter agimus, per quae devotis
nostris et Ecclesiae placeamus, et sedis Apostolicae benignitas latius diffundatur.
Sane charissimus in Christo filius Fredericus Rex Romanorum illustris ac venera-
bilis frater noster, archiepiscopus Maguntinus, et dilectus filius nobilis vir Frede-
ricus marchio Brandeburgensis sacri imperii electores, aliique nonnulli praelati et
1 Rie,. Vai. 365 e 3*6; ■ sedis
Reg. Val. 365 e 386: • pel. i il ..
Reg. Vat. .76.-; inveci di decretis hujusmodi h,i ■ illis
Vat. 36S om.
1\ 'in.
« Reg. Val 16 186 om.
' Adii, il solo Ri*. Val. 386.
HIT Concordati dei Princìpi 171
principes nationis Germanicae prò bono pacis, et concordiae, et ad tollenda scan-
dala nationis praefatae aobis humiliter supplicarunt, proni in capitulo, praesentibus
de verbo ad verbum inserto continentur, qui1 sequitur et est talis: Item omnia et
singula per ipsum Dominum Eugenium Papam durante animorum suspensione prac-
dicta coatra et adversus reverendissimos in Christo patres- Dominos lacobum Tri -
verensem et Theodoricum Coloniensem archiepiscopos sacri Romani imperii prin-
cipes electores, eorumque ecclesias, jura, et dominia, ex causa neutralitatis vel alia
quacumque causa innovata, volentibus ipsis in declaratione prò ipso domino Eugenio
facienda, cum regia majestate, et aliis principibus electoribus concurrere, revocabil,
cassabit, et annullabit, ac eos per suas literas cum ecclesiis, dominiis, ac juribus
hujusmodi in pristinum statum reponet in forma necessaria et opportuna. Nos igitur
sperantes, quod hoc cedet ad statum Ecclesiae, pacem, et tranquillitatem nationis
praedictae in praefatorum, regis, archiepiscopi, marchionis, aliorumque praelatorum
et principum hoc petentium complacentiam, tenore praesentium promittimus bona
fide, quod quando ipsi olim Treverensis et Coloniensis archiepiscopi ad gremium
nostrum et Ecclesiae venientes cum regia serenitate et aliis electoribus praedictis
in declaratione prò nobis facienda, ut praefertur, concurrcrint, nobisque plenam et
debitam obedientiam praebuerint, ac prò vero Jesu Christi vicario recognoverint,
ipsos ad praedictas ecclesias, absque ulla exceptione aut oppositione restituemus,
ac in pristinum statum reponemus juxta tenorem capituli superius descripti. Nulli
ergo, etc. Dat. Romae apud S. Petrum Anno ' Incarnationis Dominicae MCCCCXLVI.
non. februarii pontificatus nostri anno XVI.
Da O. Rayxaluus, loc. cit. vii, 490, collazionato il Reg. Val. 386, I. 5 (Archivio segreto
Vaticano), ove è incluso in un breve di Niccolò V del 2 agosto 1447.
4. - Indulti di Eugenio IV alla Nazione Germanica.
7 febbraio 1447.
Eugenius Episcopus Servus Servorum Dei. Ad futuram rei memoriam. Inter
cetera desideria cordis nostri filios quoslibet ad nostram et apostolice sedis obe-
dientiam exoptantes aduci illa temporum qualitate pensata aliquando concedimus
ordinamus et statuimus per que Christi lidelium tranquillitati et comodis remotis
dissensionibus et scandalis consulatur et exinde animarum salutem valeanf 3 adi-
pisci. Sane cum propter dissensionem inter nos et eos qui Basilee sub nomine gene-
ralis Concilii remanserant dudum exortam, nonnulli Principes tam ecclesiastici quam
seculares nationis Germanice in quadam neutralitate et animorum suspensione a die
decima septima Mensis Martii de Anno domini Millesimo quadringentesimo trice-
simo octavo usque in presentem diem se tenuerint ea mente ut asserunt, ut post
modum unanimi consensi! in nostra et sedis apostolice obedientia et reverenda
paribus gressibus incedere possent, et Carissimus in Christo filius noster Fredericus
Rex Romanorum Illustris, ac Venerabilis frater noster Theodoricus Archiepiscopus
Maguntinensis, et dilectus filius Nobilis Vir Fredericus Marchio Brandeburgensis
> Raynaldus in.
1 Jfcg. Val. add. i I
: Rtg. Val.: • valcat ■.
172 Concordati dei Principi a. 1447
sacri [mperii Electores, ac Venerabiles fratres nostri Fredericus Magdeburgensis,
Fredericus Salzeburgensis, et Gerardus Bremensis Archiepiscopi, ac quidam alii
Prelati et Principes diete Nationis nobis debitam obedìentiam per suos Oratores
prestiterint, ac nos solum in Christi Jesu Vicarium recognoverint et professi fuerint,
Nos attentis1 quod diete neutralitatis et suspensionis tempore plurima in ipsa Natione
aeta gesta et facta fuerint que confirmationem indulgentiam et disposicionem super
eos apostolice auctoritatis requirunt prefatorum Regis Archiepiscoporum Marchionis
ceterorumque Prelatorum et Principum supplicationibus inclinati, omnes et singulas
tam Metropolitanarum quam Cathedralium aliarumque ecclesiarum nec non digni-
tatum eciam Abbatialium ac post pontitìcales majorum, et in Collegiatis ecclesiis
principalium et aliorum benefitiorum ac omeiorum ecclesiasticorum quorumeunque
eciamsi ecclesie curate Canonicatus et prebende fuerint electiones postulationes
confirmationes 2 collationes provisiones et dispositiones necnon processus sentencias
aliaque aeta judiciaria auctoritate ordinaria hujusmodi suspensionis et neutralitatis
tempore factas seu facta, que omnia et singula hic haberi volumus:: prò sufficiente!-
expressis, ac ea grata et rata habentes auctoritate apostolica ex certa scientia
conhrmamus, Volentes ac eciam statuentes ut nulli qui in possessione ecclesiarum
Monasteriorum dignitatum benetìtiorum et omeiorum hujusmodi quacunque eciam
corum qui Basilee post translationem et dissolutionem basiliensis ' Concilii ibidem
remanserunt auctoritate ea fuerint ' assediti, super hujusmodi ecclesiis dignitatibus
benefitiis et officiis ac sentenciis et processibus eciamsi in Romana Curia vel extra
cani lis cujus statuiti presentibus habemus prò expresso indecisa pendeat eciamsi
super eis6 ad ea vel contra ea fuerit alteri jus quesitum seu jus aliqui se habere
pretenderent ex nunc in antea in ipsa Curia vel extra eam apostolica vel alia qnavis
auctoritate impeti aut quomodolibet ex quavis ratione vel causa molestari possint
sed in suis possessionibus pacifice remaneant. Lites" quoque et causas quascunque
super hujusmodi ecclesiis dignitatibus benefitiis et ofifitiis pendentes illis duntaxat
exceptis que coram Ordinariis Judicibus apud quos juxta formam diete suspensionis
et protestationis exinde secute licuit litigare indecise pendent ad nos advocantes
auctoritate et sciencia predictis extinguimus et super eis adversariis eorum perpe-
tuimi silentium imponimus, Possessores vero ipsos volumus:ì in suis ecclesiis Mona-
steriis dignitatibus benefitiis et oftìciis pacifice remanere, quibus omnibus ipsas eccle-
sias Monasteria dignitates benefitia et officia quocunque modo vacaverint auctoritate
et scientia prefatis tenore presentium conferimus et providemus de eisdem ; 8 Ac
illis qui pallium dictorum qui Basilee post nostram translationem sub nomine gene-
rali- Concilii remanserunt auctoritate receperunt, ut ilio uti possint presentibus con-
cedimus et indulgermi, Illis autem qui non habent vel non receperunt'-' sine diffi-
i Cosi .nubi Reg. !',//..• Raynaldus: attendentes .
■:. Val. ■ confirmationes vien uopo . provisiones > .
• voluimus ».
' Ko fi om.
i! fuerunt .
■ Koi ii eciamsi pei
' Koch: remaneant lites >: fu seguita la giusta inlei-punziom .li O. Raynaldus, Ioc. cil., tv, 487.
i- m ..
reo \n nini ..
a. 1447 ( oncordati dei Principi 173
cultate dabimus et edam1 libere concedemus, - Illis tantum personis exceptis que
occasione privationum propter nostrani aut Basiliensium adhesionem factarum bene-
Scia detìnent in quibus habeat ; locum provisio et dispositio super hiis que contra
protestationem facta forent per prefatum Regem et Electores Imperii conjunctim
vel divisim promulgata, per hoc autem nulli contendentium super titulo et juribus
ecclesiarum Frisingensis et Osiliensis volumus ; aliquod prejudicium afferri aut
eciam generari, sed liberimi sii unicuique eorum jus suum prosequi justicia mediante,
Preterea omnia et singula que dictis suspensione et protestatone durantibus in
prejudicium gravamen vel lesionem jurisdictionis juris vel possessionis Metropolita-
norum diocesanorum principatuum dominioi uni Terrarum Regis et Electorum ac
Archiepiscoporum predictorum necnon aliorum Episcoporum Prelatorum Collegio-
rum personarum seti rerum quarumcumque contra fedus protestationis et suspen
sionis bujusmodi quomodocunque vergentia apostolica vel alia quavis auctoritate
concessa, ac in fudicio vel extra obtenta, Insuper ecclesiasticas censuras mulctas
et penas, Nec non cujuscunque irregularitatis et inabilitatis maculas tam a jure
quam ab nomine propter premissa quomodolibet promulgatas seu infiictas promul-
gandas quoque seu infligendas quoad Regem Archiepiscopos et Marchionem pre-
tatos eorumque dominia clericos subditos et Vassallos ' et ad eos quoque qui infra
sex menses a die datarum presentium computandos se declaraverint prò nobis aut
eidem declarationi adheserint cassamus irritamus et annullamus nulliusque esse
decernimus roboris vel momenti, omnem irregularitatis et infamie maculam siye
notam per eos premissorum occasione contractam penitus abolentes, 7 ac eos reha-
bilitantes et restituentes ad eorum ecclesias benefitia offitia dignitates et honores
quecunque ac in pristinum statum et eum in quo erant ante premissa reponentes,
Nec non illis qui contra ipsos impetratis concessis vel obtentis seu impetrandis co'n-
cedendis et obtinendis quomodolibet niterentur, eciamsi eis aut eorum alicui jus
quesitum foret ex certa scientia de potestatis plenitudine perpetuimi silentium impo-
nentes, s Insuper quascunque obligationes super annatis seu comunibus et minutis
servitiis ceterisque juribus nobis et Camere apostolice seu Collegio Venerabilium
fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie Cardinalium ceterisque Officialibus debi-
tis seu que deberi dicerentur occasione quarumlibet Metropolitanarum et Cathedra-
lium ecclesiarum Monasteriorum dignitatum offitiorum et benefitiorum quorumcun-
que usque in presentem diem remitiimus de nostra liberalitate relaxamus pariter
et donamus, eosque qui ' hujusmodi debitis obligati essent ab omni eorum solutione
absolvimus et eciam liberamus, dispensationes preterea quascunque nisi tales forent
quas hactenus sedes apostolica concedere non consuevit, Indulta quoque forum
consciencie respicientia eciam in casibus sedi apostolice reservatis, nec non novas
1 Reg. Val. om.
• Koch: ■ concedimus ».
1 Reg. Val.: nabent .
' Koth: « voluimus >.
■ Koch om. • et inabilitatis •.
• Koch add. postquam declarationem eorum >.
: Raynaldus : absolventes •.
-J Raynaldds: i impooimna ».
• Koch add. « in ».
174 Concordati dei Principi a. 1447
provisiones prò possessoribus sine prejuditio juris quesiti ipsa suspensione durante
vel eciam antea a nobis aut ab eis qui Basilee sub nomine Concilii remanserunt
aut Legatorum suorum vel alia quavis auctoritate obtentas impetratas concessas
seu concessa ac omnia inde secuta a die date concessionis earundem eadem aucto-
ritate confirmamus, perinde ac si a nobis impetrata fuissent, Super sententiis autem
in Romana Curia vel in Basilea sub nomine generalis Concilii ante ipsam suspen-
sionem vel ea durante in causis, in quibus uterque litigantium ex ordinario titulo
nititur prolatis, que executioni nondum sunt demandate, Volumus statuimus et ordi-
namus quod hujusmodi sentencie coram Judice ordinario tractentur et quicquid
utraque pars vellet producere prò jure suo coram eo debeat exhibere, Qui quidem
Judex sumarie simpliciter et de plano sola facti ventate inspecta procedens nego-
tium ipsum unica valeat terminare sentencia, a qua nulli partium appellare liceat
aut provocare vel restitutionem aliquam obtinere, Per hoc autem nullatenus preju
dicare intendimus eis qui possessionem dignitatum eciam Metropolitanarum Cathe
dralium et Abbatialium seu benefitiorum quorumcunque ordinaria vel alia auctori-
tate sub eadem Natione obtinentes durante neutralitate vel suspensione predictis
vigore processuum in Romana Curia vel in Basilea sub nomine generalis Concilii
obtentorum aut alias violenter hierunt' spoliati, sed tam spolia quam jura eorum
denuo coram Judicibus ordinariis cognoscantur et fine debito terminentur, lnsuper
omnes et singulas prefate Nationis aut alterius in ea benefitia vel offitia obtinentes
personas ecclesiasticas et seculares eciamsi Regalis Archiepiscopalis Episcopalis vel
alterius dignitatis fuerint, qui post dissolutionem sive translationem prefati Concilii
per nos factam congregationi Basiliensium sub nomine generalis Concilii adhese-
runt obediverunt aut incorporati fuerunt qui jam ad nostram obedientiam sunt
re versi vel infra sex Menses post deelarationem prò nobis factam redierint, seu
declarationi ipsi adheserint ab omnibus et singulis juramentis perjurii reatu ac aliis
censuris et penis si qui tenerentur aut incurrissent inflictis et in tales promulgatis
aut propterea infligendis auctoritate prefata absolvimus et liberamus, ac omnem
irregularitatis inhabilitatis et infamie maculam sive notam exinde quomodolibet
forsan contractam abolemus, ac in pristinum statum restituimus et reponimus per
inde ac si talia minime emanassent, Preterea omnes et singulas personas Nationis
prefate sive alterius in ea benefitia vel offitia sicut premissum est obtinentes que
sub declaratione hujusmodi prò nobis facienda continebuntur2 que post hujusmodi
Concilii translationem Basilee remanserunt ac3 ipsi congregationi adheserunt fave-
runt oftìtiis in eadem prefuerunt, aut in lcgatione eorum1 missi sunt quandoque aut
eis crediderunt, ab omnibus exeomunieationis suspensionis interdicti aliisque cen-
suris et penis in eas per processus nostros aut alias inflictis et promulgatis absol-
vimus cum hiis qui ibidem seu a provisis ab ipsis aut eorum auctoritate sacros ordi-
nes dicto tempore receperunt, '" ut in susceptis ordinibus ministrare valeant dispen-
santes, Volumus insuper quod singuli Metropolitani Nationis ejusdem actujam nobis
Reg. Vai.. • fuerint .
Reg. Vat.: continebantur ».
Val.: aut .
Reg. Vii/., legatione ali ei
1 Ko. li n .i pi Talli .
a. 144" Concai itati dei Principi 175
obedientes vel qui infra sex menses ut preferrur nobis et apostolico sedi debitam
obedientiam prebuerint consimiles bullas sive litteras apostolicas habeant super
quibus petentibus quibuscunque quatenus opus fuerit sub eorum sigillis transumpta
concedere valeant eisque in Juditio et extra piena fides, sicut originalibus litteris
per omnia prebeatur, Super ecclesiis autem Trcverensi et Coloniensi de quibus in
petitionibus Regis Archiepiscopi Maguntinensis et Marchionis prefatorum speciali»
e-^t positus articulus per alias nostras Litteras desuper editas specialiter providimus
prout in eis latius ' continetur, Ut autem premissa eo firmius observentur pio
nobis et successoribus nostris Romanis pontifìcibus de Venerabilium fratrura nostro-
rum sancte Romane ecclesie Cardinalium Consilio et assensu pollicemur omnia et
singula supntdicta inviolabiliter observare et contra ea vel ipsorum aliquod in toto
vel in parte nullo umquam tempore, quicquam innovare, et quod nobis licere non
patimur, eisdem successoribus indicamus, decernentes ex nunc irritum et inane si
secus super hijs a quoquam eciam qua vis apostolica auctoritate scienter vel igne
ranter conti» erit attemptari, Quinymo si adversus premissa littere alique aut man-
data, ad cujuscunque instantiam vel eciam si motu proprio seu ex certa scientia
eciam cum derogatorijs clausulis sub quacunque verborum forma a nobis, seu nostra
auctoritate, aut ab alio quovis emanassent seu in futurum emanarent, tales ex nunc
prò infectis volumus haberi, quodque is contra quem emanassent aut concesse fuis-
sent aut emanarent, et in futurum concederentur illis minime obedire teneatur. Non
obstantibus quibuscunque constitutionibus apostolicis et etiam cum decreto irritante
quorumcunque tenorum existant in genere vel in specie per nos seu predecessores
nostros concessis seu concedendis, privilegiis vel indultis de quibus ac totis tenoribus
eorum specialis et expressa etiam de verbo ad verbum mentio in nostris litteris
loret facienda necnon quaruncunque ecclesiarum statutis et consuetudinibus etiam
iuramento confirmatione apostolica vel quacunque alia lìrmitate roboratis ceterisque
in contrarium facientibus quibuscunque.2 Nulli ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostre conlìrmationis ; statuti advocationis extinctionis impositionis colla-
tionis provisionis concessionis indulti4 constitutionis abolitionis restitutionis rehabi-
litationis repositionis remissionis ' donationis6 liberationis ordinationis intentionis"
absolutionis" indicationis etH voluntatis* infringerc vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et bea-
torum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Rome apud Sanctum Petrum Anno Incarnationis dominile Millesimo
quadringentesimo quadragesimo se\to Septimo Idus Februarii, Pontificatus nostri
Anno sexto decimo.
B. Rouerella.
F. De Thomacellis.
1 Reg. Vai.: • plenius .
Ko ii om. ■ Non obstantibus - facientibus quibuscunque •.
5 Reg. Val. add. • voluntatis .
* Reg. Vat. invece di • indulti ha cassationis irritadionis annullationis .
' Reg. Val. add. relaxationis •.
* Reg. Val. add, absolutionis ■.
1 Reg. Vat. add. dispensationis pollicitationis et .
8 Reg. Val. om.
176 Concordati dei Principi a. 1447
i
Da K'ocu, loc. cit. 188-194 (n. IX, che, come per il n. 2, toglie da una copia originale
nell'archivio arcivescovile di Salisburgo, collazionato il prefato Reg. Vat. 365, I. 508v-511r
Archivio segreto Vaticano).
;>. - Protesta di Eugenio IV.
.> febbraio 144/ .
Eugenius episcopus, etc. ad futuram rei memoriam. Decet Romani Pontificis
prudentiam, quae per eum' juxta qualitatem temporum aguntur, taliter moderari, ut
ex-' eis sedi Apostolicae aut Romanae ecclesiae nullum praejudicium generetur. Sane
cum charissimus in Christo lìlius Fridericus Rex Romanorum illustris, ac venera-
bilis frater noster Archiepiscopus Maguntinus, et dilectus filius Fridericus marchio
Brandeburgensis sacri imperii electores, nonnullique alii nationis Germanicae prae-
lati et principes, quaedam petiverint a nobis (ieri, quae necessitas ipsa, et Ecclesiae
utilitas, ut eos ad nostrani et sanctae Romanae ecclesiae unitatem et obedientiam
alliciamus, nos concedere quodammodo compellit, nos ad vitandum omne scanda-
lum et periculum, quod exinde sequi posset, nolentes aliquid dicere aut confirmare
vel concedere, quod esset contra sanctorum patrum doctrinam, vel quod vergeret
in praejudicium hujus sanctae Apostolicae sedis, quoniam propter imminentem nobis
aegritudinem non valemus omnia per eos petita et per nos concessa, cum ea intc
gritate judicii et consilii examinare et ponderare, quae rerum magnitudo, et gravitas
requirit, tenore praesentium protestamur, quod per quaecumque a nobis dictis Regi,
archiepiscopo, marchioni, praelatis, principibus, ac nationi, responsa et respondenda,
concessa et concedenda, non intendimus in aliquo derogare doctrinae sanctorum
patrum, aut praefatae sedis privilegiis et authoritati, habentes prò non responsis et
non concessis quaecumque talia a nobis contingeret " emanare. Nulli ergo, etc.
Datum etc. V. februarii anno XVI.
Da O. Ravnaldus, loc. cit., vii, 190 s., collazionato il Reg. Vat. 380, f. 49v-50r (Archivio
segreto Vaticano).
6. - Niccolò V approva e conferma le concessioni fatte da Eugenio IV alla
Nazione Germanica.
28 marzo 144/.
Nicolaus episcopus Servus Servorum Dei Ad futuram rei memoriam Decet sedis
apostolice providentiam que ab ejus auctoritate procedunt, taliter moderari, ut per
ipsam concessa statuta et ordinata in suo robore inviolata perdurent, Cum igitur
felicis recordationis Eugenius papa IV. predecessor noster ad requisitionem et sup-
plicationem Carissimi in Christo filli nostri Frederici Romanorum Regis Illustris, ac
Venerabilis fratris nostri Theoderici Archiepiscopi Maguntin. et dilecti filii Nobilis
Viri Friderici Marchionis Brandeburgensis nonnullorumque aliorum nationis eiusdem
nonnulla prò commodo statu et militate nationis Germanice, eiusque Prelatorum
i 'al. : • eam >.
R LYNALDUS Oli).
* Raynaldus: « contigerit •.
iì. 144S Conce» dillo di Vienna 177
ecclesiarum ac ecclesiasticarum personarum statuerit et ordinaverit, nec non Pre-
latis Baronibus et singularibus personis diete nationis nonnulla concesserit ae indul-
serit, ac quasdam uniones et incorporationes fecerit, gratias expectativas concesse-
rit, prout in diversis litteris desuper confectis quarum tenores presentibus haberi
volumus prò expressis plenius continetur, ac nos postmodum dicto predecessore
sublato de medio divina clementia ad apicem summi apostolatus assumpti, post
nostrani de more subsecutam coronationem pio Curie Romane reformatione, unic-
aes et incorporationes benefìciorum que non fuerunt sortite effectum, ac etiam expe-
ctativas gratias omnes duxerimus revocandas, reservationes quoque aliquas fece-
rimus, et non nulla alia statuta ordinationes et regulas in Cancellarla nostra describi
mandaverimus que volumus observari, Nos ne per ipsum predecessorem statuta
concessa facta et ordinata in ipsa natione Germanica in dubium revocali possint, et ne
ipsis aliquod preiuditium generetur, auctoritate apostolica tenore presentium decla-
ramus nostre intentionis fuisse et esse quod per quecunque statuta decreta ordina-
tiones regulas et signaturas etiam supplicationum per nos facta seu imposterum
lìenda, seu per quasvis gratias per nos de cetero concedendas in nullo derogetur
lactis gestis concessis statutis et indultis hujusmodi per ipsum predecessorem in
natione predicta, neque eis aliquod in parte vel in totum preiuditium generetur,
cum intentionis nostre sit gestis lactis concessis statutis et indultis huiusmodi in
nulla re contraire, quin potius ut ea suum consequantur effectum volumus et dece) -
nimus inviolabiliter observari, et firma in singulis permanere. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre declarationis voluntatis et decreti infringere
vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare presumpserit indigna
tionem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit
incursurum.
Datum Rome apud sanctum petrum Anno Incarnationis dominice Millesimo
quadringentesimo quadragesimo septimo Quinto Kal. Aprilis Pontifìcatus nostri Anno
Primo.
Pe. de Noxeto.
L. de Castiliono.
Da Koch, loc cit. 197-199 n XI), collazionato il Reg. Vat. 406, f. 229v (Archivio segreto
Vaticano .
XXVIII.
CONCORDATO DI VIENNA.
1. - Patti conclusi fra il legato pontificio e i principi germanici.
17 febbraio 1448.
In nomine domini Amen. Anno a Nativitate ejusdem Millesimo quadringente-
simo quadragesimo octavo, die decima septima Mensis Februarii, Inter Sanctissimutn
in Christo patrem ac Dominum nostrum dominum Nicolaum divina providentia
Papam quintum Apostolicamque Sedem ac Nationem Alamanicam, Sanctissimi
178 Concordato di Vienna a. 1-148
domini nostri et Sedis eorundem nominibus per Reverendissimi™ in Christo patrem
ac dominimi, dominimi lohannem Sacrosancte Romane Ecclesie Cardinalem Lega-
timi ad Nationem Germanicam de Latere missum, piena in ea parte auctoritate et
potestate munitum Et prò ipsa Natione Alamanica per Gloriosissimum principem ac
dominimi nostrum, dominimi Fridericum Romanorum Regem semper Augustum etc.
plurimorum Sacri Romani Imperii Electorum, aliorumque ejusdem Nationis tam
Ecclesiasticorum quam Seeularium principum consensibus accedentibus conclusa lau-
data et acceptata sunt concordata subscripta. Sanctissimus dominus noster Nicolaus
Papa quintus super provisione Ecclesiarum beneficiorumque quorunicunque utetur
reservationibus Juris scripti et constitutionibus Execrabilis et ad Regimen modi-
ficatis ut sequitur. Ad Regimen Ecclesie generalis quamquam immeriti superna dispo-
sicione vocati gerimus in nostris desiderijs ut debemus, quod per nostre diligentie
studium ad quarumlibet Ecclesiarum et Monasteriorum regimina et alia beneficia
Ecclesiastica juxta divinimi beneplacitum et nostre intentionis afìectum viri assu-
mantur ydonei, qui presint et prosint committendis eis Ecclesijs Monasterijs et bene-
ficijs prelibatis, Premissorum itaque consideracione inducti et suadentibus nobis aliis
rationabilibus causis nonnullorum predecessorum nostrorum Romanorum pontificum
vestigiis inherentes, omnes patriarchales Archiepiscopales, Episcopales Ecclesias,
Monasteria, prioratus, dignitates personatus et officia, nec non Canonicatus et preben-
das, et Ecclesias ceteraque benefitia Ecclesiastica cum cura vel sine cura, secularia et
regularia quecunque et qualiacunqué fuerint, eciam si ad illa persone consueverint seu
debuerint per Electionem seu quemvis alium modum assummi nunc apud Sedem Apo-
stolicam quocunque modo vacantia, et in posterum vacatura, nec non per depositio-
nem seu privacionem seu translacionem, per nos seu auctoritate nostra factas, et in
antea faciendas ubilibet, nec non ad que aliqui in concordia seu discordia electi vel
postulati fuerint, quorum electio cassata seu postulatio repulsa, vel per eos facta
renuntiatio et admissa auctoritate nostra extiterit, seu quorum electorum vel postu-
latorum et in antea eligendorum vel postulandorum, electionem cassari seu postu-
lacionem repelli, aut renuntiationem admitti, per nos aut auctoritate nostra continget
apud Sedem predictam, vel alibi ubicunque, et eciam per obitum Cardinalium ejusdem
Ecclesie Romane, aut offitiariorum diete Sedis quamdiu ipsa offitia actualiter tenebunt,
videlicet Viceeancellarij, Camerarij, Septem Notariorum, Auditorum Litterarum con-
tradictarum et Apostolici palladi eausarum auditorum, Correctorum, centum et unius
Scriptorum litterarum Apostolicarum, et viginti quatuor penitentiarie prefate Sedis, et
vigiliti quinque Abbreviatorum nec non verorum Commensalium nostrorum et aliorum
vigiliti quinque Cappellanorum Sedis ejusdem in ephitaphio descriptorum et edam
quorumeunque Legatorum seu Collectorum ac in terris Romane Ecclesie Rectorum
et Thesaurariorum deputatorum seu missorum hactenus vel deputandorum aut mit-
tendorum, imposterum vacantia et in antea vacatura, ubicunque dictos Legatos vel
Collectores seu Rectores aut Thesaurarios antequam ad Romanam Curiam redierint
seu venerint rebus eximi contigerit ab humanis nec non quorumlibet, prò quibus-
cunque negocijs, ad Romanam Curiam venientium, seu eciam recedentium ab eadem
si in locis a dieta Curia ultra duas dietas Legales non distantibus jam forsan obie-
rint vel eos in antea ab hac luce transire contigerit, etiam simili modo quorumeunque
Curialium peregrinacionis intirmitatis seu recreationis vel alia quacunque causa ad
1448 Concordato di Vienna 179
quevis loca secedentium, si eos antequam ad dictam Curiam redierint, in Locis ultra
duas dietas ab eadem Curia ut premittitur, non remotis, dumodo eorum proprium
domicilium non existat ibidem jam forsan decesserint vel imposterum eos contigerit
de medio submoveri et nunc per obitum hujusmodi vacantia vel imposterum vaca-
timi, Rursus Monasteria prioratus et decanatus dignitates personatus, administra-
ciones Officia Canonicatus, prebendas et Ecclesias, ceteraque benefitia Ecclesiastica
secularia et regularia, cuna cura vel sine cura, quecunque et qualiacunque fuerint,
Eciam si ad illa persone consueverint seu debuerint per Eleetionem seu quemvis
alium modum assummi que promoti per nos vel auctoritate nostra ad Patriarchialium
Archiepiscqpalium et Episcopalium Ecclesiarum, nec non Monasteriorum regimina
obtinebant tempore promocionum de ipsis factarum, nunc quocunque modo vacantia
et imposterum vacatura Nec non eciam que per assecutionem pacificarti quorum-
cunque prioratuum, personatuum, olfitiorum, Canonicatuum, prebendarum, Eccle-
siarum, aut beneliciorum aliorum, per nos seu auctoritate nostrarum litterarum
immediate collatorum seu conferendorum imposterum preterquam si virtute grafie
expectative, assecutio fiat, nunc vacantia et in antea vacatura, piena super pre-
missis omnibus et singulis cum fratribus nostris collatione prehabita, et matura deli-
beratione secuta, ordinazioni, disposicioni ac provisioni nostre, de ipsorum fra-
trum Consilio auctoritate Apostolica reservamus, decernentes ex nunc irritum et
inane si secus super premissis et quolibet eorum, per quoscunque quavis auctori-
tate, scienter vel ignorante!-, contigerit attemptari. ltem in Ecclesijs Metropolitanis
et Cathedralibus etiam Apostolice Sedi immediate non subjectis, et in Monasterijs,
Apostolice Sedi immediate subiectis fiant Electiones canonice, que ad Sedem Apo-
stolicam deferantur, quas eciam ad tempus constitutum in constitucione Nicolai que
incipit Cupientes papa expectet quo facto si non fuerint presentate vel si presentate
minus Canonice fuerint, papa provideat, Si vero Canonice fuerint, papa eas eonhrmet,
nisi ex causa rationabili et evidenti, et de fratrum Consilio, de digniori et utiliori
persona duxerit providendum, Proviso quod Confirmati et provisi per Papam Nichi-
lominus Metropolitanis et alijs prestent debita juramenta, et alia ad que de jure
tenentur. In Monasterijs, que non sunt immediate subjecta Sedi Apostolice nec non
in alijs beneficijs regularibus super quibus prò confirmatione seu provisione non
consuevit haberi recursus ad ' Sedem Apostolicam noti teneantur venire electi, seu
i Ili, quibus providendum est ad Curiam ad habendum confìrmacionem vel provi
sionem, nec eciam dieta benefitia regularia cadant in gratijs expectativis, Ubi autem
in Monasterijs ad Curiam Romanam venire seu mittere consueverunt, ibi papa aliter
non confirmet, vel provideat quam superius de Cathedralibus Ecclesijs est expres-
sum. De Monasterijs Monialium papa non disponat nisi sint exempta, et tunc per
commissionem in partibus, De ceteris dignitatibus et beneficijs quibuscunque secu-
laribus et Regularibus vacaturis ultra reservationes jam dietas majoribus dignita-
tibus post pontificales in Cathedralibus et principalibus in collegiatis exceptis de
quibus Jure ordinario provideatur per illos inferiores ad quos alias pertinet. fdem
Sanctissimus dominus noster per quameunque aliam reservacionem gratiam expecta-
tivam, aut quamvis aliam dispositionem, sub quacunque verborum forma, per eum
1 Koch: « recursus, ad •, ma v. p.222.
180 Concordato di Vienna a. 1448
aut ejus auctoritate factam vel fiendam non impediet, quo minus de illis cum vaca-
bunt de Mensibus Kebruarij, Aprilis, Junij, Augusti Octobris et Deeembris, libere
disponatur per illos ad quos Collatio provisio presentatio, electio, aut alia quevis
dispositio pertinebit, Reservationibus alijs a premissis ac dispositionibus auctoritate
ejusdem domini nostri pape factis vel fìendis, non obstantibus quibuscunque, Quo-
tiens vero aliquo vacante benefitio de Mensibus Januarii Marcii, Maij, Julij, Septem-
bris et Novembris specialiter dispositioni Apostolice Sedis reservatis non apparuerit
intra tres Menses a die note vacationis in loco benencij, quod alicui de ilio Apo-
stolica auctoritate fuerit provisum ex tunc et non antea ordinarius vel alius ad quem
illius dispositio pertinebit de ilio libere disponat. Item ad finem ut hec ordinatio
collationis benefitiorum non reservatorum per alternos Menses possit per Nationem
publicari et omnes qui ipsa gaudere voluerint tempus congruum habeant eandem
acceptandi tunc quo ad Apostolicam Sedem in Kalendis Junij proximis futuris, ipsa
currere incipiet, durabitque deinceps nisi in futuro concilio de consensu nationis
aliter fuerit ordinatimi. Item circa provisionem Apostolice Sedi ordinandam modus
annatarum hoc modo currat:1 de Ecclesijs Cathedralibus omnibus et Monasterijs
virorum dumtaxat vacantibus et vacaturis solventur prò fructibus primi anni a die
vacationis summe pecuniarum in libris Camere Apostolice taxate que eomunia ser-
vitia nuncupatur, Si que vero excessive taxate sunt, juste retaxentur et provideatur
specialiter in gravatis regionibus secundum qualitatem rerum temporum et regio-
num ne nimium pregraventur ad quod Sanctissimus dominus noster petentibus
dabit Commissarios in partibus qui diligente!" inquirant et retaxent, Taxe autem
prediate prò media parte infra annum a die habite possessionis pacifice totius vel
maioris partis solvantur et prò media parte alia infra sequentem annum, Et si infra
annum bis vel pluries vacaverit semel tantum solvetur nec debitum hujusmodi in
Successorem in Ecclesia vel Monasterio transeat. De ceteris dignitatibus personatibus
officijs et beneficijs secularibus quibuscunque et regularibus que auctoritate Sedis
Apostolice conferentur vel de quibus providebitur, preterquam vigore gratiarum
expectativarum aut causa permutacionis solvantur annate seu medij fructus juxta
taxam solitam a tempore possessionis infra annum et debitum hujusmodi in Succes-
sorem in benefitio non transeat, De beneficijs vero que valorem viginti quatuor
llorenorum de Camera non excedunt nihil solvatur, curratque hec observantia dein-
ceps nisi eam similiter in futuro Concilio de consensu Nationis immutari contingat.
In alijs autem que per felicis recordacionis dominum Eugenium Papam quartum prò
natione prefata usque ad tempus futuri generalis Concilij permissa concessa indulta
atque decreta et per memoratimi Sanctissimum dominum nostrum papam Nicolaum
confirmata fuere in quantum illa concordie presenti non obviant ista vice nihil extitit
immutatimi, Voluit eciam memoratus dominus Legatus quod super concordatis pre-
sentibus singuli Metropolitani predicte nationis petentibus quibuscunque quantum
opus eis videbitur sub Sigillis transsumpta concedere valeant quodque transsumtis
eisdem in Judicio et extra stetur et adhibeatur tanquam huic originali carte per
omnia piena fides. Per hoc autem, quod in concordatis hujusmodi sive quibusvis
alijs eorum occasione confìciendis litteris propter competentiorem descriptionem
1 tn Koch ma v. p. 280) manca l1 interpunzione.
;1- I44s Concordato di Vienna 181
Alamania specialis appellatili- Natio ipsa censori non debet a Germanica naciohe
distincta seu quoruodolibet separata Ad fidem igitur et robur ac testimoniuni omnium
premissorum nos Fridericus Romanorum Rex et nos Johannes Cardinalis Legatus,
sapra dicti, cartam presententi nostris appensis mandavimus communiri Sigillis.
Ad mandatimi Dni Regis in Consilio.
Da K')cn, loc. cit. 201-209 (n. XIII), che pubblica dalla copia originale nell'Archivio di
Corte a Vienna, adottando alcune correzioni da lui indicate nelle note. A p. L'10-235 (n. XIV
il Kocn dà una nuova edizione trascurando le minuzie paleografiche della sua fonte.
2. - Niccolò V conferma il concordato di Vienna.
l't marzo 1 1!\
Nicolaus episcopus Servus Servorum Dei Ad perpetuam rei memoriam. Ad
sacrata Petri ^edem divina dispositione sublimati, singulis que prò universalis ecclesie
unione ac pace et tranquillitate profutura foie conspicimus apostolice providentic
solicitudine libenter intendimus et ad felicem illorum prosecutionem et consumatio-
nem ' opem et operam impendimus efficaces. Nuper siquidem Carissimus in Christo
tìlius noster Fredericus Romanorum Rex Illustris et nonnulli alii dilecti filii ecclesia-
stici et seculares Principes inclite Nationis Germanice ex una, ac dilectus filius
noster [ohannes Sancti Angeli Diaconus Cardinalis in partibus illis apostolice sedis
de latere legatus per nos ad dictas partes missus sufficienti desuper a nobis et sede
apostolica auctoritate suffultus ex alia - partibus Romane ecclesie et diete Nationis
nominibus prò ipsius ecclesie unione et pace ac tranquillitate inter ecclesiam et
nationem predictas perpetuo solidandis et confovendis, diversa rationabilia et utilia
ordinationes ac statuta, a partibus ipsis hinc inde approbata laudata conclusa acce-
ptata et concordata fecerunt ac ediderunt, nobisque humiliter supplicati fecerunt
ut illis prò firmiori eorum subsistentia robur apostolice confirmationis;; adijeere, nec
non auctoritatem potiorem et decretum interponere dignaremur, Nos itaque qui
statuta ordinationes et concordata predicta per nonnullos ex Venerabilibus fratribus
nostris sancte Romane ecclesie Cardinalibus magnarum maturitatis auctoritatis et
litterature viros diligenter 'examinari et discuti fecimus, eaque rationabilia et salu-
bria tam ecclesie quam nationi prefatis fore comperimus de dictorum et aliorum
Venerabilium4 fratrum nostrorum predicte ecclesie Cardinalium Consilio et assensu
apostolica auctoritate et ex certa scientia approbamus ratificamus5 laudamus ac
acceptamus et presentis scripti patrocinio communimus juxta modum ac formas
subsequentes. Placet nobis super provisionum " ecclesiarum et beneficiorum eccle-
siasticorum quorumeunque provisionibus, uti iuris scripti1 reservationibus et Exe-
1 Reg. Val. e copia nell'Arch. segr. Varie: confirmationem --.
'■ /fi'?. Val. i- copia nell'Arch. segr. Varie: una..
; I Regesti Vaticani < .r.pia nell'Arci, segr. Varie: • firmi tati:
' Reg. Val. om.
s Reg. Val. e copia nell'Arch. segr. Varie: ■ et confirmamus •.
■ Copia nell'Arch. segr. Vatie om.
' Copia nell'Arch. segr. Vatie : < iure scripto .
ls_> Concordato dì Vienna a. 1418
crabilis et ad regimen constitutionibus modificatis ut sequitur, Ad regimen ecclesie
generalis quamquam immeriti superna dispositione vocati gerimus in nostris desi-
deriis ut debemus quod per nostre diligentie ' studium ad quarumlibet ecclesiarum
et Monasteriorum regimina, - ac alia beneficia ecclesiastica juxta divinum benepla-
citum et nostre intcntionis affectum viri assumantur ydonei qui presint ac prosint,
committcndis cis ecclesiis Monasteriis et beneficiis prelibatis, premissorum itaque
consideratione inducti, et suadentibus nobis aliis rationabilibus causis, nonnullorum
predecessorum nostrorum Romanorum Pontificum vestigiis inherentes, omnes Patriar-
chales Archiepiscopales Episcopales ecclesias Monasteria Prioratus dignitates perso-
natus et officia, nec non Canonicatus et prebendas et ecclesias ceteraque beneficia
ecclesiastica cum cura vel sine cura secularia vel regularia quecunque et qualia-
cunque fuerint, etiam si ad illa persone consueverint seu debuerint per electionem
seu quemvis alium modum assumi, nunc apud sedem apostolicam quocunque modo
vacantia et imposterum vacatura, nec non per depositionem3 seu privationem seu
translationem per nos seu auctoritate nostra factas et inantea faciendas ubilibet, nec
non ad que aliqui in concordia vel discordia electi seu postulati fuerint, quorum
electio cassata seu postulatio repulsa vel per eos4 facta renunciatio et admissa aucto-
ritate nostra extiterit, seu quorum electorum vel postulatorum et in antea eligen-
dorum vel postulandorum electionem cassari seu postulationem repelli aut renun-
ciationem admitti per nos aut auctoritate nostra continget apud sedem predictam
vel alibi ubicunque et etiam per obitum Cardinalium ejusdem ecclesie Romane aut
Officiariorum diete sedis quamdiu ipsa5 officia actualiter tenebunt, videlicet Viccean-
cellarii, Camerarii, Septem Notariorum Auditoris6 litterarum contradictarum, et
palatii apostolici causarum7 Auditorum Correctorum * Centum et Unius Scriptorum
litterarum apostolicarum et Viginti quatuor Penitentiarie diete9 Sedis, et Viginti quin-
que Abbreviatorum, nec non verorum commensalium nostrorum et aliorum Viginti
quinque1" Capellanorum sedis ejusdem in epitafio descriptorum, et etiam quorumeun-
que legatorum seu Collectorum ac in terris Romane ecclesie Rectorum ac Thesau-
rariorum deputatorum seu missorum hactenus vel deputandorum aut mittendorum
imposterum vacantia et inantea vacatura ubicunque dictos legatos vel Collectores
seu Rectores aut Thesaurarios antequam ad Romanam Curiam redierint seu vene-
rint rebus eximi contigerit ab humanis, nec non quorumlibet prò quibuscunque
negotiis ad Romanam Curiam venientium seu etiam recedentium ab eadem si in
locis a dieta Curia ultra duas dietas legales non distantibus jam forsan obierint, vel
eos inantea ab hac luce transire contigerit, etiam simili modo quorumeunque Curia-
Reg. l'ai.: • indulgente •.
• Copia dell'Arch. Scgr. Vatic. : regimen •.
i ' i •■' il Koch doversi leggere contro dispensationem della sua fonte (anche Seg. Vat.)\ Reg.
in in Arch. segr. Vatic: depositionem .
• Ria,- l'ut.: «no ■
dell'Arch. segr. Vatic: dieta».
- Reg. Tu/. : Auditorum ».
'■ Re/;. Val. om.
K" "• '''''(,-. Vat. 186 ■ copia nell'Arch. segr. Vatic: « Correctoris .
' I Regesti V,iti, ani: prefate : .-..pia nell'Arch. segr. Vali. . apostolice .
• . Vatii % i-imi ».
a. uis Concordato di Pierina l^;
lium peregrinationis infirmitatis seu recreatìonis vel alia quacunque causa ad quevis
loca secedentium, seu eos antequam ad dictam Curiam redierint in locis ultra duas
dietas ab eadem Curia ut premittitur non remotis dummodo corum proprium domi-
cilimi] non existat ibidem jam forsan decesserint vel imposterum eos contingat de
medio submoveri et tunc per obitum huiusmodi vacantibus vel imposterum vaca-
turis, ' Rursus Monasteria Prioratus et dignitates Decanatus personatus " admini-
strationes officia Canonicatus prebendas et ecclesias ceteraque beneficia ecclesiastica
secularia et regularia cum cura vel sine cura quecunque et qualiacunque fuerint,
etiam si ad illa persone consueverint seu debuerint 3 per electionem seu quemvis
alium modum assumi que promoti per nos seu auctoritate nostra ad patriarchalium
Aivhiepiscopalium Episcopalium ecclesiarum nec non Monasteriorum regimimi obti-
aebant tempore promotionis de ipsis facte, nunc quocunque modo vacantia aut
imposterum vacatura, nec non etiam que per assecutionem ' pacificam ' quorum-
cunque Prioratuum personatuum officiorum Canonicatuum praebendarum ecclesiarum,
aut beneficiorum aliorum per nos seu auctoritate litterarum nostrarum immediate
collatorum seu conferendomi» imposterum preterquam si virtute gratie expecta-
tive assecutio fiat nunc vacantia et in antea" vacatura piena super premissis omni-
bus et singulis cum frarribus nostris collatione prehabita et matura deliberatione
secuta ordinationi dispositioni ac provisioni nostre de ipsorum fratrum Consilio aucto-
ritate apostolica reservamus decernentes ex nunc irritum et inane si secus super
premissis et quolibet eorum per quoscunque quavis auctoritate .scienter vel igno-
ranter contigerit attemptari Item placet nobis quod in Metropolitanis et Cathe-
dralibus etiam immediate non subjectis ecclesiis et in Monasteriis immediate subje-
ctis sedi apostolice7 fiant electiones canonice que ad dictam sedem deferantur quas
etiam ad tempus constitutum in Constitutione felicis recordationis Nicolai pape III.
que incipit Cupieiites expectabimus et lapso dicto tempore si non presentate vel si
presentate minus canonice fuerint providebimus et si canonice fuerint confirmabimus
nisi ex rationabili et evidenti causa ac de dictorum fratrum * Consilio de digniori
et utiliori persona duxerimus providendum Proviso quod confirmati predicti et per
nos provisi Metropolitanis suis et aliis prestent debita juramenta et alia ad que de
jure tenentur et in Monasteriis diete sedi immediate non subjectis et aliis regula-
ribus beneficiis super quibus prò confirmatione vel provisione ad dictam sedem non
consuevit haberi recursus, electi seu illi quibus providendum est prò confirmatione et
provisione hujusmedi ad Curiam Romanam venire non tenebuntur, ipsaque regularia
beneficia sub expectativis gratiis non cadent,5 ubi autem prò Monasteriis ad dictam
Curiam mittere seu venire 10 consueverunt, non aliter confirmabimus vel provide-
SicI per vacantia e vacatura Ko< iì . -
Copia nell'Arch. segr. Vatic: prioratus, dignitates, decanatus, prepositatus .
Reg. Val. om. seu debuerint .
Copia in \r. li. segr. Vatic: « assumptionera -.
Rcg. l'ai.: pontificanti»!
■ Rcg. Val.: imposterum >.
AVg. Val. : . Etiam placet nobis quod metropolitanis et cathedralibus etiam immediati subiectis sedi apostoli
Copia in Arch. segr. Vatic. add. <nostrorum-. ma om, Consilio».
1 I Regesti Vaticani: ■ cadant .
1 Copia in \rch. sem. Vatic. e i » •<> *ti Vaticani: • venire seu mitti ri
Is4 Coticordato >lt Vienna a. 1448
bimus quam superius de Cathedralibus ecclesiis est expressum et de Monasteriis
Monialium non disponemus nisi sint ' exempta, et tunc per commissionem ad partes
de ceteris vero dignitatibus et benelìciis quibuscunque secularibus et regularibus
vacaturis ultra reservationes predictas, majoribus dignitatibus post pontificales in
Cathedralibus et principalibus - in Collegiatis ecclesiis exceptis de quibus3 jure ordi-
nario provideatur per illos inferiores ad quos alias pertinct, Placet etiam nobis quod
per quancunque aliam reservationem gratiam expectativam aut quamvis aliam
dispositionem sub quacunque verborum l'orma per nos vel auctoritate nostra factam
vel faciendam non impediemus nos quo minus de illis cum vacabunt de Februarii
Aprilis Junii Augusti Octobris et Decembris Mensibus libere disponatur per illos ad
quos eorum collatio provisio presentatio electio seu quevis alia dispositio pertinebit,
reservationibus aliis a premissis ac dispositionibus ' auctoritate nostra factis vel facien-
dis non obstantibus quibuscunque Quotiens vero aliquo vacante beneficio de Ianuarii5
Martii Maji Julii Septembris et Novembris Mensibus specialiter dispositioni diete
Sedis reservato non apparuerit infra tres Menses a die note vacationis in loco bene-
ficii quod alicui de ilio apostolica auctoritate provisum fuerit ex tunc et non antea
Ordinarius vel alius ad quem illius dispositio pertinebit, de ilio libere disponere
poterit Et ad finem ut hec ordinatio collationum beneficiorum non reservatorum per
alternatos Menses possit per dictam nationem 6 publicari et omnes qui ea gau-
dere voluerint, tempus congruum habeant eam acceptandi, tunc quo ad dictam
Sedem in Kalendis Junii proxime futuri ipsa currere incipiet, ac durabit deinceps
nisi in futuro Concilio de consensi! diete Nationis aliter fuerit ordinatimi Placet
similiter nobis quod circa provisionem diete sedi 7 ordinandam modus annatarum
hoc modo currat, de ecclesiis Cathedralibus omnibus et Monasteriis Virorum dun-
taxat vacantibus et vacaturis solvantur prò fructibus primi Anni a die vacationis
summe pecuniarum in libris Camere apostolice taxate que communia servitia nun-
cupantur, et si que excessive taxate sint, retaxentur, et quod provideatur specia-
liter in gravatis regionibus secundum qualitatem rerum temporum et regionum ne
nimium pregraventur ad quod petentibus dabimus commissiones in partibus qui
diligenter inquirant et retaxent, Taxe autem predicte prò media parte 8 infra Annum
a die habite possessionis pacifice totius vel majoris partis solvantur9 et prò alia media
parte infra10 Annum sequentem, et si infra10 Annum11 bis vel pluries vacaverit, semel
tantum solvatur nec debitum hujusmodi in successorem in ecclesia vel Monasterio
transeat, de ceteris vero dignitatibus personatibus oflìciis et b'eneficiis secularibus
1 Reg. Val.- fuerint .
- R(g. Val.: . in cathedralibus in patriarchalibus .
A'<r. Val. uin. di- quibus .
•Cosi giustamente avverto doversi legger* il Koch. contro la sua fonte, che dà « depositionilms > ; anche i
Ridesti Vaticani e la copia ncll'Arch. segr. Vatic. hanno « dispositionibus >.
s Reg. Val.: annatis ■ !
' ì ionem . dato dalla fonte del Koch, che avverte come sopra, i Regesti Vaticani e la detta copia.
7 I Regesti Vaticani: sedis .
* Reg. Val. om. prò media parti
' Ko h solvatur •.
" Copia in Arch. tegr. Vatic, add, unum •.
" Reg. Val. om.
a, 1448 Concordato di Vienna 185
ac regularibus quibuscunque que auctoritate diete sedis conferentur vel de quihus
providebitur preterquam vigore gratiarum expectativarum aut eausa permutationis
solvantur annate seu medii fructus juxta taxam solitati} a tempore possessionis infra
Annum, et debitum hujusmodi similiter in successorem in beneficio non transeat, sed
de beneficiis que valorem Vigiliti quatuor florenorum auri de Camera non exce-
dunt nichil solvatur curratque hec observantia deineeps nisi eam similiter in futuro
Concilio de ipsius Nationis consensu contingat immutali. In aliis autem que per
felicis recordationis Eugenium papam IV. predeeessorem nostrum prò dieta Natione
usque ad tempus futuri generalis Concilii permissa concessa indulta et decreta ac
per nos confirmata fuerunt in quantum illa concordie presenti non obviant, ista vice
volumus nichil esse immutatimi ' et per hoc quod in concordatis hujusmodi sive
quibusvis aliis eorum occasione conficiendis litteris propter competentiorem descri-
ptionem Alamania specialiter - appellatur, natio ipsa censeri non debet;i a Germanica
natione distincta seu quomodolibet separata, Preterea quia difficile foret presentes
litteras ad singula in quibus de eis fides lorsitan facienda fuerit loca deferre eadem
apostolica auctoritate decernimus quod ipsarum transumpto Metropolitanorum diete
Nationis sigillo ' munito tanquam presentibus si exhiberentur litteris piena fides adhi-
beatur et perinde stetur ac si diete presentes littere forent exhibite vel ostense Et
insuper irritum quoque decernimus et inane si secus super hijs a quoquam quavis
auctoritate scienter vel ignoranter conligerit attemptari. Nulli ergo omnino homi-
num liceat hanc paginam nostre approbationis ratificationis laudationis acceptationis
communitionis reservationis constitutionis et voluntatis infringere vel ei ausu teme-
rario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo-
tentis dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Rome apud Sanctum petrum Anno Incarnationis dominicc Millesimo qua-
dringentesimo quadragesimo septimo." Quartodecimo Kalend. Aprilis Pontifìcatus
nostri Anno Secundo.
Pe. De Noxeto.
De Curia
A. De Magio.
A tergo bullae: Rtx.1'
Apud me Pe. de Noxeto etc.
Da Koch, toc. cit. 235-244 in. XV), collazionati i Reg. Val. 423 Reg. Vat.\ f. 151-153,
386, f. 202r-204r e la copia, trovata fra le scritture di Giulio II, in Ann. XI, e. IX, ». 2
(Archivio segreto Vaticano).
Koch: « commutatuni .
Koch: i speciali* .
I Regesti Vaticani: debeai .
Reg. Val.: « transumpto alicuius episcopalis vel superiori* ecclesiastice i urie sigillo».
I Regesti Vaticani: • mccccxlviii ». datazione certamente errata, trattandosi di anno Incarnationis.
1 Sic ! Koch; evidentemente va letto Reg(islrata) ■.
185 Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati a. 1451
XXIX.
CONCORDIA FRA ALFONSO V D'ARAGONA
E I PRELATI ECC. DEI SUOI STATI, CONFERMATA DA NICCOLÒ V.
6 gennaio 1451.
Nicolaus etc. Ad perpetuarti rei memoriam. Regis pacifici licet immeriti vices
gerentes in terris cuius factus est locus in pace, desideranter appetimus ut populus
nostre ' cure commissus in pulcritudine pacis sedeat, in fiducie tabernaculis habitet
et in requie tranquilla quiescat et ut pax Dei que exsuperat omnem sensum fidelium
maxime secularium et ecclesiasticorum olim invieem discidencium reconsiliata corda
et unitas voluntates in pacis quietisque dulcedine iugiter foveat, corroboret et con-
firmet studia nostra libenter apponimus et ea potissime que prò bono pacis iudicio
vel concordia terminata vel alias provide facta sunt ne2 in recidive contencionis rela-
bantur scrupulum sed ut firma et illibata iugiter persistant apostolico :i libenter pre-
sidio communimus. Sane ad nostri apostolatusauditum deducto quod inter carissimum
in Christo filium nostrum Alfonsum Aragonum et utriusque Sicilie Regem illustrem
seu eius regium fisci procuratorem ex una, necnon prelatos, clerum et ecclesiasticas
personas seculares et regulares ordinimi quorumcunque eciam miliciarum regno-
rum Valencie, Maioricarum et Minoricarum ac eciam comitatuum Rossilionis et
Ceritanie partibus ex altera, de et super imposicione quatuor solidorum prò libra
per eumdem regem certo modo facta in omnibus bonis sedentibus et de realencho
ac decimis et primiciis per dictas ecclesias ecclesiasticasque personas ac pia sancta
et religiosa loca in dictis regnis et comitatibus sita tenta seu possessa necnon pre-
textu exhibicionis titulorum de bonis ac decimis et primiciis supradictis necnon
capud -breviacionis eorumdem virtute regiorum mandatorum ' emanatorum gravis
exorta fuerat materia questionis, Nos tunc dilectum filium nostrum Iohannem titilli
sancti Laurencii in lucina presbiterum Cardinalem ad prefatum regem prò sedandis
dissencionibus huiusmodi seu concordia inienda eos3 duximus cum nostris facul-
tatum litteris specialiter dcstinandum qui ad ipsum regem tunc in civitate Neapolitana
vel circa residentem personaliter se transferens, conv.ocatis prelatis regnorum et
comitatuum predictorum in civitate Neapolitana repertis eorumque procuratoribus
seu sindieis ad consequendam concordiam solicite, prudenter et diligenter prò viribus
instetit; tandem vero prefatus Rex tanquam verus pacis amator et obediens ecclesie
filius prefati Cardinalis proposita et allegata benigne et pacienter audiens post plu-
1 Seg. Vai.. • popolo nostro .
Val., vel >.
Seg. Val. apostolico •.
' litg.. Val. adii, qui un • incolc . che non ha senso e forsi cela un nome ili città.
• Sic! 1-orsc « eo ■ o inter eos •.
a. 14.">1 Ufonso Vd"Aragona e i Prelati ecc. dei suoi sitili 187
rimas collaciones, dietas1 et deliberaciones hinc inde habitas, observatas et obtentas
ad veiam pacem et amicabilem concordiam cum prelatis, clero et personis prefatis
devenit, super quibus quidem pace et concordia nonnulla fuerunt in conspectu
dicti Cardinalis et coram certis notariis et testibus inita, conventa et concordata ac
.tiramento vallata capitula prout in ipsius Regis litteris manu sua propria signatis
ac eius vera aurea bulla sigillatis signisque et subscriptionibus notariorum et alio-
rum suorum oftìcialium munitis,- quarum tenorem et earum subscripciones signis
et carateribus dumtaxat obmissis de verbo ad verbum presentibus inseri fecimus
tenoris subsequentis videlicet : In Dei nomine pateat universis quod nos Alfonsus
Dei gratia Rex Aragonum, Sicilie citra farum, Valencie, Hierusalem, Hungarie, Maiori-
carum, Sardinic et Corsice, comes Barchinone, dux Athenarum et Neopatrie8 ac eciam
comes Rossilionis et Ceritanie, Quia decet pium et clementem principem ecclesias
et ecclesiasticas personas Deo famulantes ne dum in sua iusticia confovere sed eciam
favoribus et largitionibus prosequi gratiosis, prospicientes gravem qucstionem inter nos
sive nostrum regium fisci procuratorem parte ex una necnon ecclesias ecclesiasti-
casque personas, loca sancta et pia sive religiosa eciam militaria ordinis beate Marie
de Montesia et milicie sancii Georgii1 et aliorum ordinum quoruncunque regnorum
Valencie, Maioricarum, Minoricarum et Uvice ac eciam comitatuum Rossilionis et
Ceritanie parte ex altera suscitatam de et pretextu imposicionis quatuor solidorum
prò libra per nos facte certo modo in omnibus bonis sedentibus et de realencho per
dietas ecclesias ecclesiasticasque personas, loca pia sancta sive religiosa in dictis regnis
et comitatibus tenta sive possessa necnon pretextu exhibicionis titulorum de dictis
bonis a nostra maiestate mandate et eciam capud breviacionis dictorum bonorum
virtute regie provisionis a nobis emanate sub dato in nostris felicibus castris de
Albaresia de Aquaviva V" die marcii anno a nativitate Domini M°CCCC0XLVIII°,
cupicntesque eadem concordia, composicione sive transazione riniri et terminari
accedente ad id auctoritate Srhi domini nostri domini Nicolai pappe quinti qui prò
huiusmodi facienda concordia reverendissimum in Christo patrem dominum Iohan-
nem titilli sancti Laurencii in lucina presbiterum Cardinalem Morinensem sue Sancti-
tatis legatum ad nos presencialiter destinavit, plenarie informati penitus et instructi
de omnibus iuribus nostris et dicti nostri fisci, habito pieno, maturo et deliberato
Consilio cum iurisperitis et expertis in constitucionibus, foris, privilegiis, libertatibus
et franquisiis dictorum regnorum et comitatuum, tenore presentis publici instru-
menti in presencia prefati reverendissimi domini Cardinalis legati per nos et nostros
in perpetuum valitura dicto Cardinali promittimus et fide bona convenimus tenere et
perpetuo observare Capitula infra sequentia inter nos et nostrum regium fisci procu-
ratorem parte ex una et dietas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia sancta et reli-
giosa parte ex altera facta appunctata conventa et concordata sub forma sequenti.
Primo fuit conventum et concordatum interveniente prefato domino Cardinali
prò Smo domino nostro prefato et apostolica sede quod dictus dominus Rex ex
causa convencionis presentis revocet, casset et annullet et de presenti cassat, revocat
1 Reg. Vat.: « dietas ».
' Reg. Vai..- ministris»!
■ Reg. Val.: • Neopadie ».
* Reg. Val.: Gregurii •, ma più avanti ha esso pure «Geuigii ..
Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi sldli a. 1451
ii annullat quascuaque litteras pragmaticas sive provisiones factas et provisas
super occupacionibus sive apprehensionibus honorum possessorum et detentorum a
dictis ecclesiis, ecclesiasticis personìs, locis piis sanctis et religiosis et super exhibi-
cione titulorum et capud breviacione dictorum bonorum et eciam super imposicione
quatuor solidorum prò libra vel alia maiori aut minori quantitate et alia quecunque
mandata, ordinaciones, disposiciones, sentenciam1 sive declaraciones factas in et con-
ila dictas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca sancta et pia sive religiosa et bona
eorumdem et omnia singula acta, procedimenta et enantamenta virtute dictarum pro-
\ isionum, litterarum et declaracionum facta, insecuta, actentata et executata. Et pro-
mittit dictus dominus Rex prò se et suis successoribus in sua bona fide regia quod
dictis ecclesiis, ecclesiasticis personis, ordinibus, elemosinis, confratriis et aliispiis locis
sanctis vel religiosis sive fuerint ecclesiasticarum personarum sive secularium sive
mixtarum et bonis eorumdem eciam si fuerint patrimonialia imposicio aliqua qua-
tuor solidorum prò libra aut alia maior aut minor non net quacunque grandissima
gravi imminenti vel urgenti causa vel neccessitate taliter quod directe vel indirecte
nulla causa ratione vel occasione quantumcunque gravissima per viam demandc,
e >llecte, imposicionis, functionis vel alterius cuiuscunque iuris regalis, realis, vincialis
personalis aut mixti seu alias non possit neque valeat aliquid eis peti, imponi sive
exigi per dictum dominum regem vel successores suos salvis forma.- Civitas Maio-
riensis et totum dictum regnum Maioricarum solvet realiter et cum effectu simul cum
habitatoribus eiusdem et non alias nec separatim et ecclesie, ecclesiastice persone,
loca et bona dictorum comitatuum quociens dicti comitatus solvent realiter et cum
effectu simul cum habitatoribus eorumdem et non alias neque separatim.
Item ut in futurum non valeat suscitari3 questio quod bona dictarum eccle-
siarum et ecclesiasticarum personarum et locorum predictorum teneantur et obnoxia
sint diete generali contribucioni et in quo et quod non4 est conventum quod in primis
curiis generalibus Valentinis celebrandis regia maiestas per se vel per eius locum-
tenentem generalem ex quolibet trium brachiorum curiarum ipsarum et de consensu
cuiuslibet eorum vel maioris partis habeat eligere unam personam, quod si brachium
ecclesiasticum vel eorum maior pars electioni fiende non consentiret licitum sit ipsi
regie maiestati vel eius locumtenenti generali consensu aliorum duorum brachiorum
unam' personam ecclesiasticam de hiis que huiusmodi curiis consueverunt interesse
eligere, que tres persone sic electe habeant dicere, decernere et declarare per meram
iusticiam predicta et id quod concorditer per dictas tres personas fuerit declaratum
habeatur prò actu curie et habeat tantam virtutem et efficaciam ac si tota curia id
tecisset. Si vero0 concordes fuerint habeat tunc prefata regia maiestas vel eius locum-
tenens generalis simul cum uno ex Episcopis si presentes fuerint, sin autem absentes
tuerint cum una ecclesiastica persona ex iis que in curiis huiusmodi consueverunt
interesse eligere unam quartam personam que habeat dicere, decernere et declarare
ni Q| [&£ , "-
= Skl
Ri l i ". , i t,,n ,
' Questo non pai rei i !i
6 Re%. Val.: marni >.
'./?<■£. Val.: ■ vere ..
a. 1451 Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati 189
per meram iusticiam predicta et id quod prefatis tribus discordantibus per huiusmodi
quartam sic electam personam declarabitur habeatur prò acuì curie et habeat tantam
virtutem et efficaciam ac si tota curia id fecisset. là ut facilius intendatur diete
declaracioni lìende est concordatum quod donec ditta declaracio facta sit a dietis
ecclesiis, ecclesiasticis personis, locis et bonis nulla possit fieri exactio directe vel
indirecte et fiat similis declaracio in curiis generalibus Catalanis celebrandis quo
ad ecclesias, ecclesiasticas personas, loca et bonadicti regni Maioricarum et Insularum
predictarum et dictorum comitatuum Rossilionis et Cerìtanie.
Item quod diete ecclesie, ecclesiastice persone, loca et bona sint libera ab omnibus
impensis et sumptibus, iuribus sigilli et quorumeunque ministrorum et aliorum que
possent peti et exigi occasione presentis obvencionis et causa ac subscripcione capitu
lorum1 et instrumentorum inde insurgencium et quod cuilibet2 ecclesie cathedrali ac
edam magistro sancte Marie de Montesia et milicie sancti Ceorgii petenti detur
unum instrumentum sigiìlatum gratis ut premittitur et absque solucione quacunque
et ipsa instrumenta sigillentur videlicet unum bulla aurea et alia bulla plumbea dicti
domini regis.
Item dictus dominus Rex promittit in sua bona rìde regia et iurat solemniter
per Crucem Domini et eius quatuor sancta Evangelia in manibus prefati domini
Cardinalis apostoliche sedis legati quod dabit operam et curam cum effectu ut:ì de
omnibus predictis fiant acta in primis curiis Catalanis et in primis curiis Valentinis
celebrandis.
Volentes igitur contenta in dietis capitulis effectum babere et compiere cum
hoc presenti publico instrumento cunctis temporibus valituro et iterum reinformati
et instructi plenarie de omnibus iuribus nostris et habito Consilio pieno, sano et deli-
berato ex causa diete presentis convencionis cassamus, revocamus et annullamus
omnia et quecunque per nos processa, emanata, sentenciata et declarata contra dictas
ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia sancta et religiosa eciam militaria ordinis
beate Marie de Montesia et milicie sancti Georgii et bona eorum et eis nullam facie-
mus peticionem, demandam, exactionem vel imposicionem iuxta mentem, seriem, teno-
rem et sentenciam primi dictorum Capitulorum.
Item laudamus, confìrmamus et approbamus quascunque alienaciones et trans-
portaciones in dictas ecclesias, ecclesiasticas personas et loca predicta factas et
remittimus omnia iura amortizacionis et alia iuxta seriem, mentem et continenciam
secundi dictorum Capitulorum.
Item confitemur et recognoscimus quomodo decime et primicie possesse et tente
per dictas ecclesias ecclesiasticasque personas ac religionem et miliciam Montesie
pertinuerunt et pertinent de iure divino pariter et humano eisdem et alias volumus
ut in tercio4 Capitulo desuper confecto continetur. Et placet nobis ac contentamur
quod hec confessio et rerognicio nostra et alia contenta in dicto Capitulo corrobo-
rentur bulla Smi domini nostri domini Nicolai pape quinti prout in eodem Capitulo
continetur.
1 Reg. Val.: ■ capitulo ».
* Reg. Val.: ■ cuiuslibet .
3 Reg. Val. om.; lo dà giustamente RaynaldUS.
* Reg. Val.: linterico».
190 Alfonso V il' [ragona <■ i Prelati ecc. dei suoi sta// a. 1451
Item promittimus ut supra quod diete ecclesie, ecclesiastice persone et loca
tantum prò hiis bonis que declarabuntur per iusticiam obnoxia esse contribucioni
solvent simul cum laicis et non alias iuxta seriem et tenorem quarti dictorum Capi-
tulorum.
Item promittimus quod commissio et declaracio fiet iuxta continenciam quinti
dictorum Capitulorum.
Item quod ecclesie, ecclesiastice persone et loca predieta sint libera ab omnibus
simplicibus et expensis hane conveneionem quomodolibet eontingentibus iuxta seriem
sexti dictorum Capitulorum.
Item quod de omnibus predictis et eorum quibuslibet fiant acta curiarum in
curiis Catalonie et Valencie. Et generaliter promittimus per nos et nostros in bona
fide convenimus omnia et singula in dietis Capitulis et eorum quolibet contenta et
scripta tenere, compiere, exequi et observare ac eisdem operam et eomplementum
cum effectu dare et eis non contravenire aliqua causa, occasione vel racione quantum-
eunque nobis et nostris successoribus gravi, grandi, imminenti, iusta, utili, expedienti,
neccessaria et sic promittimus domino nostro Deo ' et dietis ecelesiis, ecclesiasticis
personis et locis predictis ae prothonotario infrascripto prò eis et omnibus aliis
quorum interest et interesse possit nunc et in futurum recipienti et stipulanti et ad
maiorem firmitatem iuramus ut supra in manibus prefati Rmi domini Cardinalis et
legati hiis presentis ea tenere, exequi et compiere ut predicitur obligantes ad hec
omnia bona nostra et regnorum nostrorum et nostrorum suceessorum imperpetuum,
que omnia et singula per nos ut premittitur promissa et iurata volumus omnibus
aliis ecelesiis, ecclesiasticis personis necnon locis piis et sanctis sive religiosis regni
et dominiorum nostrorum Aragonie et principatus Catalonie si et in quantum indi-
geant in omnibus et per omnia suffragari. Et ita in manibus dicti domini Cardinalis
legati hiis ut predicitur presentis ad sancta Dei Evangelia promittimus et iuramus.
lllustrissimis itaque Regine Consorti et Regi Navarre fratri carissimis et locumtenen-
tibus nostris generalibus intentum nostrum declaramus, officialibus vero et subditis
nostris universis dicimus iniungimus et mandamus sub debito et ridelitate quibus
nobis astringuntur et sub pena Xm marcarum auri a bonis eorum irremissibiliter,
quam ipso facto si contravenerint incurrant, exigendarum quatenus omnia predicta
et eorum singula ad ungueni teneant, exequantur et observent iuxta eorum tenorem
et mentem pleniorem eaque publicent per loca consueta civitatum et villarum et
modo infrascriptis. Per hoc tamen non intendit dictus dominus Rex annuos census
quos sua regia curia ratione huiusmodi sedencium honorum ante presentem conven-
eionem annis singulis recipere consuevit remittere vel relaxare.
Item dictus dominus Rex laudat, confirmat et approbat expresse et de presenti
omnes et singulas donaciones, herencias, successiones, 2 legata, assignaciones, dota-
eiones, permutaciones, impignoraeiones, commissa, derelinquimenta, vendiciones,
empciones, transportaciones, ordinaciones, disposiciones et quaseunque alias aliena-
eiones quibuscunque causis, modis vel racionibus et per quasvis personas cuiuscun-
que status, gradus vel condicionis fuerint eciam si papali, regali, eardinalatus, pontifi-
cali aut alia prefulgeant dignitate, universitates et collegia facta et factas de rebus et
1 Cosi il Reg. Val., ma forse andrà letto: • li to
* Re g i
Alfonso V d'Aragona e ì Prelati ecc. dei suoi stati 1^1
bonis sedentibus seu de realencho aut de bonis militum generosorum, ecclesiarum,
religionum eciam ordinis beate Marie de Montesia et milieie sancti Georgii et alio-
rum ordinum quorumeunque et personarum ecclesiasticarum aut religiosarum ' et
aliarum quarumeunque usque in presentem diem quibuscunque ecclesiis, monaste-
riis, ordinibus, capitulis, dignitatibus, canonicatibus, prebendis, personatibus, admini-
strationibus, offieiis, operibus ecclesiarum cathedralium, beneticiis simplicibus, vicariis
perpetuis, rectoriis, clericis, ecclesiasticis personis, religiosis lanceis, candelis, anni
versariis, annualibus, duplis, elemosinis, confiratriis sive administrentur per laicas
personas sive per ecclesiasticas sive simul per utrasque in quameunque nianum
mortuam, personas aut loca sancta pia vel religiosa facta, ordinata, constructa, edi-
ficata vel instituta verbo vel scriptis aut alias quovis modo a toto tempore preterito
usque mine-' regnum et civitatem Valencie et intra regnum et civitatem et insulas
Maioricarum, Minoricarum et Yvice et intra comitatus Rossilionis et Ceritanie villas,
loca, castra, alquirias, raftallos et in quibuscunque partibus eorum. Et dictus dominus
Rex transportat, relaxat, deffinit et absolvit dictis ecclesiis, monasteriis, ordinibus,
elemosinis, collegiis et locis et personis desuper nominatis et declaratis omnia iura,
confiscaciones, actiones et demandas si et que dicto domino Regi et successoribus
suis quibuscunque per foros, privilegia, iura, pragmaticas sanctiones, provisiones
regias aut quacunque alia ratione pertinerent aut pertinere possent directe vel indi-
recte in et super dictis rebus et bonis per ecclesias, '■' monasteria, ordines, personas
ecclesiasticas, loca sancta pia et religiosa et alia supradicta possessa, tenta aut usu-
fructuata aut illis pertinencia seu pertinere Valencia ex disposicionibus, titulis vel
ordinacionibus precedentibus et a quacunque inquetacione, vexacione, molestacione,
questione vel demanda que occasione predictorum posset fieri, ita quod omnia ex
inde censeantur et sint virtute convencionis presentis amortizata et iusto titulo in
ipsas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia et religiosa et alia predicta translata
et per eas adquisita sic quod neque ipse ecclesie et alie persone ecclesiastice, loca
pia et religiosa et alia predicta adquirentes et in eas transferentes non teneantur
propterea ad aliquod ius mortizacionis regie curie nec eciam ecclesiis, ecclesia-
sticis personis, locis piis et religiosis et aliis predictis solvendum: in transferendis
autem de cetero bonis in ipsas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia et reli-
giosa et alia predicta non censeatur propter hoc pragmaticis sanctionibus et aliis
regiis ordinacionibus, foris, franquisiis, constitucionibus neque privilegiis si que
habeant diete ecclesie, ecclesiastice persone, loca pia et religiosa et alia predicta in
aliquo derogatum. Et quod exinde diete ecclesie, capitula, monasteria, ordines, cano-
nicatus, dignitates, vicarie perpetue et rectorie, lancee, candele, anniversaria, duple,
annuales, elemosine et confratrie, loca sancta pia et religiosa et alia supradicta
prò se et successoribus suis habeant et teneant omnia dieta bona et res acquisita
et in eos et eorum quoscunque transportata, translata, relaxata, tenta, possessa et
usufructuata seu ex causa dictorum beneficiorum, duplorum, anniversariorum, lexia-
rum, donacionum et aliarum alienacionum seu transportacionum iam factarum acqui-
sita a toto tempore preterito usque ad diem presentem libere et imperpetuum absque
1 />'<■?. Val.: rcligiarum .
- Andrà aggiunto « intra •.
3 Reg. Vat.: « ecclesiam ».
192 Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati a. 1451
aliqua contradictione, questione, demanda et controversia dicti domini Regis here-
dumque et successorum suorum quorumlibet et eciam aliarum personarum qua-
rumcunque respectu vel occasione cuiusvis regii interesse racione amortizacionum
predictarum non obtentarum a dicto domino Rem seu eius predecessoribus.
Item ex causa convencionis presentis dictus dominus Rex confitetur et recogno-
scit pio se et suis successoribus quomodo decime et primicie' possesse et tente per
dictas ecclesias et ecclesiasticas personas et religionem ac miliciam Montesie perti-
nuerunt et pertinent iure divino pariter et humano eisdem et quod ab inde ullo
unquam tempore super illis parte seu partibus decimarum et primiciarum2 quas diete
ecclesie et ecclesiastice persone prò nunc possident et tenent imposicionem aliquam
quatuor solidorum pio libra aut aliam maiorem vel minorem aut exactionem, col-
lectam, demandam aut aliam quameunque functionem non facient, petent aut exigent,
ymo ipse decime et primicie1 per ecclesias et ecclesiasticas personas possesse et
tente ad eas pertineant et sint libere a quacunque contribucione particulari vel gene-
rali in imposicionibus, exactionibus, collectis, demandis et functionibus predictis et
de consensu eiusdem domini Regis conventum est quod predicta corroborentur bulla
Srfti domini nostri domini Nicolai pape quinti et Rniorum sacrosancte Romane eccle-
sie Cardinalium manibus subscripta ad futuram rei memoriam in qua presens Capi-
tulum inseratur et quod in futurum per successores dicti domini Regis non possit
super predictis contentis in hoc Capitulo aliquid in dubium revocati. Quin ymo
teneatur3 quilibet eorum in principio sui regiminis prestare iuramentum de huius-
modi Capitulo observando.
Item si contingat dietimi dominum Regem aut successores suos ob aliquam
iustam, rationabilem causam et neccessariam peticionem, demandam vel aliquam
imposicionem facere dictis regnis et comitatibus aut eorum alicui quod tali4 casu diete
ecclesie, ecclesiastice persone et alia loca supradicta prò bonis que declarabuntur
forma dicenda inferius teneri et obnoxia esse contribucioni solvant et contribuant
simili et coniunctim et non separatim cum dictis regnis et comitatibus et illis solven-
tibus realiter et cum effeetu et non alias nec alio modo sic videlicet quod non possit
(ieri imperpetuum exactio, demanda, peticio vel imposicio qualitercunque et quo-
modocunque dictis ecclesiis, personis et locis et bonis eorumdem acquisitis et acqui-
rendis que declarabuntur obnoxia esse contribucioni nisi quando net dictis regnis et
comitatibus cum effeetu et absque fraude et quod fiat simul cum eis et non sepa-
ratim.
Hoc declarato quod ecclesie, ecclesiastice persone et loca supradicta et eorum
bona regni Valencie solvant et contribuant prò bonis tantum que declarabuntur
teneri de iusticia quociens dieta civitas et totum dictum regnum Valencie solvet
realiter et cum effeetu et simul cum habitatoribus eiusdem et non alias nec seor-
sum et ecclesie, ecclesiastice persone, loca et bona insularum Maioriearum, Minori-
carum et Yvice quociens regnorum nostrorum solemniter ut omnibus innotescant.
1 Kaynaldus: « pro\ ini
R iv N ii.iiiv . provinciarum •.
Reg Val.: teneantar -.
■ A'.k Val. add in
a> i45i Alfonso V et Aragona e i Prelati ecc. dei '-noi stati 193
la quorum testimonium presens publicum instrumentum Beri iussimus nostra
bulla aurea inpendonti muniendum.
Datum et aetum e,st hoc in castello ville Turris Octavi de distrietu civitatis
nostre Xeapolis die sexto mensis Ianuarii anno a Nativitate Domini millesimo
quadringentesimo quinquagesimo primo regni nostri Sicilie citra farum anno deci-
moseptimo, aliorum vero regnorum nostrorum tricesimo sexto presentibus venc-
rabilibus in Christo Patribus lohanne Garsia ' Episcopo Maioricarum confessore,
( iisperdo Pardo Episcopo Segobricensi, religioso fratte Ludovico dez Puig claverio
ordinis beate Marie de Montesia et milicie sancti Georgii consiliariis nostris dilectis
Bernardo Rovini decretorum doctore sacri palacii apostolici auditore procurato-
reque Rmi in Christo patris domini Alfonsi de Borgia tituli sanctorum quatuor Coro-
natorum Cardinalis et Episcopi Valentini ac Ludovico Cardona in sacra pagina pro-
fessore canonico Elnensi ac procuratore venerabilis in Christo patris Galcerandi
Albert Episcopi Elncnsis.
Signum Alfonsi Dei grada Regis Aragonum, Sicilie citra et ultra farum, Valencie,
Hierusalem, Hungarie, Maioricarum, Sardinie et Corsice, comes Barellinone, dux
Athenarum et Neopatrie ac eciam comes Rossilionis et Ceritanie, qui predicta conce-
dimus, laudamus, fìrmamus et iuramus. Rex Alfonsus. Testes sunt qui predictis inter-
fuerunt illustrissimus Ferdinandus de Aragonia dux Calabrie filius primogenitus et
locumtenens generalis elicti serrhi domini Regis in dicto regno Sicilie citra farum,
spectabilis magnilicus- ac venerabilis religiosus Eximenus Petrus de Corella Comes
Cocentayne, frater Dominicus Exarch monachus monasterii sanctarum crucum ordi-
nis Cisterciensis capellanus maior, Petrus de Bisulduno regii patrimonii generalis
conservato]-, Nicolaus Anthonius de Montibus de Capua fisci advocatus, Michael
Ricius de Neapoli legum doctores Galcerandus Mercader consiliarii Gabriel Curiale
camerarius Franciscus Simyer armorum uxerius milites et Periconus de Nasello
s riha serrhi domini Regis predicti.
Signum mei Arnaldi Fonolleda prothonotarii serenissimi : domini Regis predicti,
qui de ipsius mandato premissis interfui atque scribi feci et clausi. Corrigitur in
lineis IP < in nostris felicibus », XII1 « successiones », XXVII1' «et» et XXVIIP
« scil. quod», XXXIII1 « ex Episcopis » et alibi in eadem « et declarare per meram
iusticiam predicta4 ».
In graciarum Valentie primo dominus Rex mandavit michi Arnaldo Fonolleda :
in cuius posse firmatili-' et in manibus domini Cardinalis iuratur. ' Pro. Vidit P. cons.
generalis.
Quare prò parte prelatorum, cleri et ecclesiasticarum personarum predictorum
uobis fuit humiliter supplicatum ut preinsertis regiis litteris cum omnibus in eis con-
tentis capitulis, articulis et clausulis prò illorum susbsistencia firmiori robur aposto-
lice confirmacionis adiicere' de benignitate apostolica, dignaremur. Nos igitur qui
1 Reg. Val.: gratis . sottintendendo forse Dei i Raynaldus infatti ha: l>ei gratis .
'-' Reg. Val.: - magnifici >.
Rii. Val.: serendissirai ■ .
< Correzioni relative all'originale, non tutte identificabili.
■ ffgg, i ai Fanolleda -.
1 ! Reg Val.: tir.' • e iui .' •.
r Reg. Val.: adijecer.; • .
l'M Alfonso V ti' Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati a. 1451
Illius vicem gerimus in terris qui pacem et concordiam nutrit in sublimibus et pacem
ipsam iure hereditario discipulis ac aliis Christi fidelibus reliquit1 in discessu, huius-
modi supplicacionibus inclinati premissas litteras ac omnia in eis contenta auctoritate
apostolica et ex certa sciencia harum serie confìrmamus, laudamus et approbamus,
firma, perpetua rataque et grata habemus ac presentis - scripti patrocinio commu-
nimus supplentes omnes et singulos defectus si qui forsan intervenerint in eisdem ac
decernentes ut nemini liceat prefatos prelatos ac clerum, ecclesias ecclesiasticasque
personas, seculares vel regulares, religionem miliciam Montesie, pia loca et alia
desuper nominata contra earumdem insertarum litterarum et Capitulorum in eis con-
tentorum tenorem in aliquo molestare, impedire, perturbare vel inquietare aut eorum
possessiones, iura, fructus, redditus et proventus, decimas, primicias ac bona mobilia
vel immobilia auferre vel ablata retinere, :1 minuere seu ab eis onera, imposiciones
aut exactiones imponere, exigere, extorquere vel eos quibusvis vexacionibus fatigare
aut quominus libere et integre habeant, possideant et teneant, percipiant, * recipiant
vel percipere5 aut recipere valeant, sed ea omnia integre conserventur prelatis,
ecclesiis ecclesiasticisque personis et aliis superius nominatis necnon prout etc. irri-
tum et inane si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate scienter vel igno-
ranter actemptatum forsam est hactenus vel imposterum contigerit actemptari. Si
qua igitur ecclesiastica secularisve persona quacunque ecclesiastica vel mundana
dignitate prefulgeat de cetero contra ea vel aliquod premissorum directe vel indi-
recte per se vel per alium seu alios quovis quesito colore seu modo impedire, tacere
vel ordinare, permittere aut procurare, venire presumpserit seu actemptaverit quo-
ciens et quomodo id fecerit vel actemptaverit excommunicacioni et sollemni eciam
anathemati subiaceat ipso facto et hoc presenti irrifragabili edicto auctoritate et
sciencia premissis excommunicatam et anathematizatam esse decernimus et eciam
declaramus ac prò tali haberi denunciamus volumus et mandamus donec integra
satisfacione premissa munus absolucionis meruerit obtinere potestatis honorisque sui
careat dignitate, rea quoque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cogno-
scat ac a sacratissimo corpore et sanguine Dei et domini redemptoris nostri Iesu
L'hristi aliena fiat atque in extremo examine districte subiaceat ultioni. Nulli ergo etc.
nostre eonfìrmacionis, laudacionis, approbacionis, commutacionis, supplecionis, consti-
tucionis, declaracionis, voluntatis, denunciacionis et mandati infringere etc.
Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnacionis dominice millesimo
quadringentesimo quinquagesimo, octavo kal. februarii Pontificatus nostri Anno
Quarto, '
De curia- A. de Magio.
Da Reg. Val. 423, t. 139'-142v (Archivio segreto Vaticano, gualche brano è presso
O. Raynaldus, .(//;/ nel. ad a 1451, x, ed. Mansi, IX, 576s., ove l'erronea data «MCDLiX.
Reg.
Vili. :
• relinquii ..
Reg.
Val. :
■ presenti •.
Reg.
Va!. :
* i . timu I, .
Reg.
Val.
partii ipanl
/.:
Val. :
• pai iti ipai e
La conferma di Niccolo \ e. pertanto del 25 gennaio 1451
a J452 Indulto circa /e nomine ecclesiastiche in Savoia 195
kaL februarii pontificatus nostri anno ni». Il Mansi in nota al Raynaldus, insistendo sugli
anni di regno di Alfonso indicati nell'atto, vorrebbe rimandare il concordato al 1452 e con eg
vere le note cronologiche della bolla anticipandola al 1450 correggi MCCCCLIX in mccccxux),
nel qual caso, dice, nulla avrebbe a vedere col concordato. 11 Reg. Vat. 423 stabilisce la
lezione e con ciò la data giusta.
XXX.
INDULTO DI NICCOLÒ V A LODOVICO DUCA DI SAVOIA
CIRCA LL NOMINE ECCLESIASTICHE.
IO ;i limilo 1452.
Nicolaus Episcopus Servus Servorum Dei. Ad futuram rei memoriam. Etsi ex
paternae charitatis affectu quorumlibet ' statui pacifico, et tranquillo in votivis con
fovendo profectibus assiduae sollicitudinis cura libenter intendimus, congruit tamen
nos Catholicos Principes, nobis et Apostolicae Sedi devotos quo2 id a nobis sincere
requiritur propensioribus favoribus prosequi ne status sui dispendia subeant, et
quaevis ipsos conturbet adversitas intestina ; Hinc est quod quamvis Sedis praedi-
ctae providentia circumspecta actus suos sub eo semper dirigat rationis modera-
mine, ne in cuiusquam protendantur praeiudicium vel offensam, nihilominus Dile-
ctum Filium Nobilem Virum Ludovicum Ducem Sabaudiae, qui uti Catholicum
decet Principem nobis, et dictae Sedi piene assurgens obedientiae debito prò suae
devotionis affectu a nobis attolli meruit, favore benevolentiae specialis eo conside-
rationis nostrae respectu prosequi volentes quo firma fiducia, omnem sibi tollat
suspicionis causam, ne ex promotione quorumvis ad quorumeumque Ecclesiarum,
vel Monasteriorum infra districtum sui temporalis dominii consistentium regimina,
seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis dignitatibus dispositioni nostrae reser-
vatis ibidem consistentibus quibuscumque personis per nos faciendis sui status sue-
cedat dispendium, aut alia quaevis adversitas intestina praefatum Ducem harum
serie certum reddimus, et sibi.promittimus, quod ipso, et dominio huiusmodi in
integritate dictae obedientiae persistentibus ad quarumeumque Metropolitanarum,
et aliarum Cathedralium Ecclesiarum regimina,3 aut dignitates Abbatiales intra
districtum praedictum neminem praeficiemus, seu illis de quorumeumque personis
non providebimus, nisi habitis prius per nos intentione et consensu ipsius Ducis
de personis idoneis ad huiusmodi regimina, seu dignitates promovendis, vel de
quarum personis tales provisiones fuerint faciendae, de aliis vero dignitatibus vide-
licet post Pontificales maioribus, et Prioratibus Conventualibus, ac aliis4 disposi-
tioni nostrae generaliter reservatis in districtu praefato personis providebimus ido-
neis non nisi fuerint de locis ditionis ipsius Ducis, aut sibi gratae, vel acceptae de
1 La cupia vatic. : ■ quovislihet ».
'- La copia vati.. qubmodo e dovrà essere: « quando •.
' TraiWs: • Metropolitanarum, vel alia,rum Cathedralium earunJem regimina..
* Trattes: « alias ».
1% Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1515
aliis locis oriundae. Praeterea Prioratus Tallueriarum,1 Ripaliae et Novalitii, ac Prae-
posituram Montis Iovis, quae in conlìnibus huiusmodi dominiorum consistunt, si et
cum illos vacare contigerit, nulli conferemus, nisi similiter prius ab ipso Duce eius
intentione habita de personis quibus fuerint conferendi. Gratias autem expectativas,
et speciales reservationes quaslibet cum quibusvis, quae ex illis descendunt provi-
dendi mandatis in districtu praedicto personis dumtaxat, quae locorum eiusdem
distrìctus alienigenae, vel extraneae non fuerint, nisi fortassis eiusdem Ducis con-
sensus aliis personis super huiusmodi gratiis obtinendis suffragetur, concedemus.
Quod si fortassis ex importunitate petentium, aut per praeoccupationem, seu alias
inadvertenter per rros contra praemissa quasvis provisiones, praefectiones, et colla-
tiones fieri, aut alias quicquam concedi contigerit,2 auctoritate Apostolica earumdem
praesentium tenore statuimus, declaramus et decernimus ea omnia utpote praeter,
et contra mentem nostrani a nobis extorta,3 et quaecumque inde secuta, cum pro-
cessibus inde prò tempore habitis, quasvis etiam in se censuras, et poenas conti-
nentibus nullius fore roboris, vel momenti, ipsisque processibus minime intendendum
sive parendum esse, nec censuras, et poenas huiusmodi quemquam arctare, sed
illas, et eosdem processus poenitus haberi debere prò infectis. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostrae promissionis, statuti, declarationis, et consti-
tutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei, et Beatorum Petri et Pauli Aposto-
lorum eius se noverit incursurum.
Dat. Romae apud Sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominicae millesimo
quadringentesimo quinquagesimo primo. Quarto Id. Ianuarii, Pontificatus nostri
anno quinto.
Da Traités publics de la royale Maison de Savoie, V, Turin 1836, 160 s. in nota, colla-
zionata la copia autentica del notaio Manfredo Pellerino, munita di dichiarazione del valore
giuridico della copia per parte del Nunzio a Torino Giulio Ottinelli in data 26 maggio 1587,
in AA. Arni. I XV III 721 (già Arni. Il, e. IX, n. 46) nell'Archìvio segreto Vaticano.
La concessione di Niccolò V fu oggetto delle seguenti interpretazioni ed estensioni.
1. - Leone X.'
27 maggio 1515.
Benignitas Sedis Apostolicae consueta, ea quae per Romanos Pontifices, prò Catholico-
rum Prineipum prospero, et tranquillo statu ac indemnitate, et animarum salute provide
concessa comperit, libenter approbat, et innovat, eisque Apostolici muniminis robur adjicit,
ac de novo concedit, et alias in iis providet, prout in Domino prospioit" salubriter expe-
dire. Dudum si quidem felicis recordationis Nicolaus V. quondam Ludovico Sabaudiae Duci
pia vatic. : . Salutianitn .
La i opin i ti ii i in ingat .
1 itracta •
" Dei brevi pontifici anteriori a quello di Innocenzo XII si danno sultani,, quelli .li Leone X e di Clemente Vili
vengono ricordati da Più VII n. o).
Xtg. Val./ . conspicit ».
a. 1515 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 197
tunc in humanis agenti, ne ex promotione quorumvis, ad quarumeumque Kcclesiarum,
voi Monasteriorum, infra distrietum sui temporalis dominii consislentium, Regimina, seu
Provisionibus quibuslibet de quibusvis Dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis inibì
consistentibus, quibuscumque Personis per eum faciendis, sui Status succederei dispendium,
aut alia quaevis adversitas intestina, praefàtum Ducem per suas literas certum reddidit. et
sibi promisit, quod Ipso, et Dominio hujusmodi in integritate obedientiac dictae Sedis per-
sistentibns ad quarumeumque Metropolitanarum, vel aliarum Cathedralium Ecclcsiarum
regimina, aut Dignitates Abbatiales mira distrietum praedictum, Xeminem praeficeret, seu
illis de quarumeumque ' Personis, non provideret, nisi habitis prius per eum intentione, et
consensi! ipsius Ducis de Personis idoneis ad huiusmodi Regimina, seu Dignitates promo-
vendis, vel de quarum Personis tales Provisiones forent faciendae, de aliis vero Dignitatibus,
videlicet post Pontificales, majoribus, et Prioratibus Convenlualibus, ac aliis dispositioni
Apostolicae generaliter reservatis in districtu praefato Personis provideret idoneis, non nisi
forent de locis Ditionis ipsius Ducis, aut sibi gratis, et acceptis de aliis locis oriundae. Prae
terra Prioratus Talueriarunv' Ripaliae, et Novalitiae, ac Praeposituram Montisjovis, qui in
confinibus hujusmodi dominiorum consistebant, si et eum illa' vacare eontingeret nulli con-
l. net, nisi similiter ab ipso Duce ejus intentione habita de Personis. quibus forent confe-
rendo Gratias autem expectativas, speciales reservationes quaslibet, eum quibuslibet, quae
ex illis descendebant providendi mandatis in districtu praedicto Personis dumtaxat, quae
locorum ejusdem districtus alienigenae, vel extranei non forent, nisi lorsan ejusdem Ducis
consensus aliis Personis, super hujusmodi gratiis obtinendis suffragaretur concederet; quod
si forsan ex importuniate petentium, aut per praeoeupationem, seu alias inadvertenter per
eum eontra praemissa quasvis Provisiones, Praefectiones, et eollationes lieri, aut alias quic-
quam concedi eontingeret; statuii, et decrevit ea omnia, utpole praeter, et eontra Mentem
suam ab eo extorta, et quaecumque inde secuta, eum processibus inde prò tempore habitis,
quasvis etiam in se Censuras, et poenas continentibus, nullius foie roboris, vel momenti, ipsis-
que processibus minimo intendendum, sive parendum esse, nec Censuras, et poenas hujus-
modi quempiam arctare, sed illas, et eosdem processus penitus haberi deberi prò infectis. Et
deinde Sixtus IV. per suas literas statuii, et ordinavit, ut nullus Alienigena,seu alterius Natio-
nis, vel Dominii Clerieus, vel cujusvis Ordinis Regularis, qui non esset de Ducatu, Ditione.
vel Dominio hujusmodi oriundus, aut saltem verus. et actualis illarum incola cujuscumque
dii:nitatis, status, gradus, ordinis, vel condicionis existeret, Beneficia ecclesastica, saecularia,
vel cujusvis Ordinis Regularia eum cura vel sine cura, quaecunque, quoteunque et qualia-
eunque forent ex tunc deinceps vigore literarum quaruncunque gratiarum expectativarum
sub quacunque verborum forma emanarent, acceptare, seu obtinere possit," nec ei jus ali-
quoJ acquireretur ; ac decrevit, locorum Archiepiscopos, Episcopos, necnon Monasteriorum
Abbaies prò tempore existentes, ac Conventus, earundem dictarunv Ecclesiarum Capitula,
et quosvis alios Ordinarios, obtentu praedictarum literarum, sub quavis verborum forma et
expressione, etiam eum specifica, et individua statuti, et ordinationis hujusmodi derogatione a
Sede praefata, vel Legatis ejusdem ex tunc in antea impetrandarum, et processuum haben-
Jorum per easdem quasviss caensuras, et poenas in se continentium ad receptionem alicujus,
> Reg.
1 ni.
« cederei .
■Reg.
Val.
■ quorumcumqiK-
■ Reg.
Vat.
■ Salutiaram •.
' R>s.
Val.
. Ulos».
'Reg.
Vat.
■ facicndi •
■ Reg.
Val.
• > posset » .
' Reg.
Vat.
• dictarumque .
» Reg.
Vat.
add. i li. ira •.
198 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1516
vi] aliquorum ad Beneficia hujusmodi adversus statutum, et ordinalionem praedictam com-
prili minimi debere, seu posse, nccnon censurae processus, et poenae hujusmodi, etiamsi
literae, etiam motu proprio, et ex certa scientia emanarent minime arctarent, sed habe-
rentur prò cassis, irrilis, et infectis; et successive Innocentius Vili, literas Sixti Praedeces-
soris hujusmodi, ac omnia, et singula in eis contenta per alias suas literas approbavit. Ac
demum Julius II. Romanus Pontifex Predecessor noster singulas Sixti, et Innocentii Praede-
cessorum literas hujusmodi ex certa scientia similiter innovavit, et approbavit, ac perpetuae
firmitatis robur obtinere debere decrevit.1 Quodque illis per quascumque clausulas etiam
derogatoriarum derogatorias, seu fortiores, et insolitas nullatenus derogatum esse censeretur,
nisi illorum toto tenore, ac de verbo ad verbum, et nihilommisso inserto, necnon de spe-
ciali, et expresso praefati Caroli, et prò tempore existentis, Sabaudiae Ducis consensu, eadem-
auctoritate decrevit, et nihilominus prò potiori cautela praemissa omnia de novo statuit, et
ordinavi!. Ac idem Julius Praedecessor piae memoriae Bonifacii Papae Vili, etiam Praede-
cessoris Nostri, qui quondam Amedeo Corniti Sabaudiae tunc in humanis agenti per suas
literas indulserat, ut nullus Delegatus, vel Subdelegati^ ab eo executor, seu etiam Conser-
vator a Sede praedicta deputatus posset in ejus1 Personam exeommunicationis, et in terras
suas interdicti sententias promulgare sine speciali mandato Sedis eiusdem, faciente plenam,
et exprcssam, ac de verbo ad verbum de Indulto hujusmodi mentionem, vestigiis inhae-
rendo; Dilecto lilio Nobili viro Carolo Sabaudiae Duci indulserat,' ut nullus Delegatus, seu
Subdelegatus per literas Apostolicas in suam, ac Uxoris, et Liberorum11 Personam' exeom-
municationis sententiam promulgare posset,:i absque ejusdem Sedis speciali facultate facientee
plenam, et expressam, ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Quodque
in locis Ecclesiastico interdicto, etiam cura hujusmodi licentia suppositis, si eum ad illa
declinare, vel in eis residere contingeret Missas, et alia Divina Officia, etiam apertis januis,
Ecclesiarum Campanis pulsatis, et alta voce, exeommunicatis, tamen, et interdictis exclusis
celebrari, necnon Ecclesiastica Sacramenta quaecunque, alias tamen rite, sibi, et eisdem
Uxori, et Liberis ministrari tacere, et illa suscipere, libere, et licite valeret, et valerent per
alias suas literas indulsit. Et sicut exhibita nobis nuper prò parte dicti Caroli Ducis petitio con-
tinebat quamplura alia, et diversa privilegia, concessiones, gratiae, et indulta, tam ■ per Roma-
nos Pontifices, quam Imperatores, et Reges dicto Duci concessa tuerunt, prout in praedictis
continetur," et aliis litteris Apostolicis, ac ipsorum Imperatorum, et Regum desuper respe-
ctive confectis literis plenius dicitur contineri. Quare: prò parte dicti Caroli Ducis, Nobis fuit
humiliter supplicatum, ut singulis literis praedictis, ac omnibus, et singulis aliis privilegiis,
concessionibus, gratiis, et indultis Duci, et Nationi Sabaudiae concessis prò illorum sub-
sistentia firmiori, robur nostrae approbationis adjicere, ac alias in praemissis opportune
providere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur, qui praefatum Ducem ejus de
Sede praedicta benemeritis id exigentibus speciali dilectionis affectu ex visceribus charitatis
prosequimur, hujusmodi supplicationibus inclinati, singulas* literas praedictas, et in eis con-
tenta quaecunque, ac quatenus sint in usu omnia, et singula privilegia, concessiones, gratias
et indulta, tam per Romanos Pontifices, et quae Sacris Canonibus non contraria, quam per
1 Reg. Co/, om.
Da mnenh eadi mque ».
Reg, IV//. add. - suorum ».
l'ai. : ■ personas ».
>i<H. Val.: ■ possit .
• AVr. Val.: • absque licentia eiusdem --edis speciali faciente
amenti. • qaac lam .
- Documenti: continentur
" Documenti ■ singulis ».
a 1516 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 199
[mperatores, Regesque, Duci, et Xationi Sabaudiae concessa, ex certa scientia, auctoritate Apo-
stolica tenore praesentium approbamus, renovamus. ' et continnamus, ac perpetuae firmitati
robur obtinere, et inviolabiliter observari d :cernimus;! supplenti 5 bmnes, et singulos defe-
ctus juris, et lacti. qui forsan intervenerunt3 in eisdem. Et nihilominus praemissa omnia, el
singula prout per praedictos Praedecessores, Imperatores, et Reges 1 oncessa fuerunt, de novo
lini i>, el indulgemus, ac statuimus, et ordinamus, quod' illis, ac praesentìbus literis
nullo unquam tempore, etiam per Sedem eandem derogari possit, nec derogatum censeatur,
nisi de toto tenore, et data praesentium pkna, specifica, individua, specialis et expressa, ac
d • verbo ad verbum, non autem per clausulas generales idem importantes, mentio fiat, et
ipsius Caroli, et prò tempore existentis Sabaudiae Ducis expressus accedat assensus, et sic
per quosvisjudices, et Commissarios, edam càusarum Palatii Apostolici Auditores in quibus-
vi> causis, et instantiis judicari, et definiri debere sublata eis, et eorum cuilibet quavisaliter
judicandi, et interpretandi facilitate, et auctoritate, et quidquid secus super hiis" a quoquam
quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contingeret attentari, irritum, et inane fore decer-
nimus, et declaramus. Quocirca venerabilibus Fratribus Archiepiscopo Taurinensi, et Mauria
nensi, ac Bellicensi Episcopis, et eorum Vicariis, seu Officialibus per Apostolica scripta man-
damus, quatenus ip-i, vel duo, aut unus eorum per se, vel alium, seu alios praesentes literas,
et in eis contenta quaecunque, uhi, et quando opus fuerit, ac quoties prò parte di ti Caroli,
et prò tempore existentis Sabaudiae Ducis super hoc tuerint requisiti solemniter puhlican
tes, ac eis in praemissis efficacis defensionis praesidio assistentes faciant auctoritate nostra
litteras, privilegia, concessiones, gratias, et indulla praedicta tirmiter observari, ac ipsum
Ducem illis pacirice gaudere: non permittentes eum desuper per quoscunque quomodolibet
indebite molestati, contradictores per Censuram Ecclesiasticam, appellatione postposita com-
p scendo; non obstantibus constitutionibus, et ordinalionibus apostolicis ac omnibus aliis/
quae in singulis literis praedictis concessum fuit non obstare contrariis quibuscunque, aut
si aliquibus communiter vel divisim ab eadem sit Sede indultum, quod interdici, suspendi,
vii exeommunicari non possint per literas Apostolicas non facientes plenam, et expressam,
ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Caeterum quia difficile foret prae-
sentes literas ad singula, in quibus de eis fides forsan facienda foret loca deferre," volumus,
et eadem auctoritate Apostolica decernimus, quod ipsarum transumptis manu publici Notarii
subscriptis et sigillo alicujus Praelati Ecclesiastici, vel Personae in dignitate Ecclesiastica
constitutae. aut Curiae Fìcclesiasticae munitis* in judicio, et alibi ubi opus fuerit, eadem prorsus
rides adhibeaiur, quae adhiberetur eisdem praesentibus, si forent exhibitae, vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae approbationis, innovationis, confir-
mationis, decreti, suppletionis, concessionis, indulti, statuti, ordinationis, decreti, declara-
tionis, mandati, et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire; si quis autem
hoc attentare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri, et Pauli
Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctum Petrum, anno
Incarnationis Dominicae MDXV. sexto kalendas Junii," Pontificatus nostri anno tertio.
Da Documenti da' quali fu compi ovato, che In vaauua apud Sedem resti , 0 inpresa iteli' Indulto conceduto da Nic-
colo V. alla reale Casa diSavoja, s. I. et a., 10 15, collazionato il Reg. Vai. 1048, f. 174r-176» (Archivio segreto Vaticano
1 Reg. l'ai.: « innovamus .
- Documenti: decrevimus .
; Reg. l'ai.: si qui - intuì venerint ».
' Reg. Val.: ■ quodqut .
* Documenti «un.
« Reg. Val.: • illi- >.
* Documenti: • fi rei possi deferri ■.
' Documenti: muniiae .
' Documenti : • Millesimo qniogentesima quinto, decimo sexto lumi !
Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1595
2. - Clemente Vili.
19 giugno 1595.
I »ecet Romanum Pontificem, ea, quae a Predecessoribus suis Romanis Pontificibus, Per-
sonis Illustribus de Sede Apostolica benemeritis, praesertim Ducali dignitate fulgentibus
gratiose concessa noscuntur, approbare, et confirmare, aliasque desuper disponere, prout
conspicil in Domino salubriter expedire. Sane exhibila nobis nuper, prò parte Dilecti Filli
Caroli Emanuelis Sabaudiae Ducis lllustris, petitio continebat, quod alias postquam lelicis
recordationis Nicolaus Papa V. Praedecessor nosler bonae memoriae Ludovico Sabaudiae
Duci, tunc in humanis agenti,1 ne ex promotione quorumvis ad qnarumeunque Ecclesiarum,
vel Monasteriorum infra districtum sui temporalis domimi consistentium Regimina, seu pro-
visionibus quibuslibet, de quibusvis Dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis inibi
consistentibus quibuscunque, per dictum Praedecessorem faciendis Statui suo provenirci
dispendium, aut alia quaevis adversitas intestina praefatum Ducem certuni per suas litteras
reddiderat, et sibi promiserat quod Ipso, et Dominio hujusmodi in integriate obedientiae
Sedis Apostolicae persistentibus, ad quarumeunque Metropolitanarum, vel aliarum Cathe-
dralium Ecclesiarum Regimina, aut Dignitates Abbatiales infra dictum Districtum, Neminem
praeliceret, seu illis de quibuscunque Personis non provideret, nisi habitis prius per Eum
intentione, et consensu ipsius Ludovici Ducis, de Personis idoneis ad Regimina, seu Digni-
tates Abbatiales hujusmodi promovendis, vel de quarum Personis tales provisiones forent
faciendae. De aliis vero Dignitatibus, videlicet post Pontiticales majoribus, et Prioratibus
Conventualibus, ac aliis- eidem dispositioni reservatis, in Districai praedicto consistentibus,
Personis provideret idoneis, de locis tamen ipsius Ludovici Ducis ditionis, aut sibi gratis,
et acceptis, de aliis locis oriundis; Praeterea Prioratus3 Tallueriarum, Ripaliae, et Novalitiae,
ac Praeposituram Montis Jovis, qui in confinibus domimi hujusmodi existebant, si et cum
illos vacare contingeret, Nulli conferret, nisi similiter ab ipso Ludovico Duce ejus intentione
habita de Personis, quibus collationes hujusmodi forent faciendae, gratias autem expectati-
vas et speciales reservationes ' quaslibet cum quibusvis, quae ex illis dependebant" provi-
dendi mandatis in Districtu praedicto Personis dumtaxat, quae locorum ejusdem Districtus
alienigenae, vel extraneae non forent, nisi forsan ejusdem Ludovici Ducis consensus aliis'
personis, super hujusmodi gratiis obtinendis suffragaretur, concederei. Quodque si forsan
ex importunitate petentium, aut per praeocupationem, seu alias inadvertenter per eundem
Praedecessorem contra praemissa, quasvis Praefectiones, et Praelationes fieri, aut alias quic-
quam concedi contingeret, statuerat, et decreverat, ea omnia, utpote praeter, et" contra Men-
tem suam ab eo extorta, et quaecunque inde secuta cum processibus inde prò tempore habitis,
quasvis etiam in se censuras, et poenas continentibus, nullius fore roboris, vel momenti.
Ipsisque processibus minime intendendum, seu parendum esse, nec Censuras, et penas
hujusmodi quempiam arctare, sed illas, et eosdem processus penitus haberi debere prò infe-
ctis. Piae memoriae Sixtus Papa IV. etiam8 Praedecessor noster per suas literas statuit, et ordi-
1 Documenti: ■ Immani, yenti».
■■■a uti : illis .
Sec. Biev.: > Prioratum .
Documenti: • expectativas speciales, reservationes .
i i bai .
• Documenti : • aliisque >.
' Sec. Tircv. om. • praeter ci .
/' ■ irnienti : • ci .
Iiiilnlio circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 201
navit, quod nullus Alienigena, seu alterius nationis, vel dominii, aut eujusvis OrdinisRegU
laris, qui non essi I de Ducati., ditione, vel domìnio hujusmodi oriundus, vel saltem verus,
el actualis illorum incola, cujuscunque dignitatìs, status, gradus, vel conditionis existeret,
Saecularia, vel cujusvis Ordinis Regularia cum cura, et sine cura quaecunque, quotcumque,
et qualiacunque forent Beneficia, ex tunc deinceps vigore literarum quaruncunque gratiarum
expectativarum, qua sub quacunque verborum torma emanarent, acceptare, seu obtinere,
nec jus aliquod acquirere posset, decrevitque locorum Axcfaiepiscopos et1 Episcopos, necnon
Monasteriorum Abbates prò tempore existentes, ac Conventus eorundem- dictarumque Eccle-
siarum Capitula, et quosvis alios Ordinarios, praetextu literarum hujusmodi, sub quavis ver-
borum forma, et expressione, ac cum specifica, et individua statuti, et ordinationis hujusmodi
derogatione a Sede praefala, vel ejus Legatis ex tunc, in antea impetrandarum, et proces-
suum halxndorum per easdem ctiam ' quasvis censuras, et poenas in se contincntium ad rece
piionem alicujus, vel aliquorum ad Beneficia praefata adversus statutum, et ordinationem
hujusmodi compelli minime debere, seu posse. Quodque Censurae, processus, et poenae hujus-
modi, etiamsi dictae literae, motu proprio, et ex certa scientia emanarent minime arctarent,
sed haberentur prò cassis, infectis, et irritis. Et deinde recol. mem. Innocentius Papa Vili,
similiter Praedecessor noster literas Sixti Praedecessoris hujusmodi, ac omnia, et singula in
eis contenta, per alias suas literas approbavit. Necnon successive Sanctae tnemoriae Julius
l'apa II. ctiam Praedecessor noster, Praedecessorum suorum literas hujusmodi ex certa
-.ientia similiter innovavit, et approbavit: decernens, quod illae perpetuae firmitatis robur
obtinere deberent. Quodque11 iliis per quascunque literas, etiam quasvis derogatoriarum ctiam1
derogatorias, seu fortiores, et insolitas clausulas in se continentes, nullatenus derogatum esse
oseretur, nisi illorum toto tenore, de verbo ad verbum, nihil penitus ommisso inserto, nec
non1 do speciali, et expresso,4 prò tempore existentis Ducis Sabaudiae consensi!, et nihilominus
prò potiori cautela praemissa omnia de novo statuit, et ordinavit, idemque Julius Praedeces
sor similis memoriae Bonifacii Papae Vili, pariter Praedecessoris nostri, "' qui bonae memo
riae Amedeo Corniti Sabaudiae, tunc similiter in humanis agenti, per suas literas indulserat
ut nullus Delegatus, vel Subdelegatus, Executor, aut Subexecutor a Sede praefata deputatus
posset in Personam ipsius Amedei Comitis exeommunicationis, et in ejus terras interdicti
sententiamf promulgare sine speciali mandato ejusdem Sedis laciente plenam, et expressam,
ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem, vestigiis inhaerendo: quondam
Carolo Sabaudiae Duci, etiam ; tunc in humanis agenti, ut nullus Delegatus, vel Subdelegatus
per literas Apostolicas in Suam, et Uxoris, ac Liberorum suorum Personas exeommunica-
tionis sententiam promulgare posset, absque ejusdem Sedis speciali licentia, faciente plenam,
et expressam, ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Quodque in locis
Ecclesiastico Interdicto, etiam cum hujusmodi licentia suppositis, si Eum ad illa declinare,
vel in eis residere contingeret, Missas, et alia Divina Officia, etiam apertisjanuisEcclesiarum,
et campanis pulsatis, ac alta voce, Excommunicatis tamen, et Interdictis exclusis, celebrari,
necnon Ecclesiastica Sacramenta quaecunque, alias tamen rite Sibi, et ejus Uxori, ac Liberis,
ministrari facere, illaque suscipere libere, et licite valeret, et valerent per alias suas Literas
indulsit, et demum piae mem. Leo Papa X. etiam Praedecessor noster, singulas literas prae-
fatas, et in eis contenta quaecunque, necnon omnia, et singula privilegia, concessiones, gra-
1 Documenti om.
- Documenti; earundem
' Documenti : Quu,l .
• Documenti adii. « nec ».
Documenti: • Praedecessoi noster»,
* Sec. Brev.: sententias >.
: Documenti: ci < .
Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1595
ti, in et Indulta. quaetam per Romanos Pontifices, quam Sacris Canonibus non contraria, per
Imperatores, et Reges pio tempori' existenti Duci, et Nationi Sabaudiae concessa fuerant,
ex certa etiam1 scientia per suas literas similiter approbavit, contìrmavit, et innovavit, ac
perpetuae tirmitatis robur obtinerc, et inviolabiliter observari debere decrevit, supplens
omnes, et singulos juris, et facti defectus, qui forsan intervenissent in eisdem. Et nihilo-
ininus praemissa omnia, et singula, prout per dictos Praedecessores, Imperatores, et Reges
concessa, indulta, statuta, et ordinata extiterant, de novo concessit, indulsit, statuit, et ordi-
navit. Decernens illis, et literis suis praedictis, nullo unquam tempore per Sedem eandem
derogari* posse, nec derogalum censeri, nisi de toto tenore, et data litterarum Leonis Prae-
decessoris hujusmodi piena, specifica, individua, specialis, et expressa, ac de verbo ad ver bum,
non autem per clausulas generales idem importantes mentio tìeret, et ipsius Caroli, ac prò
tempore existentis Sabaudiae Ducis, expressus ad id accederet assensus, et1 sic per quoscun
que Judices, et Commissarios, etiam causarum1 Palatii Apostolici Auditores, in quibusvis
causis,:1 et instantiis sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter judicandi, et interpretandi
facultate, et auctoritate judicari, et diffiniri debere, irritum quoque, et inane quicquid secus
super his a quoquam, quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contingeret ' altentari - Sub-
sequenter similis memoriae Clemens Papa VII. etiam Praedecessor noster, singulas Literas
singulorum Praedecessor uni ' praedictorum, ac in eis contenta quaecunque, necnon omnia,
et singula privilegia concessiones, gratias, et indulta, tam per Romanos Pontilices quam etiam
dictis Sacris Canonibus minime contraria per Imperatores, et Reges Duci, ac Nationi Sabau-
diae hujusmodi concessa ex certa scientia per suas Literas approbavit, et confìrmavit, ac per-
petuae tirmitatis robur obtinere, et inviolabiliter observari debere etiam decrevit, supplens
omnes, et singulos juris, et facti defectus, si qui forsan intervenissent in eisdem. Et nihilo-
minus praemissa omnia, prout per dictos Praedecessores, ac Reges, concessa, indulta, statuta,
ordinata, et decreta fuerunt, de novo concessit, indulsit, ac statuit, et ordinavit, decernens
quoque illis, et praedictis Literis nullo unquam tempore per Sedem eandem etiam1 per
quascunque literas, etiam" quasvis generales, vel speciales, et implicite latissime extenden-
das, aut alias derogatoriarum derogatorias, efficacioresque, et insolitas clausulas, ac etiam
irritantia decreta, sub quacunque verborum expressione in se continentes nullatenus dero-
cari posse,'1 nec derogatum censeri, nisi de toto tenore, et data litterarum ipsius Cle-
mentis Praedecessoris, specialis, specifica, individua, piena, et expressa, ac de verbo ad
verbum, nihil ommisso, non autem per clausulas generales idem importantes mentio fieret,
et expresse appareret Romanum Pontificem illis derogare voluisse, aut causa urgens, et
sufficiens exprimeretur, ac hujusmodi derogatio per trinas distinctas Literas eundem teno-
rem continentes, tribus distinctis vicibus, praedicto Carolo, ac prò tempore existenti Sabau-
diae Duci, esset intimata, et insinuata, ipsiusque Caroli, et prò tempore existentis Sabau-
diae Ducis ad id expressus accederet assensus, et aliter factas derogationes, Nemini
suffragari, necnon quascunque praefectiones, provisiones, collationes, acceptationes, et alias
dispositiones in contrarium, etiam'1 per dictum Clementem Praedecessorem, et Sedem hujus-
modi prò tempore factas nullius roboris, vel momenti fore, nec aliquod jus, vel etiam
coloratura titulum possidendi tribuere, ac Carolum, et prò tempore existentem Ducem,
necnon Personas Ducatus, Dominii, et Ditionis hujusmodi,7 literis derogatoriis, et decretis
1 Documenti om.
Documenti: • denegari ■.
Documenti: • casibue ■.
* Documenti: • contiperii ».
' Documenti: • et ■.
'■ Documenti: 'possct».
' Docuiiunli add. « pio tempore facta^ • !
a. 1595 [mlulto etica le nomine ecclesiastiche in Savoia 203
super illis processihus, ac illorum executoribus, eorumqm mandatis, et executionibus parere
minime teneri, sed illis fìrmiter resistere, ac literarum earundem executionem ' omnino
impedire ; nce ratione resistentiae hujusmodi Censuris Ecclesiasticis per eosdem execu-
tores, et subexecutores innodari posse, et2 sic per quoscunque judicari, et diffiniri debere,
ac irritum decernens, et inane si secus super his a quoquam contingeret" attentari. Demum
>imilis mem. Julius Papa III. etiam Praedecessor noster per suas l.iteras praemissa con-
lirmavii. Novissime autem, et postremo bon. mem. Gregorius Papa XIII. etiam Praede-
cessor noster, singulas praedictorum Praedecessorum Literas, et in eis contenta quae-
cunque, ac omnia et singula privilegia, concessiones, gratias, et indulta, tam per Romanos
Pontifices, quam Sacris Canonibus minime contraria per Imperatorcs, et Reges, Duci, ac
N'ationi Sabaudiae hujusmodi concessa etiam confirmavit, et approbavit; ac etiam irritum,
et inane decrevit quicquid secus super his a quoquam, quavis auctoritate scienter, vel igno-
ranter contingeret' attentari, prout in singulis Literis praedietis plenius dicitur contineri Nos
ìu'itur attendentes sincerum devotionis affectum, quem idem Dilectus Filius Carolus lana
nuel modernus Sabaudiae Dux Illustri-- erga nos, et Romanam gerit Ecclesiam; ejusque illi-
hatam fidei constantiam promereri, ut Eum specialis gratiae favore prosequamur, ipsumque
Carolum Emanuelem Ducem a quibusvis exeommunicationis, suspensionis, et interdicti,
aliisque Ecclesiasticis interdictis, sententiis, censuris, et poenis a jure, vel ;ib homine quavis
occasione, et causis, si quibus quomodolibet innodatus existit, ad effectum praesentium dum-
taxat consequendum, harum serie absolventes. et absolutum foie censentes, suis in hac parte
porrectis nobis supplicationibus inclinati, supradictorum Praedecessorum literas, et in eis
contenta quaecunque, necnon omnia, et singula privilegia, concessiones, gratias, et indulta,
tam per quoscumque Romanos Ponlitices, quam' dictis Sacris Canonibus minime contraria,
per Imperalores, et Reges etiam quoscunque, Duci, et Xationi Sabaudiae hujusmodi con-
cessa, Apostolica auctoritate, tenori' praesentium perpetuo conlirmamus. et approbamus,
illisque plenariae, et inviolabilis Apostolicae firmitatis robur adiicimus, necnon omnes, et
singulos, tam juris, quam facti defectus, si qui forsan intervenerint" in eisdem supplcmus,
necnon ita per quoscunque Judices, et Commissarios quavis auctoritate fungentes etiam cau-
sarum Palatii Apostolici Auditores, ac etiam" Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam
de latere Legatos, aut quosvis alios in quibuscunque causis, et instantiis, sublata eis, et eorum
cuilibct quavis aliter judicandi, et interpretandi facilitate, et auctoritate judicari, diffiniri, et
interpretari debere, necnon irritum decernimus, et inane, quicquid secus super his a quo-
quam, quavis auctoritate, scienter, vel ignoranter contigerit attentari. Non obstantibus con-
stitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, necnon omnibus illis aliis, quac in literis singulis
supradictis; concessa sunt non obstare, caeterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae
apud Sanctum Marcum sub annulo Piscatoris, die decimanona Junii, anno millesimo quin-
gentesimo nonagesimo quinto. Pontilicatus nostri anno quarto.
Da Documenti ecc., toc. cit. 22-28, collazionala la minata in Sec. Brev.228, f. 208 213 (Archivio della Segreteria
del Brevi).
1 Documenti: • ezecutioni »,
- Dncumenti'om.
Documenti: > contigerit ■.
' Documenti adii. « in •.
•'• Documenti : • intervenissent ».
• Sec. Brev. om.
' Documenti: • siippositis ».
204 Indulto circa le i/mii/iit' ecclesiastiche in Savoia a. 17<x>
:'>. - Innocenzo XII.
3 luglio 1700.
Cum dudum lei. record. Nicolaus Papa V Praedecessor noster tunc in humanis agen-
tem Ludovicum dum vixil Sabaudiae Ducem specialis favore benevolentiae prosequi volens,
ut oranem ci tolleret suspicioni* causam ne ex promotione quorumvis ad quarumcumque
Ecclesiarum vel monasteriorum intra districtiim sui temporalis dominii consistentium regi-
mina, seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis dignitatibus dispositioni Apostolicae reser-
vatis, inibì consistentibus quibuscumque personis per ipsum Nicolaum Praedecessor e m
faciendis Statui suo succederet dispendium, aul alia quaevis adversitas intestina praedictum
Ludovicum Ducem per quasdam suas litteras certum reddiderit, eique promiserit, quod
ipso, et dominio huiusmodi in integritate obedientiae Sedis Apostolicae persistentibus, ad
quarumcumque Metr.opolitanaruin, vel aliarum Cathedralium Ecclesiarum regimina, aut
dignitales Abbatiales infra districami praedictum neminem praefecisset, seu illis de quo-
rumcumque personis non providisset, nisi habitis prius per eum intentione, et consensu
ipsius Ludovici Ducis de personis idoneis ad regimina, seu dignitates Abbatiales huiusmodi
promovendis, vel de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias prout in
praedictis Nicolai Praedecessoris litteris desuper anno Incarnationis Dominicae MCCCCLI
quarto idus ianuarii sub plumbo expeditis, quarum tenorem praesentibus prò piene et sui-
ticienter expresso, et inserto haberi volumus, uberius dicitur contineri : et subinde ree. mera.
Leo X, Clemens VII, Iulius III, Gregorius XIII et Clemens Vili Romani Pontifices edam
Praedecessores nostri per suas pariter sub plumbo, vel in simili forma Brevis respective
expeditas litteras, quarum tenores praesentibus itidem haberi volumus prò expressis, supra-
scriptas Nicolai Praedecessoris litteras sub certis modo, et forma tunc expressis confirma-
verint, et approbaverint, novissime vero exortum fuerit dubium, an memorati Nicolai Prae-
decessoris Indultum, eiusque litterae praedictae, ubi de districtu temporalis dominii dicti
Ludovici Ducis mentionem taciunt, etiam citramontanas ipsi Ludovico Duci tunc subiectas
cìitiones comprehendant. Hinc est, quod Nos, qui aequi, bonique assertores in terris a Domino
constituti sumus, dubium huiusmodi secundum iustitiae regulas dirimere, ac ea quae a
Sede praedicta ad sublimimi! Principum Orthodoxae Fidei Delensorum, magnisque in Eccle-
siali! Dei merilis fulgentium favorem emanasse noscuntur, illibata conservare cupientes, de
nonnullorum venerabilium Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium, et dilectorum filiorum
Romanae Curiae Praelatorum, qui iussu nostro dubium praedictum mature discusserunt,
Consilio, supradicti Nicolai Praedecessoris indultum, eiusque litteras huiusmodi, et citramon-
tanas eidem Ludovico Duci tunc subiectas ditiones comprehendere auctoritate Apostolica
tenore praesentium declaramus. Decernentes easdem praesentes litteras semper firmas,
validas et efficaces existere, et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri, et obti-
nere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit, in omnibus, et per
omnia pienissime suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari, sicque, et non
aliter in praemissis per quoseumque ludices ordinarios et delegatos etiam causarum Palatii
Apostolici Auditores, ac S. R. E. praedictae Cardinales, etiam de latere Legatos, et dictae
Sedis Nuncios, aliosve quoslibet quacumque praeeminentia et potestate fungentes, et fun-
cturos, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi facultate, et
auctoritate, iudicari, et derìniri debere, ac irritum et inane, si secus super his a quoquam
quavis auctoritate, scienter vel ignoranter contigerit attentari, non obstantibus praemissis,
ac constitutionibus, et ordinibus Apostolicis, nec non omnibus et singulis illis, quae in supra-
a. 1727 Indulto circa le umiline ecclesiastiche in Savoia 205
scriptis Nicolai, aliorumque Praedecessorum praedictorum litteris respective concessa sunt,
non obstare, caeterisque contrariis quibuscumque.
Datum Romae apud Sanctam Mariani Maiorem sub annulo Piscatoris die HI iulii MJ ICC,
Pontilìcatus nostri anno nono.
I. F. Cardinalis Albanus.
D.i Traités ecc. V, 160-163 (n. Vili), collazionata la minuta in Sec. Brev. 2038, f. 241 s. lArchlvlo della Segreteria
del Brevi .
4. - Benedetto XIII.'
29 maggio // i!/ .
Dudum felicis recordationis Nicolaus Papa V Praedecessor noster, tunc in humanis
agentem Ludovicum dum vixit Sabaudiae Ducem, ob eximia eius in Sederà Apostolicam
merita specialis favore benevolentiae prosequi volcns, ut omnem ei tolleret suspicionis cau-
sam, ne ex promotione quorumvis ad quarumeumque Ecclesiarum vel Monasteriorum infra
districtum sui temporalis Doininii existentium regimina, seu provisionibus quibuslibet de
quibusvis dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis, ibidem consistentibus quibuscum-
que personis per ipsum Nicolaum Praedecessorem laciendis Statui suo succederet dispen-
dium, aut alia quaevis adversitas intestina praefatum Ludovicum Ducem per quasdam suas
litteras certum reddidit, eique promisit quod ipso, et temporali eius Dominio- in integritate
obedientiae dictae Sedis Apostolicae persistentibus ad quarumeumque Metropolitanarum,
vel aliarum Cathedralium Ecclesiarum regimina aut dignitates Abatiales, nec non ad Prio-
ratus Tallueriarum, Ripaliae, et Novalitii, ac Praeposituram Montisiovis, quae in conlinibus
huiusmodi Dominii consistunt, neminem praefecisset, seu illis de quorumeumque personis
non providisset, nisi habitis prius per eum intentione, et consensu ipsius Ludovici Ducis de
personis idoneis ad regimina, seu dignitates Abatiales, Prioratus, et Praeposituram huiusmodi
promovendis, vel de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias prout in
praedictis Nicolai Praedecessoris literis desuper anno Incarnationis Dominicae MCCCCLI
quarto idus ianuarii sub plumbo expeditis plenius continetur, ac postmodum recolendae
memoriae Leo X, Clemens VII, Iulius ITI, Gregorius XIII, et Clcmens Vili Romani Ponti-
fices etiam Praedecessores nostri supradictas Nicolai Praedecessoris literas sub certis modo,
et torma tunc expressis confirmarunt, approbarunt, et innovarunt; Novissime vero piae
recordationis Innocentius Papa XII Praedecessor itidem noster dubium, quod exortum fuerat,
an memorati Nicolai Praedecessoris Indultum, eiusque literae praefatae, ubi de districai
temporalis Dominii dicti Ludovici Ducis mentionem faciunt, etiam citramontanas ipsi Ludo-
vico tunc subiectas Ditiones comprehenderent11 dirimere cupiens de nonnullorum tunc exi-
stentium Sacrae Romanae Ecclesiae Cardinalium, et Romanae Curiae Praelatorum, qui
iussu suo dubium praedictum mature discusserant, Consilio, supradicti Nicolai Praedeces-
soris indultum, eiusque literas huiusmodi, etiam citramontanas eidem Ludovico Duci tunc
subiectas Ditiones comprehendere declaravit, et alias prout in ipsius Innocentii in simili
torma Brevis die tertia iulii MDCC, ac eorumdem Leonis, Iulii, Gregorii, et utriusque Cle-
mentis Praedecessorum literis desuper respective emanatis, quarum et praedictarum Nicolai
Praedecessoris literarum tenores praesentibus prò piene, et sufficienter expressis, et de verbo
ad verbum insertis haberi volumus, uberius etiam continetur. Cum autem subinde nonnulla
1 Che in Trailés 436 diventa una volta Benedetto XIV, una volta Benedetto XII.
- Tra&és: Dominis .
3 Sec. Brev. add. e ? >.
206 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 172"
dubia saper intelligentia, et interpretatione dicti indulti excitata fuerint, aliaque fortasse
proures.su temporis enasci possenti Nos Illa secundum iustitiae, et aequitatis regulas e medio
tollero, et quamcumque aliorum dubiorum huiusmodi occasionem submovere, ac ea quae a
Sede praefata ad Sublimium Principimi Orthodoxae Fidei Delensorum, magnisque in Eccle-
sia Dei mentis fulgentium favorenti emanasse noscuntur, nedum illaesa conservare, sed
uberiori etiam, pleniorique interpretatione, quantum cum Domino possumus, adiuvare
cupientes, habita super his matura deliberatione, praedicti Nicolai indultum, ipsiusque Inno-
cernii declarationem, ac tam eorumdem, quam aliorum Romanorum Pontificum Praedeces-
sorum praedictorum literas praefatas, cum omnibus et singulis in eis contentis, et expressis,
auctoritate Apostolica tenore praesentium, confirmamus, approbamus, et innovamus, illisque
inviolabilis Apostolicae firmitatis robur adiungimus; praeterea eiusdem Nicolai Praedeces-
soris indultum, eiusque literas huiusmodi per inde habenda, censenda, et intelligenda (ore,
et esse, ac si specialiter, et expresse in eis de iure nominandi ad Ecclesias, Dignitates,
Prioratus, et Praeposituram praefatas mentio lacta fuisset, eorumque vigore Charissimo
in Christo Filio Nostro Victorio Amedeo Sardiniae Regi Illustri, ac moderno Sabaudiae
Duci, illiusque in eiusmodi Ducatu Successoribus, ipsis, et temporali Dominio praedicto
in integritate obedientiae eiusdem Sedis, sicut praemittitur, persistentibus ius nominandi
Nobis, ac Romano Pontifici prò tempore existenti personas idoneas ad Cathedrales. et
Aletropolitanas Ecclesias, ac dignitates Abatiales in praedicto temporali Dominio, quod
idem Victorius Amedeus Rex, ac modernus Dux de praesenti possidet, consistentes, atque
Prioratus, et Praeposituram praefatas in perpetuum competere et ad illos spedare, et
pertinere eadem auctoritate tenore praesentium decernimus, et declaramus, excipientes
tantum ab hac nostra dispositione, seu declaratione Cathedrales Ecclesias Casalensem,
Aquensem, et Alexandrinam Provinciae Mediolanensis, in quarum tamen provisioni bus
praxim, et stylum hactenus in eis observari solitum, imposterum etiam servari, et retineri
volumus, et mandamus. Decernentes ipsas praesentes literas semper firmas, validas, et efh-
caces existere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere, ac illis, ad
quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit, in omnibus, et per omnia pienissime
suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari debere: quascumque vero provisio-
nes, et alias dispositiones de Ecclesiis, dignitatibus Abatialibus, Prioratibus, et Praepositura
praefatis sub praesenti dispositione, et declaratione comprehensis, nunc, et prò tempore
quandocumque, et quomodocumque, ac ex quibusvis personis vacantibus, aliter quam ad
ipsius Victorii Amedei Regis, eiusque Successorum Sabaudiae Ducum nominationem prò
tempore quomodolibet faciendas, et inde secuta, nulla, et invalida fore, et esse; sicque, et non
aliter in praemissis per quoscumque Iudices ordinarios, et Delegatos, etiam causarum Palatii
Apostolici Auditores,ac eiusdem Sacrae Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam de Latere Lega-
tos, et dictae Sedis Nuncios, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi, et inter-
pretandi facultate, et auctoritate, iudicari, et definiti debere, ac irritum, et inane, si secus
super his a quoquam quavis auctoritate, scienter, vel ignoranter contigerit attentati. Non
obstantibus praemissis, ac constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, nec non omnibus,
et singulis illis, quae in supradictis Nicolai, Innocentii, aliorumque Praedecessorum prae-
latorum literis respective concessa sunt non obstare, caeterisque contrariis quibuscumque.
I >atum Romae apud Sanctum Petrum subannulo Piscatoris die XXIX maii MDCCXXYII,
l'ontilicatus nostri anno tertio.
Pro D. Cardinali Oliverio
C. Archiepiscopus Emissenus.
Da Traitts ■ .. . Il, 136-439 (n. CIV), collazionata la minuta in Sei. Brev. 2740, f. oi-c>L' e 97 (Archivio della Segre-
Urla dei Brevi , . tu pero rei .i la data • 24 • maggio ; ivi. f. l)3-9j, sta la seguente altra redazione, senza data, in fondo
alla quale si legge, di mano del Papa, . Expediatur die XXIX Maij 1727 iuxta praesentem formulam V. M.
a. 1727 Indulto circa />■ nomine ecclesiastiche in Smetti 20j
4-fl. - Benedetto XIII.
Alias felicis recordationis Nicolaus PP. V Praedecessor noster Ludovicum Sabaudiae
Ducem tunc in humanis lyentem ob eius eximia in Sedem Apostolicam merita specialis
benevolentiae favore prosequi volens per suas litteras unum reddidit, et sibi promisii, quod
ut omnem ei tollerei suspicionis causam, ne ex promotione quommvis ad quarumeunque
ecclesiarum, vel monasteriorum inlra districtum sui temporalìs dominii existentium regi-
mimi, seu pròvisionibus quibuslibet de quibusvis dignitatibus dispositioni Apostolicae reser-
vatis, ibidem consistentibus, quibuseumque personis per ipsum Xicolaum Praedecessorem
Eaciendis, status sui succederei dispendium, aut alia quaevis adversitas intestina, ipso, et
temporali eius dominio in integritate obedientiae Sedis Apostolicae persistentibus, ad qua-
rumeumque metropolitanarum, vel aliarum cathedralium eo lesiarum regimina, aut digni-
tates abbatiales, nec non ad prioratus Tallueriarum, Ripaliae, et Novalitii, ac praeposituram
Montis Iovis in continibus huiusmodi dominii existentes, neminem praefecisset, seu illis de
quorumeumque personis non providisset, nisi habitis prius per eum intentione et consensu
ipsius Ludovici Ducis de personis idoneis ad huiusmodi regimina, seu dignitates promo-
vendis, vel de quarum personis tales provisiones fuissent laciendae, et alias, prout conti
netur in praefatis literis IV. klus Januarii anno Incarnationis Domìnicae 1451 sub plumbo
expeditis. lieinde felicis recordationis Leo X, Clemens VII, Iulius IH, Gregorius XUI, et Cle-
mens Vili Romani Pontìfices etiam Praedecessores nostri supradicti Nicolai literas appro-
barunt, renovarunt, et conlirmarunt, ac perpetuae firmitatis robur obtinere, et inviolabiliter
observari debere decreverunt cum uberioribus clausulis, modis, et formis ibidem expressis,
et contentis. Demum vero piae recordationis Innocentius Papa XII dubium, quod exortum
luerat, an memorati Nicolai Praedecessor is indultum, eiusque literae praelatae, ubi de districai
temporalis dominii mentionem faciunt, etiam citramontanas ditiones comprehenderenl, de
nonnullorum venerabilium fratrum S. R. E. Cardinalium, et liliorum Romanae Curiae Prae-
latorum Consilio sustulit declarando supradicti Nicolai Praedecessor is indultum, eiusque literas
huiusmodi etiam citramontanas eidem Ludovico Duci tunc subiectas ditiones comprehen-
dere, et latius, prout in singulis praefatis Praedecessorum nostrorum literis continetur, qua-
rum omnium tenores praesentibus prò piene, et suffìcienter expressis, et de verbo ad verbum
insertis haberi volumus, et quantum cum Domino possumus, innovamus, approbamus, con-
lirmamus, et perpetuae firmitatis robur habere decernimus. Cum autem novissime nonnulla
dubia circa intelligentiam, et interpretationem dicti indulti fuerint excitata, et alia fortasse
tractu temporis exoriri possent, Nos illa secundum iustitiae, et aequitatis regulas dirimere,
ac ea, quae ab Apostolica r->ede praelata ad sublimium Principum Orthodoxae fidei ' defen-
sorum, magnisque in Ecclesiam Catholicam meritis praefulgentium favorem emanasse
noscuntur, illaesa conservare, nec non uberiori, ac pleniori interpretatione, quantum cum
Domino possumus, adiuvare cupientes, maturo habito Consilio, supradicti Nicolai Praedeces-
soris indultum, eiusque literas huiusmodi perinde haberi, ac intelligendas esse, ac si spe-
cialiter, et expresse in eis de iure nominandi ad ecclesias, dignitates, et beneficia praelata
mentio habita fuisset, earumque vigore chiarissimo in Christo filio nostro Victorio Amedeo
Sardiniae Regi illustri, et moderno Sabaudiae Duci, eiusque in dicto ducatu successoribus
in perpetuum, ipsis, et dominio huiusmodi, ut supra in integritate dictae obedientiae persi-
stentibus, ius nominandi nobis, et prò tempore esistenti Romano Pontifici personas idonea
ad cathedrales, et metropolitanas ecclesias, praeposituram. et prioratus praefatos, nei non
1 Qui segue: -- coostaatiam -, che non J.i senso.
208 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1791
dignitates abbatiales in praesentaneo eius dominio existenies competere, spedare, et perti-
nere tenore praesentium decernimus, et declaramus, excipientes tantum ab hac disposinone-,
seu declaratione nostra ecclesias Casalen, Aquen, et Alexandrin, circa quarum tamen provi-
siones praxim, et stylum hactenus servari solitum continuar] mandamus. Volenies praesentes
nostras literas semper lirmas, validas, et efficaces existere, et l'ore, suosque plenarios, et inte-
gros effectus sortili, et obtinere debere, et inviolabiliter in perpetuum ab omnibus obser-
vari, decernentes quascumque provisiones, et alias dispositiones de ecclesiis, dignitatibus,
et benefìciis praefatis, et sub praesenti indulto comprehensis, quomodocumque, et quando-
outnque, et ex quibusvis personis vacantibus, et vacaturis, aliter quam ad memorati charis-
simi in Christo lìlii Victorii Amedei, eiusque suecessorum Sabaudiae Ducum nominationem
prò tempore quomodolibet faciendas, et inde secuta, nulla et invalida fore, et esse, sicque
in praemissis, et non aliter per quoscumque iudices ordinarios, et delegatos edam causarum
Palatii Apostolici auditores, ac S. R. E. Cardinales etiam legatos de latere iudicari, ac defi-
niri debere, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi, et interpretandi facultate,
ac irritum, et inane quidquid super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel igno-
ranter contigerit attentali,1 non obstantibus cònstitutionibus, et ordinationibus Apostolicis,
nec non omnibus, et singulis illis, quae in supradictis Nicolai, aliorumque praefatorum Pon-
tifìcum Praedecessorum literis respective concessa sunt, non obstare, caeterisque contrariis
quibuscumque. Datum etc.
5. - Pio VI.
11 giugno 1791.
Alias felicis recordationis Nicolaus pp. V. praedecessor Noster tunc in humanis agentem
Ludovicum, dum vixit, Sabaudiae ducem ob eximia eius in sedem apostolicam merita spe-
cialis favore benevolentiae prosequi volens, ut omnem ei tolleret suspicionis causam, ne ex
promotione quorumvis ad quarumeumque ecclesiarum, vel monasteriorum infra districtum
sui temporalis dominii existentium regimina, seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis
dignitatibus dispositioni apostolicae reservatis ibidem consistentibus quibuscumque personis
per ipsum Nicolaum praedecessorem faciendis statui suo succederei dispendium, aut alia
quaevis adversitas intestina, praefatum Ludovicum ducem per quasdam suas literas certuni
reddidit, eique promisit, quod ipso, et temporali eius dominio in integritate obedientiae dictae
Sedis apostolicae persistentibus, ad quarumeumque metropolitanarum, vel aliarum catho
dralium ecclesiarum regimina, aut dignitates abbatiales, nec non ad prioratusTallueriarum,
Ripalliae, et Novalitii,' ac praeposituram montis Iovis, quae in confinibus huiusmodi dominii
consistuni, neminem prael'ecisset, seu illis de quorumeumque personis non providisset, nisi
habitis prius per eum inientione, et consensu ipsius Ludovici ducis de personis idoneis ad
regimina, seu dignitates abbatiales, prioratus, et praeposituram huiusmodi promovendis, vel
de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias prout in praedictis Nicolai
praedecessoris literis desuper anno mearnationis Dominicae millesimo quadringentesimo
quinquagesimo primo quarto idus ianuarii sub plumbo expeditis plenius continetur.
Ac postmodum ree. mem. Leo X., Clemens VII., Julius 111., Gregorius XIII., et Cle-
mens Vili, summi pontilìces etiam praedecessores Nostri supradictas Nicolai praedecessoris
literas sub certis modo, et forma tunc expressis confirmarunt, approbarunt, et innovarunt.
Deinde vero piae memoriae Innocentius pp. XII. praedecessor itidem Noster dubium, quod
S i ; 'ii, attentare
» I Bull.: • Hovalitn
a. 1791 Indulto circa te nomine ecclesiastiche in Savoia 209
exortum fuerat, an memorati Nicolai praedecessoris indultum, eiusque literae praefatae, ubi
de districtu temporalis dominii dicti Ludovici ducis mentionem faciunt, etiam citramontanas
ipsi Ludovico tunc subjectas ditiones comprehenderent, dirimere cupiens, supradicti Nicolai
praedecessoris indultum, ejusque literas hujusmodi etiam citramontanas eidem Ludovico
duci tuin subjectas ditiones comprchendere declaravit, et alias prout in ipsius Innocentii in
simili forma Brcvis die 3 julii 1700 uberius continetur.
Cum autem subinde nonnulla dubia super intelligentia, et interpretatione elicti indulti
excitata tuerint, recolendae1 memoriae Benedictus pp. Nili, praedecessor itidem Noster dubia
illa secundum justitiae, et aequitatis regulas e medio tollere, et quameumque aliorum dubio-
rum ejusmodi occasionem submovere, ac ea, quae a Sede praefata ad sublimium princi-
pum orthodoxae tidei delensorum, magnisque in Ecclesia Dei meritis fulgentium tavorem
emanasse noscuntur, nedum illaesa conservare, sed uberiori etiam, pleniorique interpreta-
tione adjuvare cupiens, praedicti Nicolai indultum, ac Innocentii declarationem, aliorumque
Romano™ m pontificum praedecessorum praedictorum literas confirmavit, approbavit, et
innovavit, earumque vigore Victorio Amadeo lune in humanis agenti Sardiniae regi illustri,
et Sabaudiae duci, illiusque successoribus jus nominandi sibi, ac summo ponlilici prò tempore
existenti personas idoneas ad cathedrales, et metropolitanas ecclesias, ac dignitates abbatiales
in temporali dominio, quod idem Victorius Amadeus rex lune possidebat, consistentes in
perpetuum competere, et ad illos spedare, et pertinere decrevit, et declaravit, excipiens
tantum ab illa dispositione, seu declaratione cathedrales ecclesias Casalensem, Aquensem,
et Alexandrinam provinciae Mediolanensis, in quarum provisionibus praxim, et stylum in
eis observari solitum, in posterum etiam servari, et retineri voluit, et mandavit, et alias
prout in ipsius Benedicti in simili t'orma Brevis expeditis literis die 29 maji millesimo
septingentesimo vigesimo septimo plenius continetur.
Quia tamen Victorius Amadeus rex jus etiam nominandi ad ecclesias cathedrales, sicut
praemittitur, exceptas sibi competere vigore dictarum apostolicarum literarum Nicolai, et
Innocentii praedecessorum contendebat, idem Benedictus Nili, eadem ipsamet die Victorio
Amadeo regi declaravit, se pronis auribus excepturum ea rationum momenta, quae prò se
facere ipse contenderei, eisque, si justitia- niterentur, se ultro obsecundaturum.
Exorto postmodum dubio, an in praedictis Benedicti Nili, literis dignitates abbatiales
in provinciis Casalensi, Aquensi, et Alexandrina, Lumellina, et Vallesiccida tunc tempoiis
a Victorio Amadeo rege iam possessis consistentes comprelienderentur, lelicis recordationis
Benedictus NIX', praedecessor itidem Noster die quinta januarii anni millesimi septingen-
tesimi quadragesimi primi dignitates abbatiales praefatas memoratis Benedicti praedecessoris
literis comprehendi declaravit,3 firma tamen semper remanente exceptione, quoad ecclesias
cathedrales Casalensem, Aquensem, et Alexandrinam praedictas, reservataque itidem facul-
tate Carolo Emmanueli regi tunc in humanis agenti ea proponendi, quibus jus etiam nomi-
nandi ad ecclesias cathedrales, sicut praefertur, exceptas, idem Carolus Emmanuel rex sibi
competere contendebat, ut illa ad justitiae lances possent expendi, et si valida essent apo-
stoliche Sedis judicio comprobari.
Cum itaque carissimus in Christo filius Noster Victorius Amadeus Sardiniae rex illu-
stris, ac modernus Sabaudiae dux novissime proposuerit, sibi vigore indultorum a Romani*
pontificibus praedecvssoribus Nostris, ut praelertur, concessorum pertinere jus nominandi
praedictum ad ecclesias cathedrales, uti praemittitur. exceptas, nec non ad alias cathedrales
ecclesias, ac dignitates abbatiales in temporali dominio, quod de praesenti possidet, consi-
1 1 Bull.: « recentis >.
•' 1 Bull. : justitiae .
> V. qui sotto (n, XX. VI) il concordati olla sui. legna del 1741.
210 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1791
stentes; qua de re nunc etiam dubitabatur. Nos praedecessorum Nostrorum vestigiis inhae-
rendo, de nonnullorum Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalium Consilio dubium hujusmodi
e medio tollere, ac ea, quae ab eisdem Romanis pontificibus praedecessoribus Nostris ob
singularem sublimium principimi in hanc sanctam apostolicam Sedem, fidem, constantiam,
et devotionis integritatem illis fuere concessa, non solum secundum justitiae, aequitatisque
regulas illaesa conservare, veruni etiam benigniori, latiorique interpretatione, quantum cum
Domino possumus, adjuvare cupientes, praedicti Nicolai indultum, ac tam ejusdem, quam
aliorum Romanorum pontificum praedecessorum literas praefatas, quarum tenores praesen-
tibus prò piene et sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis haberi volumus cum
omnibus, et singulis in eis contentis, et expressis auctoritate apostolica tenore praesentium con- .
firmamus, approbamus, et innovamus; illisque inviolabilis apostolicae firmitatis robur adjun-
gimus, earumque vigore diarissimo in Christo filio Nostro Victorio Amadeo Sardiniae regi
illustri, ac moderno Sabaudiae duci, illiusque successoribus, ipsis, et temporali dominio prae-
dicto in integritate obedientiae ejusdem Sedis, sicut praemittitur, persistentibus, jus nomi-
nandi nobis, ac Romano pontifici prò tempore existenti personas idoneas ad cathedrales
ecclesias Casalensem, Aquensem, et Alexandrinam praefatas, nec non ad cathedrales, et
metropolitanas ecclesias, ac dignitates abbatiales in praedicto temporali dominio, quod idem
Victorius Amadeus rex de praesenti possidet, consistentes, atque prioratus, et praeposituram
praefatas in perpetuum competere, et ad illos spectare et pertinere eadem auctoritate tenore
praesentium decernimus et declaramus.
Decernentes ipsas praesentes literas semper firmas, validas, et efficaces existere, et
fore suosque plenarios, et integros effectussortiri, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et
prò tempore quandocumque spectabit in omnibus, et per omnia pienissime suffragari, ac
ab eis respective inviolabiliter observari; sicque in praemissis per quoscumque judices
ordinarios, et delegatos etiam causarum palatii apostolici auditores, judicari, et definiri debere,
ac irritum, et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter, vel ignoranter
contigerit attentar i.
Non obstantibus quibusvis generalibus vel specialibus ecclesiarum reservationibus, seu
affectionibus apostolicis, per quoscumque Romanos pontifices praedecessores Nostros, et sedem
praedictam quomodolibet factis, seu prò tempore faciendis, nec non cancellariae apostolica^-
regulis editis, et edendis, ac quibusvis aliis apostolicis, et in universalibus, provincialibusque
conciliis, generalibus, vel specialibus constitutionibus, ac dictarum ecclesiarum etiam jura-
mento, confirmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis statutis, et consuetudi-
nibus; privilegiis quoque, indultis, et literis apostolicis, etiam quasvis clausulas, et reserva-
tiones in se continentibus per eosdem praedecessores, ac Nos, et Sedem eamdem ecclesiis
praedictis, illarumque capitulis et personis quomodolibet concessis, approbatis, et innovatis.
Quibus omnibus, et singulis, etiamsi prò sufficienti illorum derogatione de illis, eorumque
totis lenoribus specialis, specifica, expressa, et individua, ac de verbo ad verbum, non autem
per clausulas generales idem importantes mentio, seu quaevis alia expressio facienda, aut
aliqua exquisita forma ad id servanda foret, illorum omnium tenores praesentibus prò piene,
ac sufficienter expressis habentes, illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum
effectum hac vice dumtaxat specialiter, et expresse derogamus, et ad plenum derogatum
i sse volumus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud sanctum Petrum
siili annido piscatoris die undecima junii millesimo septingenlesimo nonagesimo primo,
pontifìcatus Nostri anno decimo septimo.
Da Bull. Roiii coni ed. Rom. IX, :ih-:W; ed. Prat. Vi. 2349-2351, collazionata la minuta in Sec. Brev. 43C-4,
\rchlvlo della Segreteria del Brevll
a. 1819 lini ulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 211
0. - Pio VII.
14 luglio 1819.
Alias felicis recordationis Nico.aus PP. V, Praedecessor noster, tunc in humanisagentem
Ludovicum, dum vixii Sabaudiae Ducem, ob eximia eius in sedem Apostolicam merita spe-
cialis favore benevolentiae prosequi volens, ut omnem ei tolleret suspicionis causam, ne ex
promotione quorumvis ad quarumeumque Ecclesiarum, vel Monasteriorum infra districtum
sui temporalis dominii existentium regimina, seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis
dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis ibidem consistentibus, quibuscumque personis
per ipsum Nicolaum praedecessorem faciendis, Statui Suo succederet dispendium, aut alia
quaevis adversitas intestina, praefatum Ludovicum Ducem per quasdam Suas litteras certum
reddidit, eique promisit. quod ipso et temporali eius dominio in integritate obedientiae dictae
Sedis Apostolicae persistentibus ad quarumeumque Metropolitanarum, vel aliarum Cathe-
dralium Ecclesiarum regimina, aut dignitates Abbatiales, nec non ad PrioratusTallueriarum,
Kipalliae et Novalitii, ac Praeposituram Montis Iovis1 quae in confinibus huiusmodi Dominii
consistunt, neminem praefecisset, seu illis de quorumeumque personis non providisset, nisi
habitis prius per èum intentione et consensu ipsius Ludovici Ducis, de personis idoneis ad
regimina seu Dignitates Abbatiales, Prioratus et Praeposituram huiusmodi promovendis,
vel de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias, prout in praedictis
Nicolai Praedecessoris litteris desuper anno Incarnationis Dominicae MCCCCLI quarto idus
ianuarii sub plumbo expeditis, plenius continetur. Ac postmodum recolendae memoriae
Leo X et Clemens Vili Romani Pontitìces etiam Praedecessores Nostri supradictas Nicolai
Praedecessoris litteras sub certis modo, et torma tunc expressis confirmarunt, et innovarunt.
Deinde vero piae recordationis Innocentius Papa XII Praedecessor itidem Noster dubium,
quod exortum fuerat, an memorati Nicolai Praedecessoris indultum, eiusque litterae prae-
dictae, ubi de districtu temporalis Dominii dicti Ludovici Ducis mentionem faciunt, etiam
oitramontanas ipsi Ludovico tunc subiectas ditiones comprehenderent, dirimere cupiens,
supradicti Nicolai Praedecessoris Indultum eiusque litteras huiusmodi etiam citramontanas
eidem Ludovico Duci tunc subiectas ditiones comprehendere declaravit, et alias, prout in
ipsius Innocentii in simili forma Brevis die tertia iulii MDCC uberius continetur. Cum autem
subinde nonnulla dubia super intelligentia et interpretatione dicti Indulti excitata fuerint,
recolendae memoriae Benedictus Papa XIII Praedecessor itidem Noster dubia illa secundum
iustitiae et aequitatis regulas e medio tollere, et quameumque aliorum dubiorum eiusmodi
occasionem submovere, ac ea quae a Sede praedicta, ad- sublimium Principum Orthodoxae
l'idei detensorum, magnisque in Ecclesia Dei hieritis fulgentium favore emanasse noscuntur,
nedum illaesa conservare, sed uberiori etiam pleniorique interpretatione adiuvare cupiens,
praedicti Nicolai indultum, ac Innocentii declarationem, aliorumque Romanorum Pontiiicum
Praedecessor um praedictorum litteras contìrmavit et approbavit et innovavit, earumque
vigore Victorio Amedeo tunc in humanis agenti Sardiniae Regi illustri, ac Sabaudiae Duci,
illiusque Successoribus ius nominandi sibi, ac Romano Pontifici prò tempore existenti per-
sonas ad Cathedrales et Metropolitanas Ecclesias, ac' dignitates Abbatiales in temporali
Dominio, quod idem Victorius Amedeus Rex tunc possidebat, consistentes in perpetuum
competere, et ad illos spedare, ac pertinere decrevit, et declaravit, excipiens tantum ab illa
disposinone seu declaratione, Cathedrales Ecclesias Casalensem, Aquensem et Alexandrinam,
1 Set . Breu. um.
- Traités : > ac •.
212 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1819
provinciae Mediolanensis, in quartini provisionibus praxim et stilum in eis observari solitum,
in posterum etiam' servari et retineri voluit, et mandavit, et alias prout in ipsius Benedirti in
simili forma Brevis expeditis litteris die 29 mai 1727 plenius continetur. Quia tamen Victorius
Amedeus Rex itis etiam nominandi ad Ecclesias Cathedrales, sicut praemittitur, exceptas,
sibi competere vigore dictarum Apostolicarum litterarum Nicolai et Innocentii Praedeces-
sorum contendebat, idem Benedictus XIII eadem ipsa die Victorio Amedeo Regi declaravit,
se pronis auribus excepturum ea rationum momenta, quae prò se facere ipse contenderei
eisque, si iustitia niterentur, se ultro obsecundaturum. Exorto postmodum dubio, an in prae-
dictis Benedirti XIII litteris dignitates Abbatiales in provinciis Casalensi, Aquensi et Alexan-
dria, Lumellina et Valle Siccida tunc temporis a Victorio Amedeo Rege iam possessis,
consistentes, comprehenderentur, felicis recordationis Benedictus PP. XIV Praedecessor
itidem Noster die quinta ianuarii anni 1741 dignitates Abbatiales praefatas memoratis Bene-
dirti Praedecessoris Nostri litteris comprehendi declaravit, firma tamen semper remanente
exceptione quoad Ecclesias Cathedrales Casalensem, Aquensem et Alexandrinam praedictas,
reservataque itidem facultate Carolo Emanueli Regi tunc in humanis agenti ea proponendo
quibus ius etiam nominandi ad Ecclesias Cathedrales, sicut praemittitur, exceptas, idem
Carolus Emanuel Rex sibi competere contendebat, ut Illa ad iustitiae lances possent expendi,
et si valida essent, Apostolicae Sedis iudicio comprobari. Post Carolum Emanuelem eius
Successor Victorius Amedeus moderni illustris Sardiniae Regis pater, ad Ecclesias Cathe-
drales, uti praemittitur, exceptas, nec non ad omnes Ecclesias, tam Metropolitanas, quam
Cathedrales, atque ad dignitates Abbatiales in regionibus tunc temporis sibi subiectis, ius
nominandi vigore indultorum supra memoratorum sibi, suisque Successoribus competere,
etc.2 contendens, felicis recordationis Pius Papa VI Decessor Noster non tantum secundum
iustitiae aequitatisque regulas memorata superius indulta conservare, verum etiam beni-
gniori interpretatione adiuvare desiderans, declarationem emisit, quae in litteris, ab eodem
Summo Pontifice in forma Brevis die XI iunii 1791 desuper expeditis continetur. Nunc
carissimus in Christo Filius Noster Victorius Emanuel Sardiniae Rex illustris, Sabaudiae
et Genuae Dux, iisdem rationum momentis innixus, quibus eius Praedecessores, ius de quo
agitur, nominandi ad Ecclesias Episcopales, et Archiepiscopales, nec non ad dignitates omnes
Abbatiales sitas in Ducatu Genuensi, qui eidem Regi paucos ante annos legitime cessit, sibi
suisque Successoribus vigore praedictorum indultorum pertinere etiam contendit, rebusque
sic stantibus, declarationem in hunc sensum a nobis postulavit. Vix huiusmodi desiderium
laudati Victorii Emanuelis Regis nobis manifestum fuit, statim animo occurrerunt praeclara
eiusdem in Ecclesiam3 merita, eximiaeque virtutes, quibus ornatur; ac memoria repetentes,
quae a Romanis Pontificibus Praedecessoribus Nostris per memorata indulta favore Sabaudiae
Ducum, ac Sardiniae Regum gesta sunt, libentissime occasionem nacti sumus, laudati Regis
vota explendi, eam agendi rationem prae oculis habentes, quam in similibus rerum adiunctis
felicis recordationis Decessor Noster Pius PP. VI erga Victorium Amedeum carissimi in
Christo filii Nostri Victorii Emanuelis patrem secutus est, prout supra commemoravimus.
Nos itaque ea, quae a Romanis Pontificibus Praedecessoribus Nostris Sabaudiae Ducibus fuere
concessa, non solum secundum iustitiae, aequitatisque regulas conservare, verum etiam
benigniori, latiorique interpretatione, quantum in Domino possumus, adiuvare cupientes,
praedicti Nicolai V indultum, ac tam eiusdem, quam aliorum Romanorum Pontificum litteras
'praedictas, quarum tenores praesentibus prò piene ac suftìcienter expressis haberi volumus,
cum omnibus et singulis in eis conlentis, et expressis, auctoritate Apostolica confirmamus,
1 Traités: vi ».
Traiti . i ompetere, et contendens ■.
/' ,i//(;N « lù « Lesia .
«. 1819 /intuito circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 213
illisque inviolabili* Apostolicac tìrmitatis robur adlungimus, earumque vigore carissimo in
Christo lìlio Nostro Vii-torio Emaniteli Sardiniae Regi illustri, ac moderno Sabaudiae et
Genuae Duci, illiusque Successoribus, ipsis et1 temporali eorum Dominio in integritate obe-
dientiae huius Sanctae Sedis persistentibus, ius nominandi Nobis, ac Romano Pontifici prò
tempore existenti, personas idoneas ad omnes Cathedrales, ac Metropolitanas Ecclesias, ac
dignitales Abbatiales, in temporali dominio, quod idem Victorius Emanuel Rex de praesenti
possidet, consistentes, in perpetuum competere, et ad illos spedare, ac pertinere eadem
auctoritate tenore praesentium decernimus, et declaramus, decernentes ipsas praesentes
litteras semper firmas, validas et efficaces existere, et fore, suosque plenarios et integros
effectus sortiri, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit,
in omnibus, et per omnia pienissime suffragare ac ab eis respective inviolabiliter observari;
sicque in praemissis per quoscumque ludices ordinarios, et delegatos, etiam causarum Palatii
Apostolici Auditore* iudicari et definiri debere, ac irritum, et inane, si secus super his a
quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Non obstantibus
quibusvis generalibus, vel specialibus ecclesiarum praedictarum reservationibus seu affe-
ctionibus Apostolicis per quoscumque Romanos Pontifìces Praedecessores Nostros, et Sedem
praedictam quomodolibet factis seu prò tempore faciendis, nec non Cancellariae Apostolicae
Regulis editis et edendis, ac quibusvis aliis Apostolicis et in universalibus, provincialibusque
Conciliis editis generalibus vel specialibus constitutionibus et ordinationibus ac dictarum
Ecclesiarum etiam iuramento, contìrmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis,
statutis et consuetudinibus privilegiis quoque, indultis et litteris Apostolicis, etiam quasvis
clausulas et reservationes in se continentibus per eosdem Praedecessores, ac Nos et Sedem
camdem Ecclesiis praefatis, illarumque Capitulis et personis quomodolibet concessis, appro
batis et innovatis. Quibus omnibus et singulis, etiamsi prò sufficienti illorum derogatione
de illis, eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa et individua, ac de verbo ad
verbum, non autem per clausulas generales idem importantes, mentio, vel quaevis alia
expressio facienda, aut aliqua exquisita forma ad hoc servanda foret, illorum omnium
tenores praesentibus, prò piene ac sufficienter expressis habentes, illis alias in suo robore
permansuris, ad praemissorum effeclum hac vice dumtaxat specialiter et expresse dero-
gamus, et ad plenum derogatum esse volumus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datati)
Romae apud Sanctam Mariani Maiorem sub annulo Piscatoris die XIV iulii 1819, Pontitìcatus
Nostri anno vigesimo.
H. Cardinalis Consalvus.
Da Traités ecc. IV, 455-460 (n. CCLX), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4698, n." 13 (Archivio della Segre=
t. Ha del Brevi), ove trovansi due esemplari, dei quali quello col Placet autografò del Papa reca la data «13.
luglio 1810.
1 Traités: ■ Successoribus ipsis, et =. Cosi anche uno degli esemplari in Sec. Brev. : l'altro non ha interpunzione
di sorta in questo tratto.
214 Abolizione della prammatica sanzione a. 1472
XXXI.
ABOLIZIONE DELLA PRAMMATICA SANZIONE. '
a) - Bolla di Papa Sisto IV.
7 agosto 1472.
Ad universalis Ecclesiae regimen divina disponente clementia vocatis, inter alia
prò commissorum populorum votiva dilectione nil occurrit praestantius, quam exorta
inter personas ecclesiasticas principis tenebrarum astutia discordiarum fomenta per
nostrae sollicitudinis occursum protinus extinguere, ut cuiusvis altercationis salu-
briter evulsis seminibus, pacis et tranquillitatis dulcedinem inter ereditos nobis popu-
los divina nobis assistente gratia imponere et conservare valeamus. Cupientes itaque,
ut, suscitata retroactis temporibus discordia, proh dolor ! in regno Franciae, Delphi-
natu, aliisque terris et dominiis carissimi in Christo fìlli nostri Ludovici, Francorum
regis illustris, inter nonnullas ex eisdem personas occasione cuiusdam constitutionis,
quae in eodem regno diutius inolevit, quam personae praedictae pragmaticam sanctio-
nem vocant, ne, si, quod absit, maiora fomenta sumeret, damna pariter et graviora
scandala, periculaque subsequerentur, fine debito claudatur, et totaliter secludatur,
auctoritate apostolica ex certa scientia de fratrum nostrorum Consilio omnibus et sin-
gulis praelatis et aliis personis ecclesiasticis regni, Delphinatus, terrarum et dominio-
rum eorundem, ad quos dignitatum, aliorumque beneficiorum ecclesiasticorum, ter-
rarum et dominiorum eorundem collatio, provisio, praesentatio, electio, seu quaevis
alia dispositio pertinet, de quibusvis dignitatibus, personatibus, administrationibus, offi-
ciis, canonicatibus et praebendis, nec non aliis beneficiis ecclesiasticis,2 cum cura et
sine cura, saecularibus et regularibus, ad eorum collationem, provisionem, praesenta-
tionem, electionem seu quamvis aliam dispositionem pertinentibus, quae deinceps in
Februarii, Aprilis, Iunii, Augusti, Octobris et Decembris mensibus futuris perpetuis
temporibus vacare contigerit, (dummodo dispositioni apostolicae ex aliqua generali
reservatione in corpore iuris clausa, aut per alteram ex constitutionibus felicium recor-
dationum Benedicti XIIL, quae incipit : « Ad regimen », aut Ioannis XXII. Romanorum
Pontificiim praedecessorum nostrorum, quae incipit: «Execrabilis», seu constitutiones
et regulas cancellariae apostolicae per nos super hoc editas reservata generaliter non
existant,) perinde ac si aliquae a sede apostolica vel eius legatis expectativae literae
non emanassent, libere disponendi facultatem concedimus per praesentes. Et quia
isti stimmi Pontilices praedecessores nostri consueverunt se in concessionibus gra-
tiarum expectativarum personis bene meritis exhibere liberales: nostrae intentionis
exsistit concedere in regno, Delphinatu, terris et dominiis regni huiusmodi, ultra gra-
tias expectativas per nos in eisdem regno, Delphinatu, terris, et dominiis concessas,
' Non fu innata: v. il Concordalo colla Francia qui sotto al n.XXMll.
: Friedherg : beneficiis, ecclesiastici'- •.
a. 1472 Abolizione della prammatica sansiom 215
(quibus in aliquo praeiudicare non intendimus per praesentes, quasque in suo robore
permanere volumus), sex personis idoneis regnicolis sex alias gratias expectativas
ad quamlibet collationem, provisionem, praesentationem, seu quamvis aliam disposi-
tionem singulorum ex praeiatis et aliis personis praedictis. Ex quibus quidem sex
gratiis duae gratiae expectativae concedentur duobus clericis regnicolis idoneis, prò
quibus rex ipse, et carissima in Christo filia nostra regina, ac dilectus filius nobilis
vir Delphinus Viennensis, nec non magistri et praesidentes ac alii officiarii in aliquo
ex parlamentis regis eiusdem regni nobis super hoc unanimiter supplicabunt, qui
duo nominati per regem et reginam, Delphinum, magistros, praesidentes et officia-
rios praefatQS, gaudeant praerogativis ad instar lamiliarium nostrorum continuorum
commensalium. Ipsisque sex gratiis consumptis alias sex gratias similes aliis sex
gratis personis idoneis modo et forma praemissis concedere intendimus. Volumus
autem, ac eisdem auctoritate et tenore praesentium decernimus et declaramus, bene-
ficia, quae venerabilium fratrum nostrorum sanctae Romanae ecclesiae cardinalium
familiares continui commensales, eorum familiaritate durante, in regno, Delphinaiu,
terris et dominiis praeiatis obtinent, et in posterum obtinebunt, dispositioni aposto-
licae in posterum censeri reservata, quamdiu duntaxat cardinales praefati vitam
duxerint in humanis, ac post obitum eorundem cardinalium per sex annos continue
sequentes. Quibus quidem sex annis elapsis alii, ad quos eorundem beneficiorum
collatio, provisio, praesentatio, electio, seu quaevis alia dispositio alias pertinet, de
beneficiis familiarium huiusmodi in regno, Delphinatu, terris et dominiis praefatis
consistentibus, in praedictis mensibus disponere valeant, huiusmodi reservatione non
obstante. Concedimus etiam, quod beneficiorum, quae promovendi per nos ad digni-
tates, seu beneficia consistorialia ipsarum provisionum, per nos de eorum personis
faciendarum, obtinebunt, ac in quibus et ad quae ius eis quomodolibet competit ac
competere poterit, per promotion.es ad dignitates et alia beneficia consistorialia prae-
dicta, ac munus consecrationis eisdem promovendis impendendum, seu lapsum tem-
poris de consecrandis episcopis a sacris canonibus definiti vacaturorum, si promo-
tiones ipsae in aliquo ex supra dictis mensibus fiant, nisi beneficia ipsa essent alias
dispositioni apostolicae (ut praefertur) reservata, ad praelatos et personas supra
dictas, si vero in aliis mensibus promotiones eisdem fieri contingat, ad nos et Roma-
nos Pontifices successores nostros collatio, provisio, et omnimoda dispositio pertineat.
Et, quoniam sedis apostolicae notariorum magnus reperitur numerus, eorundem
notariorum, qui habitum per eiusdem sedis notarios gestari solitum publice et con-
tinue gestant, et in posterum gestabunt, beneficia in eisdem regno, Delphinatu, et
terris consistentia duntaxat censeantur reservata, quodque omnes et singulae causae
beneficiales in partibus coram iudicibus competentibus usque ad diffinitivam ' inclu-
sive, in prima duntaxat instantia, in qua nulli ante diffinitivam liceat appellare nec
appellatio, si fuerit emissa, debeat ■ admitti, nisi ab interlocutoria vel a gravamine
negotium principale minime concernente, 3 quod non possit per appellationem a dif-
1 Friedberc : Jiffinitam ■. contro l'edizione di Gregorio XIII, Extravagaiiles timi vigniti D. loannis Papae -VA' //.
tum Communes, Romae lòffi, 217. di cui Friedberc; corregge alcuni errori evidenti di stampa, ma sfuggendogliene di
proprii che qui sono corretti giusta la citata edizione.
: Friedberg: • debet ».
J Friedberg: ■ concernent >.
216 Abolizione della prammatica sanzione a. 1472
tinniva sententìa reparari, in aliis vero instantiis in curia Romana1 tractentur, cogno-
scantur et line debito terminentur. Causae vero beneficiales, pendentes in dieta curia
inter nostros, aut dictorum cardinalium familiares continuos commensales, ipsis ear-
dinalibus in eadem curia praesentibus, seu in aliqua legatione aut recreationis
causa '-' secedentibus, nec non praefatae sedis officiales, officia actu exercentes, aut
alios a praemissis, qui per sex menses curiam praedictam secuti sunt, et sequuntur
de praesenti, curiales et quoscunque alios eorum adversarios, super quibusvis bene-
ficiis, eisdem adversariis auctoritate ordinaria collatis, per illos, quibus commissae
reperiuntur, seu alios per nos ad id deputatos seu etiam deputandos iudices audian-
tur, cognoscantur, decidantur fineque debito terminentur, ac exsecutioni debitae
demandentur. Caeterae vero similes causae beneficiales, inter quoscunque alios pen-
dentes, et quae quibusvis iudicibus seu auditoribus commissae reperiantur, aliquibus
iudicibus competentibus in regno Franciae auctoritate apostolica committantur
audiendae, et cognoscendae, decidendae et fine debito terminandae, cum necessaria
earundem causarum avocatione. Praeterea, quia aliquae ex supra dictis causis in
eadem Romana curia super petitorio, et diversis curiis ipsius regni super possessorio
tractantur: volumus, quod in eisdem causis, in diversis curiis super petitorio et pos-
sessorio unico et eodem contextu pendentibus, (suspenso petitorio et censuris super
hoc latis), in possessorio in curiis eorundem iudicum, coram quibus causae posses-
sorii pendeant de praesenti, procedant, causaeque ipsae super huiusmodi possessorio
intra biennium terminentur et finiantur. Alioquin biennio elapso liceat partibus ipsis
procedere super petitorio, et ulterius dictis causis expeditis super possessorio, aut,
huiusmodi biennio elapso, altera partium litigantium coram iudice competenti aucto-
ritate apostolica deputato poterit ius suum prosequi ipseque apostolicus iudex intra
aliud biennium causam in petitorio terminare teneatur. Quod si non fecerit, causa
ipsa ab eo avocata, et lis penitus extincta censeatur. Et si forsan aliquis eorundem
iudicum cuiusvis sibi commissae causae expeditionem malitiose prorogare aut dif-
ferre praesumpserit: exeommunicationis et omnium beneficiorum suorum3 priva-
tionis poenas ipso facto incurrat, a qua quidem exeommunicationis poena absolvi
nequeat, nisi a nobis et successoribus nostris Romanis Pontificibus, praeterquam in
mortis articulo. Quodque de cetero in litteris expediendis in regno Franciae, Delphi-
natu, et terris aliisque dominiis praedictis serventur taxae super hoc editae per Ioan-
nem XXII. Papam praefatum, et excessus, si qui iuerint, corrigantur. Et quia propter
assiduas guerras et novitates, quae continue vigent in dicto regno, praetenditur
ecclesias, dum vacant, gravatas in taxa etiam reformata in concilio Constantiensi,
quae reducta est ad medietatem antiquae taxae, quod gravatus in eadem taxa prae-
latus promovendus solvat communia, et minuta servitia, quae plures ex Gallis anna-
tam vocant: tantum prò vera aestimatione fructuum ecclesiae et monasterii, ad quae
sit promotus, eaque in dieta cancellarla et camera apostolica inviolabiliter observari
mandamus. Et quia in supra dictis concessionibus, regnum ac regem maxima sumus
cantate complexi: credendum est non immerito, ut se devotos et obedientes erga
sanctam Romanam eccjesiam exhibeant. Quare volumus et eisdem auctoritate et
i Fku i.i.i rg Romana i uria .
- Psiedbbrg i ausae .
XIII om.; l'hanno invece le Ordonnances ecc. (v. sotto).
a. 1472 Aha//: ione della prammatica sanzione 217
tenore statuimus, quod praefatus rex intra quatuor menses praemissa acceptare et
observare, ac in regno, Delphinatu et dominiis huiusmodi observare facere, nec non
intra alios duos praefatos quatuor immediate sequentes menses super acceptatione
et observatione, aliisque praemissis omnibus et singulis per suas patentes literas nos
et sedem prefatam certificare teneatur; alioquin praesentes literae et inde secuta
quaecunque sint cassa et irrita, nulliusque roboris vel momenti. Nos enim extutu
irritum decernimus et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter
vel ignoranter eontigerit attentari. Nulli ergo omnino hominum lieeat hanc paginam
nostrarum concessionis, intentionis, voluntatis, eonstitutionis, deelarationis, indulti,
mandati et statuti infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attentare praesumpserit : indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Palili
Apostolorum eius se noverit incursurum.
Datum Romae apud S. Petrum, anno incarnationis dominicae MCCCCLXXI1.
VII. Id. Augusti Pont, nostr. Ao. I.
Da Extravag. Commun. lib. I, tit. IX, de treuga et pace, e. 1, ed. Aem. Friedberc;
Corpus luris Canonici II, Lipsiae 1881 , 1247-1249.
b) - Breve di Papa Sisto IV.
13 agosto 1472.
diarissimo in Christo Alio nostro Ludovico, Francorum Regi christianissimo,
salutem et apostolicam benedictionem. Non possumus satis explicare quam grato
animo oratores tuos suscepimus, qui legationis munus demandatum magna cum
laude Majestatis tuae et honore Sedis Apostolicae adimpleverunt. Cognoverunt omnes
devotissimum animum tuum erga Romanam Ecclesiam, quam, charissimos progeni-
tores tuos imitando, summa charitate et tuto animi affectu veneraris. Praeter hanc
tuam in Sedem Apostolicam devotionem accedit et quaedam singularis benevolentia
quae mutuis animis inter nos constituta est, quam speramus, Deo duce, in perpe-
tuimi augeri, in communem reipublicae salutem. Oratores ipsos, quoties voluerunt,
benigne audivimus, qui nobis visi sunt viri magni pretii, maxime dilectus filius
nobilis marescallus consanguineus noster, nec non Bernardus Laureti, advocatus
tuus, viri singulari prudentia praediti, et Majestati tuae fidelissimi et deditissimi;
placuimus eis libenter in iis quae a nobis nomine tuo postularunt, quantum cum
Deo potuimus, sicut ex litteris nostris quas defferunt, videbit Celsitudo tua, quam
hortamur ut jucundo animo suscipere illas velit ; proficiscuntur optima voluntate nostra
erga te, laudantes summopere tuam egregiam et catholicam mentem de extinctione
Pragmaticae; nichil christianissimae domui tuae convenientius, nichil denique dignius
religioso animo tuo efficere potuisti; benediceris a Domino, et non fallet te pro-
missio retributionis.
Venimus ad petitiones quas nomine tuo oratores tui nobis exhibuerunt, de vene-
rabili fratre archiepiscopo Lugdunensi, collegio cardinalium aggregando: cum enim
cardinales fieri eontigerit, studebimus Majestati tuae compiacere, et tamen interea
omnimodam intentionem tuam expectabimus super hoc, si ipsum malueris, aut for-
tasse alium ; sed quod non promoveamus aliquem ex terris Ducis Burgundiae aut
Ducis Britanniae, scit Celsitudo tua et nobis in collegio cardinalium alias commen
•_>18 Abolizione (trita prammatica sanzione a. 1472
dasse dilectum filium Ferricum de Cluniaco, notarium, nimirum ut ad cardinalatum
promoveretur: faciemus in hoc quodeumque facere poterimus, habita ratione honoris
nostri, quem scimus et Majestatem tuam non aliter quam suum proprium deside-
rare.
Quod autem rogas, ut ecclesiae cathedrales et beneficia consistorialia sine con-
sensu tuo non conferantur, placet nobis semper expectare litteras tuas; credimus
enim prò animi tui relligione, non propones nobis nisi personas idoneas quae tibi et
Sedi Apostolicae honori esse possint: sed in his praecipue commendamus tibi dile-
ctum filium Joannem de Montemirabili, notarium et referendarium nostrum dome-
sticum, virum probum et integrum, subditum tuum fidelissimum, quem nos ob vir-
tutem et fidem suam plurimum amamus; facies in hoc nobis rem gratissimam, si eum
in praemissis habueris commendatum.
Quantum pertinet ad taxas, placet nobis quod serventur in dominiis tuis super
hoc editae per Papam Romanum Joannem XXII praedecessorem nostrum, et quod
excessus corrigantur; et quia ecclesiae, ut asseritur, propter bella assidua in eo
regno exinanitae sunt, et per consequens in taxa gravatae, contentamur, et ita in
camera apostolica observari mandavimus, quod gravatus in taxa praelatus promo-
vendus non solvat nisi prò vera aestimatione fructuum ecclesiae mediam annatam,
etiam servitia et minuta; ' de pensionibus autem contentamur non assignare pensiones
ullas super fructibus quorumeumque beneficiorum, nisi de consensu illorum qui pen-
siones soluturi sunt.
Quod super hoc Majestas tua scripsit de cardinali Andegavensi, commisimus
legato ea quae super hoc facienda sunt, sicut latius ex ipso accipere poterit Majestas
tua de episcopo Laudunensi; curabimus, cum primum ecclesia aliqua vacaverit,
ambobus satisfacere, ita ut Majestas tua contentetur, et tollatur omnis discordia.
Haec omnia libentissime Serenitati tuae concedimus propter immensum erga te
amorem; fuimus enim semper charissimae domui tuae affecti, ob praeclara illius
merita in Apostolicam Sedem, quae tu non solum aequare, sed etiam superare, prò
animi tui magnitudine, contendisi unde hortamur et rogamus te, per viscera mise-
ricordiae Domini nostri, ut paci intendas, pacem amplectaris, et, rejecta privata
causa, saluti publicae consulas, quod est proprium Regis christianissimi. Hoc idem
et Duci Burgundiae scribimus; non enim potest laborantibus christianis commode
subveniri, nisi prius quiete inter vos constituta: quod ut faciatis, Salvator, omnipo-
tens Deus, prò singulari clementia, concedere dignetur.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die 13 augusti,
anno 1472, pontificatus nostri anno primo.
Ainsi signé: L. Griffus.
Da Ordonnances des Rois de Fraine eie la troisième race, XVII, Paris 1820, 551.
i Sic; si cfr. p. 216, I. 37.
a, 1472 Abolizione della prammatica sanzione 219
e) - Lettere patenti, con cui Luigi XI ratifica il concordato.
31 ottobre 1472.
Loys, par la grace de Dieu, Roy de France, à tous ceulx qui ces presentes lec-
tres verront, salut. Comme nous eussions envoyé pardevers nostre Saint-Pére le
Pape nos amez et téaulx conseillers le patriarche d'Antioche, evesque de Valence,
et le sire du Chasteauneuf, marescbal du Dauphiné, maistre Jean l'Huillier, doyen
de Paris, Bernard Loret, nostre conseiller et advocat en notre cour de parlement à
Thoulouse, et autres nos ambassadeurs, pour faire et rendre l'obeyssance deue et
telle que nous et nos predecesseurs avons accoustumé faire à nostre Saint-Pére, et l
au Saint-Siege apostolique, à la nouvelle assomption de chacun Pape; et à cause
de la pragmatique sanction et autres ordonnances royaux, se fussent engendrez
grands procez, et plusieurs preslatures et benefices de nostre royaume fussent en
dangier de tomber en ruine, pour les grandes involutions desdiets procez esquels
ils estoient cheus; aussi, que de la part de nostredict Saint-Pere nous eut esté exposé
que sa- puissance et auctorité apostolique estoit fort troublée et empeschée par le
moyen des diversitez qui estoient sur le faict desdiets benefices; et à ceste cause,
eussions donne charge et plaine puissance à nosdiets ambassadeurs d'appoincter et
accorder les differends, :' troubles et empeschemens qui estoient survenus à cause
des choses dessusdictes et autrement, et pour trouver aucuns bons moyens de ' faire
cesser toutes telles voyes indeues et pourveoir à la pacification des consciences de
nos subgects, et oster lesdicts troubles et empeschems qui pourroient d'ores en avant
survenir, sy5 lesdicts differends n'estoient du tout accordez ; pour lesquels accorder
et pacifier nostredict Saint-Pere eust commis et deputé '"' de sa part aucuns cardi-
naux, prelats et autres notables et 7 grands personnaiges, pour communiquer avec
nosdiets ambassadeurs sur les choses dessusdictes: lesquels ensemble, d'un commun
avis et opinion, eussent pourparlé et traieté certains chapitres et articles, et les
eussent rapportez en la presence de nostredict Saint-Pere le Pape s et du saint col-
lege des cardinaux: sur lesquels nostredict Saint-Pere nous ait envoyé par nosdiets
ambassadeurs sa bulle plombée de ratification desdiets concordats, contenant en
effet et substance les points et articles qui s'ensuivent:
Et premierement. Que nostre Saint-Pere aura six mois commencant au mois de
janvier, et les ordinaires autres six mois, alternativement, ausquels ils pourront con-
ferer, eslire, presenter et autrement deument pourvoir ausdiets benefices qui lors
vacqueront, comme s'il n'y avoit aucune expectative, excepté toutesfois les bene-
1 Oidonti. om.
= Cod. Vatic: la».
3 Cod. Vatic: diferences ».
* Cod. Vatic. : • pour ».
6 Ordonn.: • se ».
6 Cod. Vatic. : « dclegué .
; Cod. Vatic. om.
8 Cod. Vatic. om.: » le Pape >.
220 Abolizione della prammatica sanzione a. 1472
fices qui sont ' reservez, reservatione clausa in corpore iityis, ou par aucune des
constitutions de Jehan et de Benoist, Romaiiontm Pontificum, qui commencent Ad
regimen et Execrabilis, ou par les regles de la chancellerie jà faites.
2. Item. Est ordonné que, ès six mois de nostre s Saint-Pere, d'ores en avant, il
octroyera à ceux du royaume et autres 3 seigneuries estans en l'obeissance du Roy
et non autres, ' en chacune collation du royaume ou Dauphiné, et autres terres et
seigneuries du Roy, six expectatives tant seulement, demeurans en leur efficace
celles qui sont jà octroyées, desquelles six en seront données deux en chascune col-
lation aux nommez par le Roy, la Reine, M. le Dauphin et les cours des parlemens,5
qui auront toutes prerogatives ad instar familiarium Papae ; et accomplies icelles
six expectatives, en seront baillées et octroyées autres six en la forme et maniere
dessusdictes.
3. Item. Est ordonné que les benefices des familiers des cardinaux, qui sont leurs
continuels commensaux durant leur familiarité, seront reservez, laquelle reservation
expirera six ans apres le trespas desdiets cardinaux.
4. Item. Que les benefices de ceux qui seront promeus aux dignitez consisto-
riales, s'ils sont promeus aux mois de notre Saint-Pere, il les conferera; et 6 s'ils sont
promeus aux mois des ordinaires, les ordinaires en disposeront, sinon qu'ils fussent
reservez en la forme que dict est.
5. Item. Les benefices des protonotaires seront reservez, de ceux tant seulement
qui publiquement et continuellement porteront l'habit de protonotaire."
6. Item. Est ordonné que toutes" les causes benefìciales seront en premiere ins-
tance commeneées en France ou Dauphiné et autres terres estans en l'obeissance
du Roy, devant juges competens, jusques à sentence definitive inclusivement, de
laquelle ne sera receue appellacion, sinon qu'elle fust irreparable en diffinitive; les
autres instances seront traictées et terminées en cour de Rome.
7. Item. Et au regard des causes benefìciales pendantes en cour de Rome entre
les familiers des cardinaux demeurans en cour de Rome, ou absens pour cause de
legation ou recreation, ou officiers de cour de Rome, ou courtisans qui auront suivi
la cour par six mois, et autres leurs competiteurs, ayans titres des ordinaires, seront
déterminées en cour de Rome; toutes les autres9 causes semblablement '•' benefi-
ficiales "' seront commises au royaume, et seront evoquées in staiti de cour de Rome.
8. Item. Et pour ce que en plusieurs desdictes causes benefìciales qui sont pro-
duites " de present, pendant procez au 12 possessoire au royaume, Dauphiné et autres
' od. l 'atte. : • seront -.
Vatic: notredit .
■ Cnrt. Vatn .: aux ani
'■ Cod. i a/i'i .. autres •.
Vatic: • la court de parlemenl -.
i im. s'ils sont - et .
T Cod. Valii .: « d ìi hi. s ..
Vatic.: ordonné touebant ionica .
Vatic. om.
\'<itic. .idd.: semblables .
11 Cod. Vaili .: pendans .
Cod. ì'.itii.: i ii .
a. 1472 Abolizione della prammatica sanzione 221
seigneuries du Roy, devant plusieurs juges. et en cour de Rome au ' petitoire, est
ordonné que les procez du petitoire pendant de present en cour de Rome, avec
toutes les censures, seront mis en suspcns jusques à deux ans, dedans Lesquels sera
procede esdictes cours du royaume audict ' possessore, et, rìnies ou passées- les-
dictes deux années, sera permis aux parties proceder sur le petitoire devant le juge
apostolique, qui procederà et finirà la cause du petitoire dedans autres deux années,
lesquelles finies, le procez sera du tout esteint; et le juge apostolique qui par
malice aura differé le procez, sera exeommunié et prive de ses benefices, et ne
pourra obtenir absolution, sinon a l'article de la mort, ou par nostredict Saint-
Pere.
9. Item. Est ordonné que touchant les vacances des benefices sera gardée la
taxe du Pape Jean XXII, et les excès seront corrigez. Et pour ce que-, a causes
des guerres et tribulations du royaume, plusieurs esglises sont grevées ès taxes
reformées au concile de Constance et reduites a la moitié, est ordonné que icelles
vacances et les menus services seront payés selon la vraye valeur des fruits d'une
année, c'est à scavoir la moictié tant seulement.
10. Item. Et aussi nous :: ait octroyé nostre Saint-Pere, par un bref sub ninnilo
piscatori*, qu'il ne pourvoyra aucunes personnes des dignitez consistoriales de nos-
tredict royaume, Dauphiné et autres nos terres et seigneuries, sans avoir sur ce
prealablement nos lectres, pour y pourvoir de personnes a nous seures, téables et
agréables.
Scavoir faisons que nous, voulans obvier aux difierends ' qui pourroient survenir
à causes des choses dessusdictes, desirans aussi de tout nostre pouvoir liberalement
complaire a nostredict Saint-Pere, et estre envers luv en l'amour et alìection, r'
cornine son vray et devost tìls et du Saint Siege apostolique, pour les causes dessus
touchées, avons accordé et accordons, ratifié et ratifions par ces presentes, tous les
chapitres et articles cy-dessus incorporez et contenus, et avons [voulu et ordonné,
voulons et ordonnons lesdits concordats chappitres et articles estre observez et
gardez par touttes les esglises de notre Royaume, pays de Dauphiné et autres nos
terres et seigneuries, et pour ce faire auons] '' mandé et commandé par nos lectres
patentes à nos cours de parlement de Paris, Thoulouse, Bordeaux et Dauphiné, et à
tous nos autres justiciers, oitìciers et subgects de nosdiets royaume et Dauphiné, '
quelesdicts8 concordats et chapitres ils gardent et observent, et fassent inviolable-
ment garder et observer de poinct, selon leur forme et teneur, nonobstant toutes
lesdictess ordonnances et pragmatique sanction et autres lectres à ce contraires,
car tei est nostre plaisir. En tesmoin de ce, nous avons faict mectre nostre scel a
cesdictes presentes.
1 Cod. Vini,.: en .
•n,.: et icelluj fin) 011 passi:
■ Cod. Vatic. om.
4 Cod. Vatic: dìfferances .
■ dui. Vutu.: faveur .
6 Onl, uni. uni. quanto è fra [ |.
: Cod. Valic. uni. ei a tona - Danphiné
■ ' od. Villi, .: ■ les .
222 Face fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
Donne à Amboise, le dernier jour d'Octobre, l'an de grace mil CCCC soixante
et dou7.e. l [et de nostre Resgne le douziesme]. 2
Ainsi signé: Par le Roy, Monseigneur le Due de Bourbon, les sires de Craon,
du Lude, de Montagu, Patrix, Folcart Seneschal de Xaintonge, M.e Bernard Loret
et autres presens.
L. Toustain. 3
Da Ordonnances ecc., loc. cit. 548-5.54, collazionata la copia in Cod. Reg. lat. 1323,
t. 14lv-143r (Biblioteca Vaticana).
XXXII.
PACE FRA INNOCENZO Vili E FERDINANDO DI NAPOLI.'
7 febbraio 1492.
In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, Amen.
Anno a Nativitate domini nostri Ihesu Christi, Millesimo quadringentesimo, nona-
gesimo secundo, indictione decima, die martis septimo mensis februarii, Pontificatus
Sanctissimi in Christo patris et Domini Nostri domini Innocencii divina providentia
pape octavi anno octavo: Cum prefatus Sanctissimus Dominus Noster, et Serenis-
simus dominus d. Ferdinandus Dei gratia Sicilie et Hierusalem Rex illustrissimus,
optarent animorum suorum quieti consulere, et non nullis differenciis ac contendo-
nibus et obiectionibus, que inter eos annis superioribus viguerunt, etiam post pacem
inter eos initam de anno domini Millesimo quadringentesimo octuagesimo sexto,
lìnem imponere, causasque omnes et occasiones illarum penitus amputare, Sua Bea-
titudo ex una, et magnificus d. Ioannes Pontanus secretarius ac consiliarius et prò-
curator specialis ipsius domini Regis, nomine dicti domini Regis existens apud pre-
fatum Sanctissimum D. Nostrum partibus ex altera, habens speciale mandatum et
plenariam auctoritatem, potestatem, et facultatem, prout piane constat licteris paten-
tibus ipsius domini Regis, cum sigillo sue Maiestatis consueto appenso, a nobis visis
et lectis, et in fine presentis capitulationis registratisi Constituti in palacio aposto-
lico et in cammera tercia residentie prefati Sanctissimi D. N. post aulam inferiorem
pontificum nuncupatam, coram nobis notariis publicis et testibus infrascriptis pre-
sentibus ad hec specialiter vocatis, habitis, et rogatis, ad infrascriptas conventiones,
1 Coil. Vii tri . on). et douze
- Ordonn. om. quanto t fra | |.
imi. Vatic. om. Ainsi - Toustain .
' Della pace del 1 Ho. alla quale più volte si riferisce il presente documento, si danno, per quanto riguarda le cose
i itiche, le varianti di qualche entità che presenta il testo in E. Carusi, Dispacci •■ lettere ili Giacomo Glie-
rardi (Studi e testi, 21), Roma 1909, cvi-cvni (l'alio intiero cm-cxix) e L. Volpicella, Regis Ferdinand* Primi lustra-
ctionum liber (Socii tè Napoli I di Storia Patria), Napoli 1916, 201 202 (l'atto intiero 199-210). - Si noli la diversità nella
d.aa i m u. noti zìi di > cronisti cfr. L. Pastor, Storia dei Papi, vers. A. Mercati,
111, Roma 1912, 208.
a. 1492 Pace fui Innocenzo Ville Ferdinando di Napoli 223
compositiones, et capitula inter se, ut sequitur, mutuo devenerunt, illisque subscri-
ptiones suas manibus propriis apposuerunt, vìdelìcet: Capitula reintegrationis, ac
conventionis inite, faete et concordate inter Sanctissimum in Chrìsto patrem et Domi-
num Nostrum dominum Innocencium, divina providencia papam octavum ac Sere-
nissimum dominum dominum Ferdinandum de Aragonia Dei grada Sicilie Hieru-
salem etc. Regem illustrissimum. Inprimis cum invocatione ac fausto omnipotentis
Dei nomine, et directione, ac protectione beatorum apostolorum Petri et Pauli, rìt
animorum mutuo, et invicem inter se sincera reintegratici extincta prorsus omni
simuliate, suspitione, et odio, ac preteritarum iniuriarum, contentionum et offen-
sarum memoria: ita quod Sanctissimus D. Noster de cetero amplectatur Serenis-
simum dominum Regem Ferdinandum, cum paterna cantate, et gracia pontifìcia,
sinceraque beni valentie affectione: et ipse dominus Rex prosequatur Sanctitatem
Domini Nostri, et Sedem Apostolicam, cum ea qua decet filiali observantia, pietate,
reverentia, et officiositate, ac plenis satisfactione et implemento omnium obligationum
suarum erga illam et sedem prefatam, matrem suam, iuxta investituram regni, salvis
infrascriptis, in quibus idem Sanctissimus D. Noster prefato Domino Regi omnes
promissiones Sanctitatis sue servabit exintegro. - Circa libertatem, iurisdictionem,
atque inmunitatem ecclesiasticam et spectantia ad spiritualitatem, beneficiorumque
ecclesiasticorum collationem, Serenissimus d. Rex Ferdinandus, et prò eius nomine
ac parte dominus Ioannes Pontanus eius secretarius procurator, et ad omnia hec
mandatarius et nuncius specialis, sicuti ex mandato et privilegio exinde confecto
aperte cernitur et constat, cuius privilegii tenor in fine describitur, contentatur
atque promittit, et obligat se acceptaturum collaciones et provisiones quascumque,
et ex nunc acceptat, de omnibus ecclesiis, monasteriis, et beneficiis ecclesiasticis qui-
buscumque a Sancissimo Domino Nostro et Sede Apostolica faciendas, et illas exe-
quutioni demandari permittet, illisque nullo modo contradicet seu adversabitur, remi-
ctens etiam sese in eisdem, nec non et circa ea que ad libertatem, iurisdictionem, et
inmunitatem ecclesiasticam, ac spiritualitatem spectant, earumque observationem ac
manutentionem, ad tenorem et formam capituli super huiusmodi rebus in investitura
regni contenti et specificati, cuius capituli ex ipsa investitura sumpti, tenor infra-
scriptus est videlicet: Omnes1 insuper ecclesie tam cathedrales, quam alie regulares,
et seculares, nec non omnes prelati et clerici ac universe persone ecclesiastice, secu-
lares et religiose, et quecumque religionis loca in regno et terra predictis consistentia,
cum omnibus bonis suis, in electionibus, postulationibus, nominationibus, provisio-
nibus, quas salvis reservationibus apostolicis fieri contigerit, et omnibus aliis piena
libertate gaudebunt. Nec ante electionem, sive in electione, vel post, Regis assensus
aut consilium aliquatenus requiretur. Quam utique libertatem tu et tui in dicto regno
heredes, semper manutenebitis et conservabitis, ac manuteneri et conservari facietis
ab omnibus subditis vestris, dicteque ecclesie, et persone utantur- libere bonis et
iuribus suis omnibus, salvo tibi et tuis in huiusmodi regno heredibus iure patro-
natus in ecclesiis tantum quantum in hac parte patronis ecclesiarum canonica insti-
tuta concedunt, ubi antiqui reges Sicilie huiusmodi ius patronatus in ipsis ecclesiis
Qui cominciano gli articoli di contenuto e.clu-.iaitico nella pace del 1486.
1 Carusi e Volpicella ■ utentur >.
224 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
habuerunt. Omnes etiam cause ad forum ecclesiasticum in regno et terra predictis
pertinentes libere1 absque ullo impedimento agitabuntur, tractabuntur et ventilabun-
tur coram ordinariis, et aliis ecclesiasticis iudicibus, et terminabuntur per eos, et si ad
Sedem Apostolicam super huiusmodi causis appellali eontigerit, tam appellantesquam
appellati ad eandem venire Sedem prò appellationum prosecutionibus libere et absque
inhibitione aliqua permittentur. Sacramenta vero fidelitatis prestabuntur secundum
antiquam et rationabilem consuetudinem, prout canonica instituta permictunt, ab illis -
ecclesiarum prelatis, quorum predecessores antiqui, illa Sicilie regibus prestiterunt,
ab illis autem prelatis et ecclesiis, qui regalia sive temporalia bona tenent, si qui
tamen sunt, qui huiusmodi bona teneant a domino regni, et aliis dominis tempo-
ralibus, et quiratione3 huiusmodi bonorum ab antiquo consueverunt regibus et ipsis
dominis temporalibus servitia exhibere huiusmodi, honesta4 et antiqua servitia,
secundum rationabilem et antiquam consuetudinem, et sicut instituta paciuntur cano-
nica impendentur, salva tamen Romani Pontifìcis et Apostolice Sedis auctoritate et
iurisdictione plenaria, ac libera potestate circa ecclesiasticas et alias regulares et
seculares personas, et loca ecclesiastica predicta, tam in faciendis provisionibus et
electionibus conhrmandis, quam quibuscumque aliis concessionibus et gratiis, ac super
eis conficiendis litteris apostolicis, quas cessante omni impedimento per vos seu offi-
ciales et subditos vestros prestando permittetis libere et absolute executioni debite
demandari. Quinimmo prestantes impedimentum aut renitentes et inobedientes, com-
primetis, punietis, et ad obedientiam et reverentiam litteris apostolicis exhibendam
compelletis, et constringetis, et requisiti, manu militari, prout ipsarum litterarum
apostolicarum executori iridici seu nuncio videbitur, assistetis, remediis opportunis.
Revocabitis etiam tu et dicti tui in ipso regno heredes, omnes constitutiones, et leges
per dictum Fredericum Regem Sicilie, sive per Corradum ipsius Frederici filium,
aut Manlredum quoque :' principem Tarentinum, seu per dictam quoque5 Ioannam
reginam, vel alios reges, aut reginas regni, et terre prefatorum, seu alios quoscumque
editas contra ecclesiasticam libertatem, nec statuta edetis, aut consuetudinem e intro-
ducetis, seu etiam promulgabitis, per que iuri et libertati ecclesiastice in aliquo dero-
getur. Promittetis etiam quod nullus clericus, vel persona ecclesiastica eorundem
regni et terre in civili vel criminali causa ad faciendum fidem de titulo vel posses-
sione clericatus convenietur coram iudice seculari, nisi super pheudis iudicio peti-
torio conveniatur civiliter, sed omnia ecclesie, monasteria, hospitalia et alia pia, et
religiosa loca, et beneficia ac persone ecclesiastice regni et terre prediclorum omni-
mode erunt libere, ac libera, et in nullo regi aut principi subiacebunt. Nullas insuper
tallias seu collectas imponetis ecclesiis, monasteriis, locis, vel beneficiis predictis,
aut clcricis,7 et personis ecclesiasticis seu rebus eorum, et in ecclesiis in dictis regno
et terra vacantibus tu vel predicti tui in regno heredes nulla habebitis regalia, nul-
1 Carusi i Voi ri- ima add. et ».
2 Carusi e Volpicella : permittunt. Ab illis , ma ora. poi •ecclesiarum prestiterunt, .-il' illis autem
■' Carusi : . rationi a
■ ■ Volpiceli i: • exhibere, huiusmodi honesta .
l'tii . quondam •.
isuctudines .
a. 1492 /'(nr fra Innocenzo Vili e Ferdinando dì Napoli 205
losque fructus, redditus et proventus, nullasque etiam obvenciones ac nulla prorsus
alia recipietis ab eisdem, custodia ecclesiarum earundem interim libera remanente
penes personas ecclesiasticas, iuxta canonicas sanetiones. ' Item quoad provisiones
per Sedem Apostolicam iam factas de ecclesiis, monasteriis, et beneficiis quibus-
cumque ecclesiasticis regia Maiestas contentatur, promittit et se obligat, ac idem
d. Ioannes Pontanus nomine quo supra prò ea, de eisdem quorum nondum data est
possessio, se daturam et datum iri curaturam pacifìcam possessionem illis seu legi-
timis eorum procuratoribus, quibus de eisdem provisum est per Sedem Apostolicam,
et facturam curaturamque ut respondeatur integre de fructibus et obvencionibus ad
ecclesias, mpnasteria et beneficia huiusmodi, ac dictos provisos spectantibus et per-
tinentibus: idemque quoad integrarci fructuum et obvencionum huiusmodi respon-
sionem et perceptionem servabitur cum prelatis et aliis beneficiatis regni, qui alias
possessiones habuerunt, etiam si absentes, ex quavis causa essent vel fuerint, sup-
portatis debitis et consuetis oneribus per et circa eorum vicarios et substitutos ac
officiales necessarios ab eisdem deputandos, et alia ad divinum cultum pertinencia
prò ut iuris est. Item licet sit permissum Sanctissimo D. Nostro et Sedi Apostolice
sitque in eius libero arbitrio, ac voluntate posita, penis, supliciis et aliis castigatio-
oibus libera facultas puniendi, mulctandi, ac coercendi subditos sancte Romane eccle-
sie, ac suos, quos coercendoset puniendos diiudicaverit absque intromissione et impe-
dimento secularium dominorum, prò stabiliore tamen ipsarum partium unione, et
mutuarum voluntatum consensu maiore, idem Serenissimus dominus Rex Ferdi-
nandus declarat, offert, ac promittit, et prò eo dictus dominus Ioannes Pontanus
nomine quo supra, se nullatenus directe vel indirecte, mediate vel inmediate impe-
diturum, aut aliquatenus quovis colore obstiturum eidem Sanctissimo D. N. quan-
documque de cetero, quovis futuro tempore contingeret, eius Sanctitatem procedere
ad punitionem, suplicium, seu coercionem quorumcumque subditorum sancte Romane
ecclesie, ac suorum tam ratione et causa aliorum quorumcumque criminum et exces-
suum de cetero committendorum quam etiam rebellionis, quin immo idem dominus
Rex eidem Sanctissimo Domino Nostro in hoc favebit atque assistet, et presidia sua
conferet, prout et quemadmodum obligatus est, et iuxta obligationum ipsarum vim,
continentiam et tenorem. Item quia annis superioribus res beneventane habuerunt
diversos motus, turbationes et fluctuationes, ut Sanctissimus D. Noster de dieta
ci vitate ac voluntate domini Regis in animo suo magis conquiescere possit, pro-
mittit prefatus dominus Rex Ferdinandus et prò eo dictus dominus Ioannes Pon-
tanus nomine quo supra, quod circa civitatem beneventanam, et cives ac incolas
illius, omnesque et singulas occurrentias, et pertinentias, ac quecumque interesse
civitatis, civium et incolarum predictorum, servabit in omnibus et per omnia quantum
tenetur et obligatur ex forma investiture sue, ncque in illis se aliter intromictet.
Item quia regia Maiestas predicta optinuit a felicis recordationis domino Sixto
quarto remissionem annui census octomilium unciarum auri prò regno predicto, ut
in investitura debiti, vita ipsius Serenissimi domini Regis Ferdinandi durante, ex
certis causis, ac cum non nullis condicionibus et obligationibus, prout in bulla pre-
fati domini Sixti ad quam relatio habeatur, de eadem remissione facta hec et alia
1 Qui finisce la parte di contenuto ecclesiaslico'della pace del 148b.
226 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
latius atquo exprcssius continenti!!-, ac deinde inter prefatos Sanctissimum D. Nostrum
Innocencium papam octavum, et Serenissimum d. Regem Ferdinandum secute sunt
lites, altercationes, differentie, et bella annorum superiorum, prout palam notum est,
et successive novi contractus et conventiones in pace facta in anno Millesimo qua-
dringentesimo octuagesimo sexto, rursusque nove contradictiones et difndentie, ac
diversi actus et motus, ex quibus de diete concessionis domini Sixti cessatione
opponi seu contradici contigit, quibus quidem altercationibus, ac diflerentiis, pre-
missisque omnibus Deo volente finis impositus est, cum optima voluntate et animo-
rum dispositione partis utriusque, idem Sanctissimus D. Noster Innocentius papa
octavus ex clementia et benignitate sua prò bono ac perpetuitate pacis et concordie
ac zelo paterne caritatis, qua ipsum dominum Regem prosequitur et prosequi intendit,
abolendo, cassando, irritando et nullificando penitus et omnino, ac abolitos, cassos,
irritos, et nullos decernendo, ac reddendo generaliter et specialiter, sicuti prò cassis,
irritis ac nullis presenti cum capitulo declarat et decernit, tam in genere quam in
specie omnes et quoscumque processus, scripturas, bullas et quoscumque actus, cum
omnibus et singulis in eisdem contentis et expressis, sub quavis verborum expres-
sione et contextu publice seu privatim, palam vel occulte, qualitercumque et quo-
modocumque, factos, scriptos, et in quameumque formam redactos, seu facta s, scriptas
et celebratas, promulgatas, seu non promulgatas, clausas vel apertas, et tam in
consistono et consessu reverendissimorum dominorum Cardinalium, et aliorum quo-
rumeumque presentium, quam in conspectu sue Sanctitatis, seu in cammera aposto-
lica, aut in palacio apostolico, vel alibi ubicumque, tam Rome quam ubivis locorum ac
terrarum, et tam ab ipso Sanctissimo D. Nostro, quam ab eius quibuscumque mini-
stris, et officialibus deputatis, seu mandatariis, usque in presentem diem contra ipsum
Serenissimum dominum Regem Ferdinandum, eiusque filios, heredes et successores,
ipsum dominum Regem eiusque filios, heredes et successores, quatenus opus sit, ad
uberiorem cautelam, que prodesse semper consuevit, et obesse nunquam, restituendo,
reintegrando et reponendo in ilio pieno et pienissimo statu, iure, potestate, gradu,
et conditione, in quibus erat, et erant, ac esse poterant, et debebant ante ipsas lites,
controversias, bella, et differentias exortas, et a censuris et penis quibuscumque
abluendo, ac penitus absolvendo, quocienscumque, quomodocumque et qualiter-
cumque hactenus aut incursis, aut quas incurrisse videri seu pretendi possent, et
ablutos ac penitus absolutos presenti cum capitulo decernendo, non aliter quam si
dieta bella, lites, controversie, differentie, ac premissa alia nunquam inter ipsas partes
intervenissent, et ipsi processus, censure, scripture, bulle, et actus facti, aditati, scripti,
facte, actitate et scripte nunquam fuissent, et diete censure, ac pene nunquam incurse,
tam bis quam aliis quibuscumque nullatenus obstantibus, restituit, ac reponit ipsum
dominum Regem Ferdinandum in eadem remissione census iamdicti, et gratiis qui-
buscumque in eadem bulla domini Sixti concessis, in quibus ipse d. Rex fiiit et erat
ante exortas lites, bella, et differentias premissas cum continuatione remissionis census
ipsius, et graciarum in eadem bulla concessarum et contentarum, prò toto tempore vite
ipsius domini Regis, cum illis videlicet expressionibus, adiectionibus, conditionibus,
omnibusque aliis et singulis in ipsa bulla Sixti positis, expressis, adiectis, atque con-
tentis. Pro cuius bulle et in ea contentorum et promissorum omnium et singulorum,
ipsum dominum Regem concernentium, et per eum acceptatorum, et obligatorum sub
1492 Pace fra Innocenzo Ville Ferdinando di Napoli 227
fide regia observatione, proque ipsis ex integro adimplendis, atque prestandis, et prò
servando ac Empiendo officio fidei et promissionis sue erga Sanctissimum D. Nostrum
et sanctam Romanam ecclesiam, idem Serenissimus dominus Rex Ferdinandus, ac
idem dominus Ioannes Pontanus procuratorio nomine quo supra, recognoscens bona
fide iniuncta et imposita sibi per dictam bullam, et obligationes suas, ex ea contractas,
denuo omnes illas et singulas, cum omnibus et singulis condicionibus adiectis, ratifi-
cando et emologando, easque in se reassumendo, ac se illis subiiciendo, perinde ac si
in illarum prestatione et exhibitione ex tempore concessionis et obligationum predi-
(.tarum usque in presentem diem in illis continuasset, et nulla in eis cessatio atque
intermissio facta fuisset, annuam missionem unius palafredi albi prò recognitione
dominii, nec non duas triremes armatas propriis sumptibus, et expensis ipsius domini
Regis tenere in locis et ex causis in bulla expressis, subsidiorumque et defensionis
sancte Romane ecclesie debitorum et promissorum, obligationem et observantiam
ac omnia alia et singula prout et quemadmodum in eadem bulla sigillatim et
expresse continetur, ac iure iurando cautum, promissum et obligatum extitit, sub
iisdem censuris, sentenciis, et penis in casu contraventionis incurrendis in ipsa bulla
domini Sixti, et in ratificatione domini Regis positis et contentis, de novo expresse
ac fide regia et iure iurando affirmat, promittit, et sese solemniter obligat, promis-
sionum et obligationum, condicionumque, sentenciarum, penarum, et censurarum
liuiusmodi plenam et plenissimam noticiam habens, remanentibus nihilominus et in
suo vigore ac robore persistentibus promissione et obligatione trecentorum equitum
seu armorum hominum vulgariter nuncupatorum et aliis omnibus particularibus
condicionibus contractuum et investiture regni eidem domino Regi per felicis memorie
Pium secundum concesse, illis tantum exceptis que in bulla predicta d. Sixti conti-
nentur et declarantur: Ad quorum omnium contractuum, conventionum et obligatio-
num, ut prefertur, ac bullarum supradictarum respective observantiam et imple-
mentum, idem Serenissimus d. Rex ac dominus Ioannes Pontanus nomine quo supra
se expresse et solemniter obligat, in quibus seu aliquo ex contentis in presenti capi-
tulo, si defecerit, aut contravenerit, omnia et singula habeantur prò infectis et prò
non abolitis et censeantur esse ac sint prorsus et omnino sine aliqua diminutione
aut alteratione, in eisdem statu et terminis in quibus erant ante presentem stipula-
tionem, quecumque in ipso capitulo concessa fuerant, perinde ac si nulla absolutio
aut grada de predictis facta fuisset. Item prefatus Serenissimus d. Rex Ferdinandus
et prò eo dictus d. Ioannes Pontanus nomine quo supra, cupiens ubique erga ipsam
sanctam Romanam ecclesiam et Sanctissimum D. Nostrum reverentiam suam exi-
bere atque honorifice prosequi, quo etiam unio ipsa ut inter optimum patrem et
obsequentissimum filium decet, maior et strictior appareat, offert de sua bona et
liberali voluntate, atque contentatur quod in ipsis duabus triremibus tenendis ut
supra vexilla et insignia Sanctitatis sue simul cum vexillis et insignibus regiis defe-
rantur, et appareant, quin etiam idem Serenissimus dominus Rex contentatur et
libentissime offert, quod Sanctissimo Domino Nostro liceat tociens quociens voluerit
in ipsis triremibus mittere, et tenere unum hominem nuncium suum prò toto ilio
tempore quo voluerit, in illis commorantem prò maiori satisfactione mentis ipsius
Sanctissimi D. Nostri, ac propter casus dubios, qui possent succedere, subditorum
vel non subditorum, amicorum vel non amicorum ipsius Sanctissimi D. Nostri, ne
228 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
dum securitas maris ac maritimarum queritur error aliquis propter ignorantiam vel
difiidentiam fonasse committeretur, ac ut presentia et testimonio talis nuncii et
observatoris false calupnie et imputationes depredationum convinci possint, propter
que tamen non intelligatur derogatum aut inmutatum aliquid de tenore bulle pre-
dicte domini Sixti, aut additum vel denovo acquisitum seu inminutum, atque detra-
ctum in rebus alterius partis, sed hec ipsa intelligantur oblata, consensa, facta, et
prestita prò maiore studio, reverenda, et honorificatione ipsius domini Regis erga
Sanctissimum D. Nostrum ac prò erroribus et dubietatibus quibuscumque ut pre-
fertur evitandis. Item quia prefatus Sanctissimus D. Noster Innocencius papa octavus
hactenus per literas, oratores, et nuncios, ac diversa media, et interventiones etiam
maximorum principum et potentatuum maximam fecit instantiam, quod alibi quam
Neapoli, aut per officiales regios examinaretur materia seu causa captivitatis baro-
num ipsius Regni, loco tamen non suspecto, et a personis fidedignis, in quibus merito
esset spectanda rectitudo iudicii, contentatur regia Maiestas, que in hac causa asserit
et affirmat se prò iustificatione gestorum suorum apud principes et potentatus chri-
stianos eorumque oratores Rome ac Neapoli conversantes ex parte etiam sua insti-
tisse, quod, licet asserat et pretendat esse a se contra barones legitime et secundum
regni ritum constitutiones et capitula, iurisque dispositionem processimi, propter
ipsorum baronum machinationes, excessus, errores, et crimina ab eisdem commissa,
tentata et incursa, et contra eos propterea a Sua Maiestate iudicari potuisse, nihilo-
minus attento quod idem Sanctissimus D. Noster asserit, ipsos barones precedente
remissione et abolitione facta in capitulis pacis anni Millesimi quadringentesimi
octuagesimi sexti, se suadente, ac sub eius fide, et assecuratione posuisse se in mani-
bus regis prò honorificentia Sanctitatis eiusdem ac pleniore mentis sue declaratione
et satisfactione, utque etiam ipsa Maiestas exinde rem gratam et acceptam sue Sancti-
tati faciat, dieta materia seu causa, in quocumque statu fuerit vel sit, prò informa-
tione et examinatione desuper facienda ubi et quando Sue Beatitudini videbitur, sit
in pectore et sapientia ipsius Sanctissimi D. Nostri Innocencii, cuius declarationi et
sentencie stabit et acquiescet, illamque exequetur regia Maiestas prò ipsius Sanctis-
simi D. Nostri, ac Sedis Apostolice honore et reverenda, quia de sue Beatitudinis
sapientia, consciencia et integritate confidit, ut toti mundo pateat, quod Sua Maiestas
habet et habere intendit confidentiam in sua Sanctitate a qua sperat, sua in hoc
gesta non posse iuste damnari, cognitis culpis et demeritis dictorum baronum etiam
post dictam pacem. Item cum predictus dominus Ioannes Pontanus prefati Serenis-
simi domini Regis Ferdinandi ac illustrissimi d. Alphonsi Ducis Calabrie regii pri-
mogeniti nominibus, Sanctissimo D. Nostro supplicaverit, ut ex benignitate et cle-
mentia sue Sanctitatis ad maiorem demostrationem et evidentiam sue paterne caritatis
erga prefatum dominum Ducem, utque ex hoc magis innotescat apud omnes ac
validior habeatur sincera unio presentis reintegrationis et pacis, dignarctur prefa-
tum dominum Ducem ex nunc de dicto regno Sicilie et terra citra Farum post
felìces ipsius patris dies, iuxta formam investiture dicto patri suo per felicis recor-
dationis dominum Pium Papam secundum concesse, investire, Sua Beatitudo, quo
magis prefatorum patris et filii iìdes ac devotio ad debita obsequia prestanda, ac
promissoi um omnium obscrvantiam inviolabiliter exibendam ergaSedem Apostolicam
accendati!!", ex mera gratia et benignitate pontificia, invitata etiam maximis meritis
1492 /'./(.- fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli 229
in sanctam Romanam ecclesiam dare memorie Alphonsi regis avi sui, cuius nomen
sicuti sortitus est, ita eadem devotionis opera imitaturus speratili-, fidelibusque obse-
quiis dicti d. Regis Ferdinandi, que eidem ecclesie sincero affectu obtulit, annuit
et contentatur, ac gratiose promittit, eundem dominum Alphonsum ipsius domini
Regis primogenitum Ducem Calabrie, de regno Sicilie et terra citra Farum, et quan-
tum spectat ad terram citra Farum, iuxta et secundum illum statum, quem nunc
tenet et possidet dictus dominus Rex Ferdinandus in dieta terra citra Farum, ex
nunc prout ex tunc, post felices ipsius patris dies investire, ac depresenti solemnem
investituram expedire prò se et liberis suis, sub eisdem clausulis, contractibus, et
obligationibus, sub quibus idem d. Rex Ferdinandus ab eodem domino Pio inve-
stitus fuit, cum solemnitatibus debitis et consuetis, ac iuxta tenorem bulle diete
investiture domini Pii, eodem ipso domino Alfonso Calabrie Duce absente tanquam
presente, et prò eodem domino Alfonso, dicto domino Ioanne Pontano procuratorio
nomine, de qua quidem procuratione constat ex publico privilegio dicti domini
Alfonsi Ducis desuper expedito, coram et presentialiter dictam gratiam investiture
acceptante, et prò tam benigno anticipationis munere tanque paterni beneficii magni-
tudine gratias inmortales etiam ipsius domini Regis nomine ac prò parte agente.
Qui quidem dominus Alphonsus Dux, et idem d. loannes Pontanus nomine ipsius
Ducis prò filiali gratitudine et recognitione tanti beneficii investiture ipsius antici-
pate, offert, promittit, ac se solemniter obligat, dare et solvere eidem Sanctissimo
Domino Nostro seu eius nomine cui videbitur et placebit, summam quinquaginta
milium ducatorum auri et in auro de cammera in pecunia numerata statim tempore
assignationis bulle investiture ipsius, assignande et tradende in manibus ipsius domini
Alphonsi Ducis seu alterius ab eo ad ipsam accipiendam deputati, ita quidem mutua
partium stipulatione interveniente, quod propter anticipationem investiture huiusmodi,
ac propter gratitudinem et recognitionem predictas, dicteque pecunie numerationem
non intelligatur, aut intelligi ullo umquam possit tempore facta aut inducta esse aliqua
nova obligatio, seu alteratio Sanctissimo D. Nostro aut ipsi domino Regi Ferdinando
vel eorumdem successoribus tam in pontificatu quam in regno, salvis semper omnibus
in investitura contentis. Idem quoque Sanctissimus D. Noster ex superabundanti cle-
mentia ad supplicationem dicti domini Ioannis Pontani nominibus quibus supra gra-
tiose annuit et contentatur quod in dieta investitura adiiciatur, quod casu quo dictus
d. Alfonsus ante patrem decederet, eadem investitura intelligatur esse translata,
transfusa, et collata in illustrissimum dominum Ferdinandum Capue Principem dicti
Ducis primogenitum, heredem et successorem, illique facta, qui teneatur eo casu pre-
stare iuramentum debitum et consuetum, et alia ad que Dux idem ex ipsa investitura
tenebatur et teneretur. Item cum principibus, ac universo populo christiano innotuerit
singulare studium, piumque Sanctitatis D. Nostri desiderium atque propositum Chri-
stiane reipublice defendende, quantam etiam ipse operam contulerit prò suscipienda
expeditione adversus infideles, ac hostes ehristiani nominis, sitque et esse videatur
eadem Sanctitas in huiusmodi proposito, quod propositum ab ipso Serenissimo Rege
Ferdinando non solum meritis laudibus extollitur, verum etiam iuvare illud presidiis
et facultatibus suis omni studio ab eo queritur, ideirco idem Serenissimus dominus
Rex Ferdinandus offert, et de sua gratuita voluntate pioque proposito prò exalta-
tione nominis ehristiani, et honore Sedis Apostolice, ac Sanctissimi D. Nostri, prò-
230 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
mittit, quandocumque idem Sanctissimus D. Noster expeditionem adversus infideles,
et Christi hostes decernet, atque parabit, se cum facultatibus, opibus, pecuniis, exer-
citibus, ac classibus suis, una cum aliis principibus et potentatibus christianis libé-
ralissime, ac libentissime concursurum, affuturumque Sanetitati sue etiam cum filiis
suis collaturumque presidia, auxilia et facultates, non solum ut alii principes ai
potentatus christiani, verum etiam ulterius, summisque ac maximis viribus annitetur,
ut presidia sua tam terrestria quam maritima Sanctitatis eiusdem desiderio corre-
spondeant, ita quidem ut oblationem hanc suam res et facta ipsa exuperent, ac suo
exemplo, principes et potentatus alios excitet ad melius quotidie de Sede Apostolica,
deque Christiana republica demerendum, et quod nunc verbis promittit, tempore
diete expeditionis eius prosecutionem promptius ac liberalius re ipsa atque effectua-
liter exibebit. Item ut hec animorum reintegratio et unio, odiorum atque inimici-
ciarum oblivio ex omni parte cernatur et undique se ostendat, prefatus Sanctissimus
D. Noster Innocentius papa octavus remittit, ac piene relaxat, atque condonat de
sua benignitate et clementia, ad maiorem cautelam, que prodesse semper consuevit,
omnes et quascumque iniurias, ofi'ensiones, culpas, fellonias, rebelliones, contumacias,
excessus, invasiones, delieta, crimina, dannorum quorumeumque illationes, censura-
rum, exeomunicationum, penarum, edictorum, bannorum, privationumque statuum
ac honorum quorumeumque incursiones usque in presentem diem plenissimam indul-
gentiam conferendo, et eorumdem abolitionem faciendo tam illustribus dominis
Virginio de Ursinis corniti etc. ac generali armorum capitaneo ipsius Serenissimi
domini Regis, ac ipsius Virginii filiis, et Prospero et Fabricio de Columna, et Ioanni
de Cera ipsius domini Regis armorum conductoribus, quam etiam ipsorum et cuius-
libet ipsorum subditis, familiaribus, conducteriis, squadreriis, armigeris, tam pede-
stribus quam equestribus, et adherentibus et sequacibus eorumdem et aliis etiam
quibuscumque stipendiariis et subditis ipsius domini Regis tam in genere quam
in specie cuiuscumque gradus et condicionis existant, eosdem et ipsorum unum-
quemque reducendo ac restituendo ad dignitates, honores, et bona sua quecumque,
ac in pristinum statum ipsorum et cuiuscumque ipsorum reponendo, et reductos, ac
repositos decernendo, et confirmando, quin etiam idem Sanctissimus Dominus Noster
ex insita sibi benignitate atque clementia, et ut precibus atque intercessionibus
ipsius regie Maiestatis benigne annuat, dignabitur habere atque habebit prenomi-
natos Virginium, eius filios, Prosperum, Fabricium, Ioannem et alios omnes et sin-
gulos supradictos tam in genere quam in specie in precipua eomendatione et tan-
quam in sue pontifìcie pietatis ac gratie sinu receptos prosequetur atque fovebit.
Item inter eosdem Sanctissimum D. Nostrum, et Serenissimum dominum Regem
Ferdinandum, et prò eo dictum dominum Ioannem Pontanum nomine quo supra
^olemni stipulatione interveniente conventum et concordatum est, quod neutri ipsa-
rum partium liceat aut aliquatenus permissum sit de cetero a die presenti, ad sti-
pendia sua de novo conducere aliquem ex baronibus subditis alterius, neque de
cetero de illis, aut illorum oppidis, aut quibusvis civitatibus, terris et locis partis
alterius patrocinium aut protectionem sibi capere, assumere seu habere, nisi quan-
tum de consensu et voluntate partis alterius fuerit, eiusque permissio et licencia
accesserit. Item cupiens idem d. Rex in omnibus que existimaret fore grata et
accepta prefato Sanctissimo D. Nostro pape demonstrare promptitudinem et since-
a. 1492 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli 231
ritatem animi sui, non solum erga suam Sanctitatem, et sacrum collegium, nec non
coniunctos secundum carnem sue Sanctitatis, verum etiam erga illos, quos putavit
et putat fuisse, et esse dignos grada sue Sanctitatis, et Sedis Apostoliche, inter quos
reputavit et reputat fuisse, et esse illustrissimum dominum Ioannem de Aragonia
de Ruvere prefectum urbis, et Ducem Arcis et Sore, proprio motu promisit et spo-
pondit, sub fide regia per se et successores suos in dicto regno investituram pheu
dalem dicti ducatus Arcis et Sore cuna aliis terris, castris et locis, in eius personam
et successorum suorum etc. factam per suam Maiestatem die vicesimo quarto novcm-
bris Millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, et postmodum confirmatam
sub die decimo quinto februai ii, Millesimo quadringentesimo octuagesimo sexto,
prout constai publicis privilegiis desuper confectis, ad que plenius relatio habeatur
in omnibus et per omnia, pcrinde ac si illorum tenor in presentibus capitulis de
verbo ad verbum esset insertus, ex certa animi sui scientia factam et confirmatam,
firmam et illibatam perpetuo attendere et observare, quam etiam ex abundanti de
novo approbat, innovat, et confirmat plenumque robur sortiri vult et intendit, omni
meliori modo, reiectis quibuscumque causis et sinistris interpretationibus, sinceritate
regia, et inviolabiliter. Item prefatus Serenissimus dominus Rex Ferdinandus, cupiens
ex sua pietate et observantia erga Sanctissimum Dominum Nostrum in omnibus ili i
satisfacere, commendationes sue Beatitudinis prò illustribus dominis Nicolao de
Ursinis Pitiliani et Noie comite, ac sancte Romane ecclesie armigerarum gentium
capitaneo generali, et Iulio etiam de Ursinis Asculi domino etiam Sue Sanctitatis
armorum ductore, reverenter accipiens, et dictus dominus Ioannes Pontanus nomine
quo supra dictos dominos ut sibi gratos et acceptos potissimum intuitu Sue Beati-
tudinis, cuius servitia ut sua cara habet, habere vult et intendit, ac 'omni gratia
regia complecti et prosequi, ac eosdem in omnibus iuribus, redditibus et obvencio-
nibus comitatus Noie, ac dominii Asculi, ac alias in regno suo ad eos iure privile-
giorum et concessionum suarum respective spectantibus et pertinentibus, cum omni
integritate conservare et permittere promittit. Item inter predictum Sanctissimum
D. Nostrum, qui piene atque ex integro servare et adimplere promittit suprascripta
capitula et promissiones se concernentes, iuxta ipsarum et ipsorum continentias, et
tenores, et dictum dominum Regem Ferdinandum sive predictum dominum Ioan-
nem Pontanum quo supra nomine, conventum et concordatimi est, quod si conti-
gerit dictum dominum Regem a premissis aut eorum aliquo sicuti in suprascriptis
capitulis continetur, que hic habeantur prò sutificienter expressis et repetitis, defi-
cere aut illis seu illorum alicui contravenire, restitutioncs, reintegrationes, reposi-
tiones, et absolutiones ipsius domini Regis, et quecumque in presenti capitulatione
concessa a Sanctissimo D. Nostro prò infectis, et non abolitis habeantur, et cen-
seantur, ita quod intelligantur ac prorsus et omnino sint omnia sine aliqua dimi-
nutione aut alteratione in eisdem statu, terminis et conditionibus, in quibus erant
ante presentem stipulationem, perinde ac si nulla absolutio, gratia, seu concessio
de predictis facta fuisset. Et ne ex inadvertentia, errore, aut negligentia prefatus
d. Rex argui possit de inobservantia, similiter eo casu conventum et concordatum
est, quod prefatus Dominus Noster si pretenderit in aliquo non servata premissa,
debeat intimare prefato domino Regi ut se emendet et impleat, alias eo se non
emendante et adimplente premissa in presenti capitulo locum habeant, eo semper
232 Pace fin Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
in principio, medio et fine presentium capitulorum acto, ut omnia contenta in capi-
tulis prefate investiture domini Pii et contractibus tunc initis super ea firma maneant,
salvis semper premissis. Expedita fuerunt suprascripta capitula Rome in palacio
apostolico die septimo mensis februarii, Millesimo quadringentesimo nonagesimo
secundo. Placet Innocentius papa VUI manu propria. I. loannes Pontanus qui supra
secretarius procurator et mandatarius specialis eorumdem Serenissimi domini Regis
Ferdinandi etc. et illustrissimi domini Alfonsi Ducis Calabrie manu propria. Io. Pe.
Arrivabenus Episcopus Urbinas, S. D. N. pape secretarius. Que omnia et singula
suprascripta. idem Sanctissimus D. N. sua apostolica benedictione previa muniens,
in verbo suo pontificio, supranominatus vero dominus loannes Pontanus nominibus
quibus supra, medio iuramento in animas suorum principalium corporaliter manu-
tactis scriptum attendere et observare, eaque rata, grata et firma habere et tenere,
et in nullo contrafacere vel venire per se vel alium seu alios publice vel occulte
tacite vel expresse aliqua ratione, occasione vel causa, respective promiserunt et
obligarunt, ac voluerunt, rogaverunt et mandaverunt, de premissis omnibus, prout
iacent, per nos notarios infrascriptos fieri publicum et publica instrumentum et
instrumenta unum vel plura ad cautelam, futuramque rei memoriam. Sequuntur
tenores mandatorum tam dicti Serenissimi domini Regis, quam eiusdem d. Ducis
Calabrie (/'// data, rispettivamente, del 1° novembre 1491 e 15 gennaio 1492, che si
omettono).
Acta et lecta fuerunt hec Rome in palacio et cammera supradictis, anno, indi-
ctione, die, mense, et pontificatu, quibus supra, assistentibus reverendissimis in
Christo patribus et dominis dominis Iuliano Episcopo Ostiensi Sancti Petri ad vin-
cula, Laurencio titilli Sancte Cecilie, et Antoniotto tituli Sancte Anastasie presbi-
teris sancte Romane ecclesie Cardinalibus: presentibus ibidem reverendis in Christo
patribus dominis Nicolao Arelatensi, Carolo Thebano, et Ioanni Ragusino, Archiepi-
scopis, et Christofaro Cortonensi, Francisco Volaterano, Celso Feretrano, Hieronimo
Perusino, Episcopis: ac Falcone de Sinibaldis thesaurario generali, et Antonio Flo-
res Apostolice Sedis prothonotariis, testibus ad premissa vocatis, habitis, requisitis,
et specialiter rogatis.
Et ego Berardinus Francus clericus cusentinus publicus apostolica auctoritate
notarius, supradictis conventionibus, reintegrationibus, restitutionibus, obligationibus,
repositionibus, absolutionibusque, et omnibus aliis et singulis in supradictis capi-
tulis, et in presenti publico instrumento contentis, dum sic ut premittitur agerentur,
legerentur et fierent, una cum infrascripto notario Stephano, et collega, ad hunc
actum mecum specialiter deputato, interfui, eaque omnia et singula manu mea pro-
pria scripsi, et cum eodem collega relegi, et collacionavi, et cum eodem simul roga-
tus et requisitus in publicam liane formam redegi, ac publicavi, signumque et nomen
meum consuetum cum eodem collega meo subscripto apposui in fidem et testimo-
nium premissorum omnium et singulorum. [seguo del tabellione a sinistra della
formolo).
Et Ego Stephanus quondam Alexandri Civis Narniensis publicus apostolica et
imperiali auctoritatibus et camere apostolice notarius una cum supradicto notario
domino Kerardino collega et conrogato supradictis omnibus dum sicut premictitur
agerentur legerentur et fierent rogatus interfui, et cum eodem relegi et collationavi
a. 1516 Concordato con la Francia sotto Leone X _' ; I
simulque cum eodom interveni et publicavi et in nane publicam formam redegi,
signumque et nomen meum apposui consuetum in lidem et testimonium premis-
sorum omnium.
Signum mei Ste (segno del tabellione] phani notarii supradicti.
Istrumento in Ann. AVI', e. 17//. n.58 Archivio segreto Vaticano).
X XXIII.
CONCORDATO CON LA FRANCIA SOTTO LEONH X.
1516.
Leo, episcopus servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Sacro appio
bante concilio, divina disponente clementia, per quam reges rcgnant et principes
imperant, in eminenti apostolatus specula et super gentes et regna, mentis licet
imparibus, constatati, animo revolventes quod, etsi ea que prò salubri et quieto regi-
mine regnorum et ad pacem et justiciam populorum, perpetua eorumdem regnorum
stabilitale, regibus presertim de fide catholica et de republica Christiana et aposto-
lica Sede benemeritis, laudabili et provida nostra ordinatone, cum venerabilibus
fratribus nostris sancte Romane Ecclesie cardinalibus, concessa ac ad effectum
hujusmodi gesta, statuta ordinata, decreta, factave sunt, plenam roboris firmitatem
obtineant, illis nihilominus interdum, sacro approbante concilio, nostre innovacionis
et approbationis robur adjicimus, ut eo firmius illibata perdurent, quo sepius erunt
nostra auctoritate ac etiam generalis concilii presidio communita, eflù acemque ope-
ram circa eorumdem conservationem libenter adhibemus, ut reges et ipsorum regno-
rum persone concessioni Dus, privilegiis, statutis et ordinationibus hujusmodi in
Domino piene gaudentes, in pacis et tranquilitatis ac amenitatis dulcedine conquie-
scant, et in eorum solita erga eamdem Sedem devotione ferventius perseverent
Nuper siquidem, ut Ecclesia sponsa nostra in sancta unione conservaretur, et Christ
fideles sacris canonibus, a romanis pontificibus et sacris generalibus conciliis dum
taxat editis, uterentur, quasdam constitutiones, quas de cetero loco Pragmatice San
ctionis et eontentorum in ea, in regno Francie, prò bono pacis et concordie, ac illius
communi et publica utilitate, cum carissimo in Christo filio nostro Francisco, Fran-
corum rege christianissimo, dum Bononie cum nostra curia essemus, tractatas, et
cum eisdem fratribus nostris diligente!- examinatas et, de eorum Consilio, cum pre-
fato rege concordatas, et per ipsius Regis legitimum procuratorem acceptatas, de
eorumdem fratrum Consilio et unanimi consensu, statuimus et ordinavimus, ' prout in
nostris litteris desuper confectis plenius continctur, quarum tenor sequitur et est talis:
Leo, episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Primitiva
illa Ecclesia, in angulari petra a Salvatore nostro Jhesu Christo fundata, aposto-
1 OidoiiM.: < ordinamus ».
234 Concordato, con la Francia sotto Leone X a. 1516
lorum preconiis elata, martyrumque sanguine consecrata et aucta, olim ' ubi primum,
juvante Domino, per orbem terrarum lacertos movere cepit, provide attendens
quantum oncris humeris impositum haberet, quot oves pascere, quot custodire, ad
quot etiam remotissima loca oculos intendere cogeretur, 2 divino quodam Consilio
parrochias instituit, dioceses distinxit, episcopos creavit et metropolitanos prefecit,
ut, tanquam membra capiti obsequontia, cuncta secundum ejus voluntates3 salu-
briter in Domino gubernaret, et tanquam rivuli a perenni l'onte, Romana videlicet
Ecclesia, derivantes, ne angulum quidem dominici agri irrigatum dimitteret. Unde,
sicut alii romani pontifices, predccessores nostri, suo tempore omni studio curarunt
ut dieta Ecclesia uniretur et in sancta unione hujusmodi ' sine ruga et macula con-
servaretur, et omnes vepres ab eadem Ecclesia abolerentur, cujus ' proprium est,
divina opitulante gracia, virtutes colere et vicia radicitus extirpare, ita et nos, tem-
pore nostro et presenti durante concilio, ea facere et curare debemus que unioni et
conservacioni ejusdem Ecclesie conducere videntur; eapropter omnes vepres, '- que
unioni hujusmodi obsistunt et segetem Domini pullulare non sinunt, tollere prorsus
et extirpare, ac virtutes in vinea '' Domini inserere satagimus. Sane, inter archana
mentis nostre revolventes quot tractatus inter pie memorie Pium secundum, Sixtum
quartum, Innocentium octavum, Alexandrum sextum et Julium secundum, romanos
pontifices, predecessores nostros, et dare memorie reges Francie christianissimos,
super abrogatione certe constitucionis in dicto regno Francie vigentis, que Pragma-
tica vocatur, habiti fuerunt; et licet Pius secundus pretatus, nunciis ad dare
memorie Ludovicum undecimum, Francie regem christianissimum, destinatis, tantis
eidem persuaserit racionibus ut Rex ipse Pragmaticam Sanctionem hujusmodi, tan-
quam in seditione et scismatis tempore natam, suis patentibus litteris abrogaverit,
tamen hujusmodi abrogacio nec eciam littere apostolice prefati Sixti super concor-
data cum oratoribus prefati regis Ludovici ad prefatum Sixtum, predecessorem,
destinatis habita, expedite, per prelatos et personas ecclesiasticas dicti regni recepte
non ' fuerunt, nec ipsi prelati et persone ecclesiastice illis parere, nec monitis Inno-
cencii et Julii predictorum aures prebere, sed eidem Pragmatice constitutioni inhe-
rere voluerunt. Unde prefatus Julius predecessor, in presenti concilio Lateranensi,
universalem Ecclesiam representante, per eum legitime indicto, abrogacionis Prag-
matice Sanctionis hujusmodi negocium et illius discussionem venerabilium fratrum
suorum cardinalium, de quorum numero tunc eramus, et aliorum prelatorum con-
gregationibus, relationemque discussorum sibi et eidem concilio faciendam commisit,
gallicosque prelatos, capitula ecclesiarum et monasteriorum conventus, ac Parla-
menta et laicos illis faventes, cujuscumque dignitatis, etiamsi regalis, existerent,
Sanctione predicta utentes seu illam approbantes, omnesque et singulos alios sua
communiter vel divisim interesse putantes, per edictum publicum, cum ad partes
illas tutus non pateret accessus, in certis ecclesiis tunc expressis affìgendum, moneri
orti.
oporten i •.
Es. Vat.
■ i iluntat< in
i Es, Vat.
• Orilouii.
■ viam .
h. 1516 Concordato con la Francia sotto Leone X 235
et citari, infra certuni competentem terminum prefigendum, ad comparendum e orarti
cu in concilio profato, causasque dicendum quare Sanctio prefata in concernentibus
auctoritatem, dignitatem et unitatem ecclesie Romane et apostolice Sedis, sacro-
rumque canonum et ecclesiastice libertatis violationem, nulla et invalida declarari,
decerni et abrogali non deberet. Et cum super his in forma juris in prefato con-
cilio Lateranensi procederetur, dictusque Julius predecessor, sicut Domino placuit,
rebus fuisset humanis exemptus, nosque, divina favente clementia, ad summi apo-
stolatus apicem assumpti fuissemus, et contra prelatos, capitula, conventus et per-
sonas hujusmodi ad nonnullos actus processissemus, tandem considerantes pacem
esse vinculum caritatis, et spiritualem virtutem qua salvamur, dicente Domino: « Qui
biberit aquam quam ego dabo ei bibere non sitiet in aeternum >, et quod in pace
consistat salus universorum, Cassiodoro testante, « omni quipe regno desiderabilis
debet esse tranquilitas, in qua et populi profìciunt et utilitas gentium custodi-
tur », matura deliberatione cognovimus, non per nuncios aut legatos nostros, sed
in prestatone obedientie filialis, quam carissimus in Christo filius noster Franci-
scus, Francorum rex ihristianissimus, personaliter nobis prestitit, hec cum Maje-
state Sua coram discutere, eamque paternis hortari monitis ut, ad laudem Dei et
ad sui honorem, prompto animo libens ac volens diete Pragmatice Sanctioni abre-
nunciare, et secundum leges ' sancte Romane Ecclesie, quemadmodum ceteri chri-
stiani, vivere, ac reservationibus, gratiis expectativis, '-' mandatis apostolicis et prò-
visionibus, que a Sede apostolica prò tempore emanarent, parere et obedire
pellet.
Et cum ex electionibus que in ecclesiis cathedralibus et metropolitanis, ac mona-
steriis ditti regni, a multis annis citra fìebant, grandia animarum pericula proveni-
rent, cum plereque per abusum secularis potestatis, nonnulle vero precedentibus
illicitis et simoniacis pactionibus, : alio particolari amore et sanguinis affectione, et
non sine perjurii reatu, fierent, cum electores ipsi, etiamsi, ante electionem per eos
faciendam, idoneiorem ' et non eam quanv' promissione aut datione alicujus rei tem-
poralis, seu prece vel precibus per se vel per alium interpositis, electionem pro-
curare didicissent, eligere sponte jurarent, juramentum hujusmodi non servarent,
sed contra proprium hujusmodi juramentum in anime sue prejudicium venirent, ut
nobis notorie constat ex crebris absolutionibus et reabilitationibus a nobis et prede-
cessoribus nostris petitis et obtentis, idem Franciscus rex nostris paternis monitis,
tamquam verus obediencie filius parere volens, tam prò bono obedientie, in qua
magnum meritum vere consistit, quam prò communi et publica regni sui utilitate, in
locum diete Pragmatice Sanctionis ac singulorum capitulorum in ea contentorum,
leges et" constituciones infrascriptas invicem tractatas, et cum fratribus nostris san-
cte Romane Ecclesie cardinalibus diligenter examinatas, et, de eorum Consilio, cum
prefato rege concordatas, per dilectum filium Rogerium Barme, regium advocatum,
1 Es. \ .u. : secundum canones ei constituciones .
Es. Val >ni. ■ a< res. expectativis».
8 Ordenti.: practionibus >.
* Es. Val. : « magis yJoncum >.
■ Es. V.U.: : eum quem ■.
1 Es. Vatic. om. - leges et ».
•_'3<> Concordato con In Francia sotto Leone X
oratorem suum, ad hoc ab eodem Francisco rege ad nos destinatum, hahentem ad
hoc speciale et sufficiens mandatum, acceptavit.
De eorumdem fratrum Consilio et unanimi consensi!, ex certa nostra sciencia
et potestatis plenitudine, statuimus et ordinamus quod de cetero, perpetuis futuris
temporibus, loco diete Pragmatice constitucionis ac omnium et singulorum capitu-
lorum in ea contentorum, in dicto Regno, Delphinatu et Comitatu Diensi ac Valen-
tinensi infrascripte observentur Constitutiones videlicet quod Cathedralibus et metro-
politanis ecclesiis in Regno, Delphinatu et comitatu predictis, ' mine et prò tem-
pore, eciam per cessionem in manibus nostris et successorum nostrorum pontificum
romanorum canonice intrantium sponte factam, vacantibus, illarum cappitula et
canonici ad electionem seu postulacionem inibi futuri prelati procedere non possint,
sed, illarum occurrente hujusmodi vacatione, rex Francie prò tempore existens
unum gravem magistrum seu licenciatum in theologia, aut in utroque seu altero
junum doctorem, aut licenciatum in universitate famosa et cum rigore examinis,
et in vicesimo septimo sue etatis anno ad minus constitutum, et alias idoneum, infra
sex menses a die vacationis ecclesiarum earumdem computandos, nobis et succes-
soribus nostris romanis pontificibus seu Sedi predicte nominare, et de persona per
regem hujusmodi nominata, per nos et successores nostros seu Sedem predictam,
provideri. Et si contingeret prefatum Regem personam taliter non qualificatam ad
dictas ecclesias sic vacantes nominare, per1' nos et successores seu Sedem 3 hujus-
modi de persona sic nominata eisdem ecclesiis minime provideri 4 debeat. Sed tenea-
tur idem rex, infra tres alios menses a die recusacionis persone nominate non quali-
ficate, sollicitatori nominationem non qualificatam prosequenti consistorialiter facte
intimande, computandos, alium supradicto modo qualificatum nominare; alioquin, ut
dispendiose ecclesiarum hujusmodi vacationi celeriter consulatur, ecclesie tunc sic
vacanti per nos et successores nostros seu Sedem hujusmodi de persona, ut pre-
fertur, qualificata ; necnon ecclesiis - per obitum apud Sedem predictam vacantibus
semper, nulla dicti Regis precedente nominatione, libere provideri possit. Decer-
nentes electiones contra premissa attentatas, ac provisiones per nos et successores
nostros seu Sedem hujusmodi factas, nullas et invalidas existere, consanguineis
tamen prefati Regis ac personis sublimibus, ex causa racionabili et legitima in nomi-
natione et apostolicis litteris exprimenda, necnon religiosis mendicantibus reffor-
matis eminentis sciencie et excellentis doctrine, qui, juxta sui ordinis regularia insti-
tuta, ad gradus hujusmodi assumi non possunt, sub prohibitione premissa, minime
comprehensis; sed de eorum personis dictis ecclesiis prò tempore vacantibus, ad
dicti Regis nominationem, per nos et successores nostros seu Sedem hujusmodi
libere provideri possit.
Monasteriis vero et prioratibus conventualibus et vere electivis, videlicet in
quorum electionibus forma capituli « Quia propter > servali et connrmaciones ele-
i tionum hujusmodi solemniter peti consueverunt, in regno, Delphinatu et comitatu
1 Onlmi a. .• « contentorum, videlicei ut di cetero cathedralibus et metropolitanis ecclesiis in dicto regno, Delphi-
Diensi u Valentinensi, .
n. om.
Ortlmiu. : . Bedes ».
1 Olitomi.: . pr.A idi I
a. 1516 Confortiate) con la Francia sotto Leone X 237
hujusmodi, nunc et prò tempore, etiam per similem cessionem vacantibus, illorum
conventus ad electionem seu postulacionem abbatis seti prioris procedere non pos-
sint; sed idem Rex, illorum occurrente hujusmodi vacacione, religiosum ejusdem
ordinis, in etate vigiliti trium annorum ad minus constitutum, infra simile tempus
sex mensium a die vacationis monasteriorum et prioratuum hujusmodi computan-
dorum, nobis et successoribus nostris aut Sedi hujusmodi nominare, et de persona
per Regem hujusmodi monasterio vacanti nominata per nos et successores nostros
seu Sedem hujusmodi provideri; prioratus vero persone, ad illum per eumdem
Regem nominate, conferri debeat. Si vero idem Rex presbyterum secularem, aut
religiosum alterius ordinis, aut minorem viginti trium annorum, vel alias inhabilem,
nobis aut successoribus nostris, infra dictum semestre, seu Sedi hujusmodi, nomi-
naret, talis nominatus recusari et nullatenus sibi provideri debeat; sed Rex ipse, infra
trimestre a die recusacionis, supradicto modo intimande computandum, alium, modo
supradicto qualificatimi, monasterio seu prioratui rune vacanti nominare, et de per-
sona ad monasterium nominata i l li providere, ad prioratum vero nominato prioratus
ipse per nos et successores nostros, seu Sedem predictam, conferri debeat; alioquin,
dictis novem mensibus effluxis, nulla seu de persona minus idonea et modo premisso
non qualificata fatta nominatione, ac etiam vacantibus apud Sedem predictam, seni
per etiam nulla dicci Regis expectata nominatione, per nos et successores nostros,
seu Sedem predictam, monasteriis provideri; prioratus vero personis, ut prefertur,
qualilìcatis dumtaxat conferri libere possint. Electiones autem et illarum confirma-
tiones, necnon provisiones, per nos et successores nostros ac Sedem predictam,
contra premissa, prò tempore factas, nullas, irritas et inanes esse decernimus.
Per premissa tamen non intendimus in aliquo prejudicare capitulis ecclesiarum
et conventibus monasteriorum et prioratuum hujusmodi, privilegia a Sede aposto-
lica proprium eligendi prelatum obtinentibus, quo minus ad electionem episcoporum
ac abbatum et priorum, juxta privilegia eis concessa, libere procedere possint, juxta
formam in eorum privilegiis contentam. Et si in eorum privilegiis forma aliqua
expressa non fuerit, tunc formam concilii generalis capituli' «Quia propter » tan-
tum ' servare teneantur, dummodo de privilegiis sibi concessis hujusmodi per lit-
teras apostolicas, seu alias authenticas scripturas, docuerint, omni alia specie proba -
tionis eis in hoc adempta.
Volumus quoque et ordinamus quod in regno, Delphinatu et comitati! predictis,
de cetero non dentur alique gracie expectative, ac speciales vel generales reserva-
tiones ad vacatura beneficia, per nos et Sedem predictam, non lìant; et si de facto
per importunitatem aut alias a nobis et successoribus nostris et Sede predicta ema-
naverint, illas irritas et inanes esse decernimus.
In cathedralibus tamen, metropolitanis et collegiatis ecclesiis, in quarum sta-
tutis caveretur expresse quod nullus ibidem dignitatem, personatum, administra-
eionem vel ofhcium obtinere possit, nisi in illis actu canonicus existat, canonicos ad
elìectum dumtaxat inibì obtinendi dignitatem, personatum, administracionem vel
officium hujusmodi, et non consequéndi2 primam vacaturam, creare posse intendimus.
1 Ks. Vat. om.
• E \ fi . • . ci.nsequendum i
238 Concordato con la Francia sotto Leone X a. 151(ì
Statuimus insuper quoti ordinarius collator, in unaquaque cathetlrali ac etiam
metropolitana ecclesia, canonicatum et prebendam theologalem, inibi consistentem, '
conferre teneatur uni magistro seu licenciato aut baccalario formato in theologia,
qui per decennium in universitate studii generalis privilegiata studuerit, ac onus
residencie, lecture et predicacionis actu subire voluerit, quique bis aut semel ad
minus per singulas ebdomadas, impedimento cessante legitimo, legere debeat, et*
quotiens ipsum in hujusmodi lectura deficere contigerit, ad arbitrium capituli, per
substractionem distribucionum tocius ebdomade puniti possit; et si residenciam
deseruerit, de illa2 alteri provideri debeat; et> ut liberius studio vacare possit, etiam
si absens fuerit a divinis, habeatur prò presente, ita ut nihil perdat.
Prefatique ordinarli collatores seu patroni ecclesiastici, quicunque fuerint, ultra
dictam prebendam theologalem, quam, ut prefertur, qualificato conferre tenentur,
terciam pattern omnium dignitatum, personatuum, administracionum et oftìciorum
ecclesiastieorum ad eorum collacionem, provisionem, nominationem, presentacionem,
seu quamvis aliam disposicionem quomodolibet spectantium, viris litteratis, gra-
duatis et per universitates nominatis hoc modo conferant, 3 videlicet:
In4 mense post presentirmi acceptationem et earundem publicacionem, prefati
ordinarti collatores, dignitates, personatus, administraciones et officia ad eorum col-
lacionem, provisionem, nominationem, presentationem, seu quamvis aliam disposi-
cionem, ut prefertur, spectantia, graduatis hujusmodi qui litteras suonino graduum
cum tempore studii debite insinuaverint, conferre teneantur. Beneficia vero que in
duobus sequentibus mensibus vacare contigerit, illa juxta juris communis disposi-
cionem personis idoneis libere conferre, seu personas idoneas ad illa presentare.
Beneficia autem que in quarto mense vacare contigerit, viris graduatis per univer-
si tatem nominatis, qui gradus et nominationis litteras cum tempore studii debite
insinuaverint, conferre seu presentare teneantur. Beneficia vero que in quinto et
sexto mensibus vacare contigerit, simili modo personis idoneis libere conferre, seu
personas ad illa presentare possint. Beneficia autem que in septimo mense'' vacare
contigerit, graduatis qui simili modo litteras gradus cum tempore studii debite insi-
nuaverint, conferre teneantur. Beneficia vero que octavo et nono mensibus vacare
contigerit, pari modo personis idoneis conferre, seu personas idoneas ad illa presen-
tare teneantur. Beneficia autem que in mense decimo vacare contigerit, graduatis
nominatis, qui gradus et nominationis litteras cum 6 tempore studii debite insinua-
verint, per eosdem ordinarios conferri, seu ipsi ad illa presenta ri debeant. Beneficia
autem que undeeimo et duodecimo mensibus vacare contigerit, per eosdem ordina-
rios personis idoneis, juxta juris communis disposicionem, conferri, seu ipsi ad illa
presentari debeant.
Si quis vero cujuscumque status, etiam si cardinalatus, patriarchalis, archiepi-
scopalis aut pontitìcalis, vel alterius cujuslibet dignitatis, contra predictum ordinem
Es, Vat. : • consistente
Es. Vat.: . iilis ..
Es. V.it. -.in. !
Es. Vat • Primo ..
ni,/,, a,,
OrtlutlH lina
a. 1516 Concordato con la Francia sotto Leone V 239
et qualificationes superius ordinatas, de dignitatibus, personatibus, administrationibus
vel officiis, seu quibusvis aliis beneficiìs ecclesiasticis hujusmodi, aliter quam modo
predicto ' disposuerit, dispositiones ipse sint ipso jure nulle, collationesque et provi-
siones ac dispositiones illorum ad immediatum supcriorem devolvantur, qui eisdem
personis modo premisso qualifieatis providere teneatur; et si contravenerit, ad alium
superiorem devolvatur provisio et presentatio hujusmodi gradatim, donec ad Sede-m
apostolicam fiat devolucio.
Preterea volumus quod collatores ordinarii et patroni ecclesiastici prefati, qui
dignitates, personatus, administrationes et officia ae beneficia, in mensibus graduatis
et nominatis assignatis vacantia [habent], illis graduatis simplicibus aut nominatis
illa conferre, aut ad illa eos dumtaxat presentare tencantur, qui per tempus compe-
tens in universitate famosa studuerint. Tempus autem competens, decennium in
magistris aut licenciatis seu baecalariis in theologia; septennium vero in doctoribus
seu licenciatis in jure canonico, civili aut medicina; quinquennium autem in magi-
stris seu licenciatis in artibus cum rigore examinis a logicalibus inclusive, aut in
altiori facultate; sexennium autem in baecalariis simplicibus in theologia. Quin-
quennium vero in baecalariis juris canonici aut civilis, in quibus baecalariis juris
canonici aut civilis, si ex utroque parente nobiles fuerint, triennium esse decer-
nimus.
Prefatique graduati et nominati collatoribus ordinariis sive patronis ecclesia-
sticis, semel ante vacationem beneficii, de litteris gradus seu nominationis et de pre-
fato tempore studii, per litteras patentes universitatis in qua studuerunt, '-' manu scribe
et sigillo universitatis signatas, fidem tacere teneantur.
Cum vero probatio nobilitatis fieri deberet, ad effectum ut nobiles :' ipsi :' gaudere
possint beneficio minoris temporis studii, tunc nobilitas ipsa per quatuor testes
deponentes in judicio, coram judice ordinano loci, in quo est natus ille de cujus
nobilitate ex utroque parente constare debet, etiam in partis absentia, probari
possit.
Teneanturque prefati graduati, tam simplices quam nominati, patronis ecclesia-
sticis aut collatoribus ordinariis, quibus gradus aut nominationis litteras hujusmodi
insinuare debent,4 litteras suorum gradus et nominationis, certificacionis temporis
studii et attestationis nobilitatis dupplicatas dare, ac singulis annis, tempore quadra-
gesime, per se aut procuratorem suum, collatoribus, nominatoribus seu patronis
ecclesiasticis, aut eorum vicariis, eorum nomina et cognomina sua ' insinuare, et eo
anno quo prefatam insinuationem facere omiserint, benetìcium in vim gradus aut
nominationis hujusmodi petere non possint. Et si collatoribus ordinariis et patronis
ecclesiasticis, in mensibus depputatis graduatis simplicibus aut graduatis :i nominatis,
non esset graduatus aut nominatus qui diligentias prefatas fecerit, collacio seu pre-
sentano per collatorem seu patronum ecclesiasticum, etiam eisdem mensibus, facta
alteri quam graduato vel nominato, non propter hoc irrita censeatur. Si tamen gra-
1 Es. Val.: « premi-
- Es. Vai.: studuerint».
1 Qrdatm. om.
* Es. \ ut. deberent •
5 Es. Yatic. om.
240 Concordato con la Francia sotto Leone X a. 1516
(.hiatus simplex aut nominatus beneficiunf, post insinualionem gradus aut nomina-
tionis in mensibus eis assignatis vacans, petierit et inter suam insinuationem et
prefatam requisitionem non supervenerit quadragesima, in qua nomen et cognomen
insinuare debuerit, ad benefficium sic vacans eum capacem, ipsumque illud consequi
posse et debere decernimus.
Statuimus quoque et ordinamus quod collatores ordinarli et patroni ecclesia-
stici pretati, inter graduatos qui litteras gradus cum tempore studii et attestatione
nobilitatis debite insinuaverint, quo ad beneficia in mensibus eis deputatis vacantia,
gratiffieare possint illum ex eis quem voluerint. Quo vero ad beneficia in mensibus
graduatis nominatis depputatis vacantia, ' antiquiori nominato conferre, seu anti-
quiorem nominatum, qui litteras nominationis, temporis studii et attestationis nobi-
litatis debite insinuaverit, presentare seu nominare teneantur.
Concurrentibus autem ejusdem anni nominatis, doctores licenciatis, licenciatos
baccalariis, demptis baccalariis formatis in theologia, quos favore studii theologici
licenciatis in jure canonico, civili aut medicina preferendos esse decernimus; bac-
calarios juris canonici aut civilis magistris in artibus preferri volumus. Concurren-
tibus autem pluribus doctoribus in diversis facultatibus, doctorem theologum doctori
in jure, doctorem in jure canonico doctori in jure civili, doctorem in jure civili
doctori in medicina preferendos esse decernimus; et idem in licenciatis et baccala-
riis servari debere volumus; et si in eisdem facultate et gradu concurrerent, ad
datam nominationis seu gradus recurrendum esse volumus; et si in omnibus bis
concurrerent, tunc volumus l quod ' collator ordinarius inter eosdem concurrentes
gratiffieare possit.
Volumus autem quod nominati, litteras nominationis ab universitatibus in quibus
studuerint obtinentes, in nominationum litteris beneficia per eos possessa et eorum
verum valorem exprimere teneantur, alioquin littere nominationis hujusmodi eo ipso
nulle sint et esse censeantur. Si quis vero ex dictis qualificatis graduatis simpli-
cibus aut nominatis, tempore vacationis beneficii, in mensibus eis deputatis vacantis,
duas obtineat prebendas in cathedralibus, etiam metropolitanis aut collegiatis, seu
dignitatem vel prebendam, vel aliud seu alia beneficium seu beneficia, quorum insi-
mul vel cujus fructus, redditus et proventus, tempore residentie et horis divinis
interessendo, ad summam ducentorum fiorenorum auri de camera ascenderent, bene-
ncium in vim gradus seu nominationis hujusmodi tunc petere seu consequi non
possit. Et insuper quod tam graduati simplices quam nominati beneficia, in men-
sibus eis assignatis vacantia, petere et consequi possint, seeundum proprie persone
condecentiam - et conformitatem, videlicet seculares secularia et religiosi regularia
beneficia ecclesiastica, ita quod secularis nominatus beneficia regularia in mensibus
depputatis vacantia, pretextu cujusvis dispensationis apostolice, nec 3 e contra reli-
giosus beneficia secularia petere aut consequi minime possint; quodque beneficia
simpliciter vel ex causa permutationis, in mensibus graduatis simplicibus et nomi-
natis assignatis vacantia, eis non sint affecta nec debita, sed ex causa permutationis
Es. Vat. om.
Orili » iti.: . i-i,ii,I." ■ . miam ,
i ■ et ».
Concordato con la Francia *-<>tto Leone X 241
cum permutantibus dumtaxat; simpliciter vero vacantia beneficia hujusmodi per-
sonis idoneis per ipsos ordinarios libere conferri possint.
Statuimus quoque quod parrochiales ecclesie, in civitatibus aut villis muratis
existentes, non nisi personis modo premisso qualificatis, aut saltelli qui per tres
annos in theologia vel altero jurium studuerint, seu magistris in artibus, qui in
aliqua universitate privilegiata studentes magisteri] graduili ' adepti luerint, confe-
rantur.
Monemus autem prefati regni universitates, sub pena privationis omnium et sin-
gulorum privilegiorum a nobis et Sede apostolica obtentorum, ne collatoribus seu
patronis ecclesiasticis habeant aliquos nominare, nisi eos qui secundum prefata tem-
pora studuerint, et secundum dictarum universitatum statuta ad gradus, et non per
saltum, promoti ' fuerint ; quod si secus fecerint, ultra nullitatis penam quam in pre-
fatarum nominationum litteris declaramus, universitates' ipsas:ì nominandi privilegio
ad tempus, secundum culpe qualitatem, suspendemus.
Si quis autem graduatorum aut nominatorum in mensibus deputatis a4 collato-
ribus ordinariis, aut patronis ' ecclesiasticis, benencium vacans in vim gradus aut
nominationis petierit, et collatorem ordinarium in vim prefati gradus aut nomina-
tionis in processi! posuerit et aliter molestaverit, illum, ultra e^pensarum, damnorum
et interesse condempnationem, a fructibus sui gradus et nominationis privandum esse
decernimus ; eodemque vinculo collatores ordinarios et patronos ecclesiasticos, qui-
bus graduati et nominati, debite ut supra qualificati, suas gradus et nominationis lit-
teras insinua verini, astringimus, ut beneficia ad eorum collationem vel presentationem
spectantia, in mensibus graduatorum simplicium et nominatorum vacantia, stantibus
prefatis graduatis aut nominatis debite qualificatis, ° illa prosequentibus, aliis quam
graduatis aut nominatis non4 conferant, sub pena suspensionis potestatis con ferendi
beneficia in octo mensibus ilio anno, ad collationem eorum ac presentationem liberam
spectantibus.
Statuimus quoque : et ordinamus quod quilibet romanus pontitex semel dum-
taxat, tempore sui pontificatus, litteras in forma mandati, juxta formam inferius
annotatam, et ; non ' ultra ; dare possit, hoc modo videlicet: unum collatorem haben-
tem collationem decem beneficiorum in uno, habentem autem collationem quinqua-
ginta beneficiorum et ultra in duobus beneficiis dumtaxat gravare possit, ita tamen
quod, in eadem ecclesia cathedrali vel collegiata, collatorem unum prò tempore in
duabus prebendis non gravet.
Et ut obvietur litibus que occasione litterarum mandatorum hujusmodi oriri pos-
sent, mandata hujusmodi sub forma que est inferius annotata dari volumus, quam,
ad perpetuam rei memoriam, in cancellaria apostolica publicari et in illius quin-
terno registrali mandamus; declarantes prosequentes hujusmodi mandata, quo ad
beneficia sub illis eomprehensa, ordinariis collatoribus et graduatis simplicibus et
Ordonn.: « graduali! »
Es. Vat. : prò
Ordonn. om.
Es. Vat. om.
Es. Vat. : p< i
Ordonn.: • qual
242 Concordato con la Francia sotto Leone X a. 1516
nominatis preferendos esse, nosque et successores nostros, jure preventionis, digni-
tates, personatus, administrationes et officia ceteraque beneficia ecclesiastica, secu-
laria et quorumvis ordinum regularia, quecunque et quomodocumque qualificata,
tam in mensibus graduatis simplicibus et nominatis quam ordinariis collatoribus
prefatis assignatis vacantia, ac etiam sub dictis mandatis comprehensa, libere con-
ferre.
Statuimus insuper quod in provisionibus, quas personis quibusvis de beneiiciis
vacantibus seu certo modo vacaturis, per nos et successores nostros ac Scdem pre-
dictam, etiam motu proprio, etiam promotis ad ecclesias cathedrales et metropoli-
tanas ac monasteria, ut obtenta per eos beneficia retinere possint, fieri contigerit,
illorum verus annuus, per florenos aut ducatos auri de camera, aut libras Turonen-
sium seu alterius monete, valor, secundum communem extimationem, exprimi debeat;
alioquin gracie ipse sint ipso jure nulle.
Statuimus quoque et ordinamus quod in regno, Delphinatu et comitatu predi-
ctis, omnes et singule cause, exceptis majoribus in jure expresse denominatis, apud
illos judices in partibus qui, de jure aut consuetudine prescripta vel privilegio, illa-
rum cognitionem habent, terminari et finiri debeant.
Et ne, sub umbra appellationum, que nimium et nonnunquam frivole interponi
consueverunt, ' atque etiam in eadem instantia ad prorogationem litium sepe mul-
tiplicari , injustis vexationibus materia prebeatur, volumus quod, si quis offensus
coram suo judice justicie complementum habere non possit, ad immediatum supe-
riorem per appellationem recursum habeat, nec ad aliquem superiorem, etiam ad
nos et successores nostros, vel Sedem predictam, omisso medio, nec a gravamine in
quacumque instancia ante diffinitivam sentenciam quomodolibet appelletur, nisi for-
sitan tale gravamen extiterit, quod in diffinitiva reparari nequiret ; et eo casu, non
nisi ad immediatum superiorem liceat appellari.
Si quis vero immediate subjectus Sedi apostolice, ad eamdem Sedem duxerit
appellandum, causa committatur in partibus per rescriptum usque ad finem litis,
videlicet usque ad terciam sentenciam conformem inclusive, si ab illis appellari con-
tigerit, nisi propter defectum denegate justicie aut justum metum; et tunc commini
debeat in partibus convicinis, et cum causarum expressione de quibus etiam legi-
time, 2 alias quam per juramentum, coram judicibus a Sede apostolica depputandis,
constare debeat. Processus autem contra premissa attentatos, nullos et irritos esse
volumus, ac rescripta contra premissa impetrantes, in expensis, damnis et interesse
condemnari debere decernimus atque declaramus. Sancte vero Romane Ecclesie
curdinales, qui prò universali Ecclesia continue laborant, necnon diete Sedis ofii-
ciales officia sua actu exercentes, sub presenti decreto non intendimus compre-
hendi.
Statuimus etiam et ordinamus quod judices causas, que in partibus terminali
debent, coram eis prò tempore pendentes, sub pena exeommunicationis et priva-
tionis beneficiorum per eos obtentorum eo ipso incurrenda, infra biennium termi-
nare debeant, pars vero diffugiens et expeditionem ipsius causae maliciose impe-
erint».
Vai.: •espressione que etiam de illis etiam legitime ..
a. 1516 Concordato con la Francia sotto Leone X 243
diens gravissime per eosdem judices mulctetur, etiam usque ad privationem juris
in hujusmodi processi! pretensi, si eis visum fuerit; super quo eorum conscientias
oneramus.
Ab interlocutoriis autem secundo, a difnnitivis vero tertio dumtaxat provocare
licere decernimus, volumusque ' secundam sententiam interlocutoriam conformem,
et tertiam diflinitivam etiam conformem, omni mora cessante, executioni debite
demandari debere, quacumque appellatone interposta non obstante.
Statuimus quoque quod quicumque, dummodo non sit violentus, sed habens
coloratum titulum, pacilice et sine lite prelaturam, dignitatem, personatum, admini-
strationem vel officium, seu quodeumque beneficium ecclesiasticum, triennio pro-
ximo hactenus possidet - vel prò tempore possidebit, ;l in petitorio seu possessorio a
quoquam; etiam ratione juris noviter reperti, molestari nequeat, preterquam pre-
textu hostilitatis aut alterius legitimi impedimenti, de quo protestar] et illud, juxta
concilium Viennense, intimari debeat. ' Lis autem hoc casu quo ad futuras con-
troversias intelligatur, si ad executionem citationis, jurisque sui in judicio exhibi-
tionem, aut terminorum omnium observationem processum fuerit.
Monemus etiam ordinarios ut diligente!" inquirant, ne quis sine titulo beneficium
possideat; et si quem beneficium sine titulo possidere repererint, declarent illi jus
non competere, cujusvis temporis detentione non obstante; de ipsoque beneficio
possit illi, dummodo non sii intrusus, vel violentus aut alias indignus, vel alteri
idoneo, provideri.
Et insuper statuimus quod quicumque clericus, cu.juscumque conditionis, status,
relligionis, dignitatis, etiam si pontificalis vel alterius preeminencie fuerit, qui posf-
habitam- presentium notitiam, quam habere presumatur post duos menses post
earumdem presentium publicationem, in ecclesiis cathedralibus factam, quam ipsi
diocesani omnino tacere teneantur, postquam presentes ad eorum noticiam perve-
nerint, fuerit" publicus concubinarius, a perceptione fructuum omnium benefìciorum
suorum, trium mensium spacio, sit ipso facto suspensus; quos suus superior in
fabricam, vel aliam evidentem ecclesiarum utilitatem, ex quibus ii fructus perci-
piuntur, convertat; necnon hujusmodi publicum concubinarium, ut primum talem esse
noverit, mox suus superior monere teneatur, ut infra brevissimum tcrminum con-
cubinam dimittat; et si illam non dimiserit, vel dimissam vel aliam publice resum-
pserit, jubemus ut ipsum omnibus suis benerkiis omnino privet. Et nichilominus ii
publici concubinari] usquequo, cum eis per suos superiores, post ipsarum concubi-
narum dimissionem manifestamque vite emendationem, fuerit dispensatum, ad susce-
ptionem quorumeumque honorum, dignitatum, benefìciorum, officiorumve sint inhabi-
les. Qui si, post dispensationem, recidivo vomiti! ad hujusmodi publicum concubinatum
redierint, sine spe alicujus dispensationis, ad predicta prorsus inhabiles existant.
Quodque, si ii ad quos talium correctio pertinet, eos ut predictum est punire
neglexerint, eorum superiores, tam in "- ipsos de neglectu quam in '-' illos prò concubi-
1 Ordonn.: «tertio provocare non Ih. i<- Je^ui nimus, sul volumus».
- Ordonn. om.
u Ordonn.: « pru tempore, possederit seu possedit •.
* Unlonii.. debeanl
Es. Vat. om.
•_>44 Concordato con la Francia sotto Leone X a. 1516
natu, modis omnibus digna punitione l animadvertant. In conciliis etiam provincia
libus et synodalibus, ad versus tules punire negligentes, vel de hoc crimine diffa-
matos, etiam per suspensionem a collatione beneficiorum, vel alia condigna pena,
severiter procedatur; et si hii, quorum destitucio ad nos et Sedem predictam spe-
i tal, per concilia provincialia aut suos superiores propter concubinatum publicum
reperiantur privatione digni, statim. cum processi! inquisitionis ad nos deferantur.
Eadem diligentia et inquisitio in quibuscumque generalibus capitulis, etiam provin-
cialibus, quo ad eos, servetur, penis aliis, contra predictos et alios non publicos
concubinarios a jure statutis, in suo robore permansuris.
Publici autem intelligendi sunt, non solum ii quorum concubinatus per senten-
ciam, aut confessionem in jure factam, aut per rei evidenciam que nulla possit ter-
giversatione celari, notorius est, sed etiam qui mulierem de incontinencia suspectam
et diffamatam tenet, et per suum superiorem admoniti, ipsam cum effectu non dimit-
tunt.
Quia vero, in quibusdam regionibus, nonnulli juridicionem ecclesiasticam haben-
tes pecuniarios questus a concubinariis percipere non erubescunt, patientes eos in tali
feditate sordescere, sub pena maledictionis eterne, precipimus ne deinceps sub pacto,
compositione aut spe alterius questus, talia quovis modo tolerent aut dissimulent;
alioquin, ultra premissam negligencie penam, duplum ejus quod propterea accepe-
perint restituere, et ad pios usus omnino convertere teneantur et compellentur. 2
Ipsas autem concubinas aut suspectas prelati omnibus modis curent a suis sub-
ditis, per auxilium et brachii secularis invocationem, si opus fuerit, penitus arcere;
qui etiam filios, ex tali concubinatu procreatos, apud patres suos cohabitare non
permittant.
Jubemus insuper quod in predictis synodis et capitulis premissa publicentur, et
ut quilibet suos subditos ad ipsarum concubinarum dimissionem moneant diligenter.
Injungimus preterea omnibus secularibus viris, eciam si regali prefulgeant digni-
tate, ne ullum qualecunque inferant impedimentum, quocumque quesito colore, pre-
latis qui, ratione officii sui, adversus subditos suos, prò hujusmodi concubinatu et
aliis casibus sibi a jure permissis, procedunt.
Et cum omne fornicationis crimen lege divina prohibitum sit, et sub pena pec-
cati mortalis necessario evitandum, monemus omnes laicos, tam uxoratos quam
solutos, ut similiter a concubinatu abstineant; nimis enim reprehensibilis est, qui
uxorem habet et ad aliam uxorem seu mulierem3 accedit; qui vero solutus est, si
continere nolit, juxta apostoli consilium, uxorem ducat. Pro hujusmodi autem divini
observantia precepti, ii ad quos pertinet, tam salutaribus monitis quam aliis cano-
nicis remediis, omni studio laborent.
Statuimus insuper, ad vitandum scandala et multa pericula, subveniendumque
conscienciis timoratis, quod nemo deinceps a communicatione alicujus in sacra-
mentorum udministratione vel receptione, aut aliis quibuscumque divinis, vel extra,
pretextu cujuscumque sententie aut censure ecclesiastice, seu suspensionis aut pro-
1 Ordottn. pugnitione
' Es. Vat. . compellantur •.
■ Or Jonn. om « uxorem seu mulierem
a. 1516 Concordalo con la Francia sotto Leone X 245
hibitionis ab homine voi a jure generaliter promulgate, teneatur abstinere, vcl ali-
quem vitare, vel interdictum ecclesiasticum observare, nisi sentencia, prohibitio,
suspensio vel censura hujusmodi fuerit, vel contra personam, collegium, universi-
tatem, ecclesiam aut locum, certum aut certam, a judice publicata et denunciata
specialiter et expresse, aut notorie in excommunicationis sentenciam constiterit inci-
disse, quud nulla possit tergiversatione celari, aut aliquo juris suffragio excusari,
eum ' a communionc illius abstinere volumus, '-' juxta canonicas sanctiones.3 Per hoc
tamen, hujusmodi cxcommunicatos, suspensos, interdictos seu prohibitos non inten-
dimus in aliquo relevare, neque eis quomodolibet suffragari.
Et quoniam ex indiscreta interdictorum promulgatione multa consueverunt scan-
dala evenire, statuimus quod nulla civitas, oppidum, castrum, villa, aut locus eccle-
siastico supponi possit interdicto, nisi ex causa seu culpa ipsorum locorum, aut
domini, seu rectoris, vel officialium. Propter culpam autem seu causam alterius
cujuscumque private persone, hujusmodi loca interdici nequaquam possint auctori-
tate quacumque ordinaria, vel delegata, nisi talis persona prius fuerit exeommuni-
cata, ac denunciata, seu in ecclesia publicata, aut domini seu rectores vel offìciales
ipsorum locorum, auctoritate judicis requisiti, hujusmodi personam exeommunica-
tam infra biduum inde cum eflectu non ejecerint, aut ad satisfaciendum compule-
rint; qua etiam post biduum ejecta, recedente vel satisfaciente, mox divina resumi
possint; quod etiam in pendentibus locum habere decernimus.
Necnon constitutionem de eorumdem fratrum nostrorum Consilio editam, qua
cum irritanti decreto statuimus, decrevimus et ordinavimus, quod ex tunc de cetero,
perpetuis futuris temporibus, de cessione regiminis et administrationis ecclesiarum
et monasteriorum, facta per eos qui ecclesiis et monasteriis ipsis preerant, seu illa
in administrationem seu commendam, aut ut aliis unita aut alias obtinebant, seu
resignatione aliorum quorumeumque beneficiorum ecclesiasticorum, seu cessione juris
in eis vel ad ea quomodolibet competentis aut privationis vel depositionis, 4 aut cen-
surarum fulminacione, etiam in litteris apostolicis a nobis et Sede apostolica, etiam
motu proprio, prò tempore emanatis, que in manibus Romani Pontificis facte dicun-
tur,5 contentis, etiam si super illis narrantis fundaretur intentio, constare et apparere
deberet per publica instrumenta vel documenta autentica; alioquin, tam in judicio
quam extra illud, narrativis6 et assertionibus hujusmodi in prejudicium tertii minime
stari, nec ex illis alicui prejudicium afferri deberet, nisi de hujusmodi narrativa et
assertione, etiam in litteris apostolicis facta, altero ex premissis modis doceretur,
innovamus, illamque perpetuis futuris temporibus inviolabiliter observari man-
damus.
Et quia supradictam concordiam cum prefato Francisco rege, ob illius sinceram
devotionem quam erga nos et Sedem predictam habere monstravit, cum ad pre-
1 Ordomi. : cum .
- Ordonn.: « nolumus ».
■ Sic! 11 testo non soddisfa: per l'intelligenza del medesimo dovrà confrontarsi il decreto del concilio di Basilea
p. 163 s., n. 9).
* Ordonn.: ■ dispositionis ».
Es. Vat. : dicerentnr ..
0 Es. Vat. : narrative ».
246 Concordato con la Francia sotto /.coite X a. 1516
standum nobis rcverenciam et iìlialem obedienciam, ad civitatem nostrani Bononie
personaliter venire dignatus est, consentimus, ' illamque inviolabiliter observari desi-
deramus; illam veri contractus et obligationis inter nos et Sedem apostolicam pre-
dictam, ex una, et prefatum Regem et regnum suum, ex altera partibus, legitime initi
vim et robur obtinere, ac illi et presentibus, in aliqua sui parte, per quascumque
litteras et gracias, per nos et successores nostros desuper concedendas, derogari,
l'iausulamque cum earumdem derogatione presentium tenore2 latissime extendenda,
ac quod eedem presentes littere et earum tenor prò expressis liabeantur, in qui-
busvis supplicationibus prò tempore signatis appositam, nichili penitus operari, et
illius vigore in litteris apostolicis, super ipsis supplicationibus conficiendis, quicquam
per quod presentibus aut alicui particule de contentis in eis derogaretur seu dero-
gari videretur, narrari non possit; et sic per quoscumque judices et3 commissarios,
eciam causarum dicti palacii apostolici auditores et prefate Romane Ecclesie car-
dinales, in quibusvis causis super premissis vel eorum aliquo prò tempore motis,
judicari, diffiniri et sentenciari debere, sublata eis aliter sentenciandi et diffiniendi
omnimoda facultate et auctoritate, necnon irritum et inane quicquid secus super his,
vel eorum aliquo, a quoquam, quavis auctoritate, etiam per nos et successores
nostros prefatos, scienter vel ignoranter, contigerit attemptari, decernimus.
Volumus autem quod, si prefatus Rex presentes litteras ac omnia et singula in
eis contenta, que in prima futura sessione presentis condili Lateranensis approbari
et confirmari lacere promittimus, ' infra sex menses a die approbationis et confir-
mationis hujusmodi computandos, non approbaverit et ratifficaverit, et ea perpetuis
futuris temporibus, in regno suo et in omnibus aliis locis et dominiis dicti regni,
per omnes prelatos et alias eciam ecclesiasticas personas ac curias Parlamenti^ acce-
ptari,2 legi, publicari, jurari et registrari, ad instar aliarum constitutionum regiarum,
et de acceptatione lectione, publicatione, juramento et registracione predictis infra
predictum tempus, per omnium singulorum supradictorum patentes litteras aut auten-
ticas scripturas, nobis non transmiserit, aut nuncio nostro, apud ipsum Regem exi-
stenti, per eum ad nos mittendas fi non consignaverit ; et deinde singulis annis etiam
legi, prout alie ipsius Francisci regis constitutiones et ordinationes, que in viridi sunt
observantia, observari debent, inviolabiliter observari cum effectu non fecerit, presen-
tes litere et inde sequuta quecumque sint cassa et nulla, nullius roboris vel momenti.
Et quoniam omnium, que in regno, Delphinatu et comitati! predictis agantur,
notitiam non habeamus, consuetudines, statuta seu usus, libertati ecclesiastice et
auctoritati Sedis apostolice quomodolibet prejudicantia, si qua in regno, Delphi-
natu et comitatu predictis alias quam in premissis existant, non intendimus nobis
et eidem Sedi in aliquo prejudicare, seu illa tacite vel expresse quomodolibet appio-
bare.
Et qui ad supradiciam concordiam cum prefeto Francisco rege, ob illius sinceram devotioncm
erga nos et Sedem predictam ostcnsam, rum ad prestandam nobis rcvcrentiam et filialem obedientiam ad civitatem
nostrani Bononie personaliter accessit, consentimus .
- Es. Vat. "in.
Ks. Vat, ■ etiam .
'i. • promisimus •.
i.: • Parlamento] um.
• Es, Vat, • dcstinand
a. 1516 Concordato con la Francia sotto Leene X 247
Et nichilominus prefato Francisco et prò tempore existenti Francorum regi, in
virtute sancte obedientie, mandamus quatinus per se, vel alium seu alios in digni-
tate ecclesiastica constitutos, presentes litteras ac omnia et singula in eis contenta,
quando et quotiens opus fuerit, publicari et ea inviolabiliter observari faciat; con-
tradictores cujuscumque dignitatis et preheminencie fuerint, per censuram ecclesia-
li icam ' et pecuniarias penas, aliaque juris et facti quevis opportuna remedia, appel-
latione qualibet omnino postposita, compescendo; non obstantibus omnibus supradictis,
aut si aliquibus, communiter vel divisim, ab eadem sit Sede indultum quod interdici,
suspendi, vel exeommunicari non possint per litteras apostolicas, non facientes plenam
et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem.
Forma vero supradicti mandati apostolici sequitur et est talis:"
Leo episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri episcopo N. et dilectis filiis,
capitulo singulisque canonicis ecclesie N., salutem et apostolicam benedictionem.
Vite ac morum honestas aliaque laudabilia probitatis et virtutum merita, super
quìbus dilectus lilius N. apud nos fide digno commendanti- testimonio, nos inducunt
ut sibi reddamur ad gratiam liberales. Hinc est quod nos cupientes ut eidem '■' N.,
juxta illius que olim per felicis recordationis Gregorium papam nonum, predeces-
sorem nostrum, ad tunc episcopum Noviomensem directa extitit, que incipit « Man-
datum », et aliarum duarum illam immediate sequentium decretalium formas, de
canonicatu et prebenda aut dignitate, personatu, administratione vel officio vestre
vel alterius ecclesie, aut alio beneficio, cum cura vel sine cura, etiam si parrochialis
ecclesia vel ejus perpetua vicaria aut capella, sive perpetua cappellania, ad vestram
rnllacionem, nominationem seti presentacionem, et aliam quameumque dispositionem,
provideri possit; ac volentes prefato N., premissorum4 meritorum suorum intuitu,
gratiam facere specialem, ipsumque N. a quibusvis exeommunicationis, suspensionis
el interdicti aliisque ecclesiasticis sentenciis, censuris et penis a jure vel ab homine,
qua vis occasione vel causa, latis, si quibus quomodolibet innodatus existit, ad effe-
ctum presentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes, et absolutum
fore censentes; necnon omnia et singula beneficia ecclesiastica, cum cura et sine
cura, que prefatus N. etiam ex quibusvis apostolicis dispensationibus obtinet et
exspectat, ac in quibus et ad que jus sibi quomodolibet competit, quecumque, quot-
cumque et qualiacumque sint, eorumque fructuum, reddituum et proventuum veros
annuos valores, ac hujusmodi dispensationum tenores, presentibus prò expressis
hahentes, motti proprio, non ad ipsius N., vel alterius :" prò eo, nobis super hoc
oblate peticionis instanciam, sed de nostra mera liberalitate, discretioni vestre per
apostolica scripta mandamus quatinus, si vobis prò alio non scripserimus, qui simile
mandatum aut similem gratiam prosequatur, canonicatum et prebendam, aut dignita-
tem, personatum, administrationem, vel6 officium vestre vel alterius ecclesie, aut aliud
beneficium ecclesiasticum, cum cura vel sine cura, etiam si parrochialis ecclesia
1 Es. \ :it. : censuras ecclesiasticas »
- La fonti- di Orrioiiit. om. questo titolo.
'• OrdoHH.: • idem ».
' Es. V.u. om.
' Es. Vat. : « alicuins alterius
fl Oldoutl. .'ITI.
248 Concordato con la Francia sotto Leone X a. 1516
vel ejus perpetua vicaria aut capella, vel perpetua capellania fuerit, ad vestram
collationetn, provisionem, presentationem, nominationem, seu quamvis aliarti dispo-
sitionem pertinentia, ' etiam si dignitati, personatui. administrationi vel officio hujus-
modi cura immineat animarum, dummodo talis dignitas electiva non existat, cum
creatione in canonicum vestre vel alterius ecclesie, etiamsi in ea statuto et privil-
egio expresse caveatur quod nulli de dignitate, personatu, administratione vel officio
provideri possit, * nisi cum effectu illius ecclesie canonicus existat, canonicatum
hujusmodi ecclesie, cum plenitudine iuris canonici, et non obstante de certo canoni-
corum numero, ad effectum hujusmodi dignitatem, personatum, administrationem
vel officium dumtaxat obtinendi, J et non alias, auctoritate apostolica, tenore presen-
tium conferimus, et de ilio etiam providemus, si quem, quam vel quod, post mensem
postquam presentes littere vobis presentate fuerint, extra Romanam Curiam vacare
contigerit, cum plenitudine juris canonici ac omnibus juribus et pertinenciis suis,
eidem N. conferatis, et de ilio aut illa provideatis, seu ipsum ad illum, illam vel
illud presentetis aut nominetis, ipsumque N. in canonicum et in fratrem vestre vel
alterius ecclesie, ad effectum tantum obtinendi dignitatem, personatum, administra-
tionem vel officium hujusmodi, recipiatis, stallum sibi in choro et locum in capi-
tulo, cum plenitudine juris canonici, assignetis ; inducentes eumdem N., vel procu-
ratorem suum 3 ejus nomine, in corporalem possessionem canonicatus et prebende
aut dignitatis, personatus, administrationis vel officii seu benefìeii hujusmodi, jurium-
que et pertinentiarum universorum predictorum, 4 deffendentesque inductum ac
facientes N., vel prò eo procuratorem predictum, ad prebendam aut dignitatem,
personatum, administrationem, vel officium seu beneficium hujusmodi, quodcumque
fuerit, ut moris est, admitti, sibique de illius vel illorum fructibus, redditibus, pro-
ventibus, juribus et obventionibus universis integre responderi, non obstantibus
forsan, ut supra, ;> de certo canonicorum numero et aliis constitutionibus et ordina-
tionibus apostolicis, ac diete vestre vel alterius ecclesie juramento, confìrmatione
apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus contrariis
quibuscumque, aut si vobis ab apostolica sit Sede indultum quod ad receptionem
vel provisionem alicujus minime teneamini, quodque de canonicatibus et prebendis,
seu dignitatibus, personatibus, administrationibus vel officiis vestre vel alterius
ecclesie, aut aliis beneficiis ecclesiasticis quibuscumque, ad vestram collationem,
provisionem, presentationem, nominationem seu quamvis aliam dispositionem, com-
muniter vel divisim, pertinentibus, nulli valeat provideri per litteras apostolicas, non
facientes plenam et expressam, ac de verbo ad verbum, de indulto hujusmodi men-
tionem, et qualibet alia diete Sedis indulgencia generali, vel speciali, cujuscumque
tenoris existat, per quam, presentibus non expressam vel totaliter non insertam,
effectus hujusmodi' gratie impediri valeat quomodolibet vel differri, et de qua cujus-
que toto tenore habenda sit in nostris litteris mencio specialis, seu si dictus N. pre-
sens non fuerit ad prestandum de observandis statutis et consuetudinibus vestre
1 Es. Vat.: > pertinen >.
' Es. Vat.: < non possit .
■ Ordonn. "m.
• Ordonn.: «et predictorum».
ai. in. . forsan ut supra •. però dopo « numero » ha « ut prefertur ..
a. 1516 Concordato con la Frani ia sotti» Leone X 249
vel alterius ecclesie solitum juramentum, dummodo, in ahsentia sua, per procura-
torem idoneum, et, cum ad eeclesiam ipsam accesserit, corporaliter illud ptestet.
Datum, etc...
Simili modo: - Leo, etc..., ' dilectis filiis N. et N. ac N., of'tìcialibus, salutem
et apostolicam benedictionem. Hodic cupientes ut dilecto rìlio N., clerico N. diocesis,
juxta illius que olim per felicis recordationis Gregorium papam nonum, predeces-
sorem nostrum ad tunc episcopum Noviomensem directa extitit, que incipit « Man
datum », et aliarum duarum illam immediate sequentium decretalium formas, de
canonicati! et prebenda, aut dignitate, personatu, administratione vel officio ecclesie N.,
aut alio beneficio ecclesiastico, cum cura et sine cura, provideri posset, motu proprio,
venerabili fratri nostro episcopo N., et dilectis filiis capitulo singulisque canonicis
ecclesie N., per alias litteras nostras mandavimus quatinus, si eis communiter vel
divisim prò alio non scripsissemus, qui simile mandatimi aut similem gratiam pro-
sequeretur, eidem N. canonicatum et prebendam, aut dignitatem, personatum, admi-
nistrationem, vel officium aut beneficium ecclesie N., aut aliud beneficium ecclesia-
siasticum, ad eorum collacionem, provisionem, presentationem, nominationem seu
quamvis aliam dispositionem, communiter vel divisim, pertinentia, si quem, quam
vel quod, post mensem post presentationem earumdem litterarum, vacare contin-
geret, cum plenitudine juris canonici ac omnibus juribus et pertinenciis suis, prout
ad eos communiter vel divisim pertineret, conferrent et assignarent, aut eum ad
illa presentarent, eligerent, nominarent seu de illis providerent, prout in eisdem
litteris plenius continetur. Quocirca, discretioni vestre per apostolica scripta motu
simili mandamus quatinus vos, vel duo aut unus vestrum, per vos vel alium seu
alios, si episcopus, capitulum et canonici predicti canonicatum et prebendam, aut
dignitatem, personatum et administracionem, vel officium aut beneficium hujusmodi
eidem N. conferre et assignare, ac de illis etiam providere recusaverint, seu distu-
lerint, aut negligentes fuerint, canonicatum et prebendam, aut dignitatem, perso-
natum, administrationem, vel officium, seu2 beneficium ! hujusmodi, cum plenitudine
juris canonici ac :' omnibus juribus et pertinentiis supradictis, eidem N. conferre et
assignare, necnon eumdem N. ad illa, ut moris est, admittere, et in canonicum reci-
pere et in fratrem, stallo sibi in choro et loco in capitulo assignatis, ' omniaque et
singula alia in dictis litteris contenta,5 juxta earumdem continenciam atque formam,
in omnibus et per omnia tacere et exequi curetis, contradictores, prout justicia
suadebit ad hoc, compescendo, non obstantibus omnibus que in dictis litteris ,; volu-
mus' non obstarc. Datum, etc...
Pro regularibus autem, similis forma illis conveniens detur.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrorum statuti, ordinationis,
suspensionis, astrictionis, declarationis, precepti, injunctionis, monitionis, a innovationis,
1 Es. Vat. uni. « simili etc. ».
s Es. Vat. om.
3 Ordonti.: « aut ■.
' Ordotni.: > assignetis ».
5 Es. Vat. adii, «alias >.
,; Oi domi, om.
7 Es. Vat.: ■ vnluimus
8 Es. Vat.: « inicctionis, nomination!*. ».
250 Concordato con la Francia sotto Leone X a. 1516
consensus, decreti, voluntatis, promissionis et mandati infringere vel ei ausu teme-
rario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo-
tentis Dei ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Datum Rome apud Sanctum Petrum, anno Jncarnationis dominice millesimo
quingentesimo sextodecimo, quintodecimo kalendas septembris pontifìcatus nostri
anno quarto.
Nos igitur, ut littere ipse, que ob id precipue edite fuerunt ' ut in corpore
mistico, sancta videlicet Ecclesia, perpetua caritas et pax inviolata perdurent, et si
qua membra dissentiant,2 ea commode suo reinserantur corpori, eo magis observentur
quo clarius constiterit ipsas litteras ea matura et salubri deliberatione a nobis, dicto
sacro Lateranensi approbante concilio, approbatas et innovatas, qua statute et ordi-
nate fuerunt, licet ad earumdem litterarum subsistentiam ;: et validitatem alia appro-
batione non indigerent, ad habundantiorem tamen cauthelam, ut eo tenacius obser-
ventur et diffìcilius tollantur quo tantorum patrum fuerint majore approbatione
munite, litteras predictas cum omnibus et singulis statutis, ordinationibus, decretis,
diffinitionibus, pactis, conventionibus, promissione, voluntate ac penis, inhibitione
aliisque omnibus et singulis clausulis in eis 4 contentis, illa presertim qua voluimus
quod, si prefatus Franciscus rex supradictas litteras ac omnia et singula in eis con-
tenta, intra sex menses a data presentium computandos, non approbaret et ratiffi-
caret, et ea perpetuis futuris temporibus, in regno suo et aliis locis et dominiis dicti
regni, per omnes prelatos et alias ecclesiasticas personas, ac curias Parlamentorum
acceptari, legi, publicari, jurari et registrari, ad instar aliarum constitutionum regia-
rum et de acceptatione, lectione, publicatione, juramento et registratione predictis,
intra predictum tempus, per omnium et singulorum supradictorum patentes litteras
aut autenticas scripturas nobis non transmitteret, aut nuncio nostro apud ipsum
Regem existenti per eum ad nos destinandas, non consignaret, et deinde singulis
annis etiam legi, prout alie ipsius Francisci regis constitutiones et ordinationes, que
in viridi sunt observantia, observari debent, inviolabiliter observari cum effectu non
fecerit, littere ipse et inde sequuta quecumque essent cassa et nulla, nulliusque
roboris vel momenti, sacro Lateranensi concilio approbante, apostolica auctoritate
et potestatis plenitudine approbamus et innovamus easque inviolabiliter et irrefra
gabiliter observari et custodiri mandamus, roburque perpetue firmitatis, in eventum
dictarum approbationis et ratifficationis, et non aliter nec alio modo obtinere, omnes-
que in dictis litteris comprehensos ad ipsarum litterarum ac omnium et singulorum
in eis expressorum observationem, sub censuri» et penis ac aliis in eis contentis,
juxta earumdem litterarum tenorem et formam, teneri et obligatos esse decernimus
et declaramus; non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis ac
omnibus illis, que in dictis litteris volumus non obstare, ceterisque contrariis qui-
buscumque.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre approbationis, innova-
tionis, mandati, decreti et declarationis infringere, vel ei ausu temerario contraire.
' Ordonn.: - fui
i Olitomi. : dissicnlianl .
i Ordonn.: • >ubsisiatuiam •.
Io/m. / « eo ■
a. 1516 Concordato fra i Prelati Portoghesi e il Re Emanuele 251
Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac bea-
torum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Datum Rome, in publica sessione in Lateranensi sacrosancta basilica solemniter
celebrata, anno Incarnationis dominice millesimo quingentesimo sexto decimo, quarto
decimo kalendas januarii, pontificatus nostri anno quarto.
Sic signatum: Visa, Je. Salvius, Bembus, Jo. uè Madrigal. - Et in dorso: Regi-
strata apud me, Bembum.
Da Ordonnances des Rois de Frante. Règne de Francois Iei [Académie des sciences
morales et politiques] I, Paris 1902, 437-464, che pubblicano dall'originale della dichiarazione
in data 13 maggio 1517, con cui Francesco I promulgò il concordato, collazionata la copia
originale in A A. I-X Vili 429 già Ann. II, e. Ili, n. Ih ncll Archivio segreto Vaticano.
XXXIV.
CONCORDATO FRA I PRELATI PORTOGHESI E IL RE EMANUELE
CONFERMATO DA LEONE X.
25 luglio /■'>/(/.
Leo Episcopus seruus seruorum Dei ad futuram rei memoriam.
Hiis, que prò personarum quarumlibet, presertim Regali ac Pontificali dignitate
fulgentium, pace et quiete et ad euitandas ulteriores lites amicabili concordia dicun-
tur, prò illorum subsistentia firmiori libenter, cum a nobis petitur, muniminis adii-
cimus firmitatem. Sane prò parte diarissimi in christo (ìlii Emanuelis Portugallie et
Algarbiorum Regis lllustris, et venerabilium fiati uni Pielatorum ac dilectorum filio-
rum uniuersorum Clericorum Regnorum et dominiorum eiusdem Regis nobis nuper
exhibita petitio continebat, quod, licet alias nos prefato Emanueli Regi, ut bellum
contra fecenses et Moraehitarum Reges inchoatum continuare posset, de omnibus
ecclesiis, Monasteriis et aliis benefìciis ecclesiasticis in dictìs Regnis et dominiis con-
sistentibus certas partes decimarum, Tertias nuncupatas, ad instar Regum Castelle
et Legionis Regnorum, quibus similes Decime per Romanos Pontifices predecessores
nostros concesse fuerant, donec bellum huiusmodi per ipsum Emanuelem Regem
gereretur, concessissemus; tamen idem Emanuel Rex ad instantissimas preces Prelato-
rum et Clericorum predictorum, ut rem gratam et acceptam eis faceret, concessioni
dictarum Decimarum Tertiarum nuncupatarum, tam sibi, quam Regie Corone succes-
soribusque suis durante bello huiusmodi per nos facte, ac omni iuri in illis, uel ad illas
sibi quomodolibet competenti sponte et libere renuntiauit, ac suo suorumque suc-
cessorum nominibus eis promisil eas sibi concedi amplius non procurare; et, si ultro
sibi de cetero concederentur, illas ullo tempore acceptare, et ne Prelati et Clerici
prefati huius liberalitatis causa aliqua nota ingratitudinis notari possent, summam
Centum quinquaginta trillili Milium Ducatorum, seu Cruciatorum, prò huiusmodi
renuntiatione soluere uelle promiserunt, hoc modo uidelicet, Centum eidem Regi
infra Biennium in usum belli contra Infideles huiusmodi conuertendorum, ac Quinqua-
Concordalo fra i Prelati Portoghesi e il Re Emanuele a. 1516
ginta, ad que idem Rex nobis obligatus erat, nobis in terminis, quibus ipse Emanuel
Rex nobis illa persoluere tenebatur, et reliqua Tria Milia ut Omcialibus tunc expressis
persoluere promiscrant, ad id se obligarunt, prout in Instrumento publico desuper
confecto dicitur plenius contineri. Quare cum Prelati et clerici prefati credant pre-
missa cecisse et cedere ad pacem et quietem omnium Prelatorum et clericorum,
necnon commodum et utilitatem ac immunitatem ecclesiarum et beneficiorum pre-
dictorum, prò parte Regis, Prelatorum et clericorum eorundem nobis fuit humiliter
supplicatum ut renuntiationi, promissionibus et obligationibus reciproce factis huius-
modi prò illarum subsistentia firmiori robur apostolice confirmationis adiicere, aliasque
in premissis oportune prouidere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, qui
inter christifideles, presertim Catholicos Principes et Prelatos et Clerum, pacem et
quietem cum animarum salute semper uigere et augeri nostris potissime temporibus
intensis desideramus affectibus, Prelatos et clericos prefatos ac illorum singulares per-
sonas a quibusuis exeommunicationis, suspensionis et interdicti aliisque ecclesiasticis
sententiis, censuris, et penis a iure vel ab nomine quauis occasione vel causa latis,
siquibus quomodolibet innodati existunt, ad effectum1 presentium duntaxat conse-
quendum harum serie absoluentes et absolutos fore censentes, huiusmodi supplicatio-
nibus inclinati renuntiationem, promissiones et obligationes reciproce factas huius-
modi, ac omnia et singula in dicto Instrumento contenta, auctoritate apostolica tenore
presentium approbamus et confirmamus, supplentes omnes et singulos, tam iuris,
quam facti defectus, siqui forsan interuenerint in eisdem. Et nichilominus, ut pecunia
tam nobis quam Regi^et Officialibus prefatis persoluenda commodius haberi possit,
Venerabilibus fratribus nostris Archiepiscopo Ulixbonensi et Episcopo Visensi dictam
summam Centum quinquaginta trium Milium ducatorum super fructibus omnium
Mensarum Metropolitanarum et Cathedralium ecclesiarum necnon ecclesiarum
Capellarum et aliorum beneficiorum ecclesiasticorum omnium secularium et quo-
rumuis ordinum regularium, non tamen mendicantium, imponendam et equaliter
distribuendam per se, uel alium, seu alios, quos ad id prefatus Emanuel Rex duxerit
nominandos et deputandos, exigendi, ac etiam personas ecclesiasticas et inclitas in
aliqua ex Militiis in dicto Regno Portugallie consistentibus super fructibus eccle-
siarum Monasteriorum et beneficiorum quorumeunque, etiam Mensis Magistralibus
Militiarum huiusmodi ad uitam alicuius, vel ad tempus duntaxat unitorum, seu fru-
ctus illorum percipientes ad contribuendum prò conuenienti rata pensionum et fru-
ctuum, et etiam Decimarum ac reliquorum obuentionum, reddituum, fructuum et
prouentuum ac etiam propriorum nuncupatorum ecclesiarum et Monasteriorum ac
beneficiorum predictorum, que quomodolibet percipiunt, etiam per censuras eccle-
siasticas, illas aggrauando et reaggrauando, et alia oportuna iuris remedia cum
interdicti ecclesiastici appositione et auxilii brachii secularis imploratione cogendi
et compellendi, ac exeommunicatos soluentes, postquam soluerint, absoluendi et quie-
tandi ac interdktum huiusmodi relaxandi, plenam et liberam auctoritate et tenore
premissis licentiam concedimus et facultatem. Non obstantibus felicis recordationis
Bonifacii pape Vili etiam predecessoris nostri, illa presertim qua cauetur ne quis
extra Ciuitatem et diocesem, nisi in certis exceptis casibus et in illis ultra Vnam
1 Corpi: api.: • affectum >.
a. 1519 Concordati sui benefizi in Polonia 253
dietam a fine sue diocesis ad iudicium euocetur, seu ne Iudices a sede apostolica
deputati extra Ciuitatem et diocesem in quibus deputati fuerint contra quoscunque
procedere, aut alii, uel aliis uices suas committcre presumant, et de Duabus dietis
in Concilio generali edita et aliis Constitutionibus et ordinationìbus apostolicis, nec-
non ecclesiarum, Monasteriorum, Militiarum et «irdinum predictorum iuramento, con-
firmatione apostolica, uel quauis tìrmitate alia roboratis, statutis et consuetudinibus,
stabilimentis, usibus et naturis, necnon priuilegiis, indultis et litteris apostolicis qui-
busuis personis, locis, ordinibus, Militiis et aliis Monasteriis forsan concessis, quibus
etiam, si ad illorum derogationem de illis eorumque totis tenoribus specialis, spe-
cifica, expressa et indiuidua ac de uerbo ad uerbum, non autem per clausulas gene-
rales idem importantes, mentio, seu queuis alia expressio habenda, aut aliqua alia
exquisita forma seruanda foret, illorum tenores presentibus prò sufficienter expressis
et insertis habentes, illis alias in suo robore permansuris, hac uice duntaxat spe-
cialiter et expresse derogamus, contrariis quibuscunque; Aut si aliquibus commu-
niter, vel diuisim ab eadem sit sede indultum quod interdici, suspendi vél excom-
municari non possint per litteras apostolicas non facientcs plenam et expressam ac
de uerbo ad uerbum de indulto huiusmodi mentionem. Nulli ergo omnino hominum
liceat hanc paginam nostre absolutionis, approbationis, contìrmationis, suppletionis,
concessionis et derogationis infringere, uel ei ausu temerario contraire. Siquis autem
hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei ac beatorum Petri
et Pauli Apostolorum eius nouerit incursurum.
Datum Rome apud Sanctum petrum, Anno Incarnationis Dominìce Millesimo
quingentesimo sexto decimo, Octauo Kalendas Augusti, Pontitìcatus nostri Anno
Quarto. - Bembus.
Da L. A. Rebello da Silva, Corpo diplomatico Portuguee 1, Lisboa 1862, 381-384.
XXXV.
CONCORDATI SUI BENEFIZI IN POLONIA.
1. - Bulla Leonis X.
/ luglio 1519.
Bitlln ordinariorum super alternativa sex mensium.
Leo episcopus, servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam.
Romanus Pontifex in quo plenitudo potestatis consistit circa concessionem gra-
tiarum in quibus multorum votis frequenter annuit illam sibi reservare intendit
providentiam, ut illis, quibus concesse sunt, ita solatio proveniant quod per hoc aliis
preiuditium vel detrimentum non inferant. Sane sicut accepimus licet tam diverse
alternativarum littere diversis ordinariis collatoribus regni Polonie ab apostolica
sede concesse fuerint. Nosque per diversas constitutiones nostras prelatis et aliis
254 Concordali sui benefìzi in Polonia a. 1519
personis ecclesiasticis, ad quos dignitatum aliorumque beneficiorum ecclesiasticorum
collatio, provisio, presentatio, electio seu quevis alia dispositio pertinebat ut de qui-
busvis dignitatibus, administrationibus officiis, canonicatibus et prebendis necnon
aliis benefìciis ecclesiasticis cum cura et sine cura, secularibus et regularibus ad
eorum collationem, provisionem , presentationem electionem, seu quamvis aliam
dispositionem, que in certis tutic expressis mensibus vacare contingeret, ac si a sede
predicta vel ejus legatis expectative gratie aut super illis reservationes non ema-
nassent ordinaria auctoritate libere disponere possent concesserimus ac extunc
irritum et inane decreverimus si secus super hijs a quoquam quavis auctoritate
scienter vel ignoranter contingeret attemptari. Nichilominus nonnulli speciales reser-
vationes expectativas et alias gratias in dicto regno cum derogatione et suspen-
sione litterarum alternativarum et constitutionum predictarum hactenus extorxerint
et in dies extorquere nituntur, quo fit, ut ordinarii collatores regni huiusmodi qui
Reipublice ipsius regni consiliarii existunt et diversa onera sustinent, quominus
eorum ordinaria auctoritate super hiis uti et iuxta alternativas et constitutiones pre-
dictas de benefìciis ad eorum dispositionem pertinentibus personis ydoneis et bene-
meritis providere possint impediuntur in eorum et Reipublice regni huiusmodi pre-
iuditium et detrimentum non modicum. Nos igitur, quod personis ecclesiasticis
presertim dignitate ecclesiastica preditis apostolici favoris presidium libenter impen-
dimus, ordinariorum collatorum regni predictorum ut a dispendiis et detrimentis
releventur statui et indemnitati super hiis oportune providere volentes, motu pro-
prio et ex certa nostra scientia consideratone etiam Carissimi in Christo filii
nostri Sigismundi Polonie Regis nobis super hoc per Venerabilem fratrem nostrum
Erasmum, Episcopum Plocensem, oratorem suum, ad nos et sedem predictam desti-
natum, humiliter supplicantis tam in Lateranensi Concilio novissime celebrato quam
alias quascunque constitutiones nostras in favorem ordinariorum collatorum editas
cum irritantibus et aliis in eis contentis decretis et clausulis, innovantes auctoritate
apostolica tenore presentium perpetuo statuimus et ordinamus ac decernimus, quod
nulla beneficia ecclesiastica cum cura vel sine cura, secularia vel regularia, euius-
cunque qualitatis fuerint in dicto regno consistenza in mensibus ordinariis colla-
toribus per litteras alternativarum aut constitutiones predictas concessis prò tem-
pore vacantia sub quibusvis specialibus vel generalibus reservationibus, unionibus,
exspectativis et aliis gratiis mandatis et indultis quocunque nomine censeantur,
quascunque clausulas etiam derogatoriarum derogatorias ac alternativis et consti-
tutionibus predictis nec non presentibus litteris expresse derogantes continentibus
etiam sancte Romane ecclesie cardinalibus ac nostris et prò tempore existentis
Romani Pontificis etiam antiquis et descriptis familiaribus continuis comensalibus et
aliis cu.juscunque dignitatis vel conditionis existentibus per nos vel sedem predi-
ctam prò tempore concessis et concedendis minime comprehendantur, nec com-
prehendi, aut illa minime acceptari possit seu debeat, sed dicti ordinarii collatores
de illis dumodo dispositioni apostolice generaliter reservata seu affecta non existant
iuxta facultatem eis per alternativas et constitutiones predictas concessis ordinaria
eorum auctoritate disponere possint per inde ac si mandata et indulta cum hu.jusmodi
derogationibus nullatenus emanassent aut imposterum emanarent. Dccernentes alter-
nativas et constitutiones predictas in dicto regno perpetuis futuris temporibus invio-
a. 1519 Concordati sui benefisi in Polonia 255
labiliter observari debere ac quascunque illorum derogationes et suspensiones etiam
in favorem quarumcunque personarum etiam, ut prefertur, qualificatarum pio tem-
pore factas nullas et invalidas nulliusque roboris vel momenti (ore et nemini in
dicto regno suffragati. A.c presentibus per quascumque alias Iitteras apostolicas etiam
quasvis clausulas generales vel speciales etiam derogatoriarum derogatorias effica
tiores et insolitas ac etiam irritantia decreta sub quacunque verborum expressione
in se continentes nullatenus derogali posse, nec derogatimi censeri, nisi tenor pre-
sentium de verbo ad verbum et nichil omisso insertus ac hujusmodi derogatio per
trinas distinctas Iitteras eunden tenorem continentes, tribus similiter distinctis vicibus
ordinarijs regni hujusmodi legitime intimata et insinuata fuerit et aliter factas dero-
gationes nemini suffragari ipsosque ordinarios collatores ad parendum litteris dero-
gatorijs hujusmodi et decretis super illis processibus ac illorum executoribus eorum-
que mandatis et monitionibus minime teneri sed eis fìrmiter resistere et litterarum
hujusmodi executionem omnino impedire nec ratione resistentie hujusmodi censurìs
ecclesiasticis per eosdem executores et subexecutores minime inodari posse. Sicque
per quoscunque iudices et comissarios etiam causarum palatii apostolici auditores
et eosdem cardinales in quibusvis causis et instantiis sublata eis et eorum cuilibet
quavis aliter iudicandi et intcrpretandi facultate et auctoritate iudicari et diffiniri
debere. Irritum quoque et inane si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate
scienter vel ignoranter contingerit attemptari. Quochva dilectis fUiis Gneznensi, Cra-
coviensi et Wladislaviensi ac Poznaniensi et Plocensi officialibus modernis ac prò
tempore existentibus per apostolica scripta motu simili mandamus, quatenus ipsi vel
duo aut unus eorum per se vel alium seu alios presentes Iitteras et in eis contenta
quecunque ubi et quando opus fuerit ac quotiens prò parie ordinariorum collatorum
regni predictorum seu alicujus eorum desuper tuerint requisiti, solemniter publi-
cantes eisque in premissis eftìcacis defensionis presidio assistentes faciant auctoritate
nostra statutum et ordinationem et decretum nostra hujusmodi fìrmiter observari
ipsosque ordinarios collatores illis pacifice gaudere, non permittcntes eos desuper
quomodolibet per quoscunque indebite molestari. Contradictores per censuram eccle-
siasticam appellatione postposita compescendo. Non obstantibus premissis ac <. onsti-
tutionibus et ordinationibus apostolicis contrariis quibuscunque. Aut si aliquibus
communiter vel divisim ab eadem sit sede indultum quod interdici suspendi vel
excommunicari non possint per Iitteras apostolicas non iacientes plenam et expres-
sam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostri statuti ordinationis decreti et mandati in fri n-
gere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpsci il
indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se
noviter incursurum. Datum Rome apud Sanctum Petrum, anno Incarnationis domi-
nice millesimo quingentesimo decimo nono Kl. (ulii, pontilicatus nostri anno septimo. -
Basar ' de Piscia, Albergatus de Cesis.
1 si- | pei . Baltassar
256 Concordati sui benefizi in Polonia a. 1525
2. - Bulla Clementis VII.
/ dicembre 1525.
Bulla ordinai io> uni super alternativa sex mensium.
Cìemens episcopus, servus-servorum Dei, ad perpetuarli rei memoriam. Cum
singularem fidei constantiam et integritatem ac eximie devotionis affectum, quibus
charissimus in Christo rilius noster Sigismundus Polonie Rex illustris in nostro et
apostolice sedis conspectu semper claruit et continue claret, paterna meditatione
revolvimus, dignum atque debitum censemus, ut que ejus consideratione ab eadem
sede provide processerunt prompta benevolentia nostri muniminis presidio solidemus,
et ut sublato quovis ambiguitatis dispendio in sui roboris integritate ferventer1 ac
per amplius fructuosa reddantur, nostri officii partes favorabiliter extendamus. Dudum
siquidem per felicis recordationis Leonem pp. X predecessorem nostrum accepto,
quod licet diverse alternativarum littere diversis ordinariis in regno Polonie a sede
predicta emanate fuissent dictusque predecessor per diversas constitutiones suas
prelatis et aliis personis ecclesiasticis ad quas dignitatum et aliorum beneficiorum
collatio, provisio, presentatio, electio seu quevis alia dispositio pertinebat, ut de
quibusvis dignitatibus, personatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus et pre-
bendis nec non aliis beneficiis ecclesiasticis cum cura et sine cura secularibus et
regularibus ad eorum collationem provisionem, presentationem , electionem seu
quamvis aliam dispositionem pertinentibus, que in certis tunc expressis mensibus
vacare contingeret ac si a sede pretata vel legatis eius expectative gratie aut super
illis speciales vel generales reservationes non emanassent ordinaria auctoritate libere
disponere possent concessisset ac extunc quicquid secus super hiis a quoquam
quavis auctoritate scienter vel ignoranter contingeret attemptari irritum et inane
decrevisset. Nihilominus nonnulli speciales vel generales reservationes et alias gratias
in dicto regno cum derogatione et suspensione litterarum alternativarum et consti-
tutionum predictarum et alias extorserant et in dies extorquere nitebantur, quo fiebat,
ut ordinarli collatores regni hujusmodi qui Reipublice ipsius regni consiliarii existe-
bant et diversa onera sustinebant quominus eorum ordinaria auctoritate super hiis
uti vel iuxta alternativas et constitutiones predictas de beneficiis ad eorum disposi-
tionem pertinentibus personis idoneis et benemeritis providere possent impediebantur
in eorum et Reipublice regni huiusmodi prejuditium et detrimentum non modicum,
dictus predecessor motu proprio et ex certa scientia nec non consideratione prelati
Sigismundi regis tam in Lateranensi Concilio novissime celebrato quam alias quas-
cunque constitutiones suas in favorem ordinariorum editas cum irritantibus et aliis
in eis contentis decretis et clausulis innovando per suas litteras perpetuo statuit et
ordinavit ac decrevit, quod nulla beneficia ecclesiastica cum cura vel sine cura
secularia vel regularia cuiuscunque qualitatis forent in dicto regno consistentia in
mensibus ordinariis collatoribus per constitutiones alternativas aut constitutiones
predictas concessis prò tempore vacantia sub quibusvis specialibus vel generalibus
a. 1626 Concordati sui benefizi in Polonia 257
reservationibus unionibus ocpectativis et aliis gratiis mandatis et indultis quocunque
nomine censerentur et quascunque clausulas etiam derogatoriarum derogatorias ac
alternativis et constitutionibus predictis necnon litteris predecessoris huiusmodi
expresse derogantibus continentes etiam cardinalibus ac suis et prò tempore existen-
tis Romani pontiticis etiam antiquis ejt deseriptis familiaribus et aliis cujuscunque
dignitatis, status, gradus vel conditionis existentibus per eundem predecessorem et
sedem predictam prò tempore concessis et concedendis minime comprehenderentur
nec comprehendi aut illa minime acceptari possent seu deberent, sed dicti ordinarii
eollatores de1 illis dummodo dispositioni apostolice generaliter reservata et affecta
non existerent iuxta facultatem eis per alternativas et constitutiones predictas con-
cessaci ordinaria auctoritate disponere possent, perinde ac si reservationes, uniones
expectative et alie gratie mandata et indulta eum hujusmodi derogationibus nulla-
tenus emanassent aut imposterum emanarent ac nonnulla alia tunc expressa decrevit
prout in eisdem litteris plenius continetur. Cum autem sicut accepimus a nonnullis
hesitari posset an beneficia consistenza in regno hujusmodi in dictis mensibus ordi-
nariis collatoribus concessis prò tempore vacantia sub coadiutoriis ac regressibus
et accessibus etiam de consensu ipsorum beneficiorum possessorum prò tempore
concessis comprehensa censeantur et comprehendi possint, Nos ne littere Leonis
predecessoris huiusmodi eisdem ordinariis collatoribus quoad hoc minus utiles red-
dantur sed semoto huiusmodi hesitationis obstaculo votivum sortiantur effectum
providere volentes, motu simili non ad alicuius nobis super hoc oblate petitionis
instantiam, sed de nostra mera deliberatione et ex certa scientia necnon intuiti!
eiusdem Sigismundi Regis litteras Leonis predecessoris huiusmodi cum omnibus et
singulis in eis contentis clausulis auctoritate apostolica tenore presentium appro-
bamus et innovamus ac robur perpetue firmitatis obtinere decernimus. Et ad hoc
ut beneficia predicta in dicto regno consistentia etiam si canonicatus et prebende
dignitates etiam maiores post pontificales et principales personatus administrationes
vel officia etiam curata et electiva in cathedralibus etiam metropolitanis vel colle-
giatis ecclesiis et ex quavis causa etiam ratione familiaritatis continue commensa-
litatis nostre ac etiam alicuius cardinalis viventis, cujus consensus requiri deberet,
generaliter reservata fuerint, in sex mensibus videlicet Februarii, Aprilis, Iunii,
Augusti, Octobris et Decembris ordinariis per litteras alternativas aut quevis alia
privilegia et indulta apostolica, ut prefertur, concessa et concedenda prò tempore
vacantia sub hujusmodi coadiutoris,2 coadjutorum deputationibus ac regressibus et
accessibus per nos et Romanum Pontificem pio tempore existentem ac sedem
eandem etiam de consensu possessorum beneficiorum eorundem sub quibuscunque
tenoribus et formis ac cum predictis et quibusvis aliis clausulis et decretis prò
tempore concessis minime comprehendi nec comprehensa censeri, sed ipsos ordi-
narios eollatores de illis in eisdem Februarii, Aprilis, Junii, Augusti, Octobris et
Decembris mensibus hujusmodi coadjutoris- ac regressibus ingressibus et accessibus
non obstantibus, etiam si beneficia ipsa in Romana Curia vel extra eam litigiosa
existant dummodo lis super illis mota seu pendens vera et legitime introducta non
Bbzeztnski : dum
« coadiutoriis '-
258 Concordati sui benefizi in Polonia a. 1625
fuerit perinde ac si coadiutorie regressus ingressus et accessus hujusmodi concessi
et illa litigiosa non existerent, libere providere, ac alias disponere possint, quodque
omnes et singuli coadjutorie, regressus ingressus et accessus etiam de consensu
possessorum beneficiorum hujusmodi aut etiam cum derogatione Leonis predeces-
soris hujusmodi et presentium litterarum ac alternativarum etiam constitutionum
predictarum prò tempore concessi, nisi etiam ipsius Sigismundi et prò tempore
existentis Polonie regis et loci ordinarli ac capituli illius ecclesie in qua beneficium
hujusmodi fuerit ad id expressus accesserit assensus nullius roboris vel momenti
existant auctoritate et tenore predictis extendimus et ampliamus, ac quod dicti sex
menses, Februarius, Aprilis, Iunius, Augustus, October et December perpetuis
futuris temporibus ordinariis collatoribus regni hujusmodi concessi et reliqui sex
menses diete sedi et prò tempore existenti Romano Pontifici reservati existant et
esse censeantur. Quodque et Leonis predecessoris hujusmodi ac presentes littere sub
quibuscunque revocationibus generalibus vel specialibus ac cancellane apostolice
regulis hactenus etiam per pie memorie Adrianum Papam Sextum similiter prede-
cessorem nostrum editis minime comprehense fuerint nec sint, neque comprehense
fuisse aut esse censeri, nec in genere vel in specie revocari, suspendi vel alias
quomodolibet alterari possint semper valide et efficaces existant perinde ac si
hujusmodi revocationes, constitutiones et regule etiam per nos non emanassent nec
imposterum per Romanum Pontificem prò tempore existentem et sedem eandem
emanarent ac vim validi pacti et contractus ac statuti inter nos et sedem predictam
ac dictos ordinarios collatores initi et iurati habeant collationesque per nos et
Romanum pontificem in dictis mensibus ordinariis concessis huiusmodi prò tempore
iactas nullas et invalidas nulliusque roboris vel momenti existere ac eisdem Leonis
predecessoris prefati et presentibus litteris nec non in eis contentis per generalem
non obstantibus litteris alternativarum et indultis, ordinariis collatoribus regni pre-
dica super conferendis beneficiis ecclesiasticis in mensibus alternatis prò tempore
vacantibus concessis, aut quascunque alias speciales vel generales etiam derogato-
riarum derogatorias ac efficaciores et insolitas clausulas prò tempore concessas
nullatenus derogari posse nec derogatum censeri, nisi in supplicatione desuper nostra
et prò tempore existentis Romani pontiiicis manu signata, de singulis litteris hujus-
modi et illarum date ac pontificatus et causa propter quam illis derogatur specialis)
specifica, individua et expressa mentio facta fuerit et aliter facte derogationes nemini
suffragentur. Et quoties presentibus derogari contigerit toties illorum revalidatio de
novo et sub quacunque data per regem et ordinarios prefatos et illos de quorum
interesse ageretur eligenda expediri possit. Et sic et non aliter in premissis omnibus
et singulis per quoscunque judices et commissarios quavis auctoritate tungentes
sublata eis quavis aliter judicandi et interpretandi facultate et auctoritate iudicari
et diffiniri debere ac quicquid secus super hiis a quoquam etiam per nos quavis
auctoritate contigerit attemptari irritum et inane decernimus. Mandantes summiste
prò tempore existenti sub exeommunicationis late sententie pena, ut litteras reva-
lidationis presentium sub data per interesse habentem eligenda sine alia supplica-
tione seu nostra ac Romani pontificis prò tempore existentis licentia expediat ad
omnem interesse habentis requisitionem. Quocirca venerabilibus fratribus nostris
archiepiscopo Leopoliensi et episcopo Olomucensi ac dilecto filio scolastico Craco-
a. 1525 Concordati sui benefizi in Polonia 259
viensi per apostolica scripta motu simili mandamus, quatenus ipsi vel duo aut unus
eorum per se vel alium aut alios presentes litteras et in eis contenta quecunque
ubi et quando opus fuerit ac quotiens prò parte ordinariorum predictorum seu ali-
cujus eorum desuper fuerint requisiti solenniter publicantes eisque in premissis effi-
cacis defensionis presidio assistentes, faciant auctoritate nostra presentes litteras et
in eis contenta quecunque huiusmodi firmiter observari ipsosque ordinarios collatores
illis pacifice gaudere non permittentes eos desuper per quoscunque contra earun-
dem litterarum tenorem quomodolibet molestari. Contradictores per censuram ecele-
siasticam auctoritate nostra appellatione postposita compescendo. Non obstantibus
premissis ac constitutionibus et ordinationibus apostolicis quodque dicti ordinarli
seu eorum aliqui de regulis cancellane apostolice notitiam forsan non habentes seu
alias in mensibus sedi predicte reservatis videlicet Ianuarii, Martii, Mail, Iulii, Septem-
bris et Novembris aliquas personas ecclesiasticas ad aliqua beneficia presentarunt
seu in illis instituerunt aut de illis providerunt vel ea commendarunt nec non
omnibus illis que prefatus predecessor in dictis suis litteris voluit non obstare con-
trariis quibuscunque. Aut si aliquibus comuniter vel divisim a dieta sit sede indul-
tum quod interdici suspendi vel exeommunicari non possint per litteras apostolicas
non facientes plenam et expressam ac deverbo ad verbum de indulto hujusmodi
mentionem. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre approbationis
innovationis decreti extentionis ampliationis et mandati infringere vel ei ausu teme-
rario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit indignationem omnipo-
tentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum,
Datum Rome apud Sanctum Petrum Anno Incarnationis dominice millesimo quin-
gentesimo vicesimo quinto Kalendis Decembris, pontiricatus nostri anno tertio.
Bernardus Gabrielis.
A. Nerlius.
3. - Copia supplicationum ' expeditarum in favorem ordinariorum Regni
Poloniae.
Beatissime Pater. Dudum per felicis recordationis Leonem Papam decimum S. V.
predecessorem accepto quod licet...- Supplicat humiliter S. V. prefatus Sigismundus
rex, quatenus ne littere predicte quo ad hoc eisdem ordinariis minus utiles red-
dantur in premissis oportune provideat, quod etiam beneficia predata in dicto regno
consistentia, et mensibus ordinariis ut prefertur concessis prò tempore vacancia sub
huiusmodi coadiutoriis et coadiutorum deputationibus ac regressibus, ingressibus et
accessibus per S. V. et sedem eandem eorundem etiam de consensu possessorum
ipsorum benefìciorum sub quibusvis tenoribus et formis et cum predictis et quibusvis
aliis clausulis et decretis prò tempore concessis minime comprehendi nec compre-
hensa censeri sed ipsos ordinarios collatores de illis in eisdem mensibus huiusmodi
coadiutoriis non obstantibus ac etiam de litigiosis in Curia Romana vel extra eam si
Brzp/ nski : . supplicationi:
V p, 255, ì. Il -^.
260 Concordati siti benefizi in Polonia a. 1525
lis super illis mota seu pendens vera et legitime introducta non fuerit perinde ac si
coadiutorie regressus ingressus et aecessus huiusmodi concessi et illa litigiosa non
essent libere providere et alias1 disponere posse ac omnes et singulas coadiutorias,
regressus, ingressus et aecessus, etiam de consensu possessorum aut etiam cum
derogacione predictarum, et desuper conficiendarum litterarum ac alternativarum
et constitutionum predictarum prò tempore concessis, nisi etiam regis Polonie prò
tempore existentis et loci ordinarli ac capituli illius ecclesiae in qua beneficium huius-
modi fuerit ad id expressus accesserit assensus nullius roboris vel momenti existere
et sic iudicari debere sublata etc. ... 2 irritum quoque declarare et decernere, seu
etiam priores literas cum singulis in eis contentis clausulis ad hoc extendere et
ampliare dignemini de gracia speciali. Non obstantibus constitutionibus et ordina-
cionibus apostolicis, statutis etc. Nec non omnibus illis, que in dictis litteris voluit
non obstare ceterisque contrariis quibuscunque cum clausulis oportunis. Fiat ut
petitur.
Et cum absolutione a censuris ad effectum etc. et cum decreto de declaracione
extensione et ampliacione de et prò omnibus predictis latissime extendendo: perpetuo
in forma graciosa et cum deputacionum exempt. oportuna etiam sub censure. Et
quod premissorum omnium et singulorum etiam tenores dictarum litterarum et alio-
rum necessariorum major et verior specificatio fieri possit in litteris. Et quoque
littere duntaxat desuper expediantur de confirmacione, approbacione et innovacione
litterarum Leonis pape, et aliorum pontifìcum illarum extensione, quod de cetero
non concedantur regressus et aecessus ac3 coadjutorie, etiam de consensu ad digni-
tates etiam majores et principales cathedralium et metropolitanarum sine consensu
archiepiscopi, episcoporum et capitulorum earundem ecclesiarum Collegiatarum vero
ecclesiarum sine consensu capituli. Fiat.
Dat. Rome apud S. Petrum sexto Kal. Aprii. Anno secundo.4
Alia copia ad instanciam Regis impetrata in qua conceduntur ea que continentur
et concordata ad regnum Polonie etc. Ad Clementem VII Papam. Pater sancte pro-
pter clausulam in fine clausularum preinserte supplicationis in signatura illius1' addi-
tano videlicet, quod littere desuper expediantur de approbacione, confirmacione et
innovacione litterarum Leonis praedecessoris, et aliorum pontifìcum et illarum
extensione, quod de cetero non concedantur regressus, aecessus et coadiutorie, etiam
de consensu, ad dignitates etiam majores et principales cathedralium et metropoli-
tanarum sine consensu archiepiscopi, episcoporum, capitulorum earundem ecclesia-
rum collegiatarum vero ecclesiarum sine consensu capituli a nonnullis hesitatum,
an litere apostolice super praeinserta conficiende, cum decreto quod beneficia dicti
regni in mensibus ordinariis concessis predicta prò tempore vacancia sub coadiu-
tore ac regressibus et accessibus etiam de consensu possessorum prò tempore con-
cessis non comprehendatur et aliis decretis et clausulis in ipsa preinserta supplica-
tone appositi expediri possint. Ne igitur ordinarli collatores dicti regni quominus
1 Bkzbzinski adii, .ram e aggiunge ilei punti, che. confrontando il lesto a p. 258 1.2, parrebbero superflui.
• Cfr., f'jrse. p. 258, I. 3H.
Hi i/isski : . od •.
' 27 mano 1525.
' BsiEZIMSIU ■ illus i.
a. 1525 Concordati sui benefizi in Polonia 2bl
facultatibus et alternati vis eis concessis plenarie uti possint, propterea impediantur.
Supplicat humiliter S. V. idem Sigismundus rex, quatenus in premissis opportune
provideat, quod canonieatus et prebende, dignitates etiam majores et prineipales
personatus administrationes vel officia, etiam curata et electiva in cathcdralibus et
metropolitanis vel collegiatis ecclesiis fuerint in sex mensibus videlicet Februarii,
Aprilis, Iunii, Augusti, Octobris et Decembris ordinariis per litteras alternativarum
aut quevis alia privilegia et indulta apostolica, ut prefertur concessis et concedendis
prò tempore vacancia sub huiusmodi coadiutoriis et coadiutorum deputacionibus ac
regressibus, ingressibus et accessibus per S. V. et sedem eandem etiam de consensu
possessorurri ipsorum beneficiorum sub quibuscunque tenoribus et formis ac predictis
et quibusvis aliis clausulis et decretis prò tempore concessis minime comprehendi ...'
aut etiam cum derogacione privilegiorum et desuper conficiendarum litterarum ac
alternativarum etiam constitutionum predictarum prò tempore concessis nisi etiam
regis Polonie prò tempore existentis et loci ordinarii ac capituli illius ecclesie in qua
beneficium huiusmodi fuerit ad id expressus accesserit assensus nullius roboris vel
momenti existant... - ipsique ordinarii collatores dicti regni, quo ad hoc etiam con-
cordatis nacionis germanice cum sede apostolica, ut potiri et gaudere poterint et
possent ac debeant, quodque predecessoris huiusmodi et desuper conficiende littere
sub quibuscunque revocationibus generalibus vel specialibus ac cancellarle apostolice
regulis hactenus etiam per pie memorie Adrianum Papam VI S. V. predecessorem
editis minime comprehensis, minime fuerunt nec sunt neque comprehensas fuisse aut
esse censeri neque in genere vel in specie revocari, suspendi vel aliter quomodo-
libet alterari sed semper valide et efficaces existant. Etiam perinde ac si huiusmodi
revocationes constitutiones regule non emanassent nec imposterum emanarent ac
si existentis pacti et contractus3 ac statuti inter nos et sedem predictam, ac dictos
ordinarios collatores initi et iurati 4 habeantur et sic judicari debeant. Sublata
etiam etc. Irritum quoque etc. decernere ac literas in quibus etiam decreta huius-
modi latissime extendi possint, alias iuxta preinserte supplicationis tenorem expe-
diri mandare de gracia speciali. Non obstantibus premissis ac quod dicti ordinarii..."
ceterisque contrariis quibuscunque cum clausulis preinsertis et aliis consuetis et
oportunis. Fiat ut petitur.
Et quod ad premissa omnia littere etiam dentur de extensione concordatorum
predictorum ad regem Polonie. Fiat. Dat. Rome apud S. Petrum Kal. Decembr.
anno tercio.6
Da J. Brzezinski, O konkordatach Stolicy Apostolskicj e Polska w X VI uieku in
Rospraxvy Akademii Umiejctnosci di Cracovia, sez. storico-filos., Serie II, t. V, W Krako-
wie 1894, 284-292.
> V. r. '.'57. 1, 38.
- V. p. 2.r-.8, 1.8.
'Brzezinski: contractatus ».
4 Brzezinski : i iterati (?) • ; v. p. 258, 1. '-"-'.
V. p. -2b'\ 1. 10.
• 1 dicembre 1525.
262 Concordato tra i due Fori in Milano a. 1616
XXXVI.
CONCORDATO TRA IL FORO ECCLESIASTICO E IL LAICO IN MILANO
CONFERMATO DA PAPA PAOLO V.
2 giugno 1615.
Paulus PP. V.
Dilecte fili noster, salutem et Apostolicam benedictionem. Expositum nobis nuper
fuit prò parte tua, et dilecti filii nobilis viri Petri de Toledo Osorii Status Mediolani
prò carissimo in Christo filio nostro Philippo Hispaniarum Rege Catholico Guberna-
toris, ' quod praetendente Promotore Fiscali Ecclesiae Mediolanensis posse, etiam ex
antiquissima consuetudine, ab Ecclesiasticis indistincte trahi laicos ad Ecclesiasticum
forum, quacunque ageretur actione vel remedio, et tam respectu bonorum Ecclesiasti-
corum, quam respectu laicalium vel patrimonialium, etiam priuatiue ad forum seculare,
nec non Ecclesiasticos Judices exequi posse in laicorum personis et bonis etiam immo-
bilibus per proprios et alienos executores; Regii autem Fisci Procuratore in dicto
Statu Mediolanensi consuetudinem huiusmodi negante, quin immo aliam consuetudinem
contrariam allegante, fuisse videlicet ab antiquissimo tempore obseruatum, ut Eccle-
siastici forum rei sequerentur, et executio in bonis et personis laicorum non nisi cum
secularis brachii inuocatione fieret, nonnullisque aliis exortis jurisdictionalibus contro-
versiis, illae demum in urbe et coram Venerabili fratre nostro Benedicto Episcopo
Sabinensi Justiniano, ac dilectis filiis nostris Joanne Garcia Sanctorum Quatuor Coro-
natorum Millino, Marcello Sanctorum Quinci et Julittae Lantes, Fabricio Sancti Augu-
stini Verallo et Horatio Sancti Saluatoris in Lauro titulorum Presbyteris Cardinalibus
Lancellotto respectiue nuncupatis, per nos ad hoc specialiter deputatis agitatae fue-
rint, et sub die secunda Junii mdcxv conclusa infrascripta concordia si et quatenus
a praefato Philippo Rege approbaretur, ac a nobis confirmaretur, ita tamen ut in
primis fieret reuocatio omnium proclamationum et edictorum conditorum seu edi-
torum a Ministris Jurisdictionis Ecclesiasticae vel Secularis, quibus Notarli, Procu-
ratores et litigantes directe vel indirecte possent retrahi ab agitandis causis in uno
vel altero foro respectiue ad illa pertinentibus, prout in scriptura desuper confecta
plenius continetur, tenoris huiusmodi. Concordia inter Forum Archiepiscopale et
Forum Seculare Mediolani super controuersia exorta, occasione consuetudinis tra-
hendi Laicos ad Forum Ecclesiasticum. Caput primum. Quando Ecclesia, Clerici,
seu personae Ecclesiasticae agunt prò quibuscumque bonis Ecclesiasticis, mobilibus,
se mouentibus, immobilibus et juribus, seu quouis titulo siue universali, siue parti-
culari, siue inter viuos, siue ex ultima voluntate, vel alias quomodolibet ad Eccle-
siam, Clericos, seu personas Ecclesiasticas uti tales spectantibus et pertinentibus,
siue agant actione personali, reali, mixta, in rem scripta, vel alia quacumque, tam
in possessorio, quam in petitorio, etiam si laicus probabiliter neget ea bona, jura et
1 Sala: t Gubcrnatori >.
a. 1615 Concordato tra i due Fon in Milano 263
ut supra esse Ecclesiae vel ut supra, aut ad eam, et ut supra spedare et pertinere,
agere possint centra laicos tam in foro Ecclesiastico, quam in Seculari, prout ipsis
placuerit. Caput secundum. Circa actionem hypothecariam, extra materiam legato-
rum piorum, relinquatur dispositioni juris communis. Caput tertium. Excipiuntur
causae, quas moueri contigerit per Ecclesiam vel Clericos vigore nouarum Constiti!
tionum, et nouarum Bullarum Pontitìciarum editarum vel edendarum; nam hoc casu
agendum erit coram eo Judice, ad quem de jure communi vel alias circumscripta
tantum consuetudine, cognitio illius causae spectabit; Bulla tamen Pii Quinti contra
illegitimos modcretur seu restringatur, ut in emphyteusibus et feudis Ecclesiasticis
factis, seu .concessis ante dictam Bullam possint illegitimi succedere secundum
dispositionem juris communis. Caput ouartum. Excipiuntur etiam causae, in quibus
Ecclesiae seu Monasteria praetenderent aliquam haereditatem alieni Monacho seu
Moniali, seu cujusuis Ordinis Regulari personae ab intestato delatam ; eo cnim casu
agendum erit coram Judice seculari tantum, tam in possessorio quam in petitorio.
Caput quintum. Si vero Ecclesia, Clerici, seu personae Ecclesiasticae agere voluci int
ad consecutionem primitiarum, decimarum et aliarum Ecclesiasticarum obuentionum,
seu legatorum piorum, fructuum, pensionum, vel fictorum simplicium, aut fictorum
perpetuorum seu libellariorum, et censuum ac dependentium, contra laicos condu-
ctores, colonos, emphyteutas, libellarios, pensionarios, ccnsuarios seu alias ex prae-
missis causis debitores Ecclesiae, Clerici, seu personarum Ecclesiasticarum uti talium
ut supra, agere possint tam in foro Ecclesiae quam in seculari, et hoc indistincte,
siue de credito constet per scripturam publicam vel privatam, siue non: quod si
agere voluerint contra alios debitores, puta, ex causa mutui, depositi, aut pretii rei
Ecclesiasticae venditae, aut quacunque alia ex causa, possint, si velint, pariter agere
contra laicos tam in uno quam in alio foro, dummodo constet de credito per publi-
cum instrumentum, vel scripturam priuatam subscriptam manu debitoris vel alte-
rius de illius mandato, saluis tamen iis privilegiis, quae Ecclesiae et Ecclesiasticis
personis respectu fori de jure communi competunt prò conueniendis laicis in foro
Ecclesiastico. Caput sextum. Quo vero ad bona patrimonialia vel laicalia Clericorum,
seu personarum Ecclesiasticarum gaudentium fori privilegio, si hujusmodi personae
agant de consequenda vel recuperanda quantitate pecuniarum, fructuum, mobilium,
se mouentium, vel his similium, quacunque ex causa tam inter viuos, quam ex
ultima voluntate ad eas quomodolibet spectantium et pertinentium vel eis debito-
rum, possint agere contra quoscumque laicos debitores ex praefatis causis in foro
Ecclesiastico, modo tamen de credito constet per publicum instrumentum, vel scri-
pturam subscriptam manu debitoris aut alterius de illius mandato; cum declara-
tione, ' quod ex speciali concessione Sanctissimi appellationes in dictis causis patri-
monialibus non e ommittantur extra Statum Mediolani, nisi summa petita excedat
valorem aureorum duorum mille; et quod actiones redditionis rationis, mercimonii,
institoriae, tutelae, et similes incertae et generales occasione patrimonialium seu
laicalium deducantur in foro seculari contra laicos. Caput septimum. Ubi vero Cle-
ricus seu persona Ecclesiastica agit contra laicum ad aliquam rem laicalem vel
patrimonialem ex iis, quae prò immobilibus reputantur, puta, domum, fundum, jura
i Sala : < declatione >.
264 Concordato tra i due Fori in Milano n. 1615
aquarum, seruitutem, dominium, proprietatem census, vel proprietatem redditus et
his similia, quacunque actione agat, conueniat laicos in foro seculari tam in petitorio,
quam in possessorio; idem si ex causa patrimoniali agat petitione haereditatis ad
uniuersam haereditatem seu eius partem tam ex testamento, quam ab intestato.
Caput octavum. In omnibus supradictis1 causis illud observandum est, ut semper
judicium in eo foro finenti accipiat, in quo coeptum fuerit. Praeterea si Clericus, vel
Ecclesia, vel Ecclesiastica persona agere voluerit ex jure cesso a laico, si titulus ces-
sionis sit principalis et non accessorius alicui alii titillo vel contractui, puta, vendi-
tionis, transactionis, donationis vel aliorum, in quibus titulus cessionis accessorie
veniat, agendum erit in foro seculari, et hoc ne in fraudem fori secularis fiant ces-
siones ad fauorem Ecclesiae et Ecclesiasticarum personarum. Caput nonum. Et quod
per hanc concordiam, respectu fori, non intelligatur derogatimi priuilegio Fisci, ila
ut omnes causae Fiscales cognoscantur, et in eis bonorum appraehensiones ac liqui-
dationes fiant per illud Tribunal, ad quod spectant, seruatis priuilegiis Fisco compe-
tentibus. Caput decimum. Circa brachium seculare, quo ad sententias per Judices
Ecclesiasticos in Statu et Prouincia Mediolani latas in bonis Ecclesiasticis, seu ad
Ecclesiam, Clericos, personasue Ecclesiasticas uti tales pertinentibus, vel aliis Eccle-
siae, vel ut supra adjudicatis mobilibus, immobilibus et aliis, de quibus in primo
capite, executio fieri possit sine inuocatione brachii secularis cum familia armata
solita Archiepiscopi. Verum executio, de qua in hoc capite, restringatur ad Judices
Ecclesiasticos Mediolani, ita tamen ut si causae ad forum eiusdem Ecclesiae Medio-
lanensis quomodolibet spectantes, per appellationem, aut per auocationem, vel aliis
modis fuerint devolutae, Tiut introductae coram Judicibus Ecclesiasticis aliarum
Ciuitatum Status aut Prouincie Mediolani, executio nihilominus fieri possit sine
inuocatione brachii secularis juxta hujus capitis formam. Caput undecimum. In actio-
nibus personalibus contra laicos debitores Ecclesiae, Clerici, seu personarum Eccle-
siasticarum uti talium, prout in quinto capite, possit fieri quaeuis executio in bonis
mobilibus laicorum sine inuocatione brachii secularis; at in immobilibus laicalibus
non fiat sine inuocatione brachii secularis, quod concedi debeat seruata dispositione
juris communis. In actionibus vero personalibus ex causa patrimoniali, de quibus in
sexto capite, possit fieri executio in bonis mobilibus laicalibus sine inuocatione bra-
chii usque ad summam aureorum ducentum, et non ultra; in immobilibus autem
non fiat sine inuocatione brachii ut supra. In executione vero per capturam per-
sonae debitorum brachium seculare non inuocetur contra debitores Ecclesiae, Cle-
rici, seu personarum Ecclesiasticarum uti talium, de quibus in dicto quinto capite;
at illud omnino inuocetur respectu debitorum ex causa patrimonialium, de quibus
in dicto sexto capite. Et amplius restringatur executio ad Judices Ecclesiasticos
Mediolani cum declaratione in omnibus et per omnia, prout in capite decimo. Caput
duodecimum. In causis criminalibus mixti fori possit Judex Ecclesiasticus procedere
contra laicos, eos distringere et condemnare, ac contra eorum personas exequi absque
inuocatione brachii secularis, nec non etiam exequi possit in eorum bonis mobilibus
usque ad summam aureorum ducentum et non ultra absque eadem brachii inuo-
catione ;at in immobilibus non liceat sine brachio seculari, salua praeuentione, juxta
Brcv. 604; • suprascriptis >.
;i. 1615 Concordato tra i due Fori in Milano 265
juris communis dispositionem. Et hoc quo ad Judices intelligatur cum restrictione
et declaratione, de qua in decimo, et repetita in praecedente capite. Caput deci-
mici iertium. Circa Virgines Varisii, dignis de causis et respectibus permittatur
earum Collegium prout antea, etiam sub nomine et cum invocatione Sancti vel
Sanctae, reseruata Archiepiscopo correctione et jurisdictione circa approbationem
regulae, et in respicientibus cultum divinum, salutoni animarum, et legatorum pio-
rum dispensationem et executionem; circa quam tamen executionem legatorum
piorum respectu fori secularis seruetur juris communis dispositio; ita tamen, ut ex
hoc capite nullum desumatur exemplum, nec aliquid inferri unquam possit ad alium
quempiam casum prò una vel altera parte. Caput decimumquartum. Circa oftìcium
Oeconomatus, tollantur abusus Oeconomi, prout de eis constiterit. Caput ultimum.
Haec autem concordia intelligatur facta, si et quatenus approbetur a Sua Sancti
tate et Sua Regia Maiestate, et non aliter: ita tamen, ut in primis fiat utrinque reuo-
catio omnium proclamatum et edictorum conditorum seu edictorums a Ministris
luri^dictionis Ecclesiasticae vel Secularis, quibus Notarii, Procuratores et litiganti, s
directe vel per indirectum possent retrahi ab agitandis causis in uno vel altero foro
respectiue ad illa pertinentibus.
Datum Romae die Martis secunda Junii MDCXV.
Fed. Card. Borromaeus Archiep. Mediol.
Don Pedro de Toledo Osorio.'
Cum autem,- sicut eadem expositio subjungebat, praefatus Philippus Rex post-
modum dictam Concordiam approbauerit, praefatus vero Petrus, etiam ex speciali
eiusdem Philippi Regis mandato, ac tu quoque juxta ipsius Concordiae formam prò
clamata et edicta reuocaueritis, 3 ac ideo concordiam ipsam a Nobis et Sancta Sede
Apostolica confirmari, ac alias, ut infra, opportune prouideri desideretis; Nos de prae-
mi^is piene informati, iis, quae ad sedandas praesertim inter Ecclesias et seculares
Principes controversias pertinent, libenter annuentes, supplicationibus tam tuo, quam
dicti Petri nominibus nobis super hoc humiliter porrectis inclinati, Concordiam piai.
fatam a Benedicto Episcopo, ac Jeanne Garcia, .Marcello, Fabricio et Horatio Cardi-
nalibus praefatis mature et diligenter examinatam, deque eorundem Cardinalium
Consilio, ex certa scientia ac de Apostolicae potestatis plenitudine, tenore praesen-
tium confirmamus, illique perpetuae et inuiolabilis Apostolicae nrmitatis robur adji-
cimus, ac omnes et singulos tam juris quam facti, et quosuis alios etiam quantumuis
substantiales defectus, si qui desuper quomodolibet interuenerint, supplemus; decer-
nentes Concordiam praefatam, ac praesentes litteras, et in eis contenta quaecumque
semper et perpetuo valida, firma et efficacia fore et esse, ac ab omnibus et singulis,
ad quos spectat et prò tempore quomodolibet spectabit, inuiolabiliter obseruari; sic-
que per quoscumque Judices ordinarios et delegatos, etiam causarum Palatii Apo-
stolici Auditores, ac S. R. E. Cardinales etiam de latere Legatos, in quauis causa
et instantia, sublata eis et eorum cuilibet quauis aliter judicandi et interpretandi
facultate et auctoritate, judicari et diffiniri debere, ac irritum et inane, si secus super
1 Sei . Brev. 604 um. « Datum • Osorio ».
- Sala: ante .
3 Le approvazioni regie e le revoche presso Saia 100-103.
266 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1630
his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Non
obstantibus praemissis, ac constitutionibus et ordinationibus Apostolicis, priuilegiis
quoque, indultis et litteris Apostolicis, quibusuis personis sub quibuscunque teno-
ribus et formis, aliisque efficacioribus et insolitis clausulis irritantibus, et aliis decretis
in genere vel in specie, ac alias in contrarium praemissorum quomodolibet con-
cessis, confìrmatis et innouatis; quibus omnibus et singulis, eorum tenores praesen-
tibus pio piene et sufficienter expressis et ad verbum insertis habentes, illis alias in
suo robore permansuris, hac vice dumtaxat specialiter et expresse derogamus, cae-
terisque contrariis quibuscunque. Datum Romae apud Sanctam Mariani Majorem sub
annulo Piscatoris die va Octobris mdcxvii. Pontificatus nostri anno decimotertio.
Si Srho placuerit poterit expediri. '
Benedictus Card. Iustinianus episcopus Sab.
Jo. Garsia Card. Millinus.
Ego M. Card. Lantes
F. Card. Verallus.
Hor. Card. Lancellottus.
S. Card. Sanctae Susannae.2
A tergo. Dilecto /ìlio nostro Federico Tituli Sanctae Marine Angelorum in
Thermis Presbytero Cardinali Borromaeo nnneupato, Ecclesiae Mediolanensis ex
concessione et dispensattòne Apostolica Praesnli.
Da A. Sala, Documenti circa la vita e le gesta di S. Carlo Borromeo II, Milano 1857,
97-100 (il concordato), 104 s. (il Breve con la dicitura « Hic insertus » età), collazionata la
minuta in Sec. Brev. 604 (Archivio della Segreteria dei Brevi), f. 356r 360T, ove il concor-
dato sta al posto debito entro il Breve. A f. 361" si legge: «Smus mandavit subscribi ab
Illrhis D. Card. », poi in linea trasversale: «9. Ianuarii 1618. S.° placuit expediri».
XXXVII.
CONVENZIONE SUI BENI ECCLESIASTICI IN BOEMIA.
30 marzo 1630.
Nos Ferdinandus II. Divina t'avente Clementia Electus Romanorum Imperator
sL-mper Augustus, ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae et Scia
voniae Rex, Archi-Dux Austriae, Dux Burgundiae, Brabantiae, Stiriae, Carinthiae
Carniolae, : Marchio Moraviae, Dux Lucemburgiae, ac inferioris et superioris Sile
siae, 4 Wirtenbergae et Tekkae, Princeps Sveviae, r' Comes Habspurgi, Tyrolis, Fer
rettis, Kiburgi et Goritiae, Landgravius Alsatiae, Marchio sacri Romani Imperii
■ in. . Si exp< Jn i
E l'unica sottoscrizione data dal Sala.
'1 Du Mont om. Brabantiae -Carniolae •.
• Du M«m add. Brabantiae, Stiriae, Carinthiae, Carnioliae .
» Du Moni add. • Marchio inferioris et superioris Lusatiae >.
a. 1630 Convenzione ^ui Inni ecclesiastici in Boemia 'Iti!
Burgoviae, ar superioris et inferioris Lusatiae, ' Dominus Marchine Sclavonicae, -
Portus Naonis et Salinarum. Ad perpetuarti rei memoriam, recognoscimus et tenore
praesentium notum facimus, omnibus et singulis quorum interest. Cum praeteritis
temporibus, superiore videlicet proximo, eoque quod illud antecessit saeculo, perni-
ciosis quibusdam in haereditario nostro Regno Bohemiae, partim ibidem natis,
partim aliunde illatis erroribus ac haeresibus multa bona Ecclesiastica, tam mobilia,
quam stabilia, cum eorundem pertinentiis, aliisque Juribus in eodem Regno, qua
errore, qua injuria variorum, tum hominum, tum temporum alienari, et in Secula-
rium manus devenire, variisque distractionibus et alienationibus, ab uno in alios,
aliosque deinceps Possessores transferri ac devolvi contigerit, de quibus unicuique
pretendenti Jus, vel dicere vel reddere admodum sit difficile et obnoxium multis
ac dispendiosis Litibus et altercationibus opus, re S. D. N. Urbanum divina Provi-
dentia S. Rom. ac universalis Ecclesiae, hujus nominis octavum, Summum Pontini-
ceni et Nos inter communicata et perpensa maturaque, ac quod res ista dcsiderabat,
non semel repetita utrinque desuper deliberatione, et Consilio, ita inter suam San-
ctitatem tanquam summum et universalem in Tetris Christi Domini nostri Vica-
rium et Ecclesiae, ut praefertur, Pontificem, et Nos, tanquam hereditarium Bohemiae
Regem, utrinque prò Nobis et Successoribus nostris, futuris scilicet summis Eccle-
siae Pontificibus, nec non et successuris Regibus Bohemiae Haeredibus et Succes-
soribus nostris quibuscunque, in perpetuum ita convenit, ut :) certa quaedam firma
ac stabilis Transactio et Conventio, de et super ejusmodi Bonis, Juribus ac Reditibus
fieref. Cui rei cum sua Sanctitas, jam ante septimo scilicet Julii, Anni elapsi pro-
ximi, suos Plenipotentiarios, Mandatarios, videlicet Reverendissimum in Christo
Patrem, Dominum Ernestum Adalbertum S. R. E. Cardinalem ab Harrach, Archie-
piscopum Pragensem, intimum Consiliarium, Amicum et Principem nostrum Cha-
rissimum, et Reverend. in Christo Patrem Dominum foannem Baptistam S. R. E.
Presb. Cardinalem Pallotum nuncupatum Archiepiscopum Thessalonicensem , ac
suae Sanctitatis et S. Sedis Apostolicae, per Germaniam, Hungariam, Bohemiam,
Styriam, Carinthiam, Croatiam, universumque Imperii districtum, cum facultate
Legati de Latere Nuncium, apud Nos residentem, Amicum nostrum Charissimum,
suo ac praedictac sanctae Sedis nomine, prò universo praefati Regni nostri Bohe-
miae Clero constituisset: Nos quoque ex nostra parte tanquam haereditarius Bohe-
miae Rex, Nostros ad hoc negotium transigendum Plenipotentiarios Mandatarios, sub
dato decimo sexto Februarii, ineuntis 4 hujus anni Consiliarium arcanum actualem
et Camerarium Nostrum Maximilianum, Comitem de Trautmannsdorf, Baronem de
Gleichenberg, Negati, Burgau, et Tatzenbach, in Bischofsteinitz, Mirschau, etTschiec-
ziowicz;' Guilielmum quoque Comitem Slavata Gubernatorem Domus Novidonensis
de Chlum et Koschenberg," Dominum in Neuhaus, Platz, Roschenberg et Teltzch,
Hypothecarium Possessorem Dominii Melnicensis, Consiliarium arcanum, actualem
In .Moni om. • ac - Lusatiae >.
Di Uont: t Dominus Marchiai. Sclavoni;
Di Mont: • et ■.
Di Moni : injuiHtis »:
Di Moni T~Lheizowie/ >.
Di Homi : ai- Chlumcz. Koschuoberg »
2hS Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1630
Camerarium, nostrumque ut Regis in haereditario nostro Bohemiae Regno supre-
mum Cancellarium, ncc non supremum quoque ' in eodem Regno haereditarium Pin-
cernam, tum et Ottonem, liberum Baronem de Nostitz2 in Falckenaw, Heinrichsgrun,
Schiocha et Linaw, Consiliarium Imperialem, Aulicum Camerarium, nec non Germa-
nicum in haereditario nostro Regno Bohemiae Vice-Cancellarium Nostrum, consti-
tuimus; Qui constituti utrinque Plenipotentiarii Mandatarii convenientes vigore
datarum Potentiarum ac Mandatorum in negotio praememorato de et super Bonis,
Juribus et Reditibus, ejusmodi Transactionem sive Conventionem firmam, stabilem et
perpetuam fecerunt, eamque ritu et solennitatibus solitis observatis, erecto desuper
Instrumento, in eum, qui sequitur modum, formamque Litteris consignari ac per-
scribi :' curarunt.
In nomine Domini Amen. Cum recuperato Regno Bohemiae ex singulari Dei
beneficio per Sacram Caesaream Majestatem, Serenissimum ac Invictissimum Prin
cipem, ■' Dominum, D. Ferdinandum, hujus Nominis secundum, Romanorum Regem
in Imperatorem electum, eundemque dictae Bohemiae Regem, ac omnibus haeresum
Ministris inde ejectis, Catholicaeque Religionis Cultu, et exercitio inibi restituto, prò
parte Ecclesiasticorum ' dicti Regni, multae quidem, ut asseritur, praetensiones et
controversiae, contra et adversus Reges et Cameram dicti Regni, et quam plures
ejusdem Regni Duces, Principes, Comites, Barones, Equites, Nobiles, Civitates, Com-
munitates, et alios quoscunque Subditos Regni, bona Ecclesiastica in dicto Regno
possidentes, (Possessionatos vulgo nuncupatos)de et super eorundem honorum Eccle-
siasticorum, ad Ecclesias, Monasteria, tam virorum, quam mulierum aliaque Bene-
ficia Ecclesiastica tam regularia quam secularia spectantium, et grassante haeresi
in dicto Regno diversimode alienatorum recuperatione ac illorum et fructuum per-
ceptorum restitutione, rebusque aliis motae et deductae fuerint, et in dies moveantur,
et deducantur, illae autem ob temporis antiquitatem et praetensas praescriptiones,
aliasque exceptiones, 6 quae prò eorundem Possidentium parte objiciuntur diftìciles,
ad in judicio prosequendum detegantur, ita ut non sine4 diuturnis, inextricabilibusque
et dispendiosis Litibus, ac magno Catholicae Religionis in eo Regno restituendae,
stabiliendaeve detrimento determinari posse videantur.
Proinde negotio ad S. D. N. Urbanum Divina Providentia Papam Octavum
delato, jussuque Sanctitatis Suae desuper communicato Consilio, primo mediantibus
Illustrissimo et Reverendissimo Domino Ernesto Presbytero Cardinali ab Harrach,
Archiepiscopo Pragensi, et Reverendissimo Domino Carolo Caraffa Episcopo Aver-
sano, tunc a pud Sacr. Caes. Majestatem praefatam, Suae Sanctitatis et sanctae Sedis
Apostolicae Nuntio, cum eadem Sac. Caes. Majestate, Ferdinando Imperatore et
Rege praedicto in Ecclesias, Ecclesiasticasque personas beneficentissimo et in hae-
resibus extirpandis, Catholicaque Religione in dicto Regno restituenda stabiliendave
studiosissimo, et deinde edam" in sacra Congregatione Illustr. et Reverend. Domi-
1 AA. .!>»/. / .W1IJ 609 ora.
•• Moni : • Nostiez >.
1 Du Mont: ■ proscribi ».
1 Du Mont om.
' Du Moni: . Ecclesiarum ..
• Du Mont: ■ extensioncs ».
' Du Mont : ■ , tam ■ .
a. 1630 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia 269
norum D. S. R. E. Cardinalium, super fide propaganda deputatorum, tandem post
plures tractatùs et maturas consultationes desuper habitas, in eam deliberatìonem
communi voto deventum i'uit, ut ad longas dispendiosas et inextrkabiles Lites, quae
desuper verisimiliter exoriri possent, praecidendas, simulque Ecclesiarum, Monaste-
riorum et Beneficiorum Ecclesiasticorum dicti Regni indemnitati, et praefatj [mpe-
ratoris, ' uti Regis dicti Regni,2 Ducum, Principum, Comitum, Baronum, Equitum,
Nobilium, Civitatum, Communitatum, aliorum quorumcunque Subditorum Regni
bona Ecclesiastica, ut praemittitur, possidentium conscientiis consulendum, Catholicam
fidera et Religionem in ipso Regno confirmandam, augendam et conservandam, ac
prò bono publico quietis et pacis inter Ecclesiasticos et Laicos Regni praedicti,
mutua convèntio fiat, per quam idem Seren. D. Ferdinandus Imperator Electus, uti
Bohemiae Rex, nomine suo, suorumque in eodem Regno Bohemiae Haeredum et
Successorum quorumcumque in perpetuum Sanctissimo - D. N. Papae Urbano Octavo
et Sanctae Sedi Apostolicae, et prò illis Illustr. et Rever. D. Ernesto S. R. E. Presby-
tero Cardinali ab Harrach, Archiepiscopo Pragensi, et Illustrissimo et Reverendissimo
Domino Joanni Baptistae, S. R. E. Presbytero Cardinali Palloto, Archiepiscopo
Thessalonicensi, Nuncio Apostolico, Plenipotentiariis a Sua Sanctitate deputatis, in
beneficium Ecclesiae et Catholicae Religionis universique Cleri in saepe dicto Bohe-
miae Regno perpetuum annuum reditum quindecim cruciferorum quartam pattern
unius Floreni Rhenensis constituentium, ' super quolibet modio salis, quem vulgo
Grosz-Kufen vocant, quod in praefatum Bohemiae Regno undiquaque introduce-
tur, vel in ipso Bohemiae Regno effodietur, seu excoquetur, vel alias quomodo-
libet conficietur, si quando salis Fons seu Salina in dicto Bohemiae Regno, in usum
veniat, in favorem eorundem Ecclesiasticorum ac per Ministros et Officiales eorum
nomine deputandos a Kalendis praesentis Mensis Martii, et ab inde in posterum
perpetuo exigendum, realiter et cum effectu tradat, atque assignet.
Vicissim vero prò parte praedictorum Ecclesiasticorum Jura, quae ipsi habent
et eis competunt, super et prò infra dicendis bonis Ecclesiasticis, ut infra alìenatis,
aut oppignoratis et possessis, in favorem praefati Serenissimi Domini Ferdinandi,
Imperatoris Electi uti Regis Bohemiae, suorumque in eodem Bohemiae Regno Hae-
redum ac Successorum quorumcunque in perpetuum Catholicorum legitime intran-
tium, ' et quibus ipse Serenissimus Dominus Ferdinandus et praefati ipsius Haeredes
et Successores Bohemiae Reges, dederint, similiter perpetuo ex causa assignationis
ac mutuae Conventionis praedictae cedantur et concedantur, modo tamen et forma
ac sub reservationibus, declarationibus, conditionibus, et pactis infra latius descri-
ptis, contentis et adnotatis, quam quidem Conventionem Sanctissimus ' Dominus
Noster7 ex causis supradictis, ac de ejusdem sanctae Congregationis sententia
approbavit.
Hinc est quod anno a Nativitate ejusdem Domini millesimo, sexcentesimo trige-
1 Di' Mont : « Imperli ».
* AA. Arm. I-XVIII 610 om. ind tati dicti Regni .
3 Du Mont c Suramo ..
4 Du Moni constituendum -.
' Du Mont: « intrantibus .
' Du Moni: - Serenissimus •.
7 AA Ann. I-XVIII 610: Sanctissimo Domino Nostro '
270 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1630
simo, Indictione decima ' tertia, die vero octava Mensis Martii, Pontificatus praeli-
bati, Sanctissimi * Domini nostri Urbani Divina Providentia Papae Octavi Anno
septimo, Regnorum autem Serenissimi Domini Ferdinandi Imperatoris ' Electi, '
Romani undecimo, Hungarici duodecimo, et Bohemici decimo tertio, In nostrum
Notariorum in solidum rogatorum, ac Testium ad haec specialiter adhibitorum,
et vocatorum praesentia praesentes 3 et personaliter constituti,
lllustrissimus et Reverend. Dominus Ernestus S. R. E. Presbyter Cardinalis ab
Harrach, Archiepiscopus Pragensis, ac Illustr. et Reverend. D. Joan. Baptista S. R. E.
Presbyter Cardinalis Pallotus Archiepiscopus Thessalonicensis ejusdem Sanctissimi -
Domini Nostri et sanctae Sedis Apostolicae, apud Sacram Caesaream Majestatem
praefatam, cum facultate Legati de Latere Nuntius, ex una ad haec et infra posita4
a praelibato Sancissimo" Domino nostro Papa per ejus Literas Apostolicas in forma
Brevis, sub dato Romae apud sanctam Mariam majorem, sub Annulo Piscatoris, die
septima Mensis Julii, Anni millesimi sexcentesimi, vigesimi noni, Pontificatus sui anno
sexto, cum amplissima facultate deputati, prout docuerunt per Literas praedictas, quas
originaliter ,; nobis Notariis in solidum rogatis, tradiderunt et consignarunt, ad effe-
ctum praesenti Instrumento inserendi et registrandi infra scripti tenoris7 videlicet:
Urbanus P.P. Vili. Ad futuram rei memoriam, inter gravissimas multiplicesque
Apostolicae servitutis curas, quibus prò Nostri pastoralis officii debito jugiter angi-
mur, illa nos praecipue sollicitos habet, ut sacro sancta fìdes Catholica dispersis
atque conculcatis inimici hominis Zizaniis, ubique gentium inviolata vigeat et pro-
pagetur, Haeresesque et alii damnati errores e mentibus Christi fidelium, ubi pec-
catis hominum facientibus * irrepserunt, per immensam Dei Bonitatem penitus evel-
lantur. Quapropter Nos, qui militantis Ecclesiae Regimen omnimodamque universi
Dominici a Gregis a Christo Domino curam in beatissimo Petro Apost. Principe,
accepimus et si Nos, ad omnium salutem procurandam debitores agnoscamus, iis
tamen Provinciis peculiare pastoralis '" vigilantiae studium impendimus, quae Dextra
Dei faciente virtute e manibus Haereticorum, non ita pridem ereptae " opem et
operam Nostrani, magis implorare dignoscuntur, piosque Catholicorum Principum
conatus atque desideria, ad id tendentia l2 favoribus et gratiis prosequimur 4 oppor-
tunis. Cum itaque concitata retroactis temporibus in Regno Bohemiae, per Principes
et Potestates tenebrarum Rebellione, furentibusque etiam armata Haeresi seditio-
nibus Bellisque intestinis, multa bona et Jura Ecclesiastica, partim direpta, et partim
occupata et usurpata fuerint, et ad praesens detineantur: Charissimus vero in Christo
Filius noster Ferdinandus Romanorum Rex in Imperatorem electus, prò suo ' avito
1 Du Mont: om.
1 Moni , Serenissimi ».
Di Movi : . ponentes •.
• Du Mont: « intra praecepta \ AA. Arni. T-XVUI 610: « infrascripta .
i li Moni • & >• infimo ».
• Du Mont: « ordinali ter ••
l'u .Munì: .infra praesenti tenore».
1 1: Mok i • fa entibus ».
'Di Don mi ..
li' Mont e AA. Arni. I Al/// f,W om.
,: i » M..ni i ri
li' Mom : • tandem . :
a. 1630 Convenzione sui betti ecclesiastici in Boemia J71
et spectato Religionis ac Fidci Catholicae zelo, profligatìs, auxiliante Domino ' Deo
Exercituum, rebellibus Haereticis, sedatisque armorum motibus, fidei praefatae in
dicto Regno et illi adjaeentibus Provinciis, Bonorumque Ecclesiasticorum restitu-
tioni totis viribus incubuerit, et eorundem Haereticornm conversioni, Haeresumque
praefatarum extirpationi pia sollieitudine • jugiter invigilet.
Nos sperantes negotium restitutionis, extirpationis et conversioni* praefatarum
eo 3 faciliores progressus habiturum fore, Quo major in Ecclesiasticorum Bonorum
et Jurium Possessionibus, in dictis Regno et Provinciis praeteritorum temporum
hujusmodi confusione, ut praefertur,4 occupatis, usurpatis et detentis, nedum benigni-
tà* et indulgentia, ab hac sancta Sede ostendatur, sed eliam indemnitati Ecclesiarum
praefatarum, quantum in Domino possumus, consulatur, Nobisque persuadentes prae-
fatum Ferdinandum Regem Romanorum in Imperatorem Electum, ob praeclanun
ejus in Nos et sanctam Sedem observantiam, atque in reductione Regni et Provinciaruni
hujusmodi ad ejusdem Ecclesiae gremium et verae (idei praefatae confessionem,
Nostramque et prò tempore existentis Romani Pontificis obedientiam singulare stu-
dium infra praescripta 5 facultate tanquam materia suae pietatis exercendae8 usurum,
eamque ostensurum, tam in Ecclesiis, Monasteriis et locis piis, quae adhuc extani,
conservandis 7 et manutenendis quam dirutis et eversis in dies instaurandis, occupa-
tisque recuperandis, hisque sufficienter dotandis, ac reliquis denique vulneribus, quae
eorundem temporum confusione Ecclesiae ipsae, maxima acceperunt, medendis et
sanandis de Ven. Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium negotio propagandac B in
universo mundo fidei praepositorum Consilio,'-1 dilecto Filio nostro Ernesto Adalberto
S. R. E. Presbytero, Cardinali ab Harrach, nuncupato Episcopo Ecclesiae Pragensis,
ex concessione et dispensatione Apostolica Praesuli, "' nec non Venerabili" Piatii
loanni Baptistae Archiepiscopo Thessalonicensi nostro, et Sedis praefatae apud
eundem Ferdinandum Regem' in Imperatorem electum Nuncio, super bonis, decimis,
primitiis, rebus, juribus et actionibus, quibuscunque Ecclesiasticis Regni Bohemiae
praefati non tamen ad Hospitale Sti. Ioannis Hieros. quomodo libet spectantibus, '-
cujuscunque qualitatis, quantitatis et valoris luerint, et quocunque praetextu vel
causa occupata et usurpata sint, 13 ac detineantur, tam nostro et ejusdem S. Sedis,
quam Cleri Saecularis et Regularis ejusdem Regni nominibus, cura praedicto " Fer-
dinando Romanorum Rege in Imperatorem electo, conveniendi, concordandi, et transi-
gendi ac de eisdem Bonis disponendi, prout ad Fidei Catholicae in eodem Regno
' Du Mont Dm.
i Im Mont: « sulicit.iti..nr ..
1 Du Moni : « et >.
• Du Mont: • pnit-fatur .
6 Du Mont: < infra praefata . II. Arm. l-XVIU 610: • infrascripta .
« Du Mom: exercenda •.
7 Du Mo.vt: eonservandi e .osi tutti i seguenti gerundii fino a «dotandis inclusive
8 Du Mont: = propagandi .
• Du Mont: -. Concilio >.
i' Do Mokt: Praesidi .
u Du Mont: - Venerand.
'- Do Moni: spi-ctandi ■.
1 : Du Mont : « fuerint •.
14 I m Moni praescnte »
272 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 16H0
propagationem ac manutentionem ejsdem ' expedire visum fuerit, reservata tamen
Nobis et eidem Sedi de bonis, Juribus et reditibus, vigore praesentium assignandis, •
nostro et dictae Sedis arbitrio ad Dei servitium et Eeclesiarum dicti Regni utilitatem
disponendi, omnimoda facultate plenam et liberam potestatem et authoritatem, Apo-
stolica auctoritate, tenore praesentium, concedimus et impertimur. Non obstantibus
nostris de unionibus committendi, ad partes vocatis quorum interest, et exprimendi
valorem Beneficiorum ac de non tollendo Jure quaesito, aliisque Cancellariae Aposto-
licae regulis, nec non piae memoriae Symmachi, quae incipit: Non liceat, ac Pauli II.
Rom. Pontilìcum Praedecessorum nostrorum de rebus Ecclesiae non alienandis, ac
quibusvis aliis Apostolicis, nec non in Universalibus, Provincialibusque et Synoda-
libus Conciliis editis, generalibus vel specialibus Constitutionibus et Ordinationibus,
ac quarumeunque Eeclesiarum, Monasteriorum et locorum piorum fundationibus, ac
edam :; juramento conlìrmatione Apost. vel quavis firmitate alia roboratis, Statutis
et Consuetudinibus, Privilegiis quoque et Indultis Literisque Apostolicis in contrarium
praemissorum,4 quomodolibet concessis, confirmatis et innovatisi quibus omnibus et
singulis illorum tenores0 praesentibus prò sufficienter expressis habentes7 illis alias in
suo robore permansuris, hac vice duntaxat specialiter et expresse derogamus, caete-
risque contrariis quibuscunque. Datum Romae apud sanctam Mariani Majorem, sub
Annulo Piscatoris, die septima Mensis lulii M.DC.XXIX. Pontificatus nostri Anno
sexto. M. A. Maraldus.
Et illustrissimi D. D. Maximilianus Comes de Trautmansdorff, Baro de Gleichen-
berg, Negau, Burgaw et Totzenbach, in Bischoffteinitz, Mirshaw et Tschietzovitz, *
Sac. Caes. Maiestatis Consiliarius arcanus actualis et Camerarius, Guilielmus quoque
Comes Slavata, Gubernator Domus Novodomensis de Chlum et Koschenberg, Domi-
nus in Neuhausz, Platz, Koschenberg et Teltsch, Hypothecarius Possessor Dominii
Melnicensis, praefatae Sac. Caesareae Majestatis Consiliarius arcanus actualis et
Camerarius ejusdemque uti Regis in Haereditario Regno Bohemiae supremus Can-
cellarius, nec non supremus in eodem regno '•' Haereditarius Pincerna, et Otto Liber
Baro de Nostitz, in Falkenaw, Heinrichsgrun, Schiocha et Linaw, saepe dictae Sac.
Caes. Majestatis Consiliarius Imperialis, Aulicus Camerarius, nec non Germanicus
in Haereditario Regno Bohemiae Vice-Cancellarius ex altera, partibus ad haec et
infra posita, '" ab eadem Sac. Caes. Majestate Serenissimi Domini Ferdinandi Impe-
ratoris et Regis, per publicum Mandatum seu Patentes Literas Imperiales, sub dato
Vietume Austriae" die 16. Febr. praesentis11 Anni1' 1630. Regnorum ejusdem Romani
undecimo, Hungarici duodecimo, et Bohemici decimo tertio, cum amplissima facultate
Di Mont: ■ ejusdem ».
: I il i • .'issignamli ..
Du Moni : ■ cum .
Di Mont: permissarum » ; Lume: permissorum
Di: Mont: • invocatis •.
AA. Arm. T-XVIT1 609: tenore , Du Mont: «ce
Di Mon
Di VIon t: «Ti aii zawiz. >.
1 1 Mont. ora. »
i.l 1/ ih. i vi /// 610 ■ •
Di Mo i ■ il tom. I-XVIU 610 om.
«. 163» Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia L'7 :
pariter deputati, prout similiter docuerunt, per publicum Mandatum seu Literas
Imperiale* antedictas, quod seu quas Nobis ad effectum praesenti Instrumento inse-
rendi, et registrandi tradiderunt et consignaverunt tenoris infra praescripti ' vide-
licet.
Nos Ferdinandus Secundus Divina favente Clementia electus Romanorum Impe
rator, semper Augustus ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae,
et Sclavoniae Rex, Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Marchio Moraviae, Dux
Lucemburgiae ac Inferioris ac Superioris Silesiae, Brabantiae, Styriae, Carìnthiae,
Carniolae, Wirtembergae et Teckhae, Princeps Sueviae, Marchio Inferioris et Supe-
rioris Lusatiae, Comes Habspurgi, Tyrolis, Ferretis, Kyburgi et Goritiae, Landgra-
vius Alsatiae, Marchio Sacri Romani Imperii, Burgoviae, Dominus Marchiae Schla-
vonicae, 2 Portus Naonis et Salinarum. Recognoscimus et notum facimus tenore
praesentium omnibus et singulis.
Inter mala, quae secum plurima veb.it Haeresis, hoc ei imprimis adesse solere
compertum, quod ubi ea invaluit, ibi pleraque quidem alia omnia agi fierique prae-
postere, ea vero, quae Deo et Ecclesiis, earumque :i Ministris ad veri cultus conser-
vationem data et consecrata4 sunt, in omnes alios usus, rapi, ferrique et profanari
solent: Veluti superiore proximo, eoque quod illud antecessit saeculo, in Haereditariu
nostro Bohemiae Regno accidit, in quo cum partim aliunde illati, partim in ejus
ipsius gremio nati, altique :' perniciosi quidam in fide errores inolevissent, ea cum
illis rerum fere omnium confusio, ° Ecclesiarum vero quam maxime ■ et rerum ad
eas pertinentium direptio, alienatio, et distractio consecuta est, cui plures Anteces-
sorum nostrorum Romanorum Imperatorum eorundemque Bohemiae Regum, tametsi
prò sua in Deum pietate remederi voluisse admodum sit credibile, non potuisse
tamen, ex eo fit verisimile, quia quod voluisse credimus, non perfecisse videmus,
iniquitate nimirum hominum temporumque nec non Bellorum necessitatibus impe-
ditos, imo forte similibus interdum alienationis actibus, quae perperam ab aliis facta
approbare coactos ; Nos igitur, * quibus gloriosa a Deo concessa est 9 Victoria, prae-
dictum Haereditarium nostrum Regnum ab Haeresibus purgare et in meliorem statum
vendicare datum est, tametsi eodem favente et auxiliante Deo, ea gesserimus, quibus
sancta solaque salvifica Catholica Religio nostra tuta in hoc Regno esse possit, tam-
etsi etiam ut in alios ejusdem Regni Ordines, ita in Ecclesiasticum praecipuc statum
eximia cum beneficia tum ornamenta, liberali et larga manu contulerimus, quibus
ille si non contentus esse, certe suum per injuriam ante amissorum dolorem abunde
solari possit. Nihilominus cum nihil nobis antiquius sit, quam ea procurare et agere,
quibus non ipsi tantum Nos, Nostrique in Haereditario Nostro Bohemiae Regno
Haeredes et Successores quicunque in perpetuum, liberiores in Conscientia, veruni
1 Du Mont: tenore infra praesenti-; AA. Arni. I-XVIII 610: tenoris infraseripti .
In Mont: > Burgoviae Dominus. Marchio Sclavoniae»; AA. Arni. 1 XVII I fili) : • Burgorìcae Dominus».
: Di" Mont: eiTumque
• Du Mont: conservata».
■'• Du Mont: * aliique ».
' Di- Mont om. -cum - confusio..
1 Du Moxt om. • vero quam maxime ..
» AA. Arni. IX Vili bW om.
» .-1.4. Arni. 1 XVIII 609 e 610 om.
274 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1630
in Foro etiam externo contra lites et querelas, super Bonis et Juribus hujusmodi,
per injuriam temporum, ut praefertur, ' ab Ecclesia abstractis et avulsis, motas vel2
movendas, quietiores esse possimus, Possessorum quoque, qui ea mine tenent omni-
modae securitati contra quorumeunque praetendentium actiones consulere volentes,
tum et culpam, si quae hac in re contracta est, omnimode abolere cupientes, impri-
mis vero ac praecipue, ad majus incrementum praefatae S. Catholicae fidei et Reli-
gionis Nostrae, Transactionem firmam, securam et perpetuam, super Bonis et Juribus
ejusmodi faciendam et concludendam duximus. Ac proinde communicato, cum San-
ctissimo 3 Domino Nostro Urbano hujus nominis Octavo, divina Providentia sanctae
Romanae, ac Universalis Ecclesiae Summo Pontifice hac super re et intentione Nostra)
Consilio intellectaque 4 propensa ad hoc ipsum et pia suae Sanctitatis voluntate,
sicut eadem sua Sanctitas ad hoc negotii tractandum et transigendum, ex sua parte,
Plenipotentiarios, Mandatarios, et Commissarios suos, jam tum5 sub dato Romae apud
Sanctam Mariam Majoretti, sub Annulo Piscatoris, die 7. Julii, Anno millesimo, sex-
centesimo vigesimo nono constituit, ita Nos quoque, matura prius habita cum Pro-
ceribus et Nobilibus Consiliariis Nostris, hac super re6 deliberatione ex parte Nostra,
tanquam Haereditarius Bohemiae Rex, Nostro et Haeredum ac Successorum Nostro-
rum, quorumeunque in perpetuum, in eodem Regno Bohemiae nomine, Plenipotentia-
rios Nostros lllustrissimos ac Generosos7 fideles Nobis dilectos videlicet, Consiliarium
arcanum actualem et Camerarium Nostrum, Maximilianum Comitem de Trautmanns-
dorf, Baronem de Gleichenberg, Negau, Burgaws et Totzenbach in Bischofftainitz,
Mirschau et Tschietziowitz;8 Guilielmum quoque Comitem Slavata, Gubernatorem
Domus Novodomensis de Chlum, et Koschenberg, Dominum in Neuhaus, Platz,
Koshenberg et Teltsch, Hypothecarium Possessorem Dominii Melnicensis, Consilia-
rium arcanum actualem, Camerarium Nostrumque ut Regis in Haereditario Nostro
Regno Bohemiae, supremum Cancellarium, nec non supremum quoque in eodem
Regno Haereditarium Pincernam, tum et Ottonem Liberum Baronem de Nostitz,
in Falkenau, Heinrichsgrun, Schiocha et Linau, Consiliarium Imperialem Nostrum,
Aulicum Camerarium, nec non Germanicum in Haereditario Nostro Bohemiae
Regno, Vice-Cancellarium, deputare et constituere voluimus, prout adeo praesentium
tenore eosdem, Plenipotentiarios, Mandatarios et Commissarios Nostros deputamus,
atque constituimus, plenam atque liberam potestatem iisdem dantes atque conce-
dentes, Nostro tanquam Bohemiae Regis, Nostrorumque Haeredum et Successorum
quorumeunque in perpetuum nomine, cum praedictis suae Sanctitatis Plenipoten-
tiariis, conveniendi, concordandi et transigendo de et super Juribus, Actionibus et
Praetensionibus, quae et quas Clerus tam Saecularis quam Regularis praedicti nostri
Regni Bohemiae habet, seu habere praetendit, super Bonis stabilibus, decimis, pri-
mitiis aliisque rebus Ecclesiasticis in eodem Regno usurpatis, occupatis seu alienatis;
' Do Mont : « praefatur .
il Mont : • et ■.
i li Mcni : . Serenissimo .
• Do Moni : ■ intellectuque
1 Du Mont: . dum •.
■ Di' Mont om.
l »■ I/i". I \ Vili 609: lllusti issimum ac Generosum • : dio: Illusires ac generosos».
i »i \1" ■ i • Trietzowieti ■.
a. 1630 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia 275
nec non prò cessione Jurium, ' Actionum et Praetensionum, vigore Conventionis con-
cordiae, seu Transactìonis, ut praefertur, ab iisdem Plenipotentiariis, nomine Sanctis-
simi Domini Nostri et sanctae Sedis Apostolicae, Universique dicti Regni Cleri
recipiendae, et in illorum compensatione Bona quaecunque etiam 2 stabilia jura,
actiones, reditus ac proventus, cujuscumque naturae, valoris, quantitatis et qualitatis
fuerint, quocunque nomine nuncupentur, etiamsi ex regalibus ac quantumvis privi-
legiata et necessario declaranda, seu hic vel alibi exprimenda forent, pieno Jure
etiam 8 ii revocabiliter et in perpetuum S. D. N. Papae, Urbano Octavo et S. Sedi
Apostolicae, et prò illis Plenipotentiariis, a Sua Sanctitate, ut praefertur, 3 nominatis
et deputatisi in benefìcium Ecclesiae et solius salvificae Catholicae Religionis, uni-
versique Cleri in saepedicto Haereditario nostro Regno Bohemiae, cedendi, consi-
gnandi atque tradendi, realiter et cum effectu, in ampliore et validiore forma; ratum>
gratumque et tirmum habituri, quidquid hi praenominati Plenipotentiarii nostri,4
Nostro et Haeredum et Successorum nostrorum quorumcunque in perpetuum in
eodem Regno nomine, cum praememoratis suae Sanctitatis Plenipotentiariis hoc in
negotio et dieta 5 Transactìonis causa egerint, fecerint, concordaverint, transegerint
in toto 6 et in parte, nunc prò ut tunc, et tunc prout nunc, non secus, quam si id
totum ipsimet Nos4 per Nosmet ipsos egissemus, fecissemus, accordassemus, et trans-
egissemus, quibuscunque salutaribus exceptionibus Juris ac Legum auxilio, Nobis
hac de causa competentibus expresse renunciantes, fide Imperatoria Regiaque harum
vigore et testimonio Literarum manus Nostrae subscriptione et Sigilli Caesarei
Regiique appensione, roboratarum, quae dabantur in Civitate Nostra Vienna, die
decima sexta Februarii, Anno millesimo sexcentesimo trigesimo, Regnorum Nostro-
rum Romani undecimo, Hungarici duodecimo et Bohemici decimo tertio. Ferdinandus.
Guilielmus : Comes Slavata Regni Bohemiae S. Cancell. Otto Liber Baro de Nostitz.
Ad Mandatum S. Caesar. Majestatis proprium Ioannes Walderode Volentes ad infra
scriptam * Conventionem devenire et prout, ad unumquemque ipsorum dictis nomi-
nibus et uti Deputatos spectat et pertinet, in praemissis tractata exequi et adimplere,
et desuper publicum et solemne Instrumentum ad perpetuam rei memoriam conli-
cere et celebrare.
Imprimis dicti Illustrissimi Domini, D. Maximilianus Comes de Trautmansdorf,
D. Guilielmus Comes Slavata et D. Otto Liber Baro de Nostitz, Deputati Serenis-
simi D. Ferdinandi Imperatoris et Regis Boemiae, ' in vim facultatis sibi, ut supra,
concessae et attributae, nomine dicti Serenissimi D. Ferdinandi Imperatoris et Regis
Bohemiae et praefatorum suorum in Regno Bohemiae Haeredum et Successorum
quorumcunque in perpetuum ex causa pariter dictae Conventionis, ut supra tractatae,
initae atque fìrmatae, sponte et ex eorum certa scientia, liberaque et spontanea
i Dl Moni
nec non recessorum, Jur
- Du Mont:
et .
'' Du Mont:
praefatur ■.
* Du Musi i
• Du Moni:
• dictae ».
0 Du Mosr :
transegerint, »-i in toto »
" Du Mont :
■ Ferdinandus Guilielmus
- Du Mont :
praefatam .
Du Moxt e AA. Arni. JXl'JU 610
276 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1630
voi untate, et omni meliori modo, jure proprio et in perpetuum realiter et cum effectu
assignaverunt, dederunt, tradiderunt, cesserunt atque concesserunt S. D. N. Urbano,
Papae Octavo, ac S. Sedi Apostolicae, in Benefìcium Ecclesiae, ac solius salvificae
Religionis Catholicae universique Cleri, in saepedicto Haereditario Regno Bohe-
miae, et prò eodem S. D. N. ac S. Sede Apostolica, dictis Illustrissimo et Reveren-
dissimo D. D. Ernesto S. R. E. Cardinali ab Harrach, Archiepiscopo Pragensi, ac
Illustrissimo et Reverendissimo Domino, D. Johanni Baptistae S. R. E. Cardinali Pal-
loto, Archiepiscopo Thessalonicensi, et Nuntio Apostolico, apud Sacram Caesaream
Majestatem Plenipotentiariis a sua Sanctitate, ut supra nominatis et deputatis prae-
sentibus et una Nobiscum Notariis in solidum rogatis, uti publicis et authenticis Per-
sonis, solemniter et legitime stipulantibus et acceptantibus, prò omnibus quorum
interest, vel in futurum quomodolibet interesse poterit, annuum perpetuum reditum
quindecim cruciferorum, qui quartam pattern floreni Rhenensis constituant, l super
quolibet modio salis, quem vulgo Grosz-Kuefen vocant, in dictum Bohemiae Regnum,
ex quacunque parte introducendo vel in ipso Bohemiae Regno effodiendi vel2 exco-
quendi, aut quomodolibet conficiendi, si quando Salis fons, seu Salina in dicto Bohe-
miae Regno, in usum veniat, in favorem Ecclesiasticorum praedictorum, ac per Mini-
stros et Officiales eorum nomine deputandos, a praedictis Calendis praesentis Mensis
Martii, et ab inde imposterum perpetuo et libere exigendum.
Item cesserunt eidem S. D. N. Papae, ac sanctae Sedi Apostolicae, et prò illis
praefatis Dominis Plenipotentiariis, ut praefertur, qua supra stipulatione interveniente,
omnia Tura etc. ad habendum etc. ponentes etc. constituentes etc. dantes licentiam etc.
et donec etc. constituerunt etc. :! Promittentes iidem Illustrissimi Domini Deputati,
dicti Serenissimi Domini Ferdinand! Imperatoris et Regis nomine suo, suorumque
in dicto Haereditario Bohemiae Regno Haeredum et Successorum quorumcunque,
in perpetuum assignationem et concessionem praedictam hujusmodi fore semper
bonam, validam, atque firmam, et non revocare, retractare, moderari, minuere, impu-
gnare vel impedire per se vel per alium seu alios, in toto vel quavis parte, quovis
quaesito colore, praetextu, causa vel ingenio, directe vel indirecte, quin imo semper
et omni tempore eosdem Ecclesiasticos, Ministros et4 Officiales, ut praefertur1 depu-
tandos in libera, pacifica et quieta possessione, exactione et perceptione dicti annui
reditus, manutenere, defendere et conservare, et ab omni et quacunque Lite, molestia
et impedimento, et qualibet molestante et impediente persona, communi Collegio et
Universitate defendere, eximere et liberare, ac de omni et quacunque evictione et
defensione generaliter et particulariter15 dicti annui reditus in amplissima Juris forma.
Vicissim vero praefati Illustr. et Reverend. D. Ernestus Presbyter, Cardinalis ab
Harrach, Archiepiscopus Pragensis, et Illustr. et Reverend. D. Johannes Raptista,
Presbyter, Cardinalis Pallotus, Archiepiscopus Thessalonicensis, Nuncius Aposto-
1 l)u Moni: . constituat •.
- Di Moki : effbdlendo et
iA. Ann. I-XV1II blO; Du MoNT non ha gli « eie. • e pone fra parentesi ad habt
il tlonet : Al. Arni. I-XVIJI Mio n.m ha gli etc. , che sostituiscono noti formulari!.
• i H' Moki vel •
in , ur ».
i Imi 1-XVIII610: generali et particulari».
a. 1630 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia 'ili
licus, a S. D. N. Papa antedicto, ut praefertur, deputati, in vim facultatis eis, et eorum
cuilibet, ut praefertur,1 concessae et attributae, ac ex causa praesentis Conventionis
inter Partes tractatae, initae ac firmatae, sponte et ex eorum certa scientia, liberaque
ac spontanea voluntate, ac omni meliori modo, etc. 2 nomine ac vice S. D. N. Papae,
praefati, sanctaeque Sedis \Apostolicae, nec non Ecclesiasticorum, ' Monasteriorum,
tam virorum quam mulierum, ac Beneficiorum Ecclesiasticorum, tam Secularium
quam Regularium, dicti Regni Bohemiae, quorumcunque, non tamen Hospitalis Sti.
Johannis Hierosolymitani, cum infra positis tamen reservationibus, :' declarationibus,
conditionibus et pactis, et non alias aliter nec alio modo cesserunt, concesserunt et
transtulerunt, praedicto Serenissimo Ferdinando Secundo Regi Romanorum in Impe-
ratorem Electo, uti Regi Bohemiae, et illius in eodem Regno Bohemiae Haeredi-
tario, Haeredibus et Successoribus Catholicis legitime intrantibus, et quibus dederint,
dictis Illustr. D. D. Maximiliano, Corniti de Trautmansdorf, D. Guilielmo Corniti Sla-
vata, et D. Ottoni Libero Baroni de Nostiz, a Serenissimo Domino Ferdinando
Imperatore, ut Rege Bohemiae suisque in eodem Regno Bohemiae Haeredibus et Suc-
cessoribus, ut praefertur,''' una Nobiscum Notariis in solidum rogatis, uti publicis et
authenticis Personis, solemniter et legitime stipulantibus et acceptantibus, omnia et
singula jura et actiones, quae et quas Ecclesiastici dicti Regni Bohemiae, tam Secu-
lares quam Regulares, habent, et eis competunt et competere possunt, super Bonis
Ecclesiasticis ejusdem Regni, quocunque tempore alienatis, quae ad praesens possi-
dentur, vel ab eodem Imperatore et Bohemiae Rege, vel ab aliquo alio, sive Boemo
sìve alterius Provinciae, cui Rex aut Regia Camera Bohemiae de evictione tenentur,
talia tamen qualia sunt actiones et jura praefata, ita ut contra cedentes et Ecclesia-
sticos praefatos et seu7 Apostolicam Sedem nunquam retorqueri possint, nec dieta
Sedes necs ipsi Ecclesiastici, prò illis de aliqua evictione aut defensione, vel ad ali-
quid aliud teneantur.
Item simili modo etc.2 cesserunt etc.2 omnia et singula fura et Actiones, quae et
quas Ecclesiastici praefati habent, et eis competunt et competere possunt,'1 contra
quameunque Personam, commune Collegium et Universitatem respectu honorum '"
Ecclesiasticorum dicti Regni, ante Regimen in eodem Regno gloriosae memoriae
Rudolphi secundi Imperatoris et ejusdem Bohemiae Regis alienatorum quorum Pos-
sessoribus Rex Bohemiae vel Regia Camera dicti Regni de evictione non tenentur,
talia tamen, qualia sunt Actiones et Jura praefata, ita ut contra cedentes et Ecclesia-
sticos praefatos et seu7 Apostolicam Sedem nunquam retorqueri possint," nec dieta
1 Du Moki om. • ut praefertur, deputati • cuilibet • ed ha praelatur .
- È solo in .-1.1. Ann. I VI/// 610.
» AA. Ann. 1 XVIII hn'j om.
* Du Moki : Ecciesiarum .
5 Du Mont: -cum infra praefatis lum resolutionibns ». li. Arni. I AI/// '>/». «e. i. scriptis tan
vationibus ».
« Du Mont : * praefatur .
' Du Mont : ■ Ecclesiasticas praefatas et S
- Gli Es. Val. : « aut ».
" Du Moni : possint ■>.
10 Du Mont: Universitatem. Res scriptura » '
" Du Mont: • possent =.
278 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1630
Sedes aut ipsi Ecclesiastici, prò illis de aliqua evictione et defensione aut ad aliquod
aliud teneantur, ac ita etiam ut ipse Serenissimus Dominus Ferdinandus Imperator et
Bohemiae Rex, ejusque in dicto Bohemiae Regno Haeredes et Successores dictorum
Bonorum Possessoribus, si Catholici fuerint, super dictis Bonis, ab eis possessis, non
possint aliquas interré molestias, vigore hujusmodi cessionum et in reliquis ad haben-
dum etc. ponentes etc. nullo Jure etc. constitucntes etc. dantes licentiam etc. et
donec etc. constituerunt etc' Praedicta- autem ' omnia et singula ambae Partes con-
trahentes, quibus supra nominibus fecerunt, et facere dixerunt, et declararunt, etiam
sub modo et forma et sub reservationibus, conditionibus, declarationibus, 4 et pactis
infra praescriptis5 mutua et qua supra hinc inde stipulatione vallatis, et non alias
aliter nec alio modo, nimirum et cum hujusmodi cessionibus, imposterum, idem6 Impe-
rator, uti Bohemiae Rex, ejusque in eodem Regno Bohemiae Haeredes et Successores
praefati, et ab eis Jus et Causam habentes seu habituri, similiter Catholici, a Bono-
rum in supradicta cessione, seu cessionibus, 7 comprehensorum et fructuum ex eis
perceptorum, quorumcunque restitutione in utroque Foro tuti et securi reddantur.
Ut hujusmodi cessiones intelligantur de Juribus et Actionibus, quae praedictis
Ecclesiasticis competunt, respectu Bonorum Ecclesiasticorum immobilium, annuarum
praestationum, Decimarum, Censuum, Livellorum, Emphiteusium et aliarum rerum
similium, ut supra alienatarum, non autem aliorum quorumcunque Jurium, Privile-
giorum, Immunitatum et Praerogativarum praefatis Ecclesiasticis quomodolibet com-
petentium, nam ista intacta, salvaque et illaesa, ipsis Ecclesiasticis reservantur, ita
ut illis per hujusmodi cessiones nullum fiat, seu factum censeatur quocunque modo
aliquod praejudicium.
Ut ad favorem Ecclesiasticorum praefatorum, intelligantur etiam reservata,
omnia et singula Jura et Actiones, quae et quas Ecclesiastici habent, et quae ipsis
competunt super Bonis Ecclesiasticis, post praefatum Rudolphi Secundi Regimen alie-
natis, dummodo eorum Possessores, actionem non habeant de evictione contra Came-
ram Regiam seu Bohemiae Reges.
Ut similiter Ecclesiasticis praefatis reservata intelligantur omnia Jura et Actiones
eis super Bonis Ecclesiasticis quocunque tempore,* etiam ante ejusdem Rudolphi
Regimen oppignoratis, quomodolibet competentia et quae competere possunt et pote-
runt, dummodo Possessores non habeant, contra eosdem Reges Bohemiae, vel Came-
rati! Regiam praefatam Actionem de evictione, vel si illam habuerint Ecclesiastici,
ipsi soluta pecunia, ob quam fuerunt oppignorata, susceptisque in se molestiis, possint
illa libere recuperare.
Ut assignatio praefati annui reditus Salis mutari, seu revocari non possit, neque
per eundem Imperatorem, nec per ejus in Regno Bohemiae Haeredes et Successores
1 Dl Mont: t constiluerint ».
1.4. Arni, t-XVITT 610; Di* Mom nm. gli etc. e pone fra parentesi nullo Iure, dantes licentiam I
constiluerint; .1.1. Arni. I XVIII 609 orti, gli «etc».
1 Du Mont : « praedicta, aut ».
1 Do Mont orn-
ili Mont: praefatis :\A. li///. l-XVIIl 610: « scriptis .
il i//»/. / A vili 609: ■ id est .
; Al. Adii. 1 XVIII 609 • cessione sucecssionibus . .
' Di Moni . quorumcunque temporum ».
a. 1630 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia 279
quosuis1 in perpetuum, nec per ejusdem Regni Status, quovis praetextu vel causa,
nisi prius, cum Sanctae Sedis ac Romani Pontificis, prò tempore existentis, authori-
tate et approbatione eorundem Ecclesiasticorum eonsensu, assignatis tot aliis Bonis
immobilibus, frugiferis, liberis, nullique oneri aut servituti subjectis in dicto Regno
consistentibus, quae annuatim tantum reddant, quantum praefata assignatio, quinde-
cim Crucilerorum, super quolibet modio Salis, ut supra in Regnum introducendo aut
alias quomodolibet effodiendi, excoquendi, aut conficicndi redderet, fiorente Regno.
Ut Reditus annuus praefatus ex Sale habendus in favorem dictorum* Ecclesiasti-
corum, ut praefertur, :; assignatus, ad manus Ofticialium, nomine eorundem Ecclesia-
sticorum deputandorum, modo eis bene viso, non autem ad manus Officialium Regio-
rum, aut aliorum deveniat et devenire debeat; illisque Jus sit, inquirendi, et provi-
dendi, ' ne quid in fraudem dicti annui reditus unquam fiat.
Ut praefatus reditus Salis in favorem Ecclesiasticorum, ut praefertur,3 assignatus
intelligatur esse, et sit mere Ecclesiasticus, et iis Privilegiis, Exemptionibus, Immu
nitatibus, Libertatibus et Praerogativis potiatur et gaudeat, quibus de Ture vel con-
suetudine, vel alias quomodolibet Bona mere Ecclesiastica potiuntur et gaudent.
Ut Conventio, Assignatio aliaque omnia in praesenti Instrumento contenta quae-
cunque in Tabulis, ut vocant, dicti Regni inserantur, juxta ejusdem Regni Stylum et
usum. Utque"' hujusmodi Conventio prò non facta habeatur, casti quo Imperator, vel
ejus in Regno Bohemiae Haeredes et Successores, vel quilibet eorum, vel etiam
ejusdem Regni Status, in totum vel in parte cidem Conventioni, vel aliquibus in prae-
senti Instrumento contentis contrafecerint, aut contra illam ve! f' illa venerint, sit nihi-
lominus in eo casu in Sanctae Sedis Apostolicae Electione, vel eandem Conventio-
nem, et in ea, praesentique Instrumento contenta, nulla declarare, vel ut ad illius et
illorum implementum agant Ecclesiasticis jubere.
Quae omnia et singula supradicta Contrahentes praefati, quibus supra nominibus
promiserunt, invicem et vicissim solemni et qua supra stipulatione interveniente,
semper et omni tempore, et etiam7 in omnibus et singulis Articulis, modoque et forma
praemissis, habere grata, valida ac firma, attendereque et inviolabiliter observare, et
contra quidquam non facere, dicere vel venire, de Jure vel de facto, per K se vel alium,
vel alios, quovis praetextu, jure, ratione vel causa, seu quaesito colore, directe vel indi-
recte, alias ultra praecisam praemissorum et conventorum omnium et singulorum
observationem, ad quam quaelibet Pars contraveniens, seu contrafaciens praecise
cogi possit, teneri etiam voluit, una Pars ad alteram, et altera ad alteram,'' ad omnia
et singula dammi, expensas et interesse, per Partem observantem quomodolibet
patienda et incurrenda, de quibus stetur etiam ejus simplici assertioni, absque onere
alterius probationis.
1 Du Mont: . quo sui-. ..
In \!o\t orti.
» Di- Moni: praefatur : cosi anche .1.1. Arni. I XV III 609 nel primo caso.
< Du Moni uni. • el providendi .
• Du Moxt: . Ut ..
• Du Moni e AA. Ann. T-XV11I609: el .
' .1.1. Arm. I-XVIII609: «et eam .
l.l. Arm. I XVIII 609: . prò •
» Du Mont miti. : • et altera ad alteram •.
280 Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia a. 1G30
Pro quibus omnibus et singulis fìrmiter et inyiolabiliter observandis, tenendis, et
adimplendis, praefati, lllustrissimus et Reverendissimus Dominus Ernestus Cardinalis
ab Harrach, Archiepiscopi!* Pragensis, et lllustrissimus ac Reverendissimus Dominus
Joannes Baptista Cardinalis Pallotus, Archiepiscopus Thessalonicensis ac Nuncius
Apostolicus a S. D. N. Papa, ut praefertur, ' deputati, Ecclesiasticos omnes et singulos
Regni Bohemiae ac Bona omnia et singula, introitus et Jura quaecunque Ecclesiastica
dicti Regni, praefati vero, Illustrissimi Domini, D. Maximilianus Comes de Trautmans-
dorf, Guilielmus Comes de Slavata, et D. Otto Liber Baro de Nostiz, a Serenissimo
Domino Ferdinando, Imperatore et Bohemiae Rege praefato, Deputati eundem Sere-
nissimum Dominimi Ferdinandum Imperatorem et Bohemiae Regem ejusque in dicto
Bohemiae Regno, Haered.es et Successores, quoscunque in perpetuimi ac Regiam ejus-
dem Bohemiae Cameram et omnia et singula ejusdem Camerae Bona, introitus et Jura,
quaecunque etiam in forma Quarantigiae et quavis alia'-' etiam strictiori et edam sub
verbo Principum, aliis3 Clausulis, Renunciationibus et cautelis solitis et consuetis effi-
caciter et validissime1 obligarunt, et hypothecarunt, et quilibet eorum, prout ad unum
quemque ipsorum dictis nominibus spectat et pertinet, obligavit et hypothecavit, etiam
omni alio- meliori modo etc.,:' et ita per dictos, Illustrissimum et Reverendissimum
Dominum Ernestum Cardinalem ab Harrach, Archiepiscopum Pragensem, et Illu-
strissimum et Reverendissimum Dominum Johannem Baptistam Cardinalem Pallo-
tum, Archiepiscopum Thessalonicensem et Nuncium Apostolicum more Cardinalium
tactis pectoribus, et per dictos Illustrissimum Dominum Maximilianum Comitem de
Trautmansdorf, D. Guilielmum Comitem Slavata, et Dominum Ottonem Liberum
Baronem de Nostiz etc.,5 tactis Scripturis ad Sacrosancta Dei Evangelia jurarunt.
Super quibus etc. Actum Viennae Austriae in aedibus praefati Illustrissimi et
Reverendissimi Domini Cardinalis ab Harrach, praesentibus ibidem perillustribus et2
admodum Reverendis D. Josepho Curtio Cremonens. Dioeces. et Ottavio Ridolfucio,6
Camerinens. Testibus ad praemissa specialiter habitis, adhibitis, vocatis et rogatis.
Et quia Ego Julius Picca U. J. D. Apostolica Auctoritate Notarius ac Illustris-
simi et Reverendissimi Cardinalis Palloti Nuncii Apostolici antedicti Cancellarius,
de praefatis, in solidum una cum D. ' Ascanio de Strasoldo* Notario rogatus scripsi,
licet aliena manu, aliis occupatus, et in fidem omnium et singulorum me subscripsi,
ac solitum meum signum apposui, requisitus Nobis approbo, idem Julius qui supra.-'
(L. S.)
Et quia Ego Ascanius de Strasoldo 8 Notarius publicus Apostolicus et Imperialis
ac Judex ordinarius, de praedictis in solidum una cum supradicto D. Julio Picca
U. J. D. ac Notario et Cancellano ut supra rogatus, scripsi, licet aliena manu, aliis
1 Du Mont: praefatur ■.
- Du Mont om.
■> Du Mont: « aliisqu.
< Du Mont: solidissime
Ila soliamo .1.1. Ami. 1-X\ III 610.
• Do Mont e 1.1. Imi. /.VI"/// 610 : Ridolfuvio .
' DuMont: «Doctorc.; AA. Ann. I XVIII 610: cum infrascripto Domino..
» Du Mont: . Stralsodo •.
tali om. € qui supra . .1.1. .lini I V 17// i>10: •Strasoldo Notario etc, rogatus exliti, ideo in omnium.
ngulorum fidcm me subscripsi apposui requisitus etc. .
a. 1630 Convenzione mi beni ecclesiastici in Boemia 281
occupatus, et in fidem omnium ac singulorum me subscripsi, ac solito meo signo
munivi, requisitus Nobis approbo, idem1 Ascanius qui supra.- ' ^ S)
Quae Transactio ac Conventio, uti ea ab utriusque Partis datis ad hoc Manda-
tariis, facta atque confecta, et his Literis Nostris inserta est, tametsi nullum esset
dubium, quin eam, quam par est, apud omnes omnino homines, semper et ubique
vim et inviolatum robur ac tìrmitatem suam obtentura esset: nihilominus:i Nos ex
nostra parte nihil omnino deesse volentes quo minus quam validissima ac firmissima
ea habeatur, sit ac permaneat, ex certa scientia judicioque Nostro, matura prius
Procerum ac Nobilium, Consiliariorum Nostrorum desuper habita deliberatione, motu-
que proprio, saepedictam Transactionem, prout ea, ' a saepe memoratis Suae Sancti-
tatis ac nostris Plenipotentiariis de et super Bonis, Juribus et Reditibus Ecclesia-
sticis, in Haereditario Nostro Bohemiae Regno, quomodolibet avulsis aut distractis,
facta atque confecta, et his Nostris Litteris inserta est, cum omnibus suis Articulis,
Punctis, Clausulis atque contentis, auctoritate, qua pollemus Caesarea Regiaque,
quatenus Haereditarius Rex Bohemiae, prò Nobis et Haeredibus Succcssoribus
Nostris, quibuscunque ad idem Regnum, in perpetuum, approbavimus, ratificavimus
et confirmavimus, prout adeo praesentium tenore approbamus, ratiricamus et confir-
mamus, decernentes atque volentes, ut dieta Transactio in perpetuum apud omnes
omnino homines fìrmum ac inviolatum robur habeat et obtineat. Ac postulamus
proinde a dilectis Filiis, Haeredibus et Successoribus Nostris omnibus et quibuscunque
imposterum paterne et amanter obligantes eos ad hoc et requirentes, ut et ipsi prò
se omnes et singuli, praefatam Transactionem, prout ea ' hic inserta est, semper et
ubique ratam, validam, firmam ac inviolatam habeant ae teneant, haberique ac teneri
ab aliis omnibus faciant et curent Quod idem et ipsi quoque ut faciant, omnibus et
singulis Nostris in dicto Haereditario Nostro Bohemiae Regno, majoribus ac mino-
ribus Officialibus, nunc prò tempore constitutis vel imposterum, quandocunque con-
stituendis, cujuscunque ordinis, gradus, Dignitatis, Praeeminentiae et Conditionis
illi fuerint, districte praecipientes mandamus sub indignationis nostrae gravissimae
Interminatione. In quorum omnium fidem hasce Nostras manus propriae subscri-
ptione, et Bullae aureae Caesareae5 appensione, munitas dedimus. Actum in Civitate
Nostra Vienna, die vigesima secunda Mensis Martii, Anno Domini4 millesimo sexcen-
tesimo, trigesimo, Regnorum Nostrorum, Romani undecimo, Hungarici duodecimo, et
Bohemici decimo tertio.
Ferdinandus. „ „ ~
Guilielmus Comes slavata
Regis Boh. S. Cancellarius.
Ad mandatum Sac. Caesareae Majestatis proprium.
Otto Nostiz. ' ¥ „r
|OANN. WALDERODE.
' A A. Ann. l-XVIU 609 om.
- AA. Artn. X-XVIU 620: * ut supra rogatila extiti. Ideo in omnium et singulorum fidem me subscripsi, ac
solito meo Tabellionalus signo munivi requisitus etc. ».
3 Du Mo.vt om.
< AA. Ann. l-XVIU 609 om.
« Du Moxt: Sigilli C'aesan i Regiiqae . AA. Ann. l-XVIU 6t>'> h.i infatti penderne la bulla aurea.
282 Concordato Aldrovandi-Alberoni colla Spagna a. 1717
Da J. Uu Mont, Corps universe l diplomatique V, partie II, Amsterdam -La Haye 1728,
600-604 che toglie da |. Chr. Lunig, Des Teutschen Reichs-Archivs partis specialis conti-
nuatio /, Leipzig 1711, der ersten Continuation ersté Fortsetsung, pag. 211-219, collazionato
l'esemplare a firme autografe dell'Imperatore, dello Slavata e del Walderode in AA. Arni.
1-XVII1 609 (già Arni. II, C. VII, n. 22) nell'Archivio segreto Vaticano. A A. Arni. I-XVIII
610 (già Ann. Il, e. VII, n. 23) nello stesso Archivio contiene il breve Sancta Mater Ecclesia
del 5 marzo 1633, con cui Urbano Vili approva e conferma la convenzione riprodotta da
«In nomine Domini » fino a « Quae transactio » dopo le dichiarazioni di Picca e Strasoldo;
è in Bull. Roni. Cocq.-Main. VI, pars prima, 345-353; ed. Taur. XIV, 331-343.
XXXVIII.
CONCORDATO ALDROVANDI-ALBERONI COLLA SPAGNA.'
17 giugno 1717.
Clemens P.P. XI. Ad perpetuam rei memoriam. Cum nuper, nempe die XVII Junii
proxime praeteriti ad novas exortas controversias sedandas, nec non mutuam ac
perennem concordiam inter Nos, et Charissimum in Christo Filium Nostrum Phi-
lippum Hispaniarum Regem Catholicum restituendam a Venerabili Fratre Pompeio
Archiepiscopo Neocesariensi Nostro, et Apostolicae Sedis in earumdem Hispaniarum
Regnis tunc Administro, nunc Nuncio, Nostro, et eiusdem Sedis nomine ex una,
ac dilecto filio Comite Julio Alberono ejusdem Philippi Regis Plenipotentiario ipsius
Philippi Regis nomine ex altera partibus conventae ac subscriptae fuerint quaedam
Capitulationes, quarum tenor est qui sequitur, videlicet: Capitolazioni per l'aggiu-
1 Da moki si dà come concluso nel lo-lo con l'approvazione della S. Sede un concordato colla Spagna, intorno
a una riforma del tribunale della Nunziatura, che, dal nome del Nunzio pontificio Cesare Facchinetti, viene detta « Con-
cordia Facheneti •. Dalla corrispondenza illativa del Nunzio e della Segreteria di Stato conservata in Nunziatura di
Spagna 83 e 84 (Archivio segreto Vaticano! e in una serie di Cocl. Barb. lai. dal 8451 (Biblioteca Vaticana) in poi.
chiaramente che il Nunzio non agì secondo le istruzioni avute e che quanto egli aveva deliberato trattando
col Consiglio regio fu fatto stampale dai nemici della Nunziatura > e per imprimere in tutti li V'assalii di questi Regni,
1 Ho i erano levati gl'impedimenti havean anco riportalo la sodisfattione delle riforme, che istampatc
line loro si leggevano, et per ciò a' piedi della mia riforma posero un atto del Conseglio, nel quale nominando
le mi< leggi con titolo falso ili Concordia (cosa mai non pensata non che consentita da me, né pretesa da i Deputati,
che per ordine di S. Maestà venivano a riferirmi ciò che si era avanti il Signor Conte Duca di volta in volta risoluto
in quelle Giunti, davano ad intendere di haver tolti gli ostacoli in grati» quasi della Concordia» (lettera del Nunzio
10 nov. 1040 in Cori. Barb. lai. H47 1 , I. 11»; Nunziatura ili Spagna 84, f. 80r). E la Segreteria di Stato con lettera
dcll'8 dicembre 1610 (Cori. Barb. tal. 8452, ff. 41-4:!; Nini?, iti Spagna 84, I. W-101) osservava: . chi l'ha fatto stam-
pare, non solo ha mancato alla parola data a V. S., ma ha voluto far vedere, che il tutto dependeva da ess... Si i
ancor avvertito, che in alcuni luoghi della stampa si usa la parola Concorrila in modo, che il Conseglio pretende
che V. S. habbia concordato, et patteggiato con la Giunta quanto va nella stampa, quasi che non appartenesse alla
giurisdittione Apostolica il fare la riforma, ma alla Regia egualmente >. La stampa fattane (.contro la fede»: l'"ac-
. hiiictti .i ignoto (al padre?) s. d. in Cori. Barb. lai. 8465, t. 150') a Madrid, Imprenta Real lt>40 (Ordenansasy Aronne!
del Tribunal ri,- la Nunciatura) trovasi a f. 25-45 e (altra copia con qualche variante in line, v. sotto) 4t>-47 del citato
Cori. Bari'. Int. \I7I.
Papa Urbano vili col Breve Deal Nos del 6 aprile 1641 {Bull. Rom. Cocq.-Main. VI, pars secunda, 280s.;
oi. XV, 106-110) annullò la riforma Facchinetti (.nulla a nobis sufficienti facilitate suffultus, immo nobis incon-
a. 171" Como/liuto Aldrovandi-Alberoni colla Spagna 283
stamento delle differenze, che vertono tra la Corte di Roma, e quella del Re Catto-
lico concordate tra Monsignor Aldrovandi Arcivescovo di Neocesarea Ministro
Inviato in Spagna da Sua Santità per terminare l'accennata composizione, et il
Signor Conte Alberoni destinato dalla Maestà del Re Cattolico Plenipotenziario per
questo stesso effetto, come costa da decreto della Maestà Sua spedito sotto li 16 Giu-
gno 1717 di consenso et approvazione della Suddetta Maestà Cattolica. Primiera-
mente Sua Maestà Cattolica per far palese a tutti la perfetta unione che vuol avere
con Sua Santità, e con la Santa Sede, e quanto le sia a cuore il conservare alla
Chiesa li Dritti della medesima, ordina, non ostante qualunque ordinazione, o Decreti
della Maestà Sua, o dai Suoi Ministri tatti per il passato in contrario quali si abbiano
per nulli, e di niun valore, che si rimetta pienamente il Commercio con la Corte
di Roma, che si dia, come prima essecuzione alle Bolle Apostoliche, e Matrimoniali,
e che il Nunzio da destinarsi da Sua Santità, ed il Tribunale della Nunziatura, e
Ministri della medesima siano reintegrati nelle Prerogative, onori, facoltà, e giurisdi-
zioni godute per il passato senza alcuna minima diminuzione, ed in fine che in
qualunque materia toccante si l'autorità della Santa Sede, come la Ciurisdizzione, e
Immunità Ecclesiastica, rimossa, et abrogata qualunque nuova introduzzione, che vi
potesse essere, si debba osservare, e pratticare tutto ciò che si osservava, e piatti-
cava nel principio del Regno di Sua Maestà, et in tempo della gloriosa memoria di
Carlo Secondo Suo Antecessore, e Zio. - 2°. Dall'altra parte la Santità Sua concede
a Sua Maestà Cattolica Filippo V Re delle Spagne, nel modo, che si esprime nel-
l'indulto speditone, e per le ragioni che in quello si riferiscono, un Sussidio ' di
Cento cinquanta mila Ducati l'anno sopra li Beni patrimoniali degl' Ecclesiastici
secolari de Regni di Spagna da durare per cinque anni, sopra di che n'e stato con-
segnato il Breve a Monsignor Aldrovandi, per doverlo eseguire secondo la forma
in esso prescritta. - 3°. Si è data da Sua Santità una piena facoltà a Monsignor
Aldrovandi di poter convenire tanto sopra li Frutti delle Chiese, e Benefizij vacanti,
quanto sopra gli spogli de Vescovi percetti dalla Maestà del Suddetto Re, con fare
un'onesta composizione sopra li medesimi. - 4°. Sua Santità conviene, che per dieci
anni prossimi a venire non s'imponga dalla Dataria Pensione alcuna sopra le Paro-
chiali di Spagna. - 5°. Non si ammetteranno dalla Sede Apostolica le Coadiutorie, se
sultis et piene msciis .) e coll'altro Coiisucvti uni del 27 aprile 1641 (in Sei. Bici: 952 | Archivio della Segreteria del
Brevi], f. 08I-086: stampa curala Jal Facchinetti a Madrid lh41 insieme a tutto il nuovo regolamento del Tribunale
[Reformacion del Tribunal de la Nunciatwa de Espaùa\ in Cod. Barb. lai. S475. f. 33-oO». ove da lettera del Fai
chinetti del 21 agosto 1641 risulta che il nunzio promulgò breve e ordinazioni il 12 agosto) stabiliva di sua autorità un
nuovo ordinamento. Ciò non ostante la Concordia Facheneti (v. il testo in Tejada v Ramiro, Coleccion ecc. 74-82
[sic! ma dovrebbe essere 90]) promulgata • por auto acordato ne! Consejo pieno • del 9 ottobre lotti, linura nel Tomo
/treno di- autos aiordalos, Madrid 1775, 41-59 (libro I, tit. Vili, auto VI).
E da notarsi che in Tomo Tercero e in Tejada v Ramiro manca quanto [eggesi nella stampa di Madrid 1640
dopo la firma del segretario Juan de Pau: • Y corno estas Ordcnancas, y Aranzclcs emanaron de nuestra espontanea
voluntad, y autoridad, y con intencion de no dexar lo que puede ser de mayor seruicio de Dios. y de que ninguna
cosa se haga en perjuizio de la buena y recta administracion de la justicia, assi de nueuo mandamos, que se guarden
v cumplan absque praeiudicio, et salua semper in omnibus auctoritate Sedis Apostolicae. El Nuncio • (Cod. Barb.
lai. 8471, f.66»). '-'altra copia (ibid. f. 45») termina invece: « V corno - seruicio de Dios, v de que en ninguna cosa
haga prejuyzio a la autoridad de la Sede Apostolica, lan estimada y venerada de su Magestad ; assi de nueuo man
damos, que se guarden, y cumplan enteramente . La diversità della redazione dell'ordine tinaie è notata dalla Segre-
teria di Stato in una lettera del 22 dicembre 1640 [Cod. Barb. tal. 8452, f. 59 e Nuneiatura di Spagna 84, f. 123).
1 3" aveva in origine: Re delle Spagne, per le ragioni, che si esprimono nell'Indulto speditone, un sussidio ■.
•_'84 Concordato Aldrovandi-Alberonì colla Spagna a. 1717
non quando ' il Coadiuto passi li sessant'anni d'età, o che lo stesso sia incommodato
da malattie abituali, e gravi, che l'inabilitino a servir alla Chiesa, ne dette Coadiu-
toric si ammetteranno se prima non precedono le attestazioni degl'Ordinari], o de
Capitoli. - 6°. Sua Santità conviene d'ordinare al futuro Nunzio, che non si possino
dare dallo stesso le Dimissorie, se non un anno doppo la morte del Vescovo, rego-
landosi secondo la disposizione del Sacro Concilio di Trento, Sess. 7a. de Reform.
Cap. X.° - 7°. Per evitare le liti, che per il passato sono succedute fra li Provisti
dal Nunzio a causa del valore delli Benefizij, si accorda da Sua Santità che il
Nunzio non possa conferire li Benefizi di sua collazione, senza che preceda una
formale, e giuridica prova del valore de medesimi, e per tale ragione nel Breve
solito a concedersi al Nunzio, si sono poste le infrascritte parole: Ita tamen, ut
tu non prius Beneficiorum huiusmodi Provisiones facere debeas, quam fide digno-
rum testimonio constiterit illorum fructus, redditus, et proventus etiam ratione
residentiae personalis percipi solitos, ac distributiones quotidianas aliaque emolu-
menta incerta valorem annuum Viginti quatuor Ducatorum auri de Camera non
excedere, alioquin provisiones a Te prò tempore factae de eis nullius sint roboris,
vel momenti, nec ullum etiam coloratum illis, in quorum favorem factae fuerint,
possidendi, aut retinendi titulum praebere valeant adeoque de Beneficiis huiusmodi
provisi, tam si torma sicut praemittitur, praescripta, servata non fuerit, quam si in
ea servanda fraus aliqua commissa fuerit, fructus Beneficiorum sibi collatorum suos
minime faciant, nec unquam facere possint, sed ad illorum plenam, et integram resti-
tutionem omnino teneantur, nostraeque huius voluntatis in singulis literis Provisio-
num, quae per Te de ipsis beneficiis2 vigore praesentium fient, specifica mentio fieri
debeat, alias Provisiones ipsae nullae sint. - 8°. Nelle Cause di prima istanza, Sua
Santità farà, che s' osservi esattamente la Disposizione del Concilio di Trento
Sess. XXIV, de Reform. cap. XX, convenendo, che quelle siano vedute, e risolute
dagl'Ordinarij nella forma prescritta dal sudetto Concilio. - 9°. Sua Santità accorda,
che in avvenire non si permetta più l'Erezzione de Benefizij ad tempus limitatum,
e per un tal effetto Sua Santità n'avanzarà gl'ordini, e le Lettere circolari alti
Vescovi di Spagna. - 10°. Sua Santità ordinarà a Vescovi di Spagna che ne loro
Sinodi Diocesani da intimarsi ancora per questo special effetto prescrivano per gl'Or-
dinandi l'annua quantità del Patrimonio Sacro ciascuno nella Sua Diocesi, e secondo
la qualità de Luoghi. - 11°. Sua Santità accorda che le Chiese chiamate Frias non
godano l'Immunità secondo le Lettere circolari da mandarsi a Vescovi di Spagna,
e l'Editto da publicarsi da medesimi. = e latere huius undecimae Capitulationis legi-
tur sequens adnotatio = Tutte le sudette lettere, et editti da mandarsi a Vescovi
di Spagna sono state consegnate stampate a Monsignor Aldrovandi, e si danno
annessi una lettera, et un Editto acciò si possa vederne il contenuto. 3 - 12°. Sopra
gl'altri casi, che si è richiesto per parte de Ministri di Sua Maestà Cattolica, che
non debbano godere l'Immunità Ecclesiastica, Sua Santità desiderando di compiacere
alle domande fatte, sta essaminando la materia, per formarne poi la Bolla neces-
origine aveva: Quanto alli i oadjutorie, si continuerà in avvenire la prattica, che presentemente tiene
M1" tolica, cioi d n immetterle, se non quando .
i. un altro « per Te ..
laure • contcnuto> sta in margine, scritto di mano del Papa: 2° om.
1717 Concordato Aldrovandi-Alberoni colla Spagna 285
saria. - 13°. S'ordinarà da Sua Santità per lettera circolare a Vescovi di Spanna,
che nella relassazionc delle censure si proceda cautamente, e che si osservi rigoro-
samente quello, che in questo particolare viene disposto dal Sacro Concilio di
Trento. - 14°. In ciò, che risguarda le richieste fatte sopra li Regolari, Sua Santità
per questo effetto ha concedute per Breve le necessarie facoltà a Monsignor Aldro-
vandi, acciò possa per se stesso, o per altri da deputarsi dal medesimo visitare li
luoghi Regolari di qualunque sorte siano, e riconoscere se si adempisca all'osser-
vanza de loro statuti, regole, et Instituti, la qualità del loro Governo, stato, vita,
riti, costumi, e Disciplina tanto congiontamente, che separatamente, tanto nel Capo,
che nelle membra, ne Superiori, e Subordinati. - 15°. In oltre si sono date allo
stesso Monsignor Aldrovandi altre facoltà per poter riconoscere il numero de Reli-
giosi, che si ritrovano in qualunque Casa Regolare visitata dal medesimo, o da
quelli che saranno da lui deputati, come pure d'essaminare la qualità de Beni acqui-
stati da qualunque Casa Regolare doppo la sua Fondazione, acciocché poi dalla
Santa Sede si piglino li necessarij, e ragionevoli temperamenti. S. Lorenzo li 17 Giu-
gno 1717. Loco >$( Sigilli. P. Aldrovandi Arcivescovo di Neocesarea. Loco >fr Sit>il li.
Conte Giulio Alberom. ' Hinc est quod Nos prò paterna illa, qua Philippum Regem
praedictum sempcr complexi fuimus, et adhuc complectimur charitate, Capitula-
tiones huiusmodi ratas habere, stabilique ac perpetua firmitate subsistere, et invio-
labiliter observari Cupientes, Motu proprio, ac ex certa scientia, et matura delibe-
ratione nostris deque Apostolicae potestatis plenitudine Capitulationes praeinsertas
tenore praesentium ratificamus, et ratas habemus, ac promissa per dictum Pom-
peium Archiepiscopum in Capitulationibus praedictis sincere, et inviolabiliter ex-
nostra eiusdemque Sedis parte adimpletum et servatum iri in verbo Romani Pon-
tifieis promittimus. Decernentes praesentes literas nullo unquam tempore de subre-
ptionis, obreptionis, aut nullitatis vitio, vel intentionis nostrae, aut alio quocumque
quantumvis magno, et inexeogitato defectu notari, et impugnali posse, sed semper,
et perpetuo lìrmas, validas, et efficaces existere, et fore, suosque plenarios, et inte-
gros eSectus sortiri, et obtinere, ac inviolabiliter servati debere. Non obstantibus
quibusvis Apostolicis, ac in Universalibus, Provincialibusque, et Synodalibus Con-
ciliis editis generalibus vel specialibus Constitutionibus, et Ordinationibus, ac qua-
tenus opus sit nostra, et Cancellarne Apostolicae regula de iure quaesito non tol-
lendo, caeterisque contrariis quibuscumque, quibus omnibus et singulis illorum
tenores praesentibus pio expressis et ad verbum insertis habentes, illis alias in
suo robore permansuris ad praemissorum effectum specialiter, et expresse deroga-
rmi, caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud Sanctam Mariani
Maiorem sub Annulo Piscatoris die X |ulii MDCCXVII Pontilìcatus nostri Anno
Decimoseptimo.
F. Card1" ( Hiverius.
Dal breve originale (1°) colla firma autograta del Card. Olivieri in AA. I-XVI1I 474
(già Ann. II, e. IV, u. 38) nell'Archivio segreto Vaticano iin cui i numeri deirli articoli
sono dati in lettere romane, eccetto 2 e 3), collazionati il duplicato i2") in Arni. XIV, e. IV,
' In ci° « S. Lorenzo - Alberoni ■ è di mano del Papa.
286
Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna a. 1723
n. 98 (Archivio segreto Vaticano) e la minuta originale (3°) in Sec. Brev. 2524 (Archivio
della segreteria dei Brevi, I. 19 e 20r-23'. Nell'involucro esterno di 2° si legge di mano del-
l'Aldrovandi «Breve, che ratifica, e conferma l'Aggiustamento fatto da me delle differenze
vertenti fra la Corte di Roma, e quella di Spagna»; nell'involucro interno, di mano, pare,
dello stesso Aldrovandi, sta scritto (ed è ripetuto nell' involucro di 1°) : « Il Cap.° V. sopra
le Coadiutorie esprime, sensa le Attestationi degli Ordinari], o de Capitoli il che fu molto
discusso, ma poi Mons."' Aldrovandi conseguì l'alternativa o delli Vescovi, o de Capitoli,
con il motivo, che con gli Attestati de Capitoli restasse remediato, se mai gl'Ordinarij
irragionevolmente negassero tali Attestati».
XXXIX.
NORME PER LA DISCIPLINA ECCLESIASTICA IN SPAGNA.'
13 maggio 1723.
Innocentius Papa XIII, ad perpetuam rei memoriam.
Apostolici ministerii, quod nobis, licet immerentibus, imposuit superni dispositio
consilii, ratio praecipue exigit, ut ecclesiasticae disciplinae, in iis qui in sortem
Domini vocati sunt, aut servandae, aut, ubi opus fuerit, restaurandae, iuxta sacrorum
canonum instituta et sanctissimas Ecclesiae leges et ordinationes, omni studio advi-
gilemus; post enim primi parentis lapsum semper ad inferiora nos deprimit humanae
mortalitatis infìrmitas, et, carnis fragilitate, observantiae vigor paulatim relaxatur;
unde et de mundano pulvere religiosa etiam corda sordescere et in ipso agro Domini
spinas ac tribulos identidem - germinare quotidiana experientia edocemur: quod si
noxia inde evellantur, et utilia plantentur, dubitandum non est, quin uberior, bene-
dicente Domino, electi sanctorum operum frumenti messis exurgat, omnisque populus
in via Domini, praelucente clero, feliciter progrediatur.
Cum itaque dilectus filius noster Ludovicus S. R. E. cardinalis Belluga et Mon-
cada :i nuncupatus ecclesiae Carthaginensis ex concessione et dispensatione aposto-
lica praesul, in ipsis Pontificatus nostri primordiis nobis exposuisset, nonnulla eccle-
siasticae disciplinae rationibus ac saluberrimis sacri oecumenici Concilii Tridentini
decretis haud quaquam consentanea sensim in diversis inclytae nationis Hispanicac
locis obrepsisse, iisque ut opportunum remedium adhiberetur a Nobis, quibus est
commissa plenitudo sollicitudinis, nedum ipse Ludovicus cardinalis et praesul, sed
et4 alii venerabiles fratres archiepiscopi et episcopi regnorum Hispaniarum humili-
ter postulassent ; eorumque enixis precibus sua etiam studia ac vota carissimus in
Christo filius noster Philippus Hispaniarum rex catholicus, prò eius singulari pietate
et eximio christianae religionis zelo, datis hac de re ad nos pluribus litteris, coniun-
1 Con decreto reali- del 9 marzo 1724 lu ordinata l'esecuzione di questa costituzione : i edi Tejada y Ramiro, Colei
ce. 88.
- I Bull.: itidera •.
Hall. ed. Tarn . Munceda >.
< I Bull .ni.
a. 1723 Nor»ie per la disciplina ecclesiastica in Spagna 287
, xisset: nos Congregationi particulari nonnullorum ex venerabilibus fratrìbus nostris
eiusdem S. R. E. cardinalibus Concilii Tridentini interpretibus a nobis deputatorum
rem omnem seduio examinandam demandavimus. Id autem cum ab ipsa Congrega
tione cardinalium ea qua par erat maturitate praestìtum, illiusque sententia ad nos
per eiusdem Congregationis secretarium relata fuerit, de memoratorum cardinalium
Consilio congruum et opportunum duximus ea, quae infra sequuntur, ad omnipotentis
Dei gloriam, Ecclesiae utilitatem, veteris disciplinae instaurationem, et spiritualem
regnorum Hispaniarum aedificatìonem, hac nostra perpetuo valitura constitutione
statuere, decernere et declarare.
Primum igitur (cum a patribus memorati Concilii Tridentini, divino afflante Spi-
ritu, sapientissime animadversum fuerit, quantum christianae reipublicae intersit
accuratum haberi delectum circa eos, quibus sacra ministeria committenda sunt, et
in quorum vitam ceteri fideles iugiter oculos coniicientes, sumpturi inde sunt exem-
plum quod imitentur, proptereaque provide ab iisdem patribus cautum fuerit eccle-
siasticae militiae per primam tonsuram adscribendos nonnisi illos esse, qui probabilem
praebeant coniecturam, se, non saecularis iudicii declinandi Consilio, sed sincero
animo praestandi fìdelem cultum ac servitium Deo, hoc vitae genus elegisse) volu-
mus, ut ' prò tutiori ipsius conciliaris sanctionis executione ab omnibus regnorum
rlispaniarum huiusmodi archiepiscopis et episcopis non alii ad primam tonsuram in
posterum admittantur, quam quibus ecclesiasticum aliquod benelìcium statim confe-
rendum sit, aut quos constiterit litterarum studio operam sic dare ut quasi in via
ad ordines tum minores tum etiam deinde maiores suscipiendos versali videan-
tur, vel demum quos viderint expedire alicuius ecclesiae servitio vel ministerio
deputari.
Et tam in his, qui ad primam tonsuram, quam in aliis, qui promoveri ad ordines
etiam minores optaverint, omnino servetur pariter regula ab eodem Concilio Tri-
dentino tradita, nimirum, ut nullus ordinetur, qui, iudicio sui Episcopi, non sit utilis
aut necessarius suis ecclesiis, quique illi ecclesiae, aut pio loco, prò cuius utilitate
aut necessitate assumitur, non adscribatur, ubi re ipsa functiones muneri suo consen-
taneas exerceat. Quod si qui modo reperiantur vel clericali tonsura iam initiati, vel
ad ordines sive minores sive maiores iam promoti, qui nulli certae ecclesiae vel loco
pio adscripti fuerint, episcopi adscriptionem ! huiusmodi, vel a seipsis vel a praede-
cessoribus suis omissam, statim suppleant, non minus quoad omnes in maioribus
ordinibus etiam presbyteratus constitutos, quam quoad eos, qui, vel sola prima ton-
sura, vel minoribus ordinibus initiati, benelìcium tamen ecclesiasticum possident. Ex
reliquis autem, ut praefertur, vel sola prima tonsura insignitis, vel in minoribus ordi-
nibus constitutis, sed benefìcio carentibus, nonnisi eos adscribant, quos ecclesiis suis
utiles vel necessarios esse iudicaverint. Ceterum antedictae adscriptionis executionem
difterri posse per aliquod temporis spatium, quod ipsis episcopis conveniens videbitur,
permittimus quoad eos, qui a dioecesi, in qua tonsuram vel ordines susceperunt,
causa ediscendi litterarum scientias3 in aliqua publica universitate vel gymnasio,
I Bull.: «et , proponendo poi Peil. Taui
I Bull. ad inscriptionem
1 I liuti.: « scienciam ».
Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna a. 1723
sive ex alia rationabili causa a suo episcopo approbata vel approbanda, absentes
reperiantur. '
Cum autem clerici, qui in episcopalibus seminariis educantur, ut commodius ad
litterarum sacrarumque rerum studium operarti conferre aliisque a Concilio Triden-
tino praescriptis addiscendis magis assidue incumbere possint, teneantur, iuxta eius-
dem Concilii decretum, diebus tantum festis cathedrali aliisque loci ecclesiis inservire,
hanc quidem servitii per eos obeundi rationem servari in omnibus Hispaniarum
dioecesibus, necnon ipsos generalibus dumtaxat totius cleri supplicationibus sive
processionibus interesse, volumus et mandamus, sublata quacumque maioris servitii
consuetudine, etiam immemorabili, postpositaque etiam quacumque appellatone aut
inhibitione. Si quod autem seminarium reperiatur, in cuius fundatione aliter cautum
esset ob adiectam gravioris servitii legem ab ilio qui seminarium ipsum fundaverit
seu dotaverit vel ei s piani aliquam largitionem contulerit, episcopi ad nos et prò
tempore existentem Romanum Pontificem id referant, ut desuper opportune provi-
deri valeat. 3
Praeterea, cum maxime deceat eos, qui propius ad sacratissima mysteria acces-
suri sunt, ultra cetera requisita, congruenti etiam pollere scientia, qua praediti viam
salutis indicare aliis christifidelibus possint, episcopi nonnisi eos ex clero tam saeculari
quam regulari ad sacros ordines admittant, quos ob scientiam aliasque qualitates
eo gradu vere dignos per diligentem inquisitionem compererint, adeo ut satis non
sit illos qui promoveri ad ordines praedictos optant, linguam latinam intelligere,
catechismo instructos esse, atque apte respondere quaesitis circa ordinem susci-
piendum sibi in examine propositis; qui vero ad presbyteratum erunt assumendi,
idonei prius per accuratum similiter examen comprobentur ad ministranda sacra-
menta et ad populum docendum ea quae scire omnibus necessarium est ad salutem;
quod quidem ut recte praestari possit, eosdem episcopos in Domino hortamur, ut,
quantum fieri potest, eos tantum ad sacerdotium assumant, qui saltem theologiae
moralis competenter periti sint.
Quod si domicilium in una dioecesi habentes, beneficium vero in altera, ordinari
ad eiusdem beneficii titulum optaverint ab episcopo, in cuius dioecesi beneficium
huiusmodi situm est, Episcopus domicilii debeat eos, si in suam dioecesim reversuri
sunt, super scientia vel idoneitate examinare ante concessionem litterarum testimo-
nialium super eorum natalibus, aetate, moribus et vita, iuxta constitutionem felicis
recordationis Innocentii Papae XII praedecessoris nostri quae incipit Speculatores,
obtinendarum, addito quoque compertae idoneitatis testimonio in iisdem litteris:
haeque4 concedi nullatenus debeant, si in2 antedicto examine tamquam habiles appro-
bati non fuerint; iisque iuxta praemissam formam non impetratis, minime possint
ab alio episcopo, cui etiam ratione obtenti beneficii subiecti sint, ad ordines promo-
veri; sique secus fiat, ordinans quidem a collatione ordinum per annum, ordinatus
vero a susceptorum ordinum executione quamdiu proprio Ordinario videbitur expe-
dire, eo ipso suspensus sit, aliisque insuper gravioribus poenis prò modo culpae
1 s'*'/-. Brev.: absens reperiatur
• I Bull. om.
I Unii. ■ • providere valeant
• 1 bull. : ni que ■
a. 1723 Norme per la disciplina ecclesiastica iti Spagna 289
nostro et prò tempore existentis Romani Pontificis arbitrio infligendis uterque sub-
iaceat.
Cumque etiam iuxta memoratam Innocentii praedccc'Nsoris constitutionem ratione
ac titulo benefuii in aliena dioecesi obtenti non aliter liceat ordines ab episcopo
duodeni dioecesis suscipere, quam si beneficium praedk tum sit eius redditus ut ad
congruam vitae sustentationem, detractis oneribus, pe.r se suffìciat ; deelaramus suf-
Ikientiam huiusmodi praefiniendam esse, non iuxta taxam synodalem sive morem
prò promovendis ad sacros ordines vigentem in loco praedicti beneficii (nisi tamen
illud continuam et praecisam residentiam requirat), sed iuxta taxam, vel, ea defi-
ciente, iuxta morem in alio loco domicilii vigentem.
Porro, ad sartam tectamque servandam ecclesiasticam disciplinam, non minus
momenti habet quod clericali militiae nomen dare non permittatur iis qui haud
satis idonei sint, quam quod eidem militiae iam adscripti laudabilem vivendi rationem
sectentur, eamque morum exhibeant innocentiam quae sanctitati suscepti instituti
respondeat, multoque magis quod abstineant iis quae a sacris canonibus iure meri-
toque vetita sunt uti prorsus indigna hominibus tabernaculum Domini inhabitantibus
et venerando altaris ministerio dedicatis. Statuimus propterea atque decernimus,
quod, si qui sunt clerici, aut prima tonsura aut ordinibus minoribus initiati, nullum-
que ecclesiasticum beneficium possidentes, qui, neglectis Concilii Tridentini decretis,
habitum clericalem ac tonsuram non deferant, vel, si etiam deferant, non tamen certae
ecclesiae aut loco pio, cui ex mandato episcopi adscripti fuerint, inserviant, sive in
seminario ecclesiastico vel in aliqua schola aut universitate de licentia sui Ordi-
narli non versentur; episcopi, nulla etiam praemissa monitione, eos privilegio fori pri-
vatos declarent, eorumque adscriptionem servitù) certae ecclesiae antea factam deieri
iubeant. Sique ii meliorem vitae rationem non inierint, aut etiam si alii sint, quos,
ex propria culpa, efticiendos idoneos promotioni ad sacros ordines sperari nequeat;
iidem episcopi, servata forma a sacris canonibus tradita, ad privationem aliorum
clericalium privilegiorum contra ipsos procedant. Ubi vero reperiantur clerici capel-
lanias vel beneficia cuiuscumque etiam tenuis ' redditus obtinentes, quorum improba
vita, aliis offensionem praebens, destruat potius quam aedificet, vel concubinarii, aut
foeneratores, vel ebrietati ludisve alearum dediti, vel satores rixarum, vel negotia-
tores, vel arma gestantes, vel incertis sedibus vagantes, vel clericalem habitum
tonsuramque non deferentes, vel ecclesiastica immunitate in fraudem tributorum et
vectigalium a laicis non exemptis solvendorum temere abutentes, vel qui demum,
similia aut maiora crimina patrantes, numero magis quam merito ad Ecelesiam per-
tinere visi fuerint; episcopi, praemissis tamen necessariis monitionibus, servatisque
aliis de iure servandis, contra ipsos ad poenas a Romanis Pontilicibus praedecesso-
ribus nostris et a sacris conciliis impositas, et etiam ad privationem beneficiorum,
capellaniarum et ecclesiasticorum officiorum in omnibus illis casibus in quibus prae-
dicta privatio a sacris canonibus imposita est, humanis quibuscumque rationibus
postpositis, procedant, memores seipsos neglectae subditorum emendationis condi-
gnas, Deo vindice, poenas persoluturos.
Sed et cum personae ecclesiasticae nunquam satis in obsequiis supremo Numini
290 Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna a. 1723
exhibendis, iisque pniestandis quae eorum statui consentanea sunt, exerceri valeant,
plurimum in Domino commendamus pium morem in plerisque Hispaniarum dioeee-
sibus vigentem, ut clerici tam in minoribus quam in maioribus ordinibus constituti,
atque etiam presbyteri, tametsi beneficia vel officia ecclesiastica non habentes, super-
pellicco induti in ecclesiis quibus adscripti fuerint, missae conventuali cum cantu
celebratae, necnon primis et secundis vesperis officii diebus dominicis aliisque festis
assistant. Quinimo enixe hortamur, ut episcopi aliarum dioecesum, in quibus mos
ille institutus hactenus non fuerit, id in posterum servari curent in omnibus, ac
insuper satagant ut omnes ecclesiastici praedicti etiam collationibus habendis coram
parochis suis vel aliis ab episcopo deputatis super casibus conscientiae forum con'
cernentibus et super ritibus ac caeremoniis sacris intersint.
Et quoniam in praedictis Hispaniarum regnis reperiri intelleximus beneficia et
capellanias etiam de iurepatronatus vel ecclesiasticorum vel laicorum, nullo tamen
certo proventu instructas, vel adeo tenui, ' ut non ad dimidiam nec ad tertiam par-
tem congruae prò clericis ad sacros ordines promovendis necessariae ascendat, -
malis haud quidem levibus inde erumpentibus occurrere cupientes, statuimus et
mandamus quod episcopi ad beneficiorum et capellaniarum, quae nullum certum
redditum habent, suppressionem statim deveniant. De aliis vero beneficiis et capei-
laniis, quarum certus annuus fructus ad memoratam saltem tertiam congruae pattern
non ascendit, decernimus nulli in posterum conferendam esse primam tonsuram
ratione iuris assequendi aliquod ex dictis beneficiis et capellaniis. Utque patrona-
tuum iura, quantum fieri possit, salva remaneant, liceat patronis tam ecclesiasticis
quam laicis ad dieta beneficia et capellanias nominare, non tamen veluti ad beneficia
ecclesiastica requirentia in nominandis primam tonsuram, sed tamquam ad legata
pia; et nominati, tametsi primam tonsuram non habentes, ea retinere possint uti pia
legata cum onere adimplendi omnia onera a fundatoribus iniuncta.
Non sine gravi animi nostri dolore etiam accepimus, quod, quamquam Triden-
tina Synodus decreverit, omnes, qui parochiales vel alias curam animarum annexam
habentes ecclesias quocumque modo obtinent, debere diebus saltem dominicis et
festis solemnibus plebes sibi commissas prò sua et earum capacitate pascere saluta-
ribus verbis, docendo ea quae christifideles ad salutem scire oportet, ac explicando
divinae legis praecepta fideique dogmata, puerosque eiusdem fidei rudimentis
imbuendo, et brevi facilique sermone vitia denuntiando quae declinare, et virtutes
quas sectari oporteat; nihilominus nonnulli parochialium ecclesiarum rectores, haec,
quae suarum partium adeo sunt, praetermittunt, culpam huiusmodi se amoliri niten-
tes vel praetextu immemorabilis, sed quidem pravae, consuetudinis, vel quia haec
ab ipsis praestari :t necesse non videatur, suppetente nimirum copia aliorum haben-
tium sacras conciones in aliis ecclesiis itemque imbuentium pueros mysteriis fidei
vel in scholis, vel in compitis. * Ne itaque, sub inani istarum aliarumque similium
excusationum praetextu, tanta christianae reipublicae pernicies struatur, districte
praecipimus singulis Hispaniarum archiepiscopis ci cpiscopis, ut omnino efficiant,
1 I Bull. om.
- I Bull.: ascendant ».
; I Bull. : . praestare ».
' 1 Bull.: • . .imputi-. ».
a. 1723 Norme per la disciplina ea lesiastica in Spagna 291
quod omnes ii, qui animarmi) curam gerunt, munia praedicta per seipsos, vel, si
legitime impediti fuerint, per alios idoneos diligenter exequantur. Si vero aliqui non
satis habiles ad illa obeunda reperiantur, iidem archiepiscopi et episcopi per alios
a se deputandos, sumptibus parochorum minus idoneorum, opportune suppleri
curent; et in posterum beneficia, quibus animarum cura imminet, nonnisi vere ido-
neis ad memorata officia per seipsos adimplenda conferantur.
Praeterea, ne constitutionis sancti Pii V etiam praedecessoris nostri, in qua
taxatur congrua fructuum portio vicariis perpetuis animarum curam exercentibus
assignanda, interpretafionem ab eius sententia alienam fieri contingat, declaramus
constitutionem illam pertinere dumtaxat ad vicarios perpetuos illarum ecclesiarum
parochialium, quae aliis ecclesiis, monasteriis, collegiis, beneficiis et locis piis unitae
sint, necnon portionem annuam fructuum, quae ibidem statuitur assignanda ipsis
vicariis in summa non maiori quam ccntum nec minori quam quinquaginta scu-
torum, intelligi debere de scutis argenteis iuliorum decem monetae romanae prò
quolibet scuto.
Quoties itaque in aliis parochialibus ecclesiis, quae, ut praefertur, unitae non
sint, oportuerit ex aliqua iusta causa provideri per coadiutores parochorum aut per
vicarios temporarios, curae erit episcopis, prò data sibi a Tridentina Synodo pote-
State, partem fructuum praedictis coadiutoribus aut vicariis assignandam determi-
nare in ea quantitate, quae, prò suo prudenti arbitrio et conscientia, conveniens vide-
bitur, ratione videlicet habita reddituum et emolumentorum ecclesiae parochialis in
qua deputati fuerint, necnon inspectis conditionibus loci, numero animarum, quali-
tate laboris, et quantitate impensarum quas commissi offìcii necessitas postulaverit.
Quod si parochi ab episcopis moniti, congruo iisdem termino praefixo, coadiutores
seu vicarios temporarios, quoties opus fuerit, assumere neglexerint ; poterunt ipsi
episcopi eos, quos huic muneri ideoneos censuerint, auctoritate propria deputare,
cum assignatione antedictae ' portionis fructuum. Et nihilominus, ubi etiam prae-
dicti coadiutores aut vicarii temporarii a parochis nominati vel assumpti fuerint,
de eorum idoneitate episcopis constare per examen debeat antequam ad exercitium
admittantur; nec satis sit quod ad eonfessiones audiendas antea fuerint approbati,
nisi aliis etiam qualitatibus ad curam animarum recte exercendam opportunis prae-
diti noscantur. Quibus si careant, nec parochi deinde intra alium similem terminum
ab episcopis praefigendum alios vere idoneos nominaverint, tunc pariter ad ipsos
episcopos libere spectet deputatio cum dieta congruae assignatione; nec ulla paro-
chorum contradictio aut exemptio aut appellano, aut cuiuscumque iudicis inhibitio,
executionem deputationis et assignationis certae partis fructuum in casibus prae-
missis suspendere possit, itemque non obstante qualibet contraria consuetudine etiam
immemorabili.
Veruna, quia non satis animarum curae et necessitatibus quandoque consultum
est per hoc quod ad obeunda parochialia munia alii sacerdotes parochis adiun-
gantur, sed maiora remedia adhiberi oportet, quoties nempe ob locorum distantiam
sive itineris difficultatem parochiani sine magno incommodo prò sacramenris per-
cipiendis divinisque offìciis audiendis accedere ad ecclesiam parochialem nequeant;
292 Norme per la disciplina ectlesiastica in Spagna a. 1723
tunc quidem meminerint episcopi licere sibi prò suo arbitrio, invitis etiam recto-
ribus, vel intra easdem parochias destinare alias ecclesias in quibus sacerdotes paro-
chorum coadiutores sacramenta ministrent et divinum cultum exhibeant, vel novas
parochias novasque parochiales ecclesias a veteribus distinctas constituere, iisque
novos parochos praericere, assignata ex redditibus ad veterem parochialem eccle-
siam quomodocumque pertinentibus convenienti portione ad victum eorum qui vel
tamquam coadiutores in dictis aliis ecclesiis deputati, vel tamquam distincti et inde-
pendentes paroclii curam animarum exercuerint; nulla ad praemissa impedienda
suffragante appellatione aut inhibitione.
Cum ad praescriptum quoque Tridentinae Synodi, episcopis is honor tribuendus
sit, qui eorum dignitati convenit, eisque in choro et in capitulo, in processionibus
et aliis actibus publicis primus locus esse debeat, et praecipua ' omnium rerum agen-
darum auctoritas; mandamus id religiose ac perpetuo observari in omnibus actibus
adeo iustae huiusmodi praeeminentiae et auctoritati consentaneis, non obstantibus
privilegiis etiam ex fundatione competentibus, consuetudinibus etiam immemorabi-
libus, sententiis, iuramentis et concordiis, quae suos tantum obligent auctores.
Praeterea, ut claustralis quoque disciplinae vigor illibatus permaneat, pontifi-
ciae nostrae sollicitudinis partes etiam duximus interponendas. Cum itaque expe-
rentia compertum fuerit, quantum detrimenti illi afferatur, ex quo plures ad reli-
giosum habitum admittantur, quam vires reddituum patiantur; moderno ac prò
tempore existenti nostro et Apostolicae Sedis in iisdem Hispaniarum regnis nuncio
per praesentes committimus et mandamus, ut curet et vigilantiam adhibeat, ne
contra praescriptum memorati Concilii Tridentini in monasteria, conventus et domos,
tam virorum quam mulierum, si ve bona immobilia possideant si ve non possideant,
maior numerus recipiatur, quam qui vel ex proventibus propriis ipsorum monaste-
riorum, conventuum aut domorum, vel ex consuetis eleemosynis aliisque quibus-
cumque obventionibus, in commune tamen conferendis, commode possit sustentari.
Quoties vero regulares ad ordines erunt promovendi, servetur omnino decre-
tum Congregationis cardinalium Concilii Tridentini interpretum a piae memo-
riae Clemente Papa Vili praedecessore etiam nostro confìrmatum die XV martii
MDXCVI, quo sancitur non ad alium quam ad episcopum dioecesanum litteras dimis-
sorias prò eorumdem ordinum susceptione a suis superioribus esse dirigendas, prae-
terquam in casu quo dioecesanus a dioecesi abesset, vel ordinationes non esset
habiturus, quo etiam casu in litteris dimissoriis ad alium episcopum dirigendis
expressa rieri debeat mentio vel de praedicta episcopi dioecesani absentia, vel de
illa alia causa, videlicet quod ordinationes non sit habiturus, exceptis tamen, quoad
praedicta, regularibus illis, quibus per speciale privilegium a Sede Apostolica post
Concilium Tridentinum tuerit concessum ut a quolibet catholico antistite ordines
suscipere possint, super quo indulto nihil per praesentes innovare intendimus. Nove-
rint autem episcopi se debere per semetipsos, secluso aegrotationis casu, ordines
conferre, et sacrorum ordinum collationem, statutis a iure temporibus, ac in cathe-
drali ecclesia, vocatis et adstantibus canonicis, publice habendam esse, vel, si in alio
dioecesis loco, semper tamen in ecclesia quantum lìeri poterit digniori ac praesente
a. 1723 Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna 293
clero eiusdem loci. Ne vero incertitudo, an ipsi ordinationes sint habituri, nimis
grave afferat incommodum promovendis varia dioecesis loca inhabitantibus, per
mensem ante, singulis vicibus, publico edicto ab iisdem episcopis denuntietur, se
ordinationes esse habituros, adeo ut quoties denuntiatio huiusmodi facta non fuerit,
inde satis intelligant regulares, episcopum dioecesanum ordinationes ea vice minime
esse habiturum, sibique ideirco licitum futurum ordines ab alio episcopo suscipere
cum litteris dimissoriis suorum ' s,uperiorum ad eum directis, servata in iis forma
superius expressa.
Episcopi in omnibus mulicrum monasteriis sibi subiectis ordinaria, in aliis vero
exemptis auctoritate Sedis Apostolicae inconcusse observari curent quae circa san-
ctimonialium clausuram, vetitumque in dieta monasteria ingressum, tam in decretìs
Tridentinae Synodi quam in constitutione similis memoriae Gregorii Papae XIII
etiam praedecessoris nostri edita idibus ianuarii anni MDLXXV provide ordinata
sunt.
Perpendentes etiam christianae reipublicae in primis expedire ut ministerium ac
potestas clavium in remittendis retinendisque peccatis recte exerceatur, declaramus
sacerdotes tam saeculares quam regulares, qui ab episcopis obtinuerint licentiam
audiendi confessiones limitatam vel quoad locum vel quoad genus personarum vel
quoad tempus, non posse poenitentiae sacramentum administrare extra tempus vel
locum vel genus personarum ab ipsis episcopis praescriptum, quocumque privilegio
etiam in vim Bullae quae appellatur Cruciatae sanctae competente nullatenus suora
gaturo. Cumque idem Innocentius praedecessor per suas die XIX Aprilis anni MDCC
expeditas litteras decreverit sacerdotibus tam saecularibus quam regularibus non
licere confessiones eorum, a quibus ex indulto praedictae Bullae Cruciatae ad id
electi fuerint, audire, absque praecedenti approbatione Ordinarii illius loci in quo ipsi
poenitentes degunt et confessores eligunt, etiamsi ab Ordinariis aliorum locorum
antea approbati fuissent, ac etiamsi poenitentes Ordinariis illis, qui confessores ele-
ctos approbassent, subditi essent, necnon confessiones aliter factas, ac respective
exceptas, nullas fore, irritas et invalidas, et confessores ipso iure suspensos esse:
nos, eamdem constitutionem approbantes, confirmantes et innovantes, declaramus
insuper praedictis sacerdotibus tam saecularibus quam regularibus ad confessiones
excipiendas vel ex vi praedictae Bullae Cruciatae vel ex quocumque alio privilegio
electis suffragari minime etiam posse quod approbati alias fuerint ab episcopo ilio,
qui aliquando fuerit Ordinarius loci, in quo confessiones audiendae sint, sed talis
tunc temporis amplius non existat, vel quia ab humanis excesserit, aut cpiscopatui
renuntiaverit, vel quia ad aliam ecclesiam auctoritate apostolica translatus repe-
riatur; sed necessariam omnino esse illius, qui actualiter et prò tempore ordinariam
iurisdictionem in ea dioecesi exerceat, approbationem. Haec tamen suffragetur etiam
tacita, eaque adesse censeatur, quousque praecedens licentia sive approbatio duret
et revocata ab eo non fuerit; in quo casu nova et expressa impetranda erit, si illa,
praecedenter obtenta, vel per temporis adscripti lapsum expiraverit, vel per poste -
riorem - revocationem sublata fuisset.
1 I Bull : « a suorum •!
- Bull. ed. Taur.: pi'steriorum :
294 Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna a. 1723
Meminerint quoque regulares se excipere non posse confessiones monialium,
tametsi eorum regimini et gubernio subiectae sint, nisi, ultra licentiam suorum prae-
latorum regularium, praecedat examen eoram episcopo dioecesano faciendum, eiusque
specialis quoad confessiones dictarum monialium approbatio; remota quacumque con-
traria consuetudine etiam immemorabili.
Cumque ex eodem Concilio Tridentino confessor extraordinarius bis a ut ter in
anno offerri monialibus debeat qui omnium confessiones audiat, si in posterum supe-
riores regulares quoad monasteria ipsis subiecta toties praedictum extraordinarium
confessorem deputare neglexerint, vel si etiam ex proprio eodem Ordine semper
deputaverint, nec saltem semel in anno ad id munus elegerint sacerdotem aut sae-
cularem aut regularem alterius diversi Ordinis professorem, in his casibus episcopi,
prò suo arbitrio et conscientia, deputationem huiusmodi facere possint, nec illa quovis
titulo aut praetextu a superioribus regularibus valeat impediri.
Episcopi insuper abusus omnes, qui in ecclesiis aut saecularibus aut regula-
ribus contra praescriptum caeremonialis episcoporum et ritualis romani vel rubricas
missalis et breviarii irrepserint, studeant omnino removere. Et, si ad versus ea quae
in dicto caeremoniali statuta sunt consuetudinem etiam immemorabilem allegali
contingat, postquam recognoverint, aut eam non satis probari, aut etiam probatam
suffragari, utpote irrationabilem, de iure non posse; executioni eorum, quae in dicto
caeremoniali constituta sunt, diligenter incumbant, nec ulla suspensiva appellatio
admittatur.
Sedulo pariter curent iidem episcopi ut eliminentur abusus, si qui forsan tam
quoad ecclesiasticos saeculares quam quoad regulares inducti fuerint adversus Con-
cini Tridentini decretum de observandis et evitandis in celebratione missarum,
sess. XXII, et contra regulares, si opus fuerit, procedant ex apostolica delegatione in
eo decreto ipsis indulta, postposita quacumque appellatione suspensiva, sed solum
reservata in devolutivo super quocumque dubio, quod excitari contingeret, ' declara-
tione Congregationis prò tempore existentium S. R. E. cardinalium memorati Con-
cilii interpretum.
Cumque circa missarum celebrationem in privatis oratoriis, necnon circa usum
altaris gestatorii, a recolendae memoriae Clemente Papa XI, praedecessore etiam
nostro, opportunum decretum promulgatum fuerit die XV decembris anni MDCCIII;
episcopi dent operam ut omnia ibidem statuta etiam in regnis Hispaniarum serventur,
idemque decretum in suis respective dioecesibus, ut facilius omnibus innotescat,
publicari faciant, addita etiam prohibitione, ne in privatis regularium cellis sive
cubiculis erigatur altare prò re sacra ibidem facienda, et contra quoscumque contra-
venientes censuris etiam ecclesiasticis procedant, adhibita, quoad regulares, auctori-
tate Sedis Apostolicae in memorato decreto ipsis delegata, remotaque quacumque con-
traria consuetudine etiam immemorabili. Declaramus tamen, quod cum in praedicto
decreto statuatur, non licere episcopis extra domum propriae habitationis in domibus
laicis erigere altare, ibique sacrosanctum missae sacrifìcium celebrare seu celebrari
facere, huiusmodi prohibitio intelligenda non sit de domibus, etiam laicis, in quibus
ipsi episcopi torte occasione visitationis vel itineris hospitio excipiantur, ut nec etiam
1 I Bull.: • cum i gerì t ».
a. 1723 Nonne per la disciplina ecclesiastica ut Spagna 295
quando episcopi in casibus a iure perraissis vel de speciali Sedis Apostoliche licentia
absentes a domo propriae ' ordinariae habitationis moram ideirco faciant in aliena
domo per modum similis habitationis; his enim casibus licita iis erit erectio altaris
ad effectum praedictae celebrationis, non secus ac in domo propriae ordinariae
habitationis.
Praecipimus quoque accurate attendi ac adimpleri quaecumque alia praescribun-
tur in eiusdem generalis synodi sess. XXV De regularibus et monialibus: cumque in
capite5 XXV1 amplissime derogetur omnibus contrariis privilegiis sub quibuseum-
que formulis verborum conceptis, ac mare magnimi appellatis, etiam in fundatione
obtentis, nechon constitutionibus et regulis etiam iuratis, atque etiam consuetudi-
nibus vel praescriptionibus etiam immemorabilibus ; sciant omnes derogationem
huiusmodi non ad ea tantum referri quae in praedicto capite2 continentur, sed etiam
ad alia quae in singulis superioribus capitibus eiusdem sessionis constituta sunt.
Ad haec, ut recta in iudiciis ratio servetur, praecipimus, quod, in causis crimi-
nalibus Ordinarii locorum in regnis Hispaniarum processerint ex officio, hot est
non ad ullius querelarli sive accusationem, si ab eorumdem Ordinariorum sententiis
appellatio vel ad Sedis Apostolicae nuntium, vel ad metropolitanos interposita fin. rit,
tunc (ne alioquin, si nullus actoris partes gerat, delinquentes poenam suis criminibus
debitam effugiant) procuratores fìscales tribunalis Nuntiaturae Apostolicae et respe-
ctive etiam Curiae metropolitanae, instantias aliosque actus desuper necessarios
peragant et prosequantur, ut praedictae Ordinariorum sententiae iustam confirma-
tionem et executionem obtineant. Quod si, dictis procuratoribus fiscalibus non citatis
et inauditis, contrarias sententias in gradu appellationis proferri contigerit, istae
prorsus nullae sint ac irritae cum omnibus actis gestis1 nullumque sortiri debeant
effectum; quinimmo praecedentes Ordinariorum sententiae executioni mandentur
perinde ac si appellatio ab iis interposita nullatenus- fuisset.
Ceterum, cum generaliter circa appellationes et inhibitiones satis provisum
fuerit per constitutionem piae memoriae Innocente Papae IV praedecessoris etiam
nostri in capit. Romana, ac etiam per decreta Concilii Tridentini, itemque alia edita
die XVI octobris MDC a Congregatone negotiis et consultationibus episcoporum et
regularium praeposita et a praefato Clemente Vili praedecessore confirmata, ac deni-
que etiam alia promulgata tempore pontificatus similis memoriae Urbani Papa Vili,
praedecessoris itidem nostri, die videlicet V Septembris MDCXXVI; volumus et
m-andamus, quod, quidquid in omnibus memoratis constitutionibus et decretis sta-
tuitur, diligentissime per omnes iis comprehensos observetur in causis ad curias
ecclesiasticas pertinentibus in regnis Hispaniarum, quacumque consuetudine etiam
immemorabili, vel quovis privilegio aut stylo, concedendi etiam quasdam inhibitiones
nuncupatas temporarias, penitus excluso.
Quo vero al iutlices conservatores, et modum ac facilitatesi procedendi in causis
civilibus quae ad eorum cognitionem pertinere possint, invidiate custodienda"1 erit
1 I Bull.: • propria .
- I Bull.: capitello ■
Sic anche Sec. Birv.. ma liovrebh'esserc • XXII .
* Bull. ed. Taur. : aetis, gestis
' Bull. ed. Taur.: constituenda ».
r
2% Norme per la disciplina ecclesiastica in spagna a. \~iZA
norma praescripta in constitutionibus felicis recordationis Innocentii IV, Alexan-
dri IVT, Bonifacii Vili. Gregorii IX aliorumque Romanorum Pontificum praedeces-
sorum nosti orum hac de re editis, neenon in decretis Concilii Tridentini, sub poenis
ibidem contentis, quas praesenti nostra constitutione innovamus et conrirmamus:
hoc etiam addito, ut iidem iudices conservatores et mandatorum suorum executores
exhibere debeant episcopis aliisque locorum Ordinariis litteras suae deputationis,
quarum vigore procedere intendant.
Enixe denique, et ex intimo paterni cordis nostri sensu, omnes e religiosissima
Ilispanica natione monemus, ut memores sint teneri se exacte, fìrmiter et cum
effectu observare etiam omnia et singula in ceteris omnibus eiusdem Tridentini Con-
cilii decretis sancita. Et, ne eorum executio posthac ullo modo impediatur aut retar-
detur, decernimus et declaramus, nullum, prò impedienda aut suspendenda executione
conciliarium sanctionum eiusmodi aut decretorum quae ab Ordinariis edita fuerint
prò executione pariter eorum quae in ipso concilio statuta sunt, suffragari posse ac
debere contrarium privilegium quod ante predicti Concilii promulgationem a Sede
Apostolica obtentum fuerit, nisi etiam post ipsum concilium fuerit in forma specifica
ab eadem Apostolica Sede confirmatum vel noviter concessum, itemque obstare non
posse ullum statutum vel concordiam quae a praedicta Apostolica Sede specialiter
confirmata non sit, neque quemcumque longaevum non usum aut contrariam con-
suetudinem vel praescriptionem, etiam centenariam vel immemorabilem, nisi forsan
praefatae consuetudinis aut praescriptionis materia capax sit, et insuper consuetudo
aut praescriptio immemorabilis probata iam sit et admissa a competenti iudice per
tres sententias conformes, vel per unam quae in iudicatum transierit, nec demum
quamcumque appellationem, sive inhibitionem, etiam temporariam, reservato dum-
taxat recursu in devolutivo ad memoratam Congregationem cardinalium eiusdem
Concilii interpretum; quibus etiam, tamquam executoribus praesentium nostrarum
litterarum, non solum committimus et mandamus ut eas ipsarumque decreta et
ordinationes omnes perpetuo et inviolabiliter observari faciant cum eadem potestate
quae iisdem cardinalibus a Sede Apostolica tributa est prò executione decretorum
memorati Concilii, sed etiam privative facultatem impertimur, quandocumque opus
fuerit, interpretandi , explicandi ' ac declarandi eamdem nostram constitutionem,
omnesque et singulas ordinationes in ea contentas (exceptis his quae ad caeremoniale
episcoporum rituale romanum et rubricas missalis et breviarii pertinent), quatenus-
illis dubietas aliqua aut difficultas emerserit, non retardata tamen interim illarum
executione, adeo ut, ante huiusmodi executionem, nec ullus recursus ad eamdem
Congregationem cardinalium, nec ulla super quovis dubio consultatio promoveri
possit. Decretis vero et2 declarationibus a praedicta Congregatione faciendis post-
quam nostra aut Romani Pontificis prò tempore existentis approbatio accesserit,
statim quaecumque reclamatio aut consultatio omnino cessare perpetuumque silen-
tium desuper impositum censeri debeat.
« Decernentes pariter, easdem, praesentes litteras, etc.
« Non obstantibus praemissis, ac quatenus opus sit, nostra et Cancellariae Apo-
stolicae regula de iure quaesito non tollendo, aliisque constitutionibus et ordinatio-
' 1 Bull.: t duplicando ».
* 1 Bull. vai.
a. 1720 Norme per la disciplina ecclesiastica in spaglili '2ffl
nihus apostolicis, nucnon quorumcumque Ordinum, congregationum, institutorum et
societatum, etiam Iesu, et quorumvis monasteriorum, conventuum, ecclesiarum,
locorum piorum, aliisque quibusvis, etiam iuramento, conlirmatione apostolica, aut
qua vis firmitate alia roboratis, statutis et Consuetudinibus, ac praescriptionibus quan
tumeumque longissimis et immemorabilibus, privilegiis quoque, indultis et litteris
apostolicis, Ordinibus, congregationibus, institutis et societatibus, etiam Iesu, ac
Monasteriis, conventibus, ecclesiis et locis praedictis, illorumque respective supe-
rioribus, aliisve quibuslibet personis, etiam specialissima mentione dignis sub qui-
buscumque verborum tenoribus et formis, ac cum quibusvis etiam derogatoriarum
derogatoriis aliisque efficacioribus et insolitis clausulis, irritantibusque et aliisdecretis
etiam motu, scientia et de apostolicae potestatis plenitudine, in genere vel in specie,
seu alias quomodolibet in contrarium praemissorum concessis, confirmatis et inno-
vatisi quibus omnibus et singulis, etc. '
« Volumus autem, ut eorumdem praesentium litterarum transumptis, etc.1
e Datum Romae, apud S. Mariani Maiorem, sub annulo Piscatoris, dieXTM maii
MDCCXXIII, pontificatus nostri anno 2° ».
Da Bull. Rom. Cocq.-Main. XI, 258-264; ed. Taur. XXI, 931-942, che danno la data 23 mag-
gio, collazionata la minuta originale in Sec. Brev. 2612, f. 1-I4r (Archivio della Segreteria
del Brevi).
Le norme date da Innocenzo XIII vennero nuovamente inculcate e precisate con il
seguente breve:
27 marzo 1726.
Benedictus Papa XIII, ad perpetuami rei memoriam.
Pastoralis officii sollicitudo nos admonet in his vigilantiae et auctoritatis nostrae partes
libenter interponere, ut, quae a Romanis Pontificibus praedecessoribus nostris ad dominici
gregis animarumque salutem et directionem provide constituta reperiuntur, suum plenarium
sortiantur effectum.
Cum itaque quamplurmm ex venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis regno-
rum Hispaniarum litteris non ita pridem intellexerimus, constitutionem prò ccclesiasticae
disciplinae in eisdem regnis conservatione et instauratione a felicis recordationis Innocentio
PP. XIII praedecessore nostro die XIII maii MDCCXXIII post maturum consilium editam,
quae incipit Apostolici Ministeri/,2 etc, ac subinde a nobis per quasdam nostras in simili
forma Brevis die XXIII septembris MDCCXXIV ; desuper expeditas literas, quibus totum
ipsius constitutionis tenorem inseruimus, confirmatam et innovatam, per nonnullos prae-
sertim regulares in dictis regnis degentes haud omnino, ut par erat, servali, quinimo eius
executionem variis artibus inanibusque praetextibus retardari atque eludi, graviter com-
moti fuimus, nec defuimus perinde dolorem ac indignationem nostram cum superioribus
generalibus ipsorum Ordinum communicare, eisque diserte explicare, (irmani constantemque
voluntatem, ac intentionem nostram esse, ut memorata constitutio promptae et omnimodae
executioni demandaretur, et in transgressorcs seu inobedientes condignis poenis animad-
verteretur; ipsi vero superiores generales, prò ea qua praediti sunt prudentia, probitate et
filiali in nos et huius Sanctae Sedis mandata obsequio, id contra et praeter eorum mentem
1 Seguono altre clausole solite senza particolari speciali per la materia del Breve.
- I Bull : misterii
3 Trovasi in Bull. Rom. Cocq.-Main. XI, 350-356;' ed. Taur. XXII, 100 s.
298 Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna a. 1726
ac non sine intimo animi sui moerore accidisse nobis ingenue declararunt, ' vehementer
etìam improbantes quidquid contra eandem constitutionem scripto vel facto attentatum fuerit
per aliquot suos subditos, prò quibus erroris ac noxae veniam a nobis suppliciter implora-
runt; simulque polliciti sunt sedulam se daturos operam, ut quae in ea facienda servanda-
que praescribuntur, ab omnibus et singulis suis religiosis absque mora adimpleatur.
Licet autem nos, non minus ad enixas eorundem superiorum generalium preces, quam
ob peculiarem paternae charitatis affectum quo religiosas semper prosequuti sumus et prò-
sequimur iamilias, in quarum altera, inclito nempe fratrum Praedicatorum Ordine, diu versati
sumus, a poenis adversus dictos iransgressores infligendis abstineamus, nihilominus quae-
cumque haetenus ad remorandam sive eludendam aut quomodolibet impediendam praedictae
constitutionis executionem a nonnullis ex praelatis regularibus scripta, acta et gesta fuerunt,
cum inde sequutis et quomodocumque sequuturis, auctoritate apostolica, tenore praesentium,
reprobamus et damnamus ac prò reprobatis et damnatis ob omnibus haberi volumus et
decerni mus.
Praeterea, gravius mentis nostrae super eadem constitutione testimonium ac indicium
perhibere volentes, districte, ac in virtute sanctae obedientiae nobis vicaria Christi potestate
in terris fungentibus ab universis christitidelibus debitae, harum serie, denuo praecipimus
et mandamus, ut exacte et inviolabiliter, omnique colore, praetextu, titulo et contraria quavis
interpretatione prorsus sublatis, serventur omnia et singula in enarrata Innocentii constitu-
tione sancita, ordinata, declarata, ac quoquo modo contenta, quae clerum tum saecularem
tum regularem praedictorum regnorum concernunt, etiam iuxta formam in hisce litteris
nostris, ut infra, praescribendam.
Cum igitur in eadem constitutione inter alia cautum fuerit, ne in monasteria, conventus
et domos, tam virorum quam mulierum, plures personae reciperentur, quam quae, vel ex
proventibus ipsorum monasteriorum, conventuum ac domorum, sive ex consuetis eleemo-
synis, aliisque obventionibus in commune conferendis possint commode sustentari: hinc prò
nrmiori saluberrimae istius sanctionis robore statuimus ut superiores eorumdem monaste-
riorum, conventuum et domorum, subditis suis, sive clericis sive conversis ibidem degen-
tibus subministrari curent et faciant omnia ad victum et vestitum necessaria; et, si plures
religiosos in aliquo conventu nunc existere compertum fuerit, quam in eo iuxta modum
praemissum sustentari valeant, superior provincialis sive prelatus eos ad alterum eiusdem
provinciae convenutiti, qui ipsorum sustentationi idoneus et sufficiens sit, statim transferat;
quatenus vero numerus religiosorum in singulis provinciis degentium vires conventuum
uniuscuiusque provinciae respective excedat, non alii deinceps ad religiosum habitum in ea
Miscipiendum admittantur, donec per obitum hodie viventium ilio redactus sit ut commode
ali valeant. Dilecto libo moderno et prò tempore existenti nostro et Apostolicae Sedis in
eisdem Hispaniarum regnis nuncio serio iniungentes, quatenus sedulo curet ut praemissa
plenarium suum effectum obtineant, prout illi in dieta constitutione demandatimi fuerat.
Similiter volumus ut in promotione regularium ad ordines, decretum piae memoriae 3
Clementis PP. Vili praedecessoris etiam nostri iuxta memoratam constitutionem accuratis-
sime observetur, districte quoque inhibentes omnibus archiepiscopis et episcopis praelatis
ne eosdem ordines conferre praesumant alicui regulari, qui vel in monasterio sive con-
ventu intra suam dioecesim sito non degat, vel, si de familia monasterii seti conventus alterius
dioecesis fuerit, litteras dimissorias sui superioris regularis non exhibeat: servata in praemis-
sis decreti Clementis ac constitutionis Innocentii praedecessorum praedictorum dispositione.
1 I Bull. add. : ut .
- Bull, ed Taur.: poUitici .
1 Bull. Cocq.-Madì. : prae; «nt:.; id. Taur.: praedictum memorali •!
a. 17^6 Norme per la disciplina ecclesiastica ni Spagna 299
Eisdem quoque archiepiscopis et episcopis sub interminatione divini iudicii denuo prae-
cipimus, ut quibuscumque mulierum monasteriis, tam sibi subiectis quam etiam quomodo-
libet exemptis, omni studio ac diligcntia incumbant et advigilent executioni eorum, quae
prò custodienda sanctimonialium clausura, impediendoque in dieta monasteria exterorum
ingressu. tum in sacri Concilii Tridentini decretis, tum in constitutione similis memoriae
Gregorii Papae XIII praedecessoris itidem nostri, quam idem Innocentius praedecessor in
praefata sua constitutione innovavit, desuper sancita fuerunt.
Porro iniungimus quoque exactam eiusdem Innocenti! constitutionis observantiam circa
confessiones a regularibus praedictis, nec etiam ex indulto quod eis competere perperam
praetenditur in vini Bullae cruciatele sanctae nuncupatae, nec ex alio quocumque pri-
vilegio excipiendas absque praecedente approbatione et licentia Ordinarli prò tempore
existentis loci in quo sacramentum Poenitentiae ministretur, servata quoque limitatione
quae in ipsa licentia ab eodem Ordinario adiecta fuerit vel quoad tempus, vel quoad locum,
vel genus personarum; declarantes quod in omnibus casibus praedictis confessiones aliter
factae et respective exceptae nullae atque invalidae, ipsique confessarli eo ipso suspensi
erunt.
Ad haec rursus prohibemus atque interdicimus ne regulares cuiuscumque Ordinis et
instituti excipere audeant confessiones monialium, etiam eorum regimini subiectarum et ab
Ordinarli iurisdictione quomodolibet exemptarum, nisi, ultra licentiam suorum superiorum
regularium, examinati fuerint, et prò ipsorum monialium confessionibus audiendis specialiter
approbati ab episcopo dioecesano; et, si secus factum fuerit, tunc quoque confessiones irritas
et confessarios ipso iure suspensos fore itidem declaramus. Ab huiusmodi tamen lege et
ordinatione, ad supplicationem dilecti filli nostri Ludovici S. R. E. cardinalis Belluga et
Moncada nuncupati, eximimus superiores generales ac etiam provinciales cuiusvis Ordinis
regularis, quibus, ut confessiones monialium, sibi tamen subiectarum dumtaxat, absque
istiusmodi speciali approbatione episcopi dioecesani, audire licite et valide possint, permit-
timus et indulgemus.
Et, quia mentis ac intentionis nostrae est, ut, remota quavis diversa intelligentia et
interpretatione, praecise serventur ea quae in eadem Innocentii praedecessoris constitutione
super assignatione seu deputatione confessarii extraordinarii monialibus sub praelatorum
regularium gubernio viventibus disposita fuerunt, statuimus quoque ut superiores, qui decre-
tum illud quocumque titulo vel praetextu non servaverint, vel eius executioni aliquod impe-
dimentum directe aut indirecte praebuerint, ipso facto suspensionem ab eorum officiis necnon
privationem vocis tam activae quam passivae incurrant.
Eisdemque poenis eo ipso et absque alia declaratione incurrendis subiicimus etiam regu-
lares, qui sancitis et ordinatis tum a recolendae memoriae Clemente' PP. XI tum ab ipso
Innocentio praedecessoribus quoad celebrationem missae in oratoriis privatis, sive eorumdem
regularium cellis, necnon usum altaris gestatorii seu portatilis, qualitercumque contrave-
nerint seu minime obtemperaverint.
Decernentes pariter, easdem praesentes litteras semper firmas, validas et efficaces exi-
stere et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac illis, ad quos spectat
et prò tempore quandocumque spectabit, in omnibus et per omnia pienissime suffragari, et
ab eis respective inviolabiliter et inconcusse observari debere, sicque et non aliter in prae-
missis per quoscumque iudices ordinarios et delegatos, etiam causarum palatii apostolici
auditores ac eiusdem S. R. E. cardinales, etiam de latere legatos ac Sedis praefatae nuncios,
aliosve quoslibet quacumque praeeminentia et potestate fungentes et functuros, sublata eis
et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi facultate et auctoritate, ubique
KX) .Vanne per la disciplina ecclesiastica in Spagna a. 1726
iudicari et definiri debere, ac irritum et inane si secus super his a quoquatn, quavis aucto-
ritate, scienter vel ignoranter, contigerit attentari.
NTon obstantibus praemissis, ac, quatenus opus sit, nostra et Cancellariae Apostolicae
regula de iure quaesito non tollendo, aliisque constitutionibus et ordinationibus apostolicis,
necnon quorumeumque Ordinum, Congregationum, institutorum et societatum etiam Iesu,
et quorumvis monasteriorum, conventuum, ecclesiarum, locorum piorum, aliisve quibusvis,
etiam iuramento, confirmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis et con-
suetudinibus, ac praescriptionibus quantumeumque longissimis et immemorabilibus, privile-
giis quoque, indultis et litteris apostolicis, Ordinibus, Congregationibus, institutis et societati-
bus etiam Iesu, ac monasteriis, conventibus, ecclesiis et locis piis praedictis, illorumque respe-
ctive superioribus, aliisve quibuslibet personis, etiam specialissima mentione dignis, sub
quibuscumque verborum tenoribus et formis, ac cum quibusvis etiam derogatoriarum dero-
gatoriis, aliisque efficacioribus, efficacissimis et insolitis clausulis, irritantibusque et aliis
decretis, etiam motu proprio ac ex certa scientia et apostolicae potestatis plenitudine, in
genere vel in specie, aut alias quomodolibet in contrarium praemissorum concessis, confir-
matis et innovatis; quibus omnibus et singulis, etiamsi prò illorum sufficienti derogatione
de illis eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa et individua, ac de verbo ad
verbum, non autem per clausulas generales idem importantes, mentio seu quaevis alia
expressio habenda aut aliqua alia exquisita forma ad hoc servanda foret, illorum omnium
et singulorum tenores, ac si de verbo ad verbum exprimerentur et insererentur, nihil penitus
omisso et forma in illis tradita observata, eisdem praesentibus prò expressis et insertis
habentes, illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum effectum, ac vice dumtaxat,
specialiter et expresse derogamus; ceterisque contrariis quibuscumque.
Ut autem eaedem praesentes litterae ad omnium notitiam facilius adveniant, volumus
illas seu earum exempla ad valvas ecclesiae Lateranensis ac basilicae Principis Apostolo-
rum, necnon Cancellariae Apostolicae Curiaeque generalis in Monte Citatorio, et in acie
Campifiorae de Urbe, ut moris est, affigi et publicari, sicque publicatas et affixas, omnes et
singulos, quos illae concernunt, perinde arctare et afficere, ac si unicuique eorum nominatim
et personaliter intimatae fuissent; utque ipsarum litterarum transumptis, seu exemplis, etiam
impressis, manu alicuius notarii publici subscriptis, et sigillo personae in ecclesiastica digni-
tate constitutae munitis, eadem prorsus tìdes tam in iudicio quam extra illud adhibealur,
quae ipsis praesentibus adhiberetur si forent exhibitae vel ostensae.
Datum Romae apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die XXVII martii MDCCXXVI,
pontiheatus nostri anno II.
Da Bull. Rom. Cocq.Main. XII, 82-84; ed. Taur. XXII. 342-346, collazionata la mimila in Sic. Bui'. 2739,
L 1-3 e 10 (Archivio della Segreteria del Brevi).
a. 1727 Progetto di accomodamento col Re di Sardegna 301
XL.
PROGETTO DI ACCOMODAMENTO FRA BENEDETTO XIII E VIT-
TORIO AMEDEO II RE DI SARDEGNA SULL'IMMUNITÀ E LA GIU-
RISDIZIONE ECCLESIASTICA.
24 marzo 1727.
Molti e differenti sono i capi dell'immunità e libertà Ecclesiastica, pei quali da molto
tempo in qua sono nate varie controversie tra la Santa Sede Apostolica e la Maestà del Re
di Sardegna, ed essendosi fatte lunghe e mature riflessioni sopra li medesimi, si è ricono-
sciuto non potersi tutti terminare in un modo, ma in alcuni esservi bisogno di un Breve
Apostolico, in altri di un'Istruzione al Ministro Apostolico, et in altri finalmente d'una Regia
Notificazione.
Del Breve Apostolico.
Hanno alcuni Vescovi parte della loro Diocesi negli Stati del Re di Sardegna, benché
le loro città e l'altra parte della loro Diocesi sia negli Stati d'altro Principe.
I Vescovi sono li seguenti: quelli di Ventimiglia, Albenga, Pavia, Vigevano, Savona,
Novara, Tortona.
Dalla predetta situazione delle loro Diocesi è derivato un capo di controversia, non
avendo preteso la Maestà del Re di Sardegna, che essi non potessero esercitare giurisdi-
zione nella parte della Diocesi posta ne' suoi Stati, ma che in essa dovessero tenere un
Vicario Generale, che esercitasse la giurisdizione, e ciò per non imporre gravame esorbi-
tante ai suoi sudditi temporali, che quasi in ogni cosa almeno di rilievo, potevano essere
astretti a lasciare il loro paese per andare a litigare nel Tribunale Ecclesiastico, ed avanti
il Vescovo, o suo Vicario Generale esistente in luogo lontano.
Ed avendo i Vescovi, od altri per essi risposto, che nella parte della Diocesi situata
negli Stati del Re di Sardegna avrebbero tenuto un Vicario Foraneo, ma non mai Gene-
rale, mentre ciò sarebbe stato spogliarsi della giurisdizione in quella parte della Diocesi,
non dandosi appellazioni dal Vicario Generale al Vescovo.
Per sopire tale differenza, e preservare nello stesso tempo la giurisdizione de' Vescovi,
si scriverà a ciascuno dei medesimi un Breve, in cui se gli ingiungerà di deputare un
Vicario Generale in quella parte della Diocesi, che hanno negli Stati del Re di Sardegna,
per tutte le sorti di cause e di persone; con questo però che il Vicario Generale non possa in
verun modo procedere a verun atto di conseguenza, e così nemmeno a veruna sentenza in
materia criminale, senza prima aver partecipato il tutto al suo Vescovo, ed aver avuto da esso
la precedente annuenza, con la pena della sospensione a Divinis, contravenendo, caso che
fosse Sacerdote, e della scomunica maggiore, caso non fosse Sacerdote; ed il tutto ipso facto;
oltre le pene di remozione dall'offizio, ed altre arbitrarie a piacere del Vescovo negletto.
Della materia dell'Istruzione.
Erano pervenute alla Santa Sede alcune ' notizie di gravami troppo eccessivi contro
l'immunità e libertà Ecclesiastica, ed essendo questi stati comunicati al Signor Marchese
d'Ormea, Ministro del Re di Sardegna appresso la Santità di Nostro Signore, questo ha
1 AA Ami. I-XVIII670: cene..
302 Progetto di accomodamento col Re di Sardegna a. 1727
risposto non avere alcuni di essi veruna sussistenza in l'atto, ed in altri ' ha risposto varie
modificazioni; altri capi pure sono stati individuati, ne' quali la Santa Sede Apostolica non
puote che semplicemente tollerare, e lilialmente nei discorsi e nei trattati si sono toccati
alcuni altri punti che riguardano il libero esercizio della giurisdizione Ecclesiastica, ed i
confini nei quali dee la medesima contenersi per mantenere il suo, e non prendere quello
d'altri, e questi sono i capi che si inseriranno nell'Istruzione al Ministro Apostolico comu-
nicabile ai Vescovi.1
Incominciando dai supposti eccessi contro l'immunità e libertà Ecclesiastica, che sono
siati negati o modificati dal Signor Marchese d'Ormea, dai fogli e dalle scritture da esso
esibite si è fatta l'annessa fedele estrazione, che dovrà andare unita all'Istruzione per regola
del Ministro Ecclesiastico e de' Vescovi.
Passando a quelle cose che la Santa Sede non può che tollerare, la prima è quella del
possessorio nelle cause Ecclesiastiche preteso dalla Giurisdizione Laicale, che siccome si
riconosce incapace di giudicare nel petitorio, così si crede competente di giudicare nel pos-
sessorio delle medesime.
Sopra questo punto la tolleranza si estenderà alli possessorii retinendae"- et reinte-
grandae nella materia de' Beneficii e delle Decime, con questo però, che eccitandosi anche
in esse controversia sopra il petitorio, ;1 non possa la medesima essere decisa da altri che
dal Giudice Ecclesiastico: per esempio, se uno per lo passato era solito pagare quattro
misure di grano a titolo di decime spirituali, si tollererà, che sia convenuto avanti il Giudice
laico per il detto pagamento, ancorché l'Ecclesiastico contrasti, e pretenda che negli anni
passati se gli siano pagate cinque o sei misure; come pure se taluno Ecclesiastico rimasto
spogliato di qualche Beneficio, o pure dell'esazione di decime, senza entrare ad esaminare
il ius, vuole soltanto con prove e con atti meramente di fatto giustificare d'essere stato o
violentemente, o per un puro accidente, o fatto di guerra, o altro caso consimile tolto, o
impedito il suo possesso, e perciò pretenda d'esser rimesso, e continuare nel medesimo, si
tollererà, che l'esame di tal fatto si possa fare innanzi del Giudice laico. Ma quando l'Eccle-
siastico, ammesso il pagamento negli anni passati a ragione di quattro misure, dicesse o
pretendesse di doverne avere cinque in futuro, e disputare sopra il ius d'esigerne tante in
avvenire, non potrà tal pretensione discutersi avanti altro Giudice, che l'Ecclesiastico.
La seconda cosa, sopra di cui la Santa Sede Apostolica non puote che tollerare, è quella
dell' Exequatur preteso dalla Potestà laicale per le Bolle e Brevi Apostolici, e la tolleranza
in tal proposito si averà quando \' Exequatur si riduca alla semplice Visura, senza porre
alcun segno, o fare alcun Decreto in ordine all'esecuzione delle1 dette Bolle o Brevi.
La terza cosa è quella del Braccio, che la Potestà laicale non ha assolutamente negato
di dare alla Potestà Ecclesiastica, ma bensì con alcune condizioni e moderazioni; e per ben
regolare questo punto, e r' sfuggire ogni occasione di nuove amarezze, s'ingiungerà ad ogni
V< scovo, che prima di portarsi alla sua Chiesa vada ad usare un atto di ossequio alla Per-
sona del suo Sovrano temporale, ed implori il braccio che benignamente gli sarà accordato
da Sua Maestà; e perchè non ostante questo benigno accordo nell'atto pratico si potrebbero
incontrare nuove difficoltà, si regolerà l'atto pratico con la seguente tolleranza.
0 si tratta di Ecclesiastici, e ciò tanto in civile che in criminale, ed allora basterà che
il Vescovo, in sequela della Regia concessione dimandi al Giusdicente nel luogo il Braccio,
1 il Irtn. I-XVIIT 670: oltre-.
- AA. Arni. 1-XVIII 670: • possessori acquirente, retinendae •.
I l \rm. 1 XVIII 1,70: • nel petitorio .
' AA. Ann. /.VI'/// (,7<l: ■ sopra .
1 / miti 's .nia. ili ..
a. 1727 Progetto di accomodamento col Re di Sardegna 303
quale dovrà immediatamente accordarsegli, senza necessità d'esprimere o il nome della per-
S ma, o il titolo della causa, o la qualità della medesima.
O si tratta di laici; essendo molti i casi nei quali possono i laici o civilmente, o crimi-
nalmente essere convenuti avanti il Giudice Ecclesiastico, ed essendo la materia civile, si tol-
lererà, che implorando il Vescovo il Braccio dal Giusdicente nel luogo, gl'indichi il nome
ed il titolo della causa, e che procedendo criminalmente, indichi pure il nome del preteso
delinquente, ed il titolo del delitto; ed in questi casi il Giusdicente dovrà immediatamente
accordargli gli esecutori necessarii.
Per compimento delle materie che devono comprendersi nell'Istruzione, non resta che
esprimere alcuni capi del libero esercizio della giurisdizione Ecclesiastica, ed accennare
alcuni confini, dentro i quali la medesima si contenga, per non occupare o impedire l'altrui
giurisdizione.
Circa i capi del libero esercizio della giurisdizione Ecclesiastica si dirà nell'Istruzione,
che i Vescovi devono avere una piena libertà nel visitare la loro Diocesi e che devono
avere sopra le Chiese e luoghi pii ' anche esenti tutta quella autorità che loro è conce-
duta dal Sagro Concilio di Trento.
E circa i capi, entro i quali dovranno contenersi per non invadere l'altrui diritto,
essendovi state gran querele della Podestà laicale rispetto alla facilità d'ordinare, si dirà
nell'Istruzione, che osservino la disposizione del Sagro Concilio di Trento, che non vuole
ordinazione a titolo di patrimonio, che nel caso della necessità o utilità della Chiesa, e che
è contrario alle massime della Santa Sede l'ordinare a titolo d'ogni tenue Cappellania col
supplemento del patrimonio senza la predetta necessità o utilità della Chiesa: e finalmente
nel! Istruzione si dirà, che giunti che saranno i Vescovi nelle loro Diocesi, stabiliscano la
quantità di patrimonio della Sagra Ordinazione in tal somma, che sia sufficiente al mante-
nimento dell'Ordinando, ed al pagamento dei pesi laicali, non dovendo essere esenti da essi
che i patrimonii già costituiti, e non quelli da costituirsi, come dirassi in appresso.
Della materia della Regia Notifica sione.
Eu pubblicato nel 1606 un Editto dalla Podestà laicale, che fu rinnovato nel 1640, ed in
questi furono catastrati e sottoposti ad una perpetua ipoteca tutti quanti i beni in tal modo,
che non potessero li medesimi essere esenti dai pagamenti laicali, ancorché passassero
alle mani degli Ecclesiastici, e diventassero fondo di Beneficii, di Collegiate, ed altre cose
simili; e ciò per non rendere affatto impolenti i laici al pagamento dei detti pesi. Ha pre-
teso la Podestà laicale di mantenere questi Editti, e di astringere a tenore dei medesimi in
futuro al pagamento i beni catastrati negli anni predetti, ed inoltre far pagare chi insino
ad ora non ha pagato; essendo- questa una partita di molta e riguardevole somma, e coe-
rentemente a tal pretensione la medesima Podestà ha eccitato il punto di voler esigere i
pesi laicali dai patrimonii sagri tanto costituiti quanto da costituirsi.
Non può la Santa Sede approvare li sopraddetti Editti del 1606 e del 1640, né tam-
poco admettersi per parte del Re di Sardegna veruna dipendenza circa l'imposizione dei
tributi sovra i beni che devono essere affetti ai medesimi, ma prendendo una strada
di mezzo, additare un temperamento, in cui si procuri il vantaggio degli Ecclesiastici,
senza però rovinare i laici; e perchè ben si vede, che il temperamento non potrà avere
la sua esecuzione senza una Regia Notificazione, di qui nasce la necessità della mede-
sima.
AA. lini. IX VI II 670 add. .amichi ,- le Osservaaioni provano che la parola entrava nel Progetto.
AA. Arni. 1 XVI II 670: pagato essendo .
304
Progetto di accomodamento col Re di Sardegna
a. 1727
Si farà dunque una Regia Notificazione secondo la minuta che si dà in appresso e nella '
Notificazione dovrà dirsi: Primo, che essendosi Sua Maestà intesa con la Santa Sede Apo-
stolica, siano sottoposti a tutti i pagamenti i beni che erano catastrati, e sottoposti ai paga-
menti nell'anno lò'JO: secondo, che benignamente si condona tutto l'arretrato sino al giorno
della Notificazione in tal maniera, che non possano essere per questo capo inquietati in verun
modo i possessori di detti beni, e li antecessori de' medesimi, ancorché né gli uni, né gli
altri abbiano pagato sino al dì della Notificazione: terzo, che dei patrimonii sagri già costi-
tuiti, essendosela Sua Maestà intesa con la Santa Sede Apostolica, non si pretende verun
pagamento; intendendo ciò de' costituiti fino al giorno della pubblicazione della Notifica-
zione, e che sino al detto giorno non hanno pagato.
Che è ecc.
Estraniane dei Capi opposti, e- negati, o modificati dal Signor Marchese d'Ormea,
Ministro di Sua Maestà il Re di Sardegna.
Opposizioni.
Cap. II.
Il Senato si fa lecito giudicare per se
stesso, e col mezzo de' suoi Delegati nelle
cause spettanti al Foro Ecclesiastico.
§ 1.
Siccome in quelle, nelle quali hanno
principale interesse gli Ecclesiastici con i
laici.
§4.
Anzi nelle cause criminali ancora si
dice, che gli Ecclesiastici vengono carcerati,
rilegati, ed esiliati.
Risposte.
Cap. II.
Il Senato non giudica nelle cause spet-
tanti al Foro Ecclesiastico, non potendo alle-
garsene un solo esempio, anzi sono pieni i
registri di remissioni di cause ordinate da
esso in tutti i casi, nei quali la cognizione
s'apparteneva al Giudice Ecclesiastico.
§ 1.
Il Senato nelle cause accennate nel Capo
non conosce in riguardo all'interesse3 degli
Ecclesiastici, salvo nel giudizio facciano le
parti di attore.
§4.
Non è vero, che i Magistrati s'intro-
mettano nelle cause criminali degli Eccle-
siastici, e se si fossero individuati i casi delle
supposte carcerazioni, relegazioni, ed esilii,
si sarebbero in prova di quanto sopra dati
i necessarii schiarimenti.
Cap. IH.
E stato proibito alli Procuratori laici di
poter comparire avanti i Giudici Ecclesia-
sliei.
Cap. III.
Non è mai stato denegato ai Procura-
tori di comparire avanti i Giudici Ecclesia-
stici nelle cause di lor cognizione.
Cap. V.
Inoltre è stato proibito ai secolari di
comparire avanti i Giudici Ecclesiastici, an-
cora per esaminarsi come tcstimonii.
Cap. V.
Non si è mai impedito, che si esami-
nino i testimonii nelle cause vertenti avanti
le Curie Ecclesiastiche.
i I \rm. t-XVIII (,70 add
Trailés om.
.4.4. Arm. IXVIII670
Regia ..
agli interessi ..
a. 1727
Progetto di accomodamento col Re di Sardegna
305
Cap. VII.
Non si vuol permettere, che le cause
giudicate dal ' Tribunale Ecclesiastico pos-
sano estraersi da quel dominio, nò pure in
grado d'appellazione interposta al Metropo-
litano, ed alla Santa Sede.
Cap. Vili.
E perchè la Diocesi di Ventimiglia si
estende nello Stato di Savoia, non si per-
mette la visita al Vescovo, e gli sono state
sequestrate le decime, onde non ha con che
vivere.
Cap. IX.
All'incontro s'ammettono appellazioni al
Senato dalle sentenze e decreti degli Ordi
narii, col pretesto che abusino della loro giu-
risdizione.
Cap. XI.
Vengono con sola autorità laicale estratti
li rifugiati nelle chiese, e1 sei Vescovi s'op-
pongono, viene ad essi intimato il sequestro
dei beni, e lo sfratto.
Cap. VII
Non si è mai impedito, che le cause giu-
dicate dal ' Tribunale Ecclesiastico possano
estraersi dal dominio in grado d'appella-
zione interposta al Metropolitano, e nem-
meno alla Santa Sede Apostolica, salvo che
si è sempre desiderato di avere Delegati in
partibns per non gravare i poveri litiganti
di tante spese, e necessitarli a litigare in
paese tanto lontano.
Cap. VIII.
Mai è stata né direttamente né indiret-
tamente impedita al Vescovo di Ventimi-
glia la visita della Diocesi in quelle terre
che sono del dominio di Sua Maestà. E seb-
bene si confessi essere state trattenute le
rendite, ciò è seguito, quando mai si e po-
tuto ottenere, anche con li mezzi li più dolci,
che tutti si sono praticati, che dal medésimo
venisse deputato un Vicario negli Stati, come
è obbligato si lui, che gli altri Vescovi, che
hanno parte della Diocesi negli Stati di Sua
Maestà, e maggiormente deve farlo quello
di Ventimiglia per rispetto a quei sudditi
che sono stati tanto2 vessati, e maltrattati
da quella Curia con carcerazioni, tormenti,
e concussioni, come è noto anche a questa
Corte in modo a non potersi negare.
Cap. IX.
Le appellazioni dalle sentenze degli
Ordinarli, s'ammettono nei soli casi, che
sono veramente abusivi, o3 pregiudiziali alli
proprii diritti, e non in altre circostanze.
Cap. XI.
Tanto manca, che i rifugiati nelle chiese
vengano dall'autorità laicale estratti,che anzi
sir' sono pur troppo tollerati li abusi, e pre-
giudizii, ai quali è soggetto il Piemonte per
la frequenza dei delitti, essendo i delinquenti
AA. Arni. I XV III 670: nei •; anzi nel primo caso: ■ ne' Tribunale ecclesiastico !
- Tra iti'!; om.
3 AA. Ann. l-XVIII 670: . e ..
« Traités: « o ».
' AA. Arni. t-XVIl 1 670 om.
306
Progetto di accomodamento col Re di Sardegna
a. 1727
affidati dalla facilità del ricovero ne' luoghi
sagri, col favore de' quali sono quasi sem-
pre andati impuniti i più atroci e scanda-
losi reati, come dalle memorie che ne prese
il Marchese d'Ormea prima della sua par-
tenza, nò vi è esempio d'estrazioni fatte d'or-
dine del Senato, e' quando da' suoi subal-
terni è stato estratto qualche rifugiato, il
Senato, anche non1 richiesto, l'ha fatto re-
stituire alla Chiesa.
Cap. XV.
I Vescovi non meno che altri Ecclesia-
stici non possono partire da quelli Stali senza
permissione della Corte.
Cap. XV.
Non si dà esempio, che alcun Vescovo,
o altro Ecclesiastico sia stato dalla Corte,
né da' Magistrati, né dal Governo impedito
di partirsi dagli Stati.
§ 1.
Conviene agli stessi Vescovi doman-
dare licenza per congregare il Sinodo Dio-
cesano.
§2.
Non possono fare stampare alcun riditto,
se prima non venga revisto, ed approvato
dal Revisore deputato dal Senato.
§ 1.
Non si ha memoria, che alcun Vescovo
abbia chiesto licenza di congregare il Si-
nodo Diocesano.
§2.
Non si è mai preteso di rivedere ed
approvare gli Editti che danno alle stampe
i Vescovi; gli Stampatori però non ponno
dare alle stampe alcuna cosa che non sia
veduta dal Preposto dal - Gran Cancelliere
per regola necessaria al buon governo pra-
ticata in tutti li paesi.
Cap. XVI.
Se dagli Ecclesiastici viene commesso
qualche contrabbando, pretende il Fisco lai-
cale esigersi da essi le pene.
Cap. XVI.
Il Fisco laicale non ha mai esatte da
verun Ecclesiastico le pene dei contrab-
bandi che sono per altro assai frequenti. Non
si crede però, che sia mente della Santa
Sede, che gli Ecclesiastici fraudino in pre-
giudizio del pubblico i diritti dei Principi.
Cap. XVII.
Ed all'incontro non si vuol ammettere,
che possano esigersi le multe dalla Curia
Ecclesiastica, con dirsi, che questa non ha
fisco né territorio.
Cap. XVII.
Non si è mai impedito ai Giudici Ec-
clesiastici d'imporre pene pecuniarie nei
casi di loro giurisdizione ; sarebbe però desi-
derabile, che si vedessero applicate ad usi
pii, come prescrivono i sacri Canoni.
1 AA. Arni I-XVII1 670 om.
' A A. Arni. I XVIII 670: « Preposto, o dal .
a. 1727
Progetto ili accomodamento col Re di Sardegna
307
Cap. XVIII.
Di più il Senato s'intromette tanto ir
ciò che riguarda l'osservanza delle Feste ;
Cap. XIX.
Quanto circa il modo, e luogo di labbri-
care qualche nuova Chiesa.
Cap. XXI.
Il Senato si è avanzato ancora di proi-
bire ai Predicatori, Missionarii, e Visitatori
Regolari, che non possano esercitare il loro
uffizio, se prima non abbiano ottenuta la
permissione dello' stesso Senato.
Cap. XVIII.
Il Senato non s'ingerisce nell'osser-
vanza delle Feste, salvo per quella maggior-
mente promuovere, castigando colle sue pene
i contravventori a questo santo Precetto,
perchè sia con questo mezzo più religiosa-
mente osservato.
Cap. XIX.
Il Senato non s'ingerisce nelle labbri-
che di nuove Chiese, ed il Principe, il quale
dee dargli il suo territorio, non pretende
intorno a ciò più di quello, che per regola
di buon governo si pratica negli altri paesi.
Cap. XXI.
Il Senato non prende ingerenza in que-
sto fatto. È bensì vero, che il Principe, prima
d'ammettere forestieri all'esercizio di Pre-
dicatori, Missionarii, o di Visitatori Gene-
rali di Regolari, deve essere informato delle
loro persone per via della Segreteria di
Stato, dalla quale si spediscono gli ordini
per appoggiarli, ed autorizzarli nel loro uf-
ficio fra i sudditi. E maggiormente perchè
un forestiero potrebbe con questo manto
venire per altri fini, o essere giustamente
sospetto al Principe.
Minuta tli Breve per il Vescovo di Ventimiglia, e che, imitato il nome del Vescovo, può
servire per ciascheduno altro de' Vescovi, la Diocesi dei quali s'estende nel dominio
temporale ilei Re di Sardegna.
Avendoci il nostro carissimo Figlio Vittorio Amedeo Re di Sardegna latto rappresen-
tare, aver voi una parte della vostra Diocesi nel suo dominio temporale, benché la vostra
Cattedrale, ed un'altra parte della Diocesi sia fuori del medesimo, e riuscire assai gravoso
ai suoi sudditi temporali il dover venire, o comparire per procuratore, o sia nelle materie
civili, o criminali avanti di voi, o avanti il vostro Vicario Generale, che risiede nel luogo
dove voi risiedete, e non provvedersi abbastanza al loro bisogno con la deputazione di un
Vicario che si dice Foraneo, acciò amministri giustizia ai di lui sudditi, che sono in quella
parte della Diocesi situata nel suo dominio temporale, abbiamo creduto espediente di cami-
nare con una certa Epicheia ecclesiastica per istabilire una perfetta concordia fra l'Auto-
rità Ecclesiastica e la Podestà laicale, anche con slontanarci per il detto fine dalla rigorosa
disposizione dei Canoni; epperò, salva sempre ed illesa la vostra autorità circa il visitare
ed esercitare ogni atto della vostra giurisdizione spirituale ed Ecclesiastica in quella parte
anche della Diocesi vostra situata nel predetto dominio, vi comandiamo il deputare nella più
i AA. Arni. I-XVIU 670: . dallo ..
,
308 Progetto di accomodamento col Re di Sardegna a. 1727
volte nominata parte della vostra Diocesi un Vicario Generale non sospetto al Re di Sar-
degna, e suoi Successori, acciò in essa a nome vostro, e con la giurisdizione che voi dovrete
dargli, tratti, disbrighi e giudichi ogni sorta di cause, tanto nel civile, quanto nel criminale,
in ordine a quelle persone, sopra le quali avete diritto di giudicare; ed acciò con la depu-
tazione del detto Vicario Generale non venga pregiudizio alla vostra autorità, e sembri, che
vi siate spogliato della vostra giurisdizione, vogliamo, e comandiamo, che nella deputazione
che farete del Vicario Generale, ingiungiate al medesimo di non procedere a verun atto di
conseguenza, e così molto meno a veruna sentenza in criminale, senza ch'egli prima vi
abbia partecipato il tutto, ed abbia avuta da voi la precedente annuenza, e ciò sotto pena
di scomunica maggiore, in caso che egli non sia Sacerdote, e di sospensione a divinis, se
tosse Sacerdote,1 ed il tutto da incorrersi ipso facto, oltre la pena della rimozione dall'uf-
fìzio, ed ogni altra che a voi parerà propria, e doverosa, secondo la qualità della trasgres-
sione,- derogando a ogni cosa, che potesse essere in contrario al detto sin ora, o siano le
disposizioni dei Concilii Generali, o Ius Canonico, o Costituzioni Apostoliche, o Concilii
Provinciali, o Diocesani, o Consuetudini etc.
Minuta della Notificazione .
Avendo noi sempre rivolta la nostra sollecitudine per il pubblico bene al vantaggio
delli nostri ben3 amati popoli, ora che ci siamo intesi colla Santa Sede Apostolica, alla quale
professiamo la dovuta venerazione, vogliamo darne le dimostrazioni nel Regolamento della
Materia de' Tributi, nella quale intendiamo di mantenere quella giustizia distributiva, che
richiede una adequata perequazione di essi, e nello stesso tempo palesare la propensione,
con la quale abbiamo sempre rimirate e protette le persone e le sostanze degli Ecclesiastici.
Pertanto per il presente Editto, di nostra certa scienza, piena possanza, ed autorità Regia,
avuto il parere del nostro Consiglio, e secondo la predetta intelligenza avuta come sopra con
la Santa4 Sede Apostolica, ordiniamo in forza di legge perpetua:
Primo. Che tutti li beni, li quali in vigore delle leggi promulgate erano obbligati nel
1620 al pagamento de' tributi, ed affetti all'universale catastro, rimangano perpetuamente
obbligati e soggetti a tutti li pesi tanto imposti che da imporsi, ancorché fossero passati o
passassero all'avvenire in qualunque persona, collegio, ed università Ecclesiastica, sì seco-
lare, che regolare, per qualsivoglia modo o titolo, causa e ragione.
Secondo. Condoniamo benignamente e rimettiamo ad ognuna delle suddette persone,
collegi ed università Ecclesiastiche, tutto l'arretrato, volendo, che per tutto ciò che non hanno
sino a questo giorno pagato, e dovevano pagare in vigore delle leggi promulgate dalli nostri
Reali Predecessori, non possano in verun modo esserne ricercati tanto li possessori, quanto
li antecessori delli medesimi.
Terzo. Dichiariamo inoltre e comandiamo, che siano generalmente soggetti, e concorrano
a tutti li pagamenti, come sopra, li beni che saranno d'ora in poi assegnati agli Ecclesiastici a
titolo di patrimonio clericale, volendo pure benignamente, che li patrimonii costituiti sino al
giorno presente siano esenti, fuori che quanto a quel genere di peso, che hanno sin ora pagato.
Roma1 '24 marzo 1727.
F. A. Arcivescovo di Damasco.
Ferrerò di Roasio Marchese d'Ormea.
AA. Arni. I-XVIII 670 om. « e di sospensione - Sacerdote >l
AA. Ann. 1 XVIII 670: « deUe trasgressioni».
Traiti** om.
AA Arni. I XVIII 670 om.
«■ 1727 Progetto di accomodamento col Re di Sardegna 309
Della materia della Regia Notificazione rispetto al Monferrato.
Il capo avanti scritto concernente l'Immunità Reale non potendo applicarsi al Monfer-
rato a motivo che militan in esso Ducato Editti diversi che nel Piemonte, si è quello ripa-
rato, ed esteso nel modo seguente rispetto al predetto Ducato.
Sonovi nel Monferrato quattro tributi, il primo chiamato ordinario, ed imposto (in dal-
l'anno 1320, ' il secondo chiamato tasso della Cittadella, ed imposto nel 1599, e gli altri due
chiamati delle caserme, e degli accordi imposti negli anni susseguenti; e per pagamento
di tali tributi sono usciti nei tempi antichi varii Editti, dai quali sono stati accatastrati, e
sottomessi ad una perpetua ipoteca tutti quanti i beni in tal modo, che non potessero li me-
demi essere esenti dai pagamenti laicali, ancorché passassero in mani di qualsisia persona,
Corpo o Collegio privilegiati. Ha preteso la Podestà laicale d'esigere sempre i detti tributi,
e mantenere i detti Editti, ed astringere a tenore dei medemi in futuro al pagamento i beni
accatastrati negli anni predetti, benché passati ad Ecclesiastici, e diventati fondi di Bene-
fizii, o Chiese, ed inoltre far pagare chi sin ad ora non ha pagato, essendo questa una par-
tita di molto riguardevole somma rispetto agli Ecclesiastici, e Chiese, che giusta le certe
notizie ricevute hanno fatto dei grandi acquisti, e- pregiudicato molto ai Laici, e resili impo-
tenti al pagamento; e coerentemente a tal pretensione la medesima Podestà laica ha ecci-
tato il punto di voler esigere li pesi laicali dai patrimonii sagri tanto costituiti, quanto da
costituirsi.
Non può la Santa Sede approvare i predetti Editti d'accatastrazione, né tanpoco ammet-
tersi per parte del Re di Sardegna veruna dipendenza circa l' imposizione de' tributi sopra
i beni che devono essere affetti ai medesimi; ma prendendo una strada di mezzo additare
un temperamento in cui si procuri il vantaggio degli Ecclesiastici senza però rovinare i
Laici; e perchè ben si vede che il temperamento non potrà avere la sua esecuzione senza
una Regia Notificazione, perciò questa dovrà essere in tutto e per tutto del tenore della minuta
qui avanti estesa per il Piemonte.
Roma li 21 febbraio 1728.
F. A. Cardinale Fini.
Ferrerò di Roasio Marchese d'Ormea.
Da Traités piiblics de la Royale Maison de Savoie II, Turin 1836, 418-435 (n. CHI), collazionato il testo incluso
in un fascicolo dal titolo < Concordati fra la Santa Sede ed il R« di Sardegna coll'osservazioni » in AA. Arm.
I XVIII 670 (già Arm. II, e. Vili, n. 36) nell'Archivio Segreto Vaticano.
*AA. Arm. I XVIII 670: .1720.
* AA. Arm. I XVIII 670: . o ».
310 Concordato fili Benedetto XI [le Vittorio Amedeo II Re di Sardegna a. 1727
XLI.
CONCORDATO FRA BENEDETTO XIII
E VITTORIO AMEDEO II RE DI SARDEGNA.
29 maggio 1727.
Primo. Che tutti i frutti de' Vescovati, ed Abbazie comprese sotto l' Indulto di
Nicolao V, che nel tempo della loro vacanza matureranno, debbano conservarsi
per commodo delle dette Chiese vacanti, e loro successori sotto la custodia, ed eco-
nomato di Sua Maestà, cioè dagli Economi da deputarsi dalla medesima nel tempo
della vacanza
Secondo. Che rispetto ai Vescovati, ed Abbazie comprese sotto il medesimo
Indulto in caso di morte dei loro Prelati, e Benefiziati, tutti i frutti maturati, e non
esatti dai medesimi nel tempo della loro morte, come pure la roba lasciata, e da
essi acquistata coi frutti Ecclesiastici, debbano andare, ed applicarsi secondo la
consuetudine, che si trovava legittimamente introdotta, ed osservata nel tempo
precedente alle ultime discordie, e pendenze tra la Santa Sede Apostolica, e Sua
Maestà.
Terzo. Che rispetto ai Benefizi non compresi sotto l'Indulto di Nicolao V pari-
mente dall'una e l'altra Parte, si debba stare alla sopraccennata consuetudine che
vi era avanti le suddette ultime discordie, e pendenze, tanto rispetto ai frutti matu-
rati, e non esatti in tempo della morte de' loro Benefiziati, come anche alla roba
da loro lasciata, ed acquistata coi frutti Ecclesiastici, quanto rispetto ai frutti, che
matureranno durante la vacanza sino alla nuova provvista de' successori.
Quarto. Havendo Sua Maestà inteso desiderarsi da Sua Santità l'imposizione di
qualche pensione sopra i Benefizii compresi nell'Indulto, benché sappia la Maestà
Sua, che stante il ius di nominare, che in esso li vien dato, non si possono imponer
pensioni senza il suo consenso; desiderando nulla di meno di dar ogni maggior
riprova del suo figliale ossequio verso la Persona di Sua Beatitudine, e verso la
Santa Sede Apostolica, offerisce alla disposizione sua, e de' Sommi Pontefici suoi
successori sopra l'Abbazia di Lucedio, che è di Regio Padronato di Sua Maestà, la
riserva di una pensione nella somma che la Santità Sua gradirà, e sarà da essa
denominata.
E la Santità di Nostro Signore accettando con il paterno suo affetto l'esibizione
di Sua Maestà, riserva a Se, ed ai suoi Successori la facoltà d'imponere una pensione
nella somma di scudi mille e cinque cento moneta Romana di dieci Giulii per cia-
scun scudo da assegnarsi ad una o più persone, anche, non suddite della Maestà
Sua sopra i frutti dell'Abbazia di Lucedio.
Ed altresì non tralascierà la Santità Sua, ed i suoi Successori di riservare a
supplicazione di Sua Maestà, e de' suoi Successori le pensioni sopra i Vescovadi, ed
Abbazie comprese nell'Indulto di Nicolao V in quella forma, e quantità che si
a. 17:16-1737 Concordato sulle Abbazie ili Polonia M\
sogliono riservare a petizione de' Supremi Prencipi Indultarii; quali pensioni, quanto
ai Vescovadi, non eccedino la terza parte delle annue rendite. E venendo il caso,
che per qualche causa non potesse aver luogo sopra la detta Abbazia di Lucedio
la pensione delli scudi mille cinque cento Romani riservata alla disposizione Pon-
tificia, si trasferirà l'imposizione sopra un'altra Abbazia di Padronato di Sua Maestà,
che verrà dall'una e l'altra Parte concordata.
Quinto. Esprimendosi nella minuta del Breve, che nella provvista delle Chiese
Cattedrali di Casale, Acqui, ed Alessandria si osservi lo stile praticato sin ora, e
pretendendo la Maestà del Re di Sardegna toccare ad essa il ins ancora di nomi-
nare alle predette, e ciò non meno per l'Indulto di Nicolao V, che per il Breve della
Santa memoria d'Innocenzo XII, non ricusa la Santa Sede di sentire le ragioni, e
quando le medesime siano valide, di farli giustizia a tenore delle medesime.
29 maggio 1727.
N. M. Cardinale Lercari.
Ferrerò di Roascio Marchese d'Ormea.
Da Traités, loc. cit. 440-442 (n. CV), collazionato l'esemplare a firme autografe del Ler-
cari e del d'Ormea in AA. Ann. I-X Vili 669 (già Ann. Il, e. Vili, n. 35) nell'Archivio
Segreto Vaticano, ove la seconda cifra di 29, nella data, è ritoccata, né si può stabilire ciò
che essa era in origine.
XLII.
CONCORDATO SULLE ABBAZIE DI POLONIA.
1. - Tractatus de Abbatiis in Regno Poloniae die VI. mensis Augusti Anno
Domini 1736.
6 agosto 1736, 10 luglio 1737.
In nomine Sanctissimae et Individuae Trinitatis. Cum inveteratae circa juspa-
tronatus a Serfhis Regibus et Republica praetensum, et a S. Sede controversum
super abbatiis in Regno Poloniae fundatis ambiguitates et difficultates divino auxilio,
et singulari Smi Dfìi Clementis XII. P. M. providentia ac solicitudine exoptatum sor-
tiantur finem; cumque comitia generalia pacificationis Varsaviae nuper habita, de
constitutione Grodnensi anni 1726. ad vota Smi in Christo Patris et Apostolicae
Sedis disposuerint, quatenus ea omnia, quae inter S. Sedem, sedentemque in ea
Pontificem Srhum Dnum Clementem XII. ejusque Sanctmos Successores, atque inter1
Sermum et Potentissimum Augustum III. Regem Poloniae, M. D. Lithuaniae, Rus-
siae, Prussiae etc. ejusque successores Reges, Regnumque Poloniae stabilita et con-
clusa sunt super hoc abbatiarum negotio, perennibus monumentis firmata perma-
neant: Illmus, Excellmus et Rmus Dfius Camillus Paulutius ex Comitibus Calbuli
1 Theiner, non si sa perchè, pone fra [ ].
312 Concordato sulle Abbazie di Polonia a. 1736-1737
et Marchionibus Fabiani, x sacrosanctae Lateranensis Ecclesiae canonicus, utriusque
Signaturae referendarius, Dei et Apostolicae Sedis gratia Archiepiscopus Iconiensis,
Smi Domini Nostri Clementis divina providentia Papae ejus nominis XII. praelatus
domesticus et assistens, ejusdemque et Sanctae Sedis Apostolicae in Regno Polo-
niae et M. D. Lithuaniae cum facultatibus legati de latere nuntius, inhaerendo instru-
etionibus et mandatis Sanctitatis Suae sub die 2. Junii 2 proximi elapsi decurrentis
anni 1736. receptis, virtute plenipotentiae ad hunc effectum ipsi datae ab eadem
Sanctitate Sua sub die et anno praedictis, reassumsit tractatum abbatiarum cum
Illmo et Excellmo Dno Joanne Comite in Teczyn et Czekarzewicze " Tarlo ' pala-
tino Sandomiriensi, generali terrarum Podoliae, Camenecensi, Laticzoviensi, Medi-
censi, Jaslensi etc. praefecto, equite albae aquilae, generali locumtenente in exercitu
S. R. Majestatis et Reipublicae, legato plenipotentiario a statibus Reipublicae ad
aulam Romanam Sanctamque Sedem specialiter destinato ad hoc negotium, prout
patet ex tenore constitutionis in praecitatis generalibus comitiis emanatae. Qui post
nonnullas conferentias insimul habitas convenerunt super sequentibus articulis, eos-
demque subscripserunt et approbarunt, tenoris videlicet:
Articulus I. Quod sit libera electio abbatum claustralium, ac superiorum regu-
larium in quocunque monasterio, independenter a qualibet super hoc regia disposi-
tione intervenienda. Abbati quoque commendatario nulla licet minima competet
jurisdictio tam in spiritualibus, quam in temporalibus quoad monachos, eorum
bona, aedificia, tempia et quoad monasticam disciplinam ac regulare institutum,
excepto solo jure honorifico. Monasteria in congregationem redacta unice depen-
dentiam habebunt ab eorum abbatibus, superioribus claustralibus, aliisque superio-
ribus generalibus congregationum respective. Monasteria vero, quae non sunt in con-
gregationem redacta, dependere debebunt a quo de jure juxta decisionem S. Sedis.
Art. II. Abbatiarum vacantium administratio, quae in titulum concedentur, 6
spectabit privative ad monachos eorumque superiores. Administratio vero abbatia-
rum in commendam concedendarum privative spectabit ad administratores a loci
ordinariis deputandos.
Art. III. Constituetur massa omnium generaliter proventuum abbatialium, etiam
ex illis bonis, quae ab abbatibus commendatariis ratione reparationis ecclesiae ac
monasteriorum monachis applicata fuerunt: qua massa generali constituta in omni-
bus abbatiis, in quibus jam est divisa actualiter mensa abbatialis a conventuali
(relieta- semper intacta mensa conventuali prò sustentatione praesentis numeri mona-
chorum, et loquendo unice de massa proventuum abbatialium), et in quibus tertia
pars sumeere poterit prò sustentatione superiorum claustralium et aedificiorum,
admittetur, quod eadem tertia pars constituta in bonis stabilibus divisis, nunquam
tamen super reditibus assignetur in supradictos binos fines, exceptis tamen abba-
tiis Sulejoviensi, Wengroviensi et Andrejoviensi, in quibus prò medietate erit exdi-
videnda mensa abbatialis, addendo, quod si in praeteritum ab abbatibus commen-
1 AA. Arni. 1-XVIII 657 e 655 om. . ex-Fabiani ».
' Theiner, contro la stessa sua ionte, : ■ Julii .
' Theiner: ■- Tenczyn et Czekarzerviae ».
♦ Theiner : • Tarlo » e cosi anche in seguito.
» Theiner, contro la stessa sua fonte,: « conceduntur ».
a. 17Ht;-17i$7 Cnmoi dato sulle Abbazie ili Polonia 313
datariis in totum, vel in partem fuerit exdivisa, in aliquibus monasteriis in com-
mendarci dandis quatta pars prò aedificiis, seu sartis tectis plus vel minus, quicquid
in liane caussam per commissarios deputandos repertum fuerit assignatum fuissc,
eomputabitur in divisione faeienda, ita ut nulla alia sequi debeat exdivisio, excepta
illa, quae adaequet tertiam partem redituum mensae abbatialis.
Art. IV. Praedictae divisiones juxta casus vacantiarum abbatiarum, quae in
commendam concedentur, explebuntur mediantibus binis commissariis deputandis
a Nuntio Apostolico prò tempore cum scitu et consensu monachorum, et a binis
aliis a Sermo Rege et Republica deputandis: et isti commissarii in casu dubietatis
quoad majorem seu minorem reditum abbatiarum, ut dignoscatur, an sit sufficiens
necne tertia pars, verificare debebunt etiam praecisos reditus earumdem. '
Art. V. Cum in abbatia Hebdoviensi facta non fuerit divisio mensae, occasione,
qua in commendam concedetur, explebitur seorsiva divisio, hac proportionate regu-
lata juxta superius dieta.
Art. VI. Firmata divisione ac totali independentia ab abbatibus commendatariis,
cum indifferens Sermo Regi et Reipublicae futurum esse debeat, quod in monaste-
riis commendatis constituantur abbates claustrales, seu priores ad triennium, sta-
tuet super hoc S. Sedes id, quod, assumtis necessariis informationibus, monasticae
disciplinae uniformius existimabit; declarando tamen de praesenti, quod in mona-
steriis ordinum capitibus, seu in congregationem non unitis esse debeant abbates
claustrales, et in Miechoviensi praepositura praepositus generalis.
Art. VII. Pro omnibus abbatiis dandis in commendam expedientur Bullae in
Dataria Apostolica. Et electiones factae et faciendae a monachis contìrmandae erunt
a S. Sede juxta eorum 2 jura et antiquam praxim.
Art. Vili. His praemissis, Sanctmus Dfius indulgebit prò concessione duodecim
abbatiarum in commendam Sermo Augusto III. Regi Poloniarum, et ejus sermis
successoribus facultatem juxta formam respectu episcopatuum : quae omnia vigore
plenipotentiarum nostrarum conclusa, acceptata et approbata propriis nostris mani-
bus subscripsimus, et sigillis nostris communivimus. Datum Varsaviae die sexta men-
sis Augusti anno Domini millesimo septingentesimo tricesimo sexto.
Ego Camillus Paulutius Archiepiscopus Iconiensis, Nuntius Apostolicus et ple-
nipotentiarius specialiter delegatus a Sanctissimo Patre ad hunc actum,3 praedicta
puncta manutenere spondeo et promitto, manu propria.
(L. yji o.).
Joannes Tarlo Palatinus Sandomiriensis, Legatus magnus ad S. Sedem et ple-
nipotentiarius a Sermo Rege et Republica, supradictos articulos accepto et subscribo,
reservatis punctis ad tractatum, quae separatis articulis et seorsiva pagina porri-
guntur et porrigentur, manu 4 propria. 4
(L. )J< S.).
Sequitur 4 continuatio supradicti •' Tractatus.
1 Theinek od.
• Theiner: - earum .
3 .4/1. Ann. IXVIII 657 e 655: « specialiter delegatus ad hunc actum a SSffio Patre ».
« A A. Arm. IX VI li 657 e 655 om.
• A A. Arm. I-XVIII 657 e 655 om. e add.: .Abbatiarum».
314 Concordato sulle Abbazie <li Polonia a. 17H«.1~;$7
Cum in tractatu super negotio abbatiarum approbato et subscripto Varsaviae
sub die 6. mensis Augusti, anno Uomini 173b , ex una parte ab illrho et Riho Dfio
Camillo Paulutio archiepiscopo Iconiensi etc. et Apostolico nuntio, necnon ad hunc
actum Ssrhi Patris et Sanctae Sedis plenipotentiario, ex altera vero ab Illrho et
Excellrho Dno Comite Joanne Tarlo palatino Sandomiriensi etc. legato plenipoten-
tiario a statibus Reipublicae ad aulam Romanam, Sanctamque Sedem specialiter
destinato ad hoc negotium, nonnulla fuerint reservata puncta per eundem Dfium
Comitem Tarlo palatinum Sandomiriensem etc. ' a Sanctitate Sua decidenda, inte-
gralem conclusionem ejusdem tractatus respicientia ; cumque a Ssrfio Patre beni-
gna nuper resolutio emanaverit super singulis infraponendis punctis: hinc ne rei
perficiendae ulteriores apponantur induciae, infrascripti et praefati Dfii Plenipoten-
tiarii convenerunt, sequentes articulos addendos esse, ac inserendos tractatui inito
jam sub die et anno praedictis ad totale ejusdem complementum, tenoris vide-
licet :
Art. IX. Quoniam in numero duodecim abbatiarum infra exprimendarum, quae
in futurum commendandae erunt virtute Apostolicae concessionis et indulti, abbatia
Wittoviensis ordinis Praemonstratensis comprehensa erat tenuioris reditus, in qua
supra expressae divisiones difficillime fieri poterant: ex speciali gratia Sanctitatis
Suae subrogabitur praedictae abbatiae altera abbatia nuncupata Paradisiensis ordinis
Cisterciensium, in qua divisio explebitur pio sola tertia parte assignanda prò susten-
tatione superioris claustralis prò tempore, et manutentione sartorum tectorum eccle-
siae et monasterii, prout in articulo tertio praesentis tractatus cautum fuit, ad quem
omnino relatio habeatur, hac tamen addita conditione, quod supra posita divisio
tertiae partis in praedictos binos fines facienda exsequatur in fundis mensae abba-
cali2 spectantibus et pertinentibus, intra Regnum Poloniae existentibus, qui in per-
petuum adjudicandi erunt communitati claustrali ad praedictos effectus.
Art. X. Residentiae abbatiales tum intra septa et clausuram monasteriorum
commendandorum sitae, cum extra, ad latus tamen et in viciniis praedietorum mona-
steriorum existentes, privative et pieno jure spectabunt vel ad abbatem claustralem,
vel ad superiorem regularem eorumdem monasteriorum prò tempore. Residentiae
vero, quae in bonis et fundis abbatum commendatariorum reperiuntur, privative et
pieno jure spedare et pertinere debebunt ad abbates commendatarios.
Art. XI. Beneficia curata non incorporata monasteriis, et in bonis abbatis com-
mendatarii existentia presbyteris saecularibus, non autem regularibus, ad solam
commendatala praesentationem hactenus conferri solita, ad ejusdem pariter com-
mendatarii praesentationem conferantur in posterum, salvis prout de jure reserva-
tionibus Apostolicis. Scultetiae pariter sive advocatiae existentes in bonis abbatis
commendatarii, et de quibus dispositionem in praeteritum spedasse probabitur ad
eosdem abbates commendatarios, in futurum etiam eorumdem dispositioni reser-
vantur. Scultetiae vero et advocatiae, quae in bonis et fundis religiosorum et mona-
chorum existunt, subjacebunt in futurum, prout in antea, pieno jure dispositioni
eorumdem monachorum et religiosorum, servata in utroque casti antiqua praxi et
consuetudine.
1 Tarami "m.
' Tiieinek colle sue fonti ed anche AA. Arni. I-XVJII 655: • abbatialis >.
a. 1736-1737 Concordato sulle Abbasie di Polonia 315
Art. XII. In expeditione bullarum Apostolicarum quoad monasteria taxata in
Dataria Apostolica servari debebit solitum : quo vero ad non taxata, habebitur ratio
in eadem Dataria Apostolica, no quid minimum gravaminis inferatur providendis
de praedictis commendandis abbatiis: idemque observabitur respectu abbatiarum et
monasteriorum in titulum concedendorum.
Art. XIII. Sanctìtas Sua, ut paternum suum palam faciat affectum, et peculia-
rem existimationem erga Sacram Regiam Majestatem ob praeclara e.jusdem merita
erga Religionem Catholicam et Apostolicam Sedem, non solum benigne indulgebit,
quod abbatia Paradisiensis Wittoviensi subrogetur, prout in articulo nono expres-
sum fuit; verum etiam concedet, quod decima tertia abbatia, ultra alias duodecim
infra enumerandas, commendetur, nimirum monasterium sive abbatia Plocensis
ordinis s. Benedicti, in qua pariter divisio prò tertia parte, prout superius conven-
tum fuit in articulo tertio praesentis tractatus, expleri debebit.
Art. XIV. Ad tollendas omnes ambages et diffieultates respectu commissario-
rum deputandorum a Sermo Rege et Republica, necnon a Nuntio Apostolico, prout
dispositum fuit in articulo quarto praesentis tractatus, circa divisiones faciendas in
abbatiis commendandis, si commissarii ut supra deputati a Nuntio Apostolico con-
venire non poterunt circa divisiones praedictas explendas cum commissariis Sermi
Regis et Reipublicae, in casu discordiae praefato Nuntio Apostolico facultas reser-
vatur decidendi easdem controversias.
Numerus abbatiarum in commendam concedendarum. '
Abbatia Tynecensis i
Lubinensis Ordinis S. Benedicti.
Plocensis \
Abbatia Wanconcensis2
ClaraeTumbae
Sullejoviensis
Wengroviensis
Andrejoviensis
Paradisiensis
Abbatia Czervenensis j Ordinis Canonicorum Regularium Later.
Tremenensis3 I S. Augustini.
PraepoMtura Miechoviensis Ordinis Canonicorum Regularium sanctissimi Sepulcri
Congregationis Miechoviensis.
Abbatia Hebdoviensis Ordinis Praemonstratensium.
Quae omnia vigore Plenipotentiarum nostrarum conclusa, acceptata, et appro-
bata propriis nostris manibus subscripsimus, et sigillis nostris communivimus. Datum
1 Quanto segue è dato sulla stampa (dalla quale, non dall'originale, come dice, tolse il Tiiei.yer) Concordatuiii
iiiitum, et apostolica constitutione confirmalum inter Sanctissimum Dominum Nostrum Clementem XII... et
Sacravi Majestatem Augusti III. Poloniae icgis .. . s. I. et a. (con slemma di Clemente XII nel frontispizio) p. xn-xv,
esistente in AA.Aim. 1 '-XV Ut 656 (già Ai in. Il, e. Vili. n.27\ nell'Archivio segreto pontificio, che nella disposi-
zione tipografica risponde all'originale, e fu compiuta sull'esemplare di questo in ÀA. Ann. 1-XVIII654 (gii.h/». //,
e. Vili, n.25), con cui il Re Augusto III ratifica il concordato, 14 luglio 1737 (Archivio segreto Vaticano).
» AA. Arm. 1 XVIII 656: Wanconcensis =.
3 AA. Ann. I XV III 656: « Tremesnensis ».
Ordinis Cisterciensium.
31o
Concordato sulle Abbazie di Polonia
a. 1738-1737
Fraustadii die decima mensis Julii, anno Domini millesimo septingentesimo trice-
simo septimo.
Ego Camillus Paulutius Archiepiscopus Joannes Tarlo Palatinus Sandomirien-
Iconiensis, Nuntius Apostolicus, et
Plenipotentiarius specialiter delega-
tus a Ssmo Patre ad hunc actum,1
praedicta puncta addita pio conclu-
sione praesentis Tractatus manute-
nere spondeo, et promitto, m. p.
Locus %*, Sigilli.
sis, Legatus magnus ad S. Sedem, et
Plenipotentiarius a Serenissimo Rege,
et Republica ad Tractatum hunc
actum marni mea subscribo, m. p.
Locus >J Sigilli.
Nos infrascripti Senatores, et Ministri Status Regni Poloniae, et Magni Ducatus
Lithuaniae ad Consilium Senatus per Sacram Regiam Majestatem Dominum nostrum
clementissimum prò die octava mensis Julii anni praesentis millesimi septingentesimi
tricesimi septimi hic Fraustadii indictum,-' congregati, hoc suprasci iptum Concor-
datum inter Illustrissimum, Excellentissimum, et Reverendissimum Dominum Camil-
lum Paulutium Archiepiscopum Iconiensem etc. 3 Nuntium Apostolicum, 4 nomine
Sanctissimi Patris et S. Sedis ex una, et Illustrissimum, et Excellentissimum Domi-
num Comitem Joannem Tarlo Palatium Sandomiriensem etc. 3 nomine Sacrae Regiae
Majestatis et Reipublicae parte ab altera, conscriptum, et concertatum, uti Sacrae
Regiae Majestatis, et Reipublicae juribus non repugnans, immo Sanctissimi Domini
nostri erga Sacram Regiam Majestatem, Gentemque nostrani Paternum amorem et
affectum demonstrans, legimus, illudque per subscriptiones nostras in omni meliori
forma approbamus, et ratificamus. Datum Fraustadii die decima Julii, anno Domini
millesimo septingentesimo tricesimo septimo. 5
Nicolaus Wyzycki Archiepiscopus Leo-
poliensis.
Joannes Lipski Episcopus Cracoviensis.
Christophorus Antonius de Slupow Szem-
bek Episcopus Vladislavien. et Pome-
raniae. 6
Antonius Sebastianus Dembowski Epi-
scopus Plocensis.
Franciscus Kobielski Episcopus Camene-
censis.
Andreas Zaluski Episcopus Luceorien-
sis, et Brestensis, supremus Regni
Cancellarius.
Joannes Comes Sapieha Cancellarius Ma-
gni Ducatus Lithuaniae supremus.
Joannes Malachowski Pro-Cancellarius
Regni.
Michael Princeps Czartoryski Pro-Can-
cellarius Magni Ducatus Lithuaniae,
m. 3 p. 3
J. Cantius Moszynski supremus Regni
Thesaurarius.
1 AA. Arm. JXVJJI 657: « specialiter delegatus ad hunc actum a SSmo Patre •.
■' Stampa, originale, AA. Arm. I-XVIII 654 e 655: « indicto ».
3 Concordalum ecc. om.
' CoHcordatum ecc. add. « etc. ».
» I cognomi furono ridotti alla grafia dell'originale.
« Nell'originale non risulta chiaro che debba leggersi . Pomeraniae »; ha cosi anche AA. Arm. I-XVIII 654.
a. 1736-1737
Concordato sulle Abbazie di Polonia
317
Constantinus Motzynski Episcopus Livo
niae, et Piltinensis.'
Theodorus S. R. I. Princeps Lubomirski
Palatinus Cracoviensis.
Michael Radziwitt Dux in Olyka S. R. I.
Princeps, Palatinus Trocensis campi
Dux ' Exercituum Magni Ducatus Li-
thuaniae.
Franciscus Skarbek Palatinus Lencicien-
sis m. p.
Antonius Comes in Lubraniec Dambski
Palatinus Brestensis, Cujaviae, Juni-
vladislaviensis, Diboviensis, etc. Ca-
pitaneus, m. 2 p. ■
Ludovicus a Szoldri Szoldrski Palati-
nus Junivladislaviensis, Majoris Polo-
niae generalis Capitaneus m. p.
Venceslaus Rzewuski Palatinus Podoliae
m. p.
Adamus Comes in Melstyn de Czekar-
zewice Tarlo Palatinus Lublinensis
m. p.
Stanislaus Ciolek Poniatowski Palatinus
Terrarum Ducatus Masoviae.
Joannes a Czapski Palatinus Culmensis '
m. -' p. 2
Michael 8 Massalski 2 Palatinus - Msis-
lawiensis.
Jacobus Narzymski Palatinus Pomera
niae m. p.
Franciscus Comes in Siupow Szembek
Palatinus Livoniae.
A. P. Miaczynski Palatinus Czerniecho-
viae.
Matthias Kozminski Castellanus Posna-
niensis.
Stephanus Garczynski Castellanus Gne-
snensis m. p.
Antonius Mycielski Castellanus Syradien
sis m. p.
Matthias Poniatowski Castellanus Lanci-
ciensis m. p.
Joannes SoHohub Thesaurarius supre-
mus Magni Ducatus Lithuaniae.
Franciscus Bielinski Mareschalcus Cu-
rine Regni, m ' p. -
Vale per « Piltinensis
Concordalum ecc. om.
Concordatimi ecc. : Campi, Dux
l'osservazione latta nella n. precedente quanto a « Pomeraniae ;
318
Concordato sulle Abbazie di Polonia
a. 1736-1737
Franciscus Michael Moszczenski Castel-
lanus Brestensis Cujaviae m. ' p. '
Joannes et ' Paulus Pepiowski Castella-
nus Wolhyniae m. p.
Boguslaus Niezabytowski Castellanus
Novogrodensis.
Ignatius Czapski Castellanus Gedanensis.
Gaspar Modlibowski Castellanus Mede-
recensis m. p.
Lucas in Kwilcz Kwilecki Castellanus
Landensis Cap. Mosinen.
Franciscus Mielzynski Castellanus Sre-
mensis m. p.
Joannes Tworzyanski Castellanus Pre-
metensis.
Adamus de Werbno Paulowski Castella-
nus Bechoviensis m. p.
Stanislaus Koscielski Castellanus Bidgo-
stiensis.
Albertus a Bnin Bninski Castellanus Co-
valiensis.
Stanislaus Sleszynski Castellanus Inoulo-
densis m. ' p. '
Joannes Staniszewski Castellanus Viso-
grodiensis m. p.
Da A. Theiner, Velerà monumenta Poloniae et Lithuaniae IV, Romae 1864, 123-126
(e Concordatimi ecc., v. sopra), collazionato l'esemplare colle firme e sigilli del Faolucci e
del Tarlo e colle sottoscrizioni autografe dei senatori e ministri in AA. Arm. I-XVHI 657
i.non ha segnatura precedente) nell'Archivio segreto Vaticano (per 655 v. sotto, p. 321 .
- Bolla con cui Clemente XII approva il trattato.
13 settembre 1737.
Clemens Episcopus Servus Servorum Dei. Ad perpetuati! rei memoriam. Summi
atque aeterni Pastoris Salvatoris nostri Christi Domini, qui inter homines degens
pacem adeo coluit, ut se in exemplum humilitatis ac mansuetudinis proposuerit ;
pacem adeo dilexit, ut in caelum rediturus eam solam discipulis suis reliquerit : Nos
licet immerito vices gerentes in tetris ad ea, quae prò Ecelesiarum et Catholicorum
Regnorum unione, pace et tranquillitate profutura conspicimus, Apostolicae provi-
dentiae solicitudinem libenter intendimus, et ad felicem eorum prosecutionem et
consumraationem opem et operam impendimus efficacem, ut omnibus dissensionum
et discordiarum causis sublatis, et membris inter se invicem concordiae et pacis
vinculo colligatis, et perfecta unione Capiti suo adhaerentibus, '•' totius mystici cor-
1 Concai Jatum ecc. om.
a TasiatR: » adhaerentis •.
a. 1"3<;-1737 Concordato sulle Abbazie ili Polonia 319
poris compago in Petrae soliditate, super qua fondata est, adversus internales impe-
tus et pacis inimicum firmius stabiliusque permaneat. Nuper siquidem, riempe die
decima mensis Julii proxime praeteriti, ad controversias jampridem exortas circa
Juspatronatus a Poloniae Regibus et Republica praetensum super abbatiis in dicto
Regno existentibus componendas, et ad pacem et unionem inter nos successoresque
nostros Romanos Pontifices, et Charissimum in Christo fìlium ' nostrum Augustum
Poloniae Regem Illustrem et magnum Lithuaniae Ducem ejusque successores, et
inclytam Polonorum Rempublicam solidius stabiliendam ; nec non ad mutuam con-
cordiam, pacem et tranquillitatem inter dilectos lìlios cleri regularis praefati Regni
et alia ejusdem Reipublìcae membra tana seculares, quam ecclesiasticos restituendam
conlìrmandamque, a Ven. fratre Camillo Archiepiscopo Iconiensi, nostro et Sedis
Apostolicae Nuntio in Regno praedicto et magno Ducatu Lithuaniae, cum faculta-
tibus legati de latere, nostro et ejusdem Sedis nomine ex una, et diletto lilio Comite
Joanne Tarlo Palatino Sandomiriensi, legato pieni potentiario a statibus Reipublicàe
ad Nos et Apostolicam Sedem specialiter ad hoc negotium destinato, praefati *
Augusti Regis et Reipublicàe nomine ex altera partibus, conclusus ac subscriptus
fuit in oppido Fraustadiensi quidam tractatus seu concordatum, qui eadem die fuit
edam approbatus et ratificatus a dilectis lìliis Senatoribus et Ministris status Regni
Poloniae et magni Ducatus Lithuaniae ad consilium senatus per eundem Augustum
Regem in ipso oppido Fraustadiensi indicti congregatis, cujus tractatus seu concor-
dati tenor est, qui sequitur, videlicet: « Tractatus de Abbatiis in Regno Poloniae die
sexta mensis Augusti anno Domini millesimo septingentesimo tricesimo sexto. In
nomine Sanctissimae et individuae Trinitatis. Cum inveteratae circa juspatronatus a
Serrftis:! Regibus etc. (v. sopra p. 311 1. 25 - 318).
Postmodum hujusmodi tractatus seu concordatum in omnibus et singulis pun-
ctis, clausulis, articulis et conditionibus approbatum, confirmatum et ratiiieatum fuit
a Charissimo in Christo filio nostro Augusto Poloniae Regc Illustri suis regiis literis,
datis Fraustadii die decima quarta mensis Julii currentis anni, qui Nobis humiliter
deinde supplicari fecit, ut i Ili prò lirmiori ejus subsistcntia robur Apostolicae firmi-
tatis adjicere, nec non auctoritatem potiorem et decretum interponere dignaremur.
Nos itaque cupientes omnes dissensionum et discordiarum caussas, quibus libera
abbatum regularium impediebatur electio, et monasticae disciplinae subvertebatur
observantia, aliaque multa exoriebantur mala et graviora in luturum timeri pote-
rant, penitus abolere atque extinguere, tapinila, statina et ordinationes praeinserti
tractatus per nonnullos ex Venerabilibus fratribus nostris S. K. E. Cardinalibus,
viris summa integritate et rerum scientia praeditis, diligenter examinari et mature
discuti fecimus. Cum autem praedicta ejusdem tractatus capitula, pacta et conven-
tiones rationabilia, et praesenti tam Ecclesiae, quam nationis praefatae Statui et con-
ditioni congrua et utilia esse cognoverimus, et volentcs insuper praedictum Augu-
stum Regem, quem eximia ejus erga Nos et Apostolicam Sedem devotio fideique
constantia, et alia multa virtutum ornamenta clarum et comniendabilem in con-
1 Theinfr • tilio >.
■ Theiner : « praefato •
Theiner: « Sermo =.
320 Concordato sulle Abbazie di Polonia a. 1736-1737
spectu nostro et Romanae Ecclesiae reddunt, nec non inclytam Polonorum Rempu-
blicam obsequio pariter et devotione erga Nos, et hanc Apostolicam Sedem novis-
miih' etiam praeclare comprobata in abrogatione cujusdam improvidae constitutionis
comitiorum Grodnensium, anni millesimi septingentesimi vicesimi sexti, solemniter
facta Varsaviae anno superiori in generalibus comitiis pacificationis, ea laudabili
declaratione, quia fundarent felicitatem suorum dominiorum et regiminis super
paterna supremi Pastoris benedktione, simulque vellent eo majorem suam filialem
erga Sanctam Sedem, quae de praedicta constitutione conquerebatur, exhibere obser-
vantiam, et aliis pluribus in Christianam Religionem et Sedem praedictam meritis
insignem gratiis et favoribus prosequi singularibus, et eidem Regi Augusto, ejusque
in praedicto Regno successoribus illa de Apostolica benignitate concedere, per quae
eorum Serenitati honor accrescat, et eorum contemplatione gratis acceptisque in
clero saeculari personis congrue provisionis subsidium valeat provenire. Hinc est,
quod de praedictorum Venerabilium fratrùm nostrorum Sanctae Romanae Ecclesiae
Cardinalium Consilio et assensu, ac ex certa scientia et matura deliberatione nostris,
deque Apostolicae potestatis plenitudine praeinsertum tractatum tenore praesentium
approbamus, ratificamus, laudamus et acceptamus, illique Apostolici muniminis robur
et efficaciam adjungimus, Decernentes easdem praesentes literas nullo unquam tem-
pore de subreptionis et obreptionis, aut nullitatis vitio, vel intentionis nostrae, aut
alio quocunque quamvis magno et inexcogitato defectu notari aut impugnari posse,
sed semper firmas, validas et efficaces existere et l'ore, suosque plenarios et integros
eflfectus sortiri et obtinere et inviolabiliter observari debere, donec tamen et quousque
pacta et conditiones in tractatu expressae serventur, et non alias, non aliter, nec
alio modo, Non obstantibus quibusvis Apostolicis ac universalibus, provincialibusque
et synodalibus conciliis editis generalibus vel specialibus constitutionibus et ordina-
tionibus nostris, et Cancellariae Apostolicae regulis, praesertim de jure quaesito non
tollendo, necnon quarumcunque ecclesiarum et monasteriorum fundationibus etiam
confìrmatione Apostolica, vel quavis firmitate alias ' roboratis, privilegiis quoque,
indultis et literis Apostolicis in contrarium quomodolibet concessis, confirmatis et
innovatis, ceterisque contrariis quibuscunque, quibus omnibus et singulis illorum
tenores prò expressis, et ad verbum insertis habentes, illis alias in suo robore per-
mansuris ad praemissorum effectum duntaxat specialiter et expresse derogamus.
Et praeterea, quia difficile foret praesentes literas ad singula, in quibus de eis
forsan fides facienda fuerit, loca deferri eadem Apostolica auctoritate deeemimus,
quod ipsarum transumto Episcoporum dictae nationis sigillis munito tanquam prae-
sentibus, si exhiberentur, literis piena fides adhibeatur, et perinde stetur ac si dictae
praesentes literae forent exhibitae vel ostensae;et insuper quoque irritum et inane,
si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit
attentari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae approbationis,
ratificationis, laudationis, acceptationis, commutationis, reservationis, constitutionis
et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare
praesumserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac beatorum Petri et Pauli Aposto-
lorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctam Mariam Majorem
1 A A. Arni. I XVII I 655: « alia >.
a. 1737 Concordati) ioli la Spagna 321
anno [ncarnationis Dominicae millesimo septingentesimo tricesimo septimo, ldibus
Septembris, Pontificatus nostri Anno Octavo.
Da Theiner, loe. cit. 127-129, collazionata la Bolla, che contiene intiero il trattato, in
Il Ann. /-A 17// 655 (già Ann. II. C. Vili, n. 26) nell'Archivio segreto Vaticano.
XLIII.
CONCORDATO CON LA SPAGNA.
26 settembre 1737.
Desiderando la Maestà Cattolica di Filippo V. Re delle Spagne 4 provvedere alla
quiete, ed al ben pubblico de' Suoi Regni con procurare qualche opportuno regola-
mento intorno alcuni capi- che concernono le Chiese e gli Ecclesiastici dei Sudd.'
Regni, e bramando per mezzo d'una ferma ed indissolubile concordia colla S. Sede
terminare non solo le differenze già insorte, ma togliere anche per l'avvenire ogni
materia ed occasione a nuove dissensioni e disturbi, ha latto presentare alla San-
tità di N. S. Papa Clemente XII. felic. regn. un ristretto di diverse proposizioni for-
mato dal Sig. Dr. Rodrigo Wiglalpando a Marchese della Composta Suo ministro,
sin dal tempo del Pontificato della sta. mem. di Clemente XI. Suo Antecessore,
e comunicato allora al Sudd.0 Pontefice; supplicando la Santità Sua a provvedere
benignamente colla sua Apostolica Autorità a tenore delle istanze e domande
espresse in detti 4 fogli ; e non essendo la Santità Sua meno desiderosa di cooperare
al bene di quel Regno, e specialmente alla quiete, e tranquillità del Clero; accioc-
ché libero da tutte le molestie ed impedimenti possa più agevolmente applicarsi al
divin culto, ed alla salute e cura delle anime; e bramando inoltre specialmente di
dare alla Maestà Sua nuove prove del suo paterno affetto, e del costante Suo desi-
derio di mantener seco una sincera, perfetta, e perpetua unione e corrispondenza,
dopo aver sentito il parere di alcuni Sig. ri Cardinali sopra le dette proposizioni si
è mostrata propensa e disposta a concedere quelle cose, che, salva l'immunità e
libertà ecclesiastica, l'autorità e giurisdizione della S. Sede, e senza pregiudizio delle
medesime Chiese, si fossero potute concedere. In seguito di che noi infrascritti siamo
stati rispettivamente deputati dalla Santità Sua, e da Sua Maestà Cattolica, e muniti
di tutte le necessarie facoltà per conferire insieme, trattare, e conchiudcre il men-
tovato affare, come consta dalle Plenipotenze che ci sono state respettivamente date,
e che s' inseriranno parola per parola in fine del presente Trattato, e finalmente
dopo un maturo esame, e discussione delle sopradette materie siamo convenuti nei
seguenti articoli.
1. Sua Maestà Cattolica per far palese a tutti la pei letta unione, che vuole avere
con Sua Santità e colla S. Sede, e quanto le sia a cuore il conservare alla Chiesa i
1 Nu'.si . della Spagna ..
■- Nussi ■ i apitoli .
i Wiglaspando ».
« Nussi: « di >.
322 ( oncordato con la Spagna a. 1737
diritti della medesima, ordinerà, non ostante qualunque ordinazione o decreti ' della
Maestà Sua o ~ de' suoi Ministri fatti per lo passato in contrario, quali si abbiano
per nulli e di nissun valore, che si rimetta pienamente il commercio colla Sede
Apostolica; che si dia come prima esecuzione alle Bolle Apostoliche, e Matrimo-
niali; e che il Nunzio destinato da Sua Santità, e il Tribunale della Nunziatura, e
i ministri della medesima siano reintegrati nelle prerogative, onori/ facoltà, giuris-
dizioni godute per lo passato, senza alcuna minima diminuzione; ed infine che in4
qualunque materia toccante sì l'autorità della S. Sede, come la giurisdizione ed
immunità ecclesiastica, rimossa ed abrogata qualunque nuova introduzione che vi
potesse essere, si debba osservare e praticare tutto ciò che si osservava e prati-
cava prima di queste ultime differenze, a riserva solamente di quelle cose, nelle
quali si sarà fatta qualche mutazione, o disposizione diversa nel presente Concor-
dato, rispetto alle quali si osserverà ciò che è stato stabilito, e disposto nel mede-
simo.
2. Per mantenere la quiete e tranquillità pubblica, ed impedire che colla speranza
dell'asilo non si commettano alcuni delitti più gravi che possono alla medesima
recare maggior disturbo, la Santità Sua darà con Lettere Circolari ai Vescovi gli
ordini necessari per istabilire, che l'immunità locale non suffraghi più a' grassatori,
ossia assassini di strade, anche nel caso di una sola e semplice grassazione, purché
però nell'atto della medesima sia seguita la morte, o la mutilazione de' membri nella
persona dell'assalito che ha patita la grassazione. Parimenti ordinerà, che il delitto
di Lesa Maestà che per le Costituzioni Apostoliche resta escluso dal beneficio del-
l'asilo, comprenda anche quelli che macchineranno e trameranno cospirazioni ten-
denti a privare Sua Maestà o in tutto, o in parte del Suo Dominio; e finalmente per
impedire, per quanto sia possibile, la frequenza degli omicidi, con altre Lettere
Circolari la Santità Sua stenderà ai Regni di Spagna la disposizione della Bolla che
incomincia In supremo Justitìae Solio pubblicata ultimamente per lo Stato Eccle-
siastico.5
3. Essendosi in alcune parti introdotta la pratica, che i rei presi in luogo non
immune alleghino l'immunità per essere stati in qualche tempo estratti dalla Chiesa,
o da luogo immune, e,; pretendano di essere restituiti alla Chiesa, e declinare in
questo modo il castigo dovuto a' lor delitti, la qual pratica si chiama comunemente
col nome di Ecclesias Frias, si dichiarerà dalla Santità Sua, che in questi casi i rei
non godano l' immunità e si spediranno sopra di ciò le Lettere Circolari ai Vescovi
di Spagna, acciocché in conformità di esse pubblichino gli Editti.
4. Perchè S. M. ha insistito particolarmente, che si provveda al disordine che
nasce dal confugio che cercano i delinquenti negli eremi, e chiese rurali, e che dà
ai medesimi l'occasione e la facilità di commettere impunemente altri delitti, s'in-
giungerà ai Vescovi parimenti per lettere circolari, che li sud. eremi e chiese rurali,
1 Mussi: decreto .
- Nussr:
1 Nus«i : ■
om.
in Bull. Rotti, Cocq.-Maik, XIV, 17-28; ed'. Taur. XXIV.
Il \,„, 1 XVIII 473 n. IV: « o . ; n. V t VI: «e».
a. 1737 Concordato con la Spagna U23
nelle quali non si conserva il SSmo Sagramento, o non abita nella casa contigua
un Sacerdoti.- per custodia delle medesime, non godano immunità, purché però in
esse non si celebri frequentemente la Messa.
5. Affinchè non cresca eccessivamente, e senza veruna necessità il numero di
quelli che sono promossi agli Ordini Sacri, e si mantenga in vigore ne' Chierici infe-
riori l'ecclesiastica disciplina, Sua Santità incaricherà strettamente con suo Breve
speciale ai Vescovi l'osservanza del Concilio di Trento, e precisamente sopra ciò,
che si contiene nella Sess. 21. Cap. 2., e nella Sess. 23. Cap. 6. de Re/or mattone ,
sotto le pene imposte dai Sacri Canoni, dal Concilio stesso e dalle Costituzioni Apo-
stoliche. Ad effetto poi d'impedire le frodi, che si commettono da alcuni nella costi-
tuzione dei patrimoni, ordinerà che in avvenire il patrimonio sacro non ecceda la
somma di scudi romani sessanta annui.
Di più perchè s'è fatta instanza per parte della M. S. che si provveda alle frodi,
ed alle collusioni, che non solo nelle costituzioni di detti patrimonii, ma anche fuori
di detto caso si fanno molte ' volte dagli Ecclesiastici per mezzo di alienazioni, dona-
zioni finte, e contratti simulati per esimere ingiustamente sotto questo falso colore i
veri padroni dei beni dal contribuire ai regii diritti, che conforme allo stato e qua-
lità loro sono tenuti pagare, Sua Santità provvederà a tali inconvenienti con Breve
diretto al Nunzio Apostolico da pubblicarsi in tutte le Diocesi, con istabilire pene
canoniche e spirituali, anche colla scomunica ipso facto incurrenda, riservata al
medesimo Nunzio e a Suoi Successori, contro quelli che faranno le frodi e contratti
collusivi detti di sopra, o coopereranno alli medesimi.
6. L'uso di erigere Beneficii ecclesiastici da durare per un tempo limitato si
abolisca affatto, e Sua Santità spedirà, se sarà di bisogno, lettere circolari ai Vescovi
di Spagna per ingiunger loro, che non permettano più simili erezioni di Beneficii
ad tempits, dovendo i Beneficii essere eretti con quella perpetuità che si ordina
dai Sagri Canoni, e quelli, che sono eretti diversamente, non godano di alcuna esen-
zione.
7. Avendo S. M. fatto rappresentare a Sua Santità l'impotenza de' suoi sudditi
laici di supplire colle proprie sostanze e facoltà a tutti i pesi necessarii per provve-
dere alle urgenze del Regno, ed avendo supplicato la Santità Sua di ordinare, che
l'indulto, in vigore del quale gli ecclesiastici contribuiscono alli dicianove milioni e
mezzo imposti sopra le quattro specie di carne, aceto, olio e vino, si estenda ancora
ai quattro milioni e mezzo che per conto delle nuove imposizioni, e del tributo degli
ottomila soldati si riscuotono dalle medesime specie; Sua Santità sino a tanto che
non sappia distintamente se li suddetti quattro milioni e mezzo di ducati di moneta
di Spagna, che si pagano dai laici, come sopra, per le nuove imposizioni e tributo
degli 8000 soldati, si riscuotano in uno o in sei anni, e sino a tanto che non abbia
una piena e specifica informazione della quantità e qualità degli altri pesi a cui sog-
giacciono gli Ecclesiastici, non può accordare la grazia richiesta. Lasciando però
l'articolo in sospeso, sinché si siano liquidati i suddetti pesi, e si sarà riconosciuto,
se convenga gravare gli Ecclesiastici più di quello, che sono gravati presentemente,
la Santità Sua per dare frattanto a S. M. una nuova prova del desiderio che ha di
324 Concordato con la Spugno a. 1737
compiacerla per quanto sia possibile, gli accorderà un indulto per soli cinque anni,
in di cui vigore paghino gli Ecclesiastici le nuove imposizioni suddette, ed il tributo
degli 8000 soldati sopre le quattro mentovate specie di aceto, vino, carne ed olio,
nella stessa maniera che pagano i diecinove milioni e mezzo, perchè però i detti
quattro milioni e mezzo si paghino in sei anni ripartitamente, e la parte in cui deb-
bano contribuire gli Ecclesiastici, non ecceda la somma di ducati 150,000 annui di
moneta di Spagna. Si riserva frattanto Sua Santità di (ar le diligenze, e prendere
le informazioni dette di sopra prima di fare altra disposizione su questa materia,
con dichiarazione espressa che non stimando Sua Santità, o i Suoi Successori di
prorogare ulteriormente la detta grazia che si concede per cinque anni, non per
questo si possa mai dire o inferire di essersi contravvenuto al presente Concordato.
8. Per la medesima ragione dei gravissimi pesi, ai quali son soggetti i beni
de' laici, e dell'incapacità di sostenerli, a cui si ridurrebbero col progresso del
tempo, quando crescendo per successioni, donazioni, compre, o altri titoli gli acquisti
degli Ecclesiastici, si diminuisse la quantità de' beni, che presentemente restano in
potere dei laici, e sottoposti alle Regie imposizioni, ha la M. S. richiesto Sua San-
tità di ordinare, che tutti i beni che dal principio del Suo Regno sono stati acqui-
stati dagli Ecclesiastici, o che con qualunque titolo da essi si acquisteranno in
avvenire, siano sottoposti a quei medesimi pesi, a cui soggiacciono i beni de' laici;
pertanto S. S. considerata la quantità e qualità di detti pesi, e l'impossibilità di
sopportarli a cui si ridurrebbero i laici, quando non si prenda qualche provvedi-
mento sopra i beni futuri, non potendo accordare di gravare tutti gli Ecclesiastici,
come si domanda, condiscenderà solamente, che siano perpetuamente sottoposti a
tutti i pesi e tributi regii, che pagano i laici, tutti quei beni che dal dì, in cui sarà
sottoscritto il presente Concordato, si acquisteranno per qualsivoglia titolo da qua-
lunque Comunità Ecclesiastica; Chiesa, o Luogo Pio, e così cadranno in mani morte,
eccettuatine però i beni di prima fondazione, e colla condizione che questi beni mede-
simi da acquistarsi in futuro restino esenti da tutti quei pesi, che per concessione
Apostolica si pagano dagli Ecclesiastici, e che non possano i Tribunali laici forzare
ì;1ì Ecclesiastici a pagare i suddetti pesi, ma che debbano ciò fare i Vescovi.
9. Essendo mente del S. Concilio di Trento, che quei che prendono la prima
tonsura abbiano la vocazione allo stato ecclesiastico, e che i Vescovi dopo un
maturo esame la diano solamente a quelli, de quali v'è probabile speranza che
entrino nell'ordine clericale col fine di servire alla Chiesa, e d'istradarsi agli Ordini
maggiori; S. S. accorderà, che rispetto ai chierici non beneficiati, e a quelli che
non hanno Cappellanie o Benefizi che eccedano la terza parte della tassa sinodale
stabilita pel patrimonio sagro, i quali giunti all'età determinata dai SS. Canoni non
saranno promossi agli Ordini Sagri per colpa o negligenza loro, i Vescovi debbano
colle necessarie ammonizioni prefigger loro un termine che non sia maggiore d'un
anno, ad ascendete agli Ordini Maggiori; il qual tempo spirato, né essendo pro-
mossi per colpa o negligenza loro, in tal caso non godranno veruna esenzione dai
pubblici pesi.
10. Non dovendo le rensure, conforme alla disposizione de' SS. Canoni, e a tenore
di ciò che è prescritto dal S. Concilio di Trento alla Sess. 25. de Refor. Cap. 3.,
adoperarsi se non in subsidium, s'incaricherà agli Ordinarii di osservare la dispo-
a. 1737 Concordato con la Spagna
sizione suddetta' conciliare e canonica, e non solo di usarle- con tutta la dovuta
moderazione, ma di astenersi dalla fulminazione di esse ogni volta quando con
rimedi ordinari della esecuzione reale o personale si possa provvedere al bisogno,
e di valersene solamente quando contro i rei non si possa venire ad alcuna delle
suddette esecuzioni, ed i medesimi si mostrino contumaci in ubbidire ai Decreti del
Giudice Ecclesiastico.
11. Supponendosi che negli Ordini Regolari vi siano alcuni disordini ed'1 abusi
degni di emendazione, la Santità Sua deputerà i Metropolitani colle facoltà neces-
sarie ed opportune per visitare i Monasteri e Case Regolari, e con istruzione di
mandare uli atti della Visita alfine di averne l'approvazione Apostolica, salva frat-
tanto /'// omnibus, eziandio durante la visita suddetta, la giurisdizione del Nunzio
Apostolico ad formant juris, e delle sue facoltà, e prefisso il termine ai Visitatori
di compiere la Visita dentro lo spazio di tre anni.
12. La disposizione del S. Concilio di Trento concernente le cause di prima
istanza, si farà esattamente osservare; e quanto alle cause in grado di appellazione
che sono più rilevanti, come le beneficiali che eccedono il valore di 24 ducati d'oro
ili .amerà, le giurisdizionali, le matrimoniali, le decimali di giuspatronato e simili
si conosceranno in Roma; le altre di minor momento si commetteranno in partibus.
13. Il Concorso di tutte le Chiese Parrocchiali, anche vacanti juxta decretimi
ed in Roma si farà in partibus nella maniera già prescritta, ed i Vescovi avranno
la facoltà di designare il più idoneo, quando la parrocchiale vacherà nei mesi riser-
vati al Papa. Nelle altre vacanze poi, anche in quelle che risultano dalle proviste
di esse, gl'Ordinari trasmetteranno i nomi degli approvati colla distinzione dell'ap-
provazione nel ' primo, secondo, o terzo grado, e con individuare i requisiti de' con-
correnti.
14. A riflesso del presente Concordato, ed atteso ancora che le Parrocchie di
Spagna non sono regolarmente pingui, Sua Santità sarà contenta di non imporre
pensioni sopra le Parochie, alla riserva però di quelle da imporsi a favore dei soli
rassegnanti in caso che si giudichi espediente ed utile la rassegna colle testimo-
niali del Vescovo, come altresì nel caso di concordia fra due litiganti per la stessa
parrocchia.
15. Quanto alle pensioni da riservarsi sopra gli altri benefizi, si osserverà ciò
che si è praticato sino a queste ultime differenze; ma non si faranno dare per l'avve-
nire renovatorie pei Benefizii e Prebende da conferirsi in appresso, restando intatte
quelle future Renovatorie, che caderanno a favore di quelle persone particolari, che
hanno già avute le pensioni dalla Dateria.
16. Per togliere gl'inconvenienti che nascono dall'incertezza delle rendite dei
Benefizi, e dalla varietà, con cui si esprime il lor valore dai provisti dei medesimi,
si conviene di formare lo stato delle rendite certe ed incerte di tutti i Bene fu ii e
Prebende anche di giuspatronato, e che ciò si faccia per mezzo dei Vescovi, e dei
Ministri da deputarsi dal Nunzio per parte della Sede Apostolica, eccettuate però
1 Nussi pone fra parentesi e in corsivo.
- Nussi • usarla .
Ni SS1 : < Od ».
1 Xvssi : in .
326 Concordato con la Spagna a. 1737
le Chiese e Benefizi Concistoriali tassati nei Libri di Camera, ne' quali non si ha da
innovare cosa alcuna; sintanto però che sia fermato ' questo stato si osservi il solito.
Fatta poi che sarà la nuova tassa prima di dare esecuzione alla medesima, dovrà
stabilirsi il modo di praticarla senza pregiudizio della Dateria, e Cancelleria, e de'
provisti, tanto per ciò che riguarda l'imposizione delle pensioni, come la spesa delle
Bolle, e il pagamento della mezz'annata; e frattanto similmente si osserverà il solito.
17. Le Coadjutorie tanto nelle Chiese Cattedrali, come nelle Collegiate non si
concederanno senza le Lettere Testimoniali dei Vescovi sopra l'idoneità del Coa-
diutore a conseguire Canonicati in dette Chiese Cattedrali, e Collegiate, e quanto
alle cause della necessità ed utilità della Chiesa, si dovrà produrre l'attestato del
med. Ordinario, o dei Capitoli, senza di che dette Coadjutorie non si concederanno.
In occasione poi della Coadjutoria non s'imporranno in avvenire pensioni, o altri
pesi in favore dell' istesso Coadiutore, o di altra terza persona ad istanza dello
stesso Coadiuto.
18. S. S. ordinerà ai Nunzi Apostolici di non concedere mai dimissorie.
19. Avendo il Nunzio Apostolico nelle Sue facoltà quella di conferire i Benefici
che non eccedono i 24 ducati di camera, e nascendo molte volte liti fra i provisti
circa la vera o falsa espressione del valore, si provvedere a quest'inconveniente
con fare la nuova tassa detta di sopra, nella quale sarà determinato e specificato il
valore di qualsivoglia Beneficio; sintantoché però2 sia compita detta tassa S. S.
ordinerà al Suo Nunzio di non procedere alla Collazione di verun Beneficio, senza
prima aver avuto il processo fatto avanti al Vescovo del luogo ov'è fondato il Bene-
fizio, sopra il valore del medesimo, dove si farà per testimoni la prova de' frutti
certi ed incerti del medesimo Benefizio.
20. Le Cause che dal Nunzio Apostolico si sogliono delegare ad altri fuori dei
Giudici del Tribunale della Nunziatura, che diconsi Giudici in Curia, non si dele-
gheranno mai che a Giudici Sinodali, o a persone che abbiano dignità in Chiese
Cattedrali.
21. Quanto all'istanza che si è fatta, che le spese, e sportule nei giudizii del Tri-
bunale della Nunziatura, si uniformino alla tassa che è nei Tribunali Regi, e non
eccedano la medesima, essendo necessario prendere altre informazioni per verificare
il supposto eccesso delle tasse della Nunziatura, e giudicare se abbiano bisogno di
moderazione; si è convenuto,' che si provvedere quando siano giunte le istruzioni
richieste.
22. Circa i spogli, e deputazione dei Succollettori si osserverà il solito ; e quanto
ai frutti delle Chiese vacanti, siccome dai Sommi Pontefici, e particolarmente dalla
Santità di N. S. oggi felic. regnante non si è lasciato di applicarne sempre buona
parte per uso e servizio delle medesime Chiese; così S. S. ordinerà, che dei detti
I rutti se ne assegni in avvenire la terza parte per servizio delle Chiese e dei Poveri,
detratte però le Pensioni che vi sono da pagare.
23. Per terminare amichevolmente la controversia dei padronati nella stessa
maniera che si sono terminate le altre, come dalla Santità Sua si desidera, dopo
> AA. Ann. 1 XVIII 473, n. V e Nussi: .formato».
2 AA. Avm. 1 XVIII 473, il. IV e VI: • sintanto però, ohe ».
3 Nvesi: < avvenuto »,
Concordato con la Spagna 327
che sarà eseguito il presente aggiustamento si deputeranno persone da S. S. e da
S. M. per riconoscere le ragioni d'ambe le parti, e frattanto si sospenderà iti Ispagna
ogni ulteriore atto, e i Benefizi che vacano, o che vacheranno, sopra de' quali possa
cadere la detta disputa del patronato, dovranno provvedersi da S. S., e dai Collatori
ordinari nei loro mesi, né s'impedirà il possesso ai provvisti.
24. Tutte le altre cose domandate ed espresse nei suddetti fogli dal Sign. D. Rodrigo
W'iglialpando ' Marchese della Composta, formati ed esibiti, come si è detto di sopra,
a S. S., le quali non sono state accordate nel presente Trattato, continueranno ad
osservarsi per l'avvenire nel modo che sono state osservate e praticate per lo pas-
sato, senza che mai più possano esser dedotte in controversia; ed acciocché non
possa mai revocarsi in dubbio l'identità di detti fogli, se ne faranno due esemplari
sottoscritti da noi infrascritti, uno de' quali resterà appresso a S. S., e l'altro appresso
la M. S.
25. Quando gli affari pendenti fra la S. Sede, e la Corte di Napoli non siano
contemporaneamente aggiustati, promette S. M. di cooperare efficacemente alla
felice e sollecita spedizione e conclusione dei medesimi ma quando ciò non potesse
ottenersi, anzi se mai (il che S. S. spera che non sia per accadere) crescessero per ciò2
i dissapori e le discordie, promette S. M. che non per questo contraverrà giammai
al presente Concordato, né lascerà di perseverare nella già stabilita buona armonia
colla Sede Apostolica.
26. Sarà il presente trattato approvato, e ratificato da S. S., e da S. JM. Catto-
lica; e le lettere di ratificazione saranno cambiate, e consegnate rispettivamente nel
termine di due mesi, o più presto se sarà possibile.
Tn fede di che noi infrascritti, muniti, come sopra, delle Plenipotenze respettive
della Santità Sua, e di S. M. Cattolica, abbiamo sottoscritta la presente Convenzione,
e sigillata col proprio Sigillo. Nel Palazzo Apostolico del Quirinale questo dì 26 Set-
tembre I7o7.
G. Card. Rrrao. J. Card. d'Acquaviva.
Da V. Nussi, Conventìones etc. 5664 (n. IX), collazionato l'esemplare a firme autografe
e sigilli dei due plcnipotenziarii in LI. .li in F-Z Vili 473 (già Arm. FI, e. IV, n. 37) n. IV
nell'Archivio Segreto Vaticano, il Breve ( uni alias di Clemente XII del 12 novembre 1737,
che approva il concordato inclusovi, ibid. ;/. V. e la ratifica a firma e sigillo di Re Filippo V,
San Ildefonso, 18 ottobre 1737, ibid. n. VI. Clemente XII inculcò agli Arcivescovi e Vescovi
di Spagna l'esecuzione del presente Concordato col Breve, che contiene anche le cose in
esso promesse dal Pontefice, Pro singulari del 14 novembre 1737, ibid. n. VII.
• \> ssi: Wigliospando .
- Nussi : • però . .
Mi ssi -ri ard. Firrad .
328 Concordato col Portogallo a. 17H7
XLIV.
CONCORDATO COL PORTOGALLO.
19 dicembre 1737.
Arrivato che sia in Portogallo il Corriere con la notizia della promozione al
Cardinalato del presente Patriarca di Lisbona, e con la certezza di essere stata già
spedita in Roma con data precedente al giorno della detta promozione la Bolla,
nella quale dalla Santità di N. S. felicemente Regnante in suo nome, e de suoi Suc-
cessori si conceda alti Patriarchi prò tempore di Lisbona Occidentale la grazia del
Cappello Cardinalizio si aprirà in quella Corte, e Regno respettivamente il Tribu-
nale della Nunziatura Apostolica colla solita giurisdizione esercitata per lo passato
dagli altri Nunzi), facendosi a tal fine la restituzione de Brevi preventivamente
rivisti, e posti correnti acciò Monsignor Nunzio possa esercitare il suo ministero,
purché detto Prelato faccia la visita al Secretarlo di Stato, secondo l'esempio del-
l'Ambasciadore straordinario di Spagna, ed il viglietto di detto Monsignor Nunzio
per accusare la recezzione de' Brevi sia concepito con la seguente formalità ultima-
mente concordata con questa' Corte cioè « Accuso assieme col suo stimatissimo
foglio li Brevi facoltativi, che si è compiaciuta trasmettermi, e dopo ringraziai la
distintamente della prontezza nel sollecitarmeli, la prego dì assicurare la Maestà
del Re, che Dio guardi, che la venerazione, che con tutta giustizia le professo non
mi lasciarà giaiuai allontanare dall'ubidirla come devo, e dal secondare le sue reali
intensioni, ed offerendomi intanto ecc. - Dichiarandosi però che quando mai il Re
cedesse intorno alla visita sudetta rispetto a qualche Testa Coronata, il Papa, e la
Sede Apostolica ritorni ne' suoi primi diritti, et uso; e fintanto che non giunga in
Roma la notizia di essersi in Lisbona aperta la Nunziatura, dovrà la Bolla originale
della sopramenzionata concessione restar depositata presso l'È. Sua il Sig.re Cardinale
S. Clemente.
Ancorché S. M. abbia già nominati li Soggetti da provvedersi nelle Chiese
vacanti sì vescovili, che arcivescovili del Regno di Portogallo, e suoi dominij, com-
presavi ancora la Chiesa di Lisbona Orientale, come dalle nomine originali depositato
presso l'Emo S.r Cardinale Camerlengo, con tutto ciò non dovrà seguire la preco-
nizazione di essi se non dopo arrivata la sudetta Bolla del Cappello Cardinalizio in
Portogallo, e dopo trasmessi alla Nunziatura Apostolica di Lisbona li soliti processi,
nella costruzione de' quali dovranno praticarsi con li nominati le consuete formalità
tanto di quella Secretaria di Stato, che della Nunziatura, et anche a tal riflesso
cubito dopo seguita la promozione si spediranno la Bolla delle terze parti, e quella
del Iuspadronato sopra le dignità, Prebende, e Canonicati della Chiesa Arcivescovile
di Lisbona Orientale.
E perchè due prebende della sudetta Chiesa di Lisbona Orientale sono di pre-
sentazione, e nomina della Università Colimbrien, ed un Canonicato di essa è gra-
vato di pensione perpetua a favore della S. Inquisizione, et in oltre la prima dignità
è sempre riservata alla S. Sede, perciò si consentirà che si (issi altra simile pensione
a. 1737 Concordato col Portogallo 329
a favore del sudetto Tribunale sopra altri beneficij del Regno non soliti gravarsi
dalla datarìa Apostolica, ne si porrà verun impedimento acciò si prattichino altre
riserve di pensioni simili con cedole bancarie ad sexennium in altri bendici)' del
Regno non gravati, equivalenti alla pensione solita riservarsi sopra la sudetta prima
dignità. Circa il pregiudizio però de' Canonicati de' Padroni Laici, e della Univer-
sità Colimbrien. se ne darà il compenso secondo quello si concorderà tra il Sig.rc
Cardinale Prodatario, e me.
Si tara la spedizione, e si eseguirà conseguentemente la Bolla sopra la colla-
zione de' beneficij, rispetto alli quali fu concluso il trattato tra Mons.r Giacinto Sacri-
pante, et il Commend.re Bernabò colli ministri della Corona fin dall'anno 1720. pren
dendosi perù prima li provvedimenti necessarij per il buon effetto di detta Concordia,
e sopra le proviste latte nel tempo intermedio.
Che riservandosi da N. S. le pensioni, come si pratticava ne' tempi passati sopra le
Parrochiali di quel Regno, rivoeando in generale la Costituzione della S. M. di I lene-
detto XIII, e derogandovi ne' casi particolari non si porrà alcun impedimento alle
dette riserve nella forma solita, purché la sudetta deroga della Costituzione Bene
dettina non resti a carico delle parti, tanto più che la Santità di N. S. si è dichia-
rata di non volere che si gravino di dette pensioni se non le Parrocchiali, che ecce-
dono di rendita scudi duecento romani, e per la Somma, che sarà convenevole, e
correspettiva al sudetto eccesso.
Che la Legazione destinala in persona del S.1 Cardinale da Cunha non avrà più
effetto, e saranno ristituili quei Brevi a questa Secretarla di Stato nel medesimo
atto, che dal ministro di S. M. si riceverà la suddetta Bolla del Cardinalato per li
Patriarchi prò tempore.
Per quello poi riguarda al Ceremoniale de' Patriarchi Cardinali non si giudica
necessaria dichiarazione veruna nella intelligenza, che issi non lascieranno di sem-
pre uniformarsi alle Costituzioni Apostoliche, et a Riti Ecclesiastici.
Roma 19. Decembre 1737.
lo infrascritto prometto e m'obbligo in virtù della Plenipotenza datami da S. M.
a quanto sopra „ _ ., _ „ _,_
Fr. Gius. M.'1 Da fonseca 1) Evora.
Dall'originale con la firma e obbligazione autografa del Da Fonseca in Ann. XIV,
e. V, n. 67, f. 8-10, nell'Archivio Segreto Vaticano. - Ibid. t. 2 trovasi il seguente documento.
I 'alla Segreteria di Stato 17 Decembre 1737. Avendo determinato la Santità di Nostro
Signore di concedere l'Indulto del Cappello Cardinalizio alli Patriarchi prò tempore di
Lisbona in conformità della Bolla spedita oggi etc. ' quantunque Sua Santità creda che
attesa l'esecuzione del medesimo Indulto non sia per succedere il caso, in cui in vigore
della Costituzione Clementina- dovrebbe precedere il Nunzio Apostolico al Patriarca, pure
per maggiore sicurezza dell'adempimento della medesima Bolla Clementina, senza della
quale la Santità Sua non sarebbe venuta alla concessione del presente Indulto, dichiara che
in qualunque caso il Patriarca non sia Cardinale, e non habbia effetto l'Indulto benché mai
ciò potrà succedere per parte della Sede Apostolica, attesa la disposizione del medesimo
1 È in Bull. Rom. Cooq.-Maw. XIV Imi. XXIV. .'.13-315.
2 Del 17 novembre 1716, con cui (u inno il Patriarcato ili Lisbona occidentale, in Bull. Rom. Cocy. Masi, vis
ed. Taur. XXI, 2'.'4 239.
330 Concordato col Re di Sardegna siti feudi ecclesiastici a. 1741
Indulto intende, e vuole che restino ferme le precedenze, e preeminenze del Nunzio Apo-
stolico a torma della detta Bolla di Erezzione del Patriarcato, ed acciò questa intenzione, e
dichiarazione di Nostro Signore sia nota alla Maestà del Re di Portogallo, ed abbia il suo
effetto, vuole che sia communicata al P. Evora Plenipotenziario, e dal medesimo in virtù
della sua Plenipotenza accettata . Segue, di mano del da Fonseca: Mi è stata communi-
jiiesta dichiarazione ed in vigore della mia Plenipotenza datami da S. M. è stata anche
da me accetata. Roma 19. decembre 1737. Fr. Gius. M." da Fonseca d' Evora».
»
XLV.
CONCORDATO COL RE D[ SARDEGNA
SUI FEUDI ECCLESIASTICI.
5 gennaio 1741.
Essendo la Santità di Nostro Signore Papa Benedetto XIV felicemente regnante
pienamente informata delle pendenze, e controversie fra la Camera Apostolica, e
la Maestà del Re di Sardegna sopra il Dominio, e superiorità territoriale d'alcuni
Luoghi, Castelli, e Feudi, e desiderando d'imporre fine alle medesime con un tem-
peramento onorevole per la Camera Apostolica, e conveniente, e grato alla Maestà
del predetto Re; tanto più che Essa nei primi giorni del di lui Pontificato s'è indotta
a ritirare le truppe de' soldati, die da qualche tempo in qua aveva poste nelle
terre dell'Abbazia di San Benigno, constituisce, e dichiara Sua Maestà ed i di lui
Successori Vicarii Pontificii ne' predetti luoghi come in appresso; temperamento
già abbracciato, benché poi non eseguito per alcuni accidenti nel Pontificato del
Sommo Pontefice Pio IV; temperamento discusso, ed approvato in una piena Con-
gregazione di Cardinali e Prelati nel Pontificato della Santa memoria di Clemente XII,
e non eseguito per esser egli morto nel tempo appunto in cui doveva eseguirsi; '
temperamento finalmente, che la Santità di Nostro Signore ha ben veduto, ed esa-
minato, ed approvato anche col Consiglio d'altri da Essa interrogati per il detto
effetto, e per non moltiplicare li discorsi, e fare le scritture più lunghe del biso-
gnevole, credesi opportuno e necessario l'inserir in questo foglio per extensum la
minuta della Bolla della Concessione del Vicariato, dalla quale chiaramente si
deduce la qualità e li patti dello stesso, obbligandosi l'una e l'altra Parte a quanto
nella Bolla si contiene.
Benedictus Episcopus Servus Servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Pro-
vida Romani Pontificis sollicitudo, qua ob commissum sibi caelitus munus non
solum animarum saluti consulere, sed etiam temporalibus populorum necessitatibus
providere cogitur, interdum necesse habet ea disponere circa regimen, et admini-
strationem locorum, et terrarum, quae ad Sedem Apostolicam pertinere dignoscun-
tur, per quae resecatis dissidiorum causis, pacisque remotis impedimentis stabilis
populorum quies, et tranquillitas procuretur, et excelsa virorum Principum dignitas
' Cfr. in Archivio segreto Vaticano (.1.1. Ami. I-XVIII 659 [già Arm, II, e. Vili, n. 29)) il Fasciculus seri
pturarum Congregationis Particularis *itper concessione Vicariatila favore Regis Sardi niae etc. Iiahitac die 27 Novem-
bri* 1739.
a. 1741 Concordato col Re di Sardegna sui feudi ecclesiastici 331
augeatur, ut et populi sibi .subditi strenuos defensores, et praeclaros, ac prudentes
gubernatores se recepisse, et lllustres Catholicae Ecclesiae Filii ex constanti since-
ritate lidei, et debito erga Apostolicam Sedem devotionis obsequio et reverentia
novos dignitatum titulos, et congrua honorum insignia retulisse glorientur. Cum
itaque loca, et fetida Cortansii, seu Cortanseri, Cortansonis, Cisternae, Montaphiae,
Teliolarum, Sancti Benigni, Pheleti, Lombardonis, Montanarii, Principatus Masse-
rani, et Comitatus Crepacorii, Bosnengi, Caccini, Flecchiae, Rivi, et Villae, aliaeque
Terrae, Castra, et Loca, quorum veriores denominationes, et vocabula hic prò
insertis, et expressis haberi volumus, una cum eorum territoriis, et dependentiis,
quorum dominium, et proprictas ad Ecclesias Taurinensem, Vercellensem, Astensem,
Papiensem, et Abbatiam Sancti Benigni, seu ad alias quascumque Ecclesias, Mona-
steria,' et Abbatias, supremum vero ad Nos, et Sedem Apostolicam pertinet, ab
alma Urbe, et Romana Curia valde distent, et illis, et eorum incolis, et habitato-
ribus ob huiusmodi locorum distantiam in eorum necessariis de facili providere
nequeamus, illaque dominiis charissimi in Christo Filii nostri Caroli Emanuelis Ducis
Sabaudiae, et Sardiniae Regis illustris fere ex omni parte circumdentur, ac propterea
varia dissidia inter Cameram nostram, eiusque Ministros, et Regios Officiales usque
adhuc eorumdem Locorum occasione suborta sint; huiusmodi autem dissidiis finem
imponere, et eoi umdem Locorum, lncolarum, et Habitatorum prospero et felici suc-
cessui consulere, ac ipsorum lncolarum, et Habitatorum s tranquillitati, quantum in
nobis est, providere volentes, et ad personam Caroli Emanuelis Ducis, ac Regis prae-
dicti pluribus virtutibus, et mentis insignitam, et erga Sanctam Sedem devotam, et
fidelem intuitum habentes, atque prospicientes, quod ipse utpote Dux Sabaudiae,
et Pedemontis, ac Dominus locorum praedictis feudis adiacentium sciet, et volet, et
poterit Loca, Incolas, et Habitatores huiusmodi ad Dei laudem salubriter regere, et
feliciter gubernare, et ut in futurum in huiusmodi fide, et devotione eo ferventius
perseverare studeat, quo per Nos, et Apostolicam Sedem amplioris dono gratiae se
cognoverit honorari, ex certa nostra scientia, et de Apostolicae potestatis plenitu-
dine, inspectis prius, ac diligenter perpensis, et consideratis, quae a felicis recorda-
tionis Clemente XII Praedecessore nostro cum nonnullis Venerabilibus Fratribus
nostris Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalibus, et dilectis Filiis Romanae Curiae
Praelatis fuerunt mature discussa, et deliberata circa consti tutiones, nec non Decreta
Concistorialia Sanctae memoriae Pii V, Gregorii XIII, Sixti V, Gregorii XIV, Inno-
centii IX, Clementis Vili, Pauli V, Urbani Vili, aliorumque nostrorum Praedeces-
sorum de Civitatibus, Castris, et Locis Sanctae Romanae Ecclesiae non infeudandis,
et alienandis, quas nullatenus concessioni, et dationi3 huiusmodi obstare censuerunt,
ipsum Carolum Emanuelem Ducem, ac Regem, eiusque Filios, Haeredes, ac Suc-
cessores masculos ex masculis per lineam masculinam descendentes de primo-
genito in primogenitum, et qui in Principatum Pedemontis, Ducatum Sabaudiae, et
Regnum Sardiniae succedere debebit, et illis omnibus defecientibus, seu extinctis
proximiorem agnatum masculum, qui superfuerit ex domo, et familia eiusdem Caroli
Regis, et illius descendentes masculos ex masculis per lineam masculinam, et ita
1 Traités: Monasierium ».
- Traités om. « prosperi' - et Habitalorum .
• A4. Arm. I XVIII b58 A: « donationi ».
332 Concordato col Re di Suri/ex mi sin feudi ecclesiastici a. 1741
omnes alios agnatos masculos, eorumque descendentes in infinitum, servata tamen
semper lece primogeniturae, et liabita simul ratione successionis in Principatum,
Ducatum, et regnum praedictum, Locorutn, et Feudorum praedictorum, et illorum
Castrorum, Fortalitiorum, Territoriorum, et districtuum in temporalibus tantum prò
Nobis, et eadem Romana Ecclesia Vicarium perpetuum deputamus, facimus, et con-
stituimus, regimen, et administrationem eiusdem Supremi Dominii, Iurisdictionis, et
superioritatis territorialis, quam quoad temporalia Nos et Praedecessores nostri exer-
cuerunt, et exercemus, et exercere potuerunt, et possumus, respective Locorum,
eorumque Fortalitiorum, Territoriorum, et districtuum praedictorum, et Dominii, ac
superioritatis territorialis eorumdem committimus, concedimus, assignamus, et in
eum transferimus, eumdemque, eiusque Filios Haeredes, et Successores iuxta ordi-
nem successionis superius adnotatae, in locum nostrum, quoad temporalia dumtaxat,
perpetuo ponimus, et collocamus, nihilominus, ut in huiusmodi Vicariatu Ipse eiusque
Filii, et Successores melius, et facilius iustitiam exercere valeant sibi Locorum,
Castrorum, Fortalitiorum, Territoriorum, ac districtuum regimen, et administratio-
nem huiusmodi per Se, vel alium, seti alios cum mero, et mixto Imperio, Rega
libus ad superioritatem territorialem spectantibus, ac omnimoda iurisdictione, ac
superioritate territoriali in Locis, Castris, Fortalitiis, Territoriis, ac districtibus prae-
dictis in honorem nostrum, eiuque Ecclesiae statum pacificum, et tranquillum exer-
cendi facultatem impertimur, reservato Nobis, et Successoribus nqstris, et Ecclesiae
Romanae Supremo eorumdem Locorum Dominio, quod a Nobis, et Ecclesia prae-
dicta nullatenus per haec abalienare, et abdicare intendimus, aut possumus.
Volumus autem, quod dictus Carolus Emanuel Rex, ac eius Filii, et Haeredes,
ac Successores praedicti ratione officii Vicariatus huiusmodi Locorum, Castrorum,
Fortalitiorum, et districtuum praedictorum singulis annis unum calicem valoris bis
mille scutorum argènteorum monetae Romanae in festo Beatorum Apostolorum
Petri et Pauli Camerae nostrae solvere omnino teneantur, quodque idem praedictus
Rex, et Ipso, eiusque Filiis, ac Descendentibus masculis defìcientibus, seu extinctis,
proximior agnatus masculus, qui in Principatum, Ducatum, et Regnum, et praedicti
Vicariatus officium succedere debebit, et ita deinceps omnes alii agnati masculi, qui
tanquam primi, et caput lineae iuxta ordinem superius praefinitum ad successionem
Vicariatus, et simul Ducatus, et Regni vocati fuerint, antequam Ipse, vel illi offi-
cium Vicariatus praedicti incipiant exercere, in manibus nostris, et Romanorum
Pontificum Suecessorum nostrorum per Se, vel per Procuratorem suum ab eo, vel
ab illis speciale mandatum habentem, debitae fidelitatis praestent iuramentum in
(orma solita, ac promittant, et spondeant de huiusmodi Vicariatus officio laudabiliter,
ac fideliter exercendo tam prò Se, quam prò suis Filiis masculis per lineam masculi-
descendentibus in infinitum, et si, quod absit, Eum, aut Filios, et Successores piac-
ili, tos ab obedientia, et devotione nostra, et dictae Ecclesiae deviare, et in solutione
praedicti annui census, vel praestatione iuramenti praedicti deficere contigerit, vel
lem Regis, eorumque Filiorum lineam, et descendentiam masculinam, vel respe-
i live lineas, ac deseendentias masculinas, quod Deus a vertat, omnino extingui, adeo ut
nullus amplius masculus, et Successor eiusmodi superius vocatorum supersit, tunc, et
asti Vicariatus huiusmodi omnino cesset, et expiret, ac Loca, Feuda, Terrae, et
Castra supradicta ad praefatae Ecclesiae immediatam subiectionem libere revertantur.
a. 1741 Concordaio col AV di Sardegna sui feudi ecclesiastici 333
Mandantes insuper omnibus Civibus, [ncolis, vi I labitatoribus praedictis, quod
dictura Carolum Regem, vita comite, et deinceps Filios eius, et Successores tan-
quam Vicarios ipsorum obsequiose recipientes, et bonorificé pertractantes ei, et
illis, eiusque, et eorum Officialibus, et Ministris in omnibus, quae ad Vicariatus offi-
cium praedictum pertinent, obsequi studeant, et efììcaciter obedire, non obstantibus,
quatenus opus sit, ' Symmachi, et Pauli II de rebus Ecclesiae non alienandis, et
Pauli IV de atienatis recuperandis, et Pii IV de gratiis interesse Camerae quomo-
dolibet concernentibus in eadem Camera registrandis, et insinuandis, ac Bonifacii Vili
Romanorum Pontificum Praedecessorum nostrorum de una, el duabus, non tamen
tribus dietis, et aliis constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, statutis quoque,
et consuetudinibus Locorum, Castrorum, Fortalitiorum, Territoriorum, et distri-
ctuum praedictorum iuramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia
roboratis, tiec non privilegiis, indultis Apostolicis illis, ac Universitatibus illorum
etiam8 motu, et scientia similibus etiam concistorialiter concessis, etiam illis, quibus
similiter3 inter alia cavetur expresse, quod Loca ipsa in Vicariatimi concedi non
possint, et de illis etiam per Romanos Pontifices, et Sedem praedictam prò tempore
factis concessionibus, nullius sint roboris, vel momenti, nec non quibusvis conven-
tionibus, pactis, et tractatibus etiam inter Nos, nostrosque Praedecessores, et Carne-
ram praedictam, ac communitates, et alias quascumque personas desuper quomo-
dolibet initis, caeterisque contrariis quibuseumque, quibus omnibus etiamsi de illis
specialis, et expressa mentio habendu foret, eorum integros tenores praesentibus
prò suffìcienter expressis habentes illis alias in suo robore permansuris, hac vice
dumtaxat specialiter, et expresse derogamus, et suffìcienter derogatimi esse, illaque
adversus praemissa nullatenus suffragari posse decernimus, et definimus. Nulli ergo
omnino hominum liceat, liane paginam nostrae concessionis, elargitionis Vicariatus
investiturae, voluntatis, et decreti infringere, vel ei ausu temerario contraire; si quis
autem hoc attentare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, et Beatorum
Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Romae apud San
ciani Mariani Maiorem tertio ìiDiias ianuarìi anno Fncarnationis Dominicae millesimo
septingentesimo quadragesimo, Pontilicatus vero nostri anno primo.
A. Cardinalis Passioneus.
Visa de Curia
St. Antonellus.
Oltre poi ciò, che si contiene nella Cessione del Vicariato, resta convenuto ed
accordato :
I.
Tutti li sudditi, ed abitanti di detti tendi siano ristabiliti pienamente nella grazia
della Maestà Sua, la quale gli abbia per l'avvenire in una speciale protezione, distin-
guendoli in ogni congiuntura, come tutti gli altri suoi più fedeli, ed amichi Vassalli,4
1 Traiiés ora. « qaatenas opus sii ».
• Traiti* : < ei ..
3 A A. Arni. IX Vili 658 A invece di simililer • dà « forsan ».
« AA. Ann. I-XV III 65S A: « più antichi e fedeli >.
334 Concordato col Re di Sardegna mi fan!/ ecclesiastici a. 1741
ed a qualunque effetto siano trattati, e considerati come tali, e cancellata affatto
qualunque memoria delle cose passate; sia pure intieramente reintegrato di tutti
li beni, e di tutti li dritti, che aveva agli onori chiunque per qualsivoglia titolo, o
pretesto ne fosse stato privato; talmente che rimosso qualunque sequestro, li loro
possessori, o eredi siano immediatamente, e per via di fatto rimessi in pacifico pos-
sesso dei beni, e dritti medesimi, e sia permesso di ritornare liberamente alle patrie
abitazioni a chiunque sia, di qualunque grado, e condizione, che nelle passate tur-
bolenze fosse stato obbligato a partirsene, o che da se medesimo se ne fosse allon-
tanato. E tutti quegli, che avessero ottenuto dai Sommi Pontefici, dai Vescovi, dagli
Abbati pio tempore li titoli di Parrocchie, Canonicati, o di qualunque altro Bene-
fizio, siano lasciati in libertà di prenderne leggittimamente il possesso in esecuzione
delle loro rispettive provviste.
II.
Che restino salvi tutti li privilegii, che ai luoghi, ed uomini compresi nel Vica-
riato possono appartenere legittimamente, ed all'osservanza dei quali fosse di ragione
tenuta la Santa Sede come Principe temporale.
III.
Come che è intenzione della Santa Sede di rimettere tutti li feudi, nei quali ha
apposte sin ora le mani, alle rispettive Chiese di Vercelli, Asti, Pavia, Torino, ed
Abbazia di San Benigno, dalle quali ognuno di detti feudi dipende, così li Canoni,
che per conto di essi si pagavano in passato alla Reverenda Camera di Roma, si
paghino in avvenire alle Chiese medesime, e ciò in aumento di qualunque altro
Canone, che le stesse Chiese riscuotessero già a questo conto. Quanto poi a quei
feudi, che presentemente non sono investiti, e che si ritengono dalla Sede Aposto-
lica, anche rispetto all'utile dominio, sia in libertà delli Vescovi, alle Chiese dei
quali appartengono, o ritenerli, o investirli. E perchè sul feudo di Tigliole cade la
disputa a chi s'appartenga se al Vescovo d'Asti, che pensa d'aver in petitorio chiare,
e quasi evidenti ragioni, oppure al Vescovo di Pavia, che era in attuai possesso di
quello, quando la Camera Apostolica l'avvocò a se; si determina, che il Vescovo di
Pavia sia frattanto reintegrato del possesso nel qual era, e che siano alla Chiesa
d'Asti riservate, come in fatti si riservano le sue ragioni tali, quali da sperimen-
tarsi in petitorio; e si determina ancora, che il Vescovo di Pavia reintegrato come
sopra del feudo di Tigliole debba infeudarlo in una persona grata, ed accetta a Sua
Maestà.
IV.
Che tutti li Vescovi, Abbati, come anche gì' investiti dei feudi di qualsivoglia
modo e maniera, tanto dai Sommi Pontefici, che dai medesimi Vescovi, ed Abbati,
debbano restare nel loro pacifico possesso, in cui si trovavano con tutte le preroga-
tive, facoltà, giurisdizione anche di mero e misto Impero, passaggi, pedaggi, e qual-
siasi altro dritto di conoscere le prime e seconde instanze, specificato, e specificate
nelle loro investiture, o nelli privilegii, Brevi, e concessioni legittime, ed all'osser-
vanza delle quali fosse tenuta di ragione la Camera Apostolica, fatti, o fatte dai
Sommi Pontefici, e loro delegati, e dai ' Vescovi o Abbati, con facoltà di deputare
• AA. Arm. IX Vili 65S A: « da »'.
a. 1741 Concordato col Re di Sardegna circa la materni beneficiale 335
i Giudici, Castellani, ed (Jftiziali necessari! per l'esercizio della loro giurisdizione,
con che il Giudice di prima instanza di San Benigno debba onninamente risedere
in una delle terre dell'Abbadia.
V.
Che dovendosi concedere nuove investiture in caso di devoluzione d'alcun feudo
per terminazione della linea investita per confiscatone, o per qualunque altro capo,
o dovendo rinnovarsi per mutazione delle persone investite, le nuove concessioni,
e rispettive rinnovazioni si faccino sempre da quel Vescovo, o Abbate alla di cui
Chiesa appartiene il tendo del quale si tratta, riservato il beneplacito della Sede
Apostolica in quei casi, nei quali de iure si richiede.
VI.
Finalmente qualunque monumento sì pubblico, che privato, arme, e qualsiasi
documento, scrittura, o memoria che riguardi li Sommi Pontefici, e la Santa Sede
Apostolica esistenti in detti luoghi del Vicariato, siano conservati diligentemente
tanto negli archivi, che nei siti, ne' quali di presente si ritrovano.
VII.
Tutti poi li patti espressi nei presenti fogli debbano avere la stessa forza e
valore, ed osservarsi in perpetuo, come se fossero espressi nel medesimo Breve del
Vicariato.
S. Cardinale Valenti.
Alessandro Cardinale Albani.
Gio. Battista Balbis Simeone Conte de Rivera.
Da Trailés de la Royale Maison de Savoie II, 525-529 in. CXX, la bolla però da
ibid. 519-724, n CXIX), collazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei plenipoten-
ziarii intitolato Foglio sopra la Materia Fendale in AA. Ann. 1-XVIII 658 A (già Ami. II,
e. Vili, li. 28 A) nill Archivio segreto Vaticano. Sotto al titolo sta scritto da mano diversa
da quelle del documento ■ Sottoscritto nelle stanze del Cardinale Segretario di Stato questo
dì 5 gennaro 1741 .
XLYI.
CONCORDATO COL RE DI SARDEGNA
CIRCA LA MATERIA BENEFICIALE.
5 gennaio 1741.
Essendo la Maestà di Carlo Emanuele Re di Sardegna piena d'ogni maggior
venerazione verso la Sede Apostolica, e la Sagra Persona del Regnante Pontefice
Benedetto XIV, e desiderando pure questo stesso Pontefice ogni congiuntura per
far conoscere alla Maestà Sua il paterno tenerissimo affetto, che ha per essa, e la
sua Reale Famiglia, e i suoi felicissimi Stati; ed essendo da questa sincera vicende-
vole corrispondenza derivato il comune pensiere di torre di mezzo ogni attacco,
ogni dubbietà, disputa, e controversia sopra l'intelligenza, ed esecuzione d'altro acco-
336 Concordato col Re di Sardegna circa In materia beneficiale a. 1741
modamento fatto nella materia benefiziale fra la Santa Sede, e la Maestà del Re di
Sardegna nel tempo del Pontificato della felice memoria di Benedetto XIII; inerendo
altresì all'intenzione della pure felice memoria di Clemente XII, che per questo
0 effetto deputò una Congregazione d'alcuni Signori Cardinali e Prelati, nella
quale, benché fosse esaminata e discussa la materia, restò però il tutto senza ese-
cuzione per la morte sopraggiunta del predetto Pontefice Clemente, si è finalmente
ili comune consenso del Regnante Pontefice Benedetto XIV, e della sopradetta
Maestà del Re di Sardegna venuto all'estensione, e sottoscrizione de' seguenti Capi-
toli, che più volte Sua Beatitudine ha veduti, considerati, ed esaminati dopo aver
anche inteso il parere di Cardinali, e d'uomini savi chiamati a consiglio per la sus-
sistenza, e validità de' quali Capitoli interpone la pienezza della sua Apostolica Auto-
rità, ed i Capitoli sono li seguenti.
I.
Per l'Economato dei frutti dei Vescovadi, ed Abbazie comprese sotto l'indulto di
Nicolò V, che nel tempo della loro vacanza matureranno, Sua Maestà deputerà d'or in
avvenire una persona Ecclesiastica.
II.
La Camera Apostolica potrà raccogliere per mezzo de' suoi succolleltori libe-
ramente gli spogli si dei Vescovadi, ed Abbazie, che degli altri Benefizi minori
tanto di libera collazione, che di nomina Regia, e gli spogli, e vacanti di detti Bene-
fizii minori di libera collazione della Santa Sede nelle Diocesi del Piemonte e Mon-
ferrato, eccettuate le terre cedute nelle ultime due Paci dalla Francia.
III.
Fermo restando, ed illeso interamente tanto nella prerogativa del dritto di
nomina, che negli ' effetti suoi il Breve Ondimi della Santa memoria di Bene-
detto XIII, la Santa Sede darà sempre esecuzione al medesimo come è stato dichia-
rato da detto Pontefice, siccome pure la medesima Santa Sede darà esecuzione alla
risoluzione d'una Congregazione di più Cardinali e Prelati, emanata li -' giugno 1728
per le vacanze in Curia, et apud Sedetti, ed in ordine alla riserva delle pensioni
sopra li Vescovadi, o Abbazie comprese nel Breve sopradetto l'uditili, tratterà Sua
Maestà ed i suoi Successori, come tratta li Supremi Principi Indultari
IV.
Ed essendo nato dubbio sull'intelligenza dell'accennato Indulto se comprenda li
Benefìzi Concistoriali delle Provincie di Casale, Acqui ed Alessandria, Lomellina e
Valsesia, che si possedevano dalla gloriosa memoria del Re Vittorio Amedeo in
tempo del sudetto concesso Indulto per le parole ivi espresse - Oiiod idem Rex
Victorius Ann deus de pr aesenti possidel: e le altre - exciptentes tantum Cathedrales
Ecclesias Casalensem, Aquensem et Alexandrinam etc., si dichiara, che sono com-
presi li detti Benelizi Concistoriali delle suddette Provincie in eletto Indulto, ferma
sempre rimanendo l'eccettuazione delle tre Chiese Cattedrali d'Acqui, Casale ed
Alessandria, le quali dovranno provvedersi in avvenire dalla Sede Apostolica,
1 / i aih s: * d
' Tanto in Traitis quanto nell'es. Vat. manca il giorno.
a. 1741 Cmiaii dato col Re di Sardegna circa la materia beneficiale
secondo però lo stile, e pratica da essa servata sin'ora ; bensì, che siccome pretende
Sua Maestà toccar ad esso il gius ancora di nominale all'ora espresse tre Chiese
Cattedrali, e ciò non meno per Indulto di Nicola V, che per il Breve della Santa
memoria d'Innocenzo XII, così riservala Santa Sede a Sua Maestà il poter dedurre
le sue ragioni, e quando le medesime siino valide, renderà la dovuta giustizia.
Riserverà la Dataria Apostolica in tutti li paesi compresi nell'Indulto di Bene-
detto XIII a tavuie degli esteri le pensioni sopra li Benefizi semplici, che secondo
l'espressione dei frutti latta nelle suppliche e Bolle eccederanno il (rutto di cento
scudi Romani, e sopra li Benefizi residenziali eccederanno la somma di scudi cento
cinquanta Romani per quella somma però, che eccederà la detta quantità di scuti
cento, o cento cinquanta rispettivamente, e purché Indetta pensione a favore degli
esteri non ecceda la terza parte di tutti li frutti del Benefizio espressi come sopra
nelle suppliche e Bolle. Restano però eccettuate le Parrocchie sopra le quali non
riserverà pensione, né a favore degli esteri, né a favore dei sudditi, se non nei casi
di rassegna, permuta, e concordia, ne' quali casi naturalmente la riserva non può
cadere, che a favore dei sudditi, ed eccettuati ancora li Padronati delle famiglie,
sopra li quali Sua Santità non riserverà pensioni se non che a favore dei sudditi, e
di consenso dei Padroni quando é necessario. Con espressa dichiarazione qual deta-
glio, e quali regole s'intendino solo nel caso, che Sua Santità riservi le pensioni a
favore degli esteri, e non già quando vorrà riservarle a favore de' sudditi, nel qual
caso resterà in quella libertà, nella quale è stata sin'ora secondo il solito.
E con espressa dichiarazione in oltre, che la pensione di scudi mille cinque cento
moneta Romana riservata secondo li Concordati di Papa Benedetto XIII sopra l'Ab-
bazia di Lucedio a libera disposizione della Santa Sede, ed anche a favore degli
esteri s'intendi cassata affatto, e come se mai fosse stata riservata; ma la cassa-
zione abbia soltanto l'effetto dopo la morte di Monsignor Millo Uditore di Sua San-
tità, al quale la Santità Sua che la godeva, l'ha trasferita, o per dir meglio confe-
rita l'intelligenza, e consenso di Sua Maestà.
VI.
Li rispettivi Deputati promettono di riportare la ratifica di tutto quanto sopra, si
da Sua Santità, che da Sua Maestà subito, e più presto che sia possibile, e che imme-
diatamente dopo si darà rispettivamente esecuzione nel medesimo tempo a tutti li
suddetti Capi, per iridi passare a discorrere senza ritardo, e chiarire gli altri punti
d'immunità e giurisdizione Ecclesiastica, per li quali Sua Santità ha tutta la premura.
S. Cardinale Valenti.
Alessandro Cardinale Albani.
Gio. Battista Balbis Simeone Conte di Rivera.
Da Traila ecc. loc. cit. 529-533 n. CXX1 . collazionato l'esemplare a firme autografee
siuilli dei plenipotenziarii in AA. Ani,. IX Vili 658 B (già Ann. II. e. Vili. n. 28 B
nell'Archivio Segreto Vaticano. È intitolato Foglio per la Materia Benefiziale e reca l'iden-
tica annotazione del precedente concordato.
338 Concordato con Napoli a. 1741
XLVII.
CONCORDATO CON NAPOLI.
2 giugno 1741.
Per terminare le dispute e controversie, che da più secoli nel Regno di Napoli
sono state su diversi capi tra le Curie laiche, ed ecclesiastiche, e per torre con ciò
ogni occasione di discordia tra le due Potestà, la Santità di Nostro Signore Bene-
detto XIV., e la Maestà di Carlo Infante di Spagna, Re delle due Sicilie, per mezzo
de' loro Plenipotenziarii muniti delle necessarie facoltà, dopo diligentissimo esame,
e matura deliberazione, nella quale per parte di Sua Santità si è inteso il parere di
alcuni Signori Cardinali, son convenuti ne' sequenti capitoli, che dovranno da amen-
due le parti per l'avvenire perpetuamente, ed inviolabilmente osservarsi, col comin
darsene l'esecuzione in tutto ciò che potrà subito e senza dilazione praticarsi, ed ese-
guirsi, dopoché questo presente Trattato sarà sottoscritto, e ratificato.
Capo I.
Immunità Reale.
Trovandosi la maggior parte delle Comunità del Regno esauste, ed impotenti a
soddisfare sì a' pubblici pesi, come a' frutti de' debiti, che si trovano per bisogni pub-
blici dello Stato aver contratti per lo più con Monasteri di povere Monache, Capi-
toli, ed altri luoghi, e Comunità ecclesiastiche, e dall'altra parte per la maniera come
ora si riscuotono le pubbliche imposizioni cadendone la maggior parte del peso sopra
la più misera gente necessitata in certi luoghi per un rubbio di macinato a pagare
di gabella niente meno di quattro ducati, ed in altri, dove si vive a testatico, un
miserabile che non ha che le sole braccia, colle quali dee mantener se stesso, e
tutta la sua povera lamiglia, è talvolta costretto a pagare fin otto, o ' dieci ducati
l'anno, quindi S. M. per sollievo de' suoi più poveri sudditi, e di que' luoghi pii, e
precisamente de' Monasterii di povere Monache, che per avere la maggior parte
delle loro rendite in censi attivi sopra le Comunità, si trovano ridotti in molta
strettezza, ha determinato, mediante un general catasto di tutti i beni del Regno,
far una più giusta distribuzione de' pubblici pesi. Ma tutto ciò non ostante, de' beni
del Regno trovandosi gran parte passata in manus mortuas, senza che per essi si
paghi un sol quattrino per li bisogni dello Stato, i soli beni posseduti da' laici non pos-
sono bastare pel sollievo desiderato de' poveri, e delle Comunità; perciò la Santità di
Nostro Signore, attesa l'impotenza de' laici, ed avendo ugualmente a cuore il sol-
lievo della più misera gente del detto Regno, e de' luoghi pii, che hanno crediti
■ "111 Comunità, aderendo alle istanze di Sua Maestà, è benignamente condiscesa
che per quello, che riguarda l'esenzione e le franchigie degli Ecclesiastici del
Regno di Napoli, si osservi per l'avvenire quanto vien disposto ne' seguenti articoli.
a- 1741 Concordato con Napoli 339
1. Ne' catasti, i quali si debbon fare o' debbon rinnovarsi per ordine regio da
tutte le Università del Regno, si comprenderanno, e si faranno descrivere'-' tutti li
beni, di qualsivoglia natura si sieno, posseduti dagli Ecclesiastici Secolari, e Regolari:
al qual effetto gli Ordinarli di ogni luogo sforzeranno i renitenti per le vie legali a
lune le rivele, a darne le assegne, ed a tutt'altro, che sia per essere a ciò neces-
sario; con dichiarazione però che detto catasto, e tuttociò si faccia coll'assistenza
degli Ordinarli medesimi, de' deputati del Clero, ed a spese unicamente de' laici
2. Fatto che si sarà di mano in mano da ciascheduna Comunità il suo cataste^
ni pubblici pesi, che sopra dei beni accatastati si pagheranno da' possessori laici, le
Comunità ecclesiastiche, Chiese, ed altri luoghi pii ecclesiastici contribuiranno sola-
mente per la metà di quello, che quei tali lor beni pagherebbero se si possedessero
da' laici, detratti bensì prima tutti i pesi annessi a' detti beni, che son obbligati a
soddisfare: beninteso però, che tra questi pesi non sia mai compreso il manteni-
mento, ed alimento delle persone; la qual suddetta contribuzione per li beni eccle-
siastici, come sopra, dovrà in ciascun luogo, ed Università del Regno cominciar dal
giorno, che in esso luogo i laici in vigore del nuovo catasto da farsi, o pure già
fatto fino al giorno d'oggi, come si verifica di qualche luogo, comincieranno a pagare
i pubblici pesi, senza che debba aspettarsi che il suddetto nuovo catasto sia termi-
nato per tutto il Regno. E considerando Sua Beatitudine, che vi sono moltissime
fondazioni nel3 Regno suddetto, particolarmente di Regolari, fatte nel secolo pas-
sato e nel presente di rendite assai considerabili, e tuli, che compongono forse la
maggior parte delle rendite degli Ecclesiastici, e che restando queste esenti, ed
immuni dalla4 detta contribuzione per la facilità, che hanno di provare i loro titoli
di prima erezione, la maggior parte del peso si rifonderebbe nelle prime eiezioni
lai te ne' secoli antecedenti per la pruova o deficiente o assai difficile per rintracciare
la fondazione, come anche ne' più poveri luoghi pii, e persone ecclesiastiche, né si
avrebbe il fine desiderato, che si e espresso di sopra, perchè anche i laici oppressi
da gravi pesi sarebbero obbligati a contribuire molto più, ed :' oltre alle lor forze;
perciò è anche condiscesa a permettere ed ordinare che restino sottoposte alla divi-
sata contribuzione anche tutte le fondazioni di ogni sorte, detratti però sempre
prima tutti pesi ed obblighi, come sopra. E la suddetta contribuzione sopra i beni
passati /';/ manus mortuas si pagherà solamente sino a tanto, che dureranno i pre-
senti bisogni delle Università del Regno, e per que' soli pesi che- si trovano imposti
sino al giorno d'oggi, e non già per quei che si potranno imporre per l'avvenire.
3. Alla contribuzione come sopra stabilita resteranno soggetti i beni posseduti
da tutte le Comunità Ecclesiastiche, Chiese, ed altri luoghi Pii ecclesiastici di qua-
lunque sorte si sieno, di Religiosi, delle undici Congregazioni,0 di Gesuiti, di Cava-
lieri di Malta e loro Commende, di Mense Episcopali o Archiepiscopali, di Abazie
Concistoriali e possedute da' Signori Cardinali, esclusi solamente i beni di quei bene-
1 .4.-1. Arni. 1 XVI 11 -.1,1: ■■ .
- Xi'vm si descrh eranno ».
i Mossi: • sul .
* AA. Ann. 1 X Vili .hi ■ .,.! ,i . la»!
5 Xuasi; -. od •.
» Mussi: -di Religiosi delle undici Congregazioni ■
340 Concordato con Napoli a. 1741
ficii che si assegneranno agli ordinandi in patrimonio sagro, per quella sola rata
però che secondo la tassa Sinodale, o Conciliare importerà il detto patrimonio, ed
esclusi anche i beni delle Parrocchie, de' Seminarii e degli Spedali. E come gravan-
dosi in questa forma tutti i beni più privilegiati delle Chiese, non è dovere che a con-
fronto di ciò goda nessun laico alcuna esenzione, la quale venga poi ad accrescere
il peso degli Ecclesiastici, perciò il ripartimento de' pubblici pesi dovrà farsi a pro-
porzione di tutti i beni di qualunque sorte, come si è detto di sopra, realmente pos-
seduti da ogni laico tanto cittadino, quanto forestiere, e de' beni burgensatici posse-
duti da' Baroni e di tutti quelli, che sono e saranno descritti nel catasto di ciascheduna
Comunità: laonde volendo il Sovrano esimere per l'avvenire qualcuno da questa
contribuzione, l'importo dell'esenzione di esso dovrà ripartirsi ed accrescersi sopra
de' beni degli altri secolari, e non mai sopra quei delle Chiese e delle Comunità e
luoghi ecclesiastici.
4. Tutti quei beni delle suddette Chiese, Comunità, e luoghi ecclesiastici, che
saranno sottoposti alla divisata contribuzione, dovranno egualmente pagarla, o che
essi gli facciano a mano propria, o che gli diano in aflitto o colonia. Il colono bensì
per la sua porzione colonica dovrà soggiacere a tutti que' pesi, a' quali soggiacciono
tutti gli altri laici.
5. Succedendo che dal giorno di oggi in avvenire qualche Chiesa, Comunità, e
luogo ecclesiastico acquisti nuovi beni di qualunque natura si sieno, dovranno detti
beni restare perpetuamente sottoposti a tutti li tributi regi e pubblici pesi che si
pagano, e pagheranno da' laici.
6. Quanto poi a' beni patrimoniali degli Ecclesiastici particolari saranno tutti
soggetti a tutti quei pesi, a' quali soggiacciono i beni de' laici, a riserva solamente
di quella porzione di beni che secondo le tasse Sinodali de' luoghi, quando non si
ordinano ad titillimi benefica, sarà loro assegnata per titolo dell'ordinazione, la
qual porzione, o sia patrimonio sacro dovrà esser affatto immune ed esente da qua-
lunque peso, e ciò si osserverà ancora per gli ecclesiastici Greci, quantunque abbiano
moglie.
7. I Beni che si assegnano agli Ecclesiastici per patrimonio sacro giusta la
disposizione de' Sinodi locali, e secondo i decreti che hanno fatto o ' che faranno i
Vescovi, purché non sieno di minor frutto di ventiquattro ducati annui, e non oltre-
passino quello di quaranta, secondo gli ordini, che Sua Santità darà a' Vescovi sopra
la tassa de' patrimonii, ~ dovranno godere di una totale esenzione, o che gli facciano a
mano loro, o che gli diano in affìtto o colonia, o che siano assegnati al promovendo
dal padre, o dalla madre, o da qualunque altra ci ingiunta o estranea persona, con
dichiarazione bensì che di questa esenzione dovranno cominciare a godere sola-
mente dal giorno, in cui l'ordinando ascenderà all'ordine del Suddiaconato, e non
prima, quantunque il patrimonio sacro fosse costituito fin da quando il chierico fu
iniziato alla prima tonsura.
8. E nell'attual riparto, che dovrà farsi de' già detti pesi sopra li beni degli
Eeclesiastii i e Secolari, dovranno intervenirvi ed esser intesi, come interessati, i
il Irm. 1 XV IH ■-.(,!:
Nussi: € patrimonio ».
a. J741 Camm ilalo , <>n Napoli 341
deputati dell'uno e dell'altro Clero; rosi parimente quando dagli amministratori si
renderanno i conti in ciascun anno ai soliti deputali di qualunque Comunità, dovrà
intervenirvi un deputato ecclesiastico unicamente per invigilare sopra le alterazioni,
che fossero1 potuto succedere dopo il primo ripartimento sopra il più ed il meno
della contribuzione degli Ecclesiastici.
9. Essendo gli Ecclesiastici renitenti o morosi a pagare la porzione Ioni spettante
de' suddetti pesi, l'esattore laico esibisca, o mandi la nota di essi al Vescovo os Ordi-
nario del luogo, il quale sotto la medesima dia Vexequatur, che si proceda contro
di loro per quoscumque quoad executionem realem tantum, e negandosi dal Vescovo
o Ordinario del luogo, che possa l'esattore laico ricorrere al Metropolitano o al Tri-
bunal misto.
10. L'uso poi delle franchigie da godersi dagli Ecclesiastici dovrà regolarsi a
tenore di quello che trovasi stabilito ne' seguenti articoli.
11. A' Vescovi, ed altri Ordinarii de' luoghi dovranno darsi le franchigie a misura
della convenienza e del bisogno di ciascuno, avuto riguardo al numero de' lami
gliari laici che ognuno di loro ritiene al proprio servigio, e;; che vivono propria-
mente a loro spese, ed alla limosina di pane che ciascun di loro e solito di fare: la
qual convenienza, e bisogno di ciascun Vescovo a proporzion delle rendite del suo
Vescovado, sarà esaminata e stabilita in Napoli da Monsig. Nunzio Apostolico, e '
da un Ministro Regio; ed in caso che questi non convenissero, si devolva al Tribunal
misto.
12. Gli Ecclesiastici del Clero secolare dal giorno che saranno promossi al
Suddiaconato, e non prima goderanno dell'esenzione di sei tomola di farina l'anno
per ciascheduno; e ciò s'intenda tanto vivente il lor padre, quanto dopo la morte
di esso.
13. Gli Ecclesiastici poi del Clero regolare sì dell'uno, come dell'altro sesso, com-
presi anche i luoghi pii ecclesiastici e religiosi, come sono i Conservatorii e simili,
goderanno l'esenzione di cinque tomola di farina l'anno per ciascheduna persona
collocata in detti Conservatorii, come anche per ciascun religioso o religiosa, com-
putati in questo numero quei solamente che vestono l'abito della religione, tra' quali
restano in conseguenza compresi i Professi, Novizii, e Tertiarii dell'uno e dell'altro
sesso che vivono collegialmente.
14. A' Seminarli dovrà bonificarsi la franchigia a proporzione del numero di
tutti gli Alunni, che mantengono, o laici o ecclesiastici che sieno, a ragione di cinque
tomola per ciascheduno, come anche de' servitori e ministri laici necessarii al loro
attuai servizio, purché ne' gran Seminarii non sieno più di quattro, e ne' piccioli più
di due, a riserva de' Suddiaconi, Diaconi, e Sacerdoti che ivi servissero, a' quali si
darà la franchigia di sei tomola, in conformità di quanto si è detto di sopra.
15. I Suddiaconi, Diaconi, e Sacerdoti goderanno la suddetta franchigia sola-
mente nella patria loro, o : ne' luoghi, dove avran fissato il lor domicilio, o per avervi
qualche beneficio che obblighi alla residenza, quando sono ivi presenti: ma trovan
1 AA. Aim. IXVUI Ì61: -av.s^,,,,..
Mussi: • <••.
3 Nussi om.
1 Nussi: « o >.
342 Concordato con Napoli a. 1741
dosene assenti, non debbano goderla né ivi, riè altrove, purché in qualche luogo
dentro lo stesso Regno di Napoli non si trovino impiegati nel servizio di qualche
Chiesa, luogo pio, o scuola, perchè allora potranno goderla solamente nel luogo,
dove dimorano e ' rendono un tal servizio. Da questa regola vengono eccettuati
solamente i Vescovi ed altri Ordinarii de' luoghi, i quali, benché si allontanino dalla
residenza, seguiteranno ivi a godere delle franchigie a proporzione del numero di
que' familiari laici, che, continuando a vivere a loro spese, avranno lasciati nelle
rispettive loro Diocesi, come pure delle limosine di pane che seguiteranno a fare,
anche durante la loro assenza: e- tutto ciò proporzionatamente alla destinazione che,
come sopra si è detto, si farà per ciaschedun Vescovo da Monsignor Nunzio e da
un Ministro Regio, o dal Tribunal misto in caso di discordia tra loro.
16. Le suddette franchigie degli Ecclesiastici si godranno in specie senza poterle
vendere, né donare di sorte alcuna, a riserva del caso di quegli Ecclesiastici -, i
quali, non avendo grano e non facendo pane in casa, sono obbligati a comprarlo
ne' forni pubblici, o pure in piazza, a' quali sarà permesso di vendere la loro fran-
chigia, purché non lo 3 comprino esente dalla gabella.
17. Le franchigie che in alcuni luoghi del Regno si godono dagli Ecclesiastici
sopra altre specie di viveri, continueranno a goderle, come le godono presentemente
tutte le suddette persone che godranno dell'esenzione sopra la farina.
18. Se poi le suddette franchigie, precise quelle della farina, in cambio di farle
godere in specie, vi fosse già in alcun luogo tra le Comunità ed il Clero un accordo
di pagarle in contanti, in questo caso se l'accordo sarà legittimo, e fatto co' debiti
assensi, e se sarà inoltre per minor quantità di quella che si trova stabilita nel pre-
sente trattato, dovrà osservarsi, ma se sarà per quantità maggiore, dovrà moderarsi
a proporzione delle franchigie che dagli Ecclesiastici si goderanno in vigore del
presente trattato.
19. Si dichiara bensì, che tutto quello che si è fin qui disposto in materia delle
franchigie, non dovrà aver luogo rispetto all'Arcivescovo, Clero Secolare, e Semi-
nario della Città di Napoli, per li quali seguiterà a praticarsi inalterabilmente quello
che si è per lo più costumato da trenta anni in qua, senz'alcun riguardo a qualunque
novità si fusse fatta in contrario: ma lo avrà bensì rispetto a tutto il resto del Regno,
nonostante qualsisia consuetudine, o transazione, colla quale russerò state stabilite
le franchigie suddette in quantità maggiore.
20. E pretendendosi dagli Ecclesiastici di qualunque luogo del Regno, che
titillo oneroso se ne goda da loro sotto nome di franchigia una maggior quantità,
se ne dovrà da essi esibire, e provare prontamente il titolo oneroso nel Tribunal
misto: dal quale, giustificato che sia il titolo oneroso, non si mancherà ordinare,
che si facciano godere dagli Ecclesiastici quelle franchigie che loro converranno di
giustizia.
21. Quello che si è disposto per li Cherici, e Preti Latini, avrà ancora luogo
per li preti, e cherici greci, ancorché siano ammogliati: i quali dal giorno che saranno
promossi al Suddiaconato, goderanno ancor essi3 la franchigia di sei tomola di farina
II. Ini:. I-.\ Vili 561; « o ..
s AA. Ann. I-XVIIJ 561 om.
* Nvssi om.
a. 174J Conconiato con Napoli 343
l'anno, e tutte Le altre che in quel tal luogo si godono da' Preti latini sopra ' altre
specie di viveri.
22. Finalmente i Cherici, e Diaconi selvatici, gli Eremiti, le Bizzoche, e chiun-
que patentato, o privilegiato, con qualunque nume si chiami, sia delle Curie eccle-
siastiche, sia de' luoghi pii, e di Abazie, anche Cardinalizie, non dovranno godere
di alcuna delle sopraddette, o di qualunque altra esenzione; ma ognuno di issi resterà
soggetto al pagamento di tutti i dazii, e di tutte le gabelle; ed a qualunque altro
peso, a guisa degli altri laici.
Capo II.
Immunità locale.
1. Rifugiandosi nel luogo immune qualcuno 3 de' delinquenti laici supposto reo
di eccettuati) delitto, ad ogni instanza e richiesta del laico Magistrato cogl'indizii ad
capturam concedasi da' Vescovi e loro Vicarii Generali in Città, e negli altri luoghi
da'Vicarii foranei, ed in mancanza di questi dalla persona ecclesiastica più degna,
che fa figura di superiore nel luogo, la licenza di trarlo dal sacro asilo coli' inter-
vento di persona ecclesiastica da destinarsi da' medesimi, e si consegni alla Curia
secolare coll'obbligo giurato in scriptìs di ritenere il reo nomine Ecclesiae e di
restituirlo alla Chiesa in caso si decida che debba goderla, e non restituendosi rimanga
al Vescovo la facoltà di procedere contro del Magistrato secolare colle pene cano-
niche di violata immunità.
2. Nel caso che rispetto agli accennati delinquenti la detta licenza fosse negata,
dopo ricercata nel modo detto di sopra, sia lecito al Giudice laico, senza timore d'in
correre nelle censure, estrarre il delinquente con tutta modestia e senza scandalo,
coll'obbligo però in iscritto, come sopra, da trasmettersi alla Curia ecclesiastica del
Vescovo.
3. Costituito il reo nelle carceri laicali, si formi dal Giudice secolare il processo
informativo sopra il delitto, e nel termine di quattro mesi si esibisca alla Curia
del Vescovo; e questi dentro il termine di un mese debba dichiarare se il reo
goda, o no.
4. Quando poi il Giudice laico fra lo spazio di quattro mesi non esibisca il pro-
cesso, dovrà il Vescovo richiederlo per la restituzione del reo alla Chiesa, la qual
restituzione non potrà dal Giudice laico ritardarsi a forma dell'obbligo fatto nel-
l'atto della consegna. E quando il Vescovo nello spazio prefisso di un mese non avrà
dichiarato, s'intenda eo ipso devoluto il giudizio al Tribunal misto.
5. Perchè possa il Vescovo dichiarare, che l'inquisito non goda del beneficio del-
l'asilo, bastino gl'indizii ad torturarti.
6. Dichiarandosi dal Vescovo che il reo non goda, in tal caso debba cessare4 l'ef-
fetto dell'obbligo fatto dal Giudice laico nell'atto della consegna detto di sopra, ed
all'incontro dall'istesso Giudice laico dovrà farsi nuovo obbligo, del tenore di quello
detto di sopra, di rimettere il reo in Chiesa qualora il medesimo abbia nelle sue
i l. Ann. X-XV1I1 561 add.: li .
- NUS51 l'Ili.
ssi: qualunqu'
Mussi ■ essere ■!
ili Concordato con Napoli a. 1741
difese purgati gl'indizii sopra la qualità che rende il delitto eccettuato, restando ciò
a carico della coscienza dello stesso Giudice laico.
7. Dal giudizio del Vescovo non si ammetta al reo alcun ricorso, ma potranno
tanto il Fisco laico, quanto il Fisco ecclesiastico ricorrere al Tribunal misto, al quale
Ma lecito impinguare o ordinare nuovo processo, quando così stimi bene.
8. Che sotto nome di Vescovi s'intendano' i veri Vescovi, e non già i Prelati
inferiori di qualunque specie, 2 quantunque abbiano proprio e separato territorio e
giurisdizione quasi Episcopale, dovendosi per tali luoghi esenti ricorrere o al
Vescovo Diocesano, se il luogo è nella Diocesi, o pure al viciniore, alla riserva
bensì di quei Prelati inferiori, che avessero ottenuto o che ottenessero dalla Sede
Apostolica un special indulto di procedere in queste cause d'immunità locale.
9. Non godranno per l'avvenire del benefìcio dell'asilo tutt'i seguenti:
10. GÌ' incendiarli, cioè coloro che dolo malo, et data opera metteranno o faranno
metter fuoco, o che scienter daranno aiuto o consiglio a chi mettesse fuoco a qualun
que Chiesa, luogo sagro o religioso, o a qualunque casa abitabile, sita tanto in Città e
luoghi abitati, quanto fuori di essi, come altresì a' tugurii costrutti ad instar domoriiin
soliti abitarsi da' contadini, o pastori, o sopra gli armenti e le greggi, alle vigne,
seminati, oliveti, selve, o a3 qualunque altro podere alberato, coltivato, e fruttifero.
11. I ricattatori, cioè a dire coloro i quali conducono o trasportano violentemente
o dolosamente de loco ad locuin uomini e donne, ivi ritenendogli per obbligargli a
riscattarsi, come altresì coloro che per via di ambasciate, o lettere chieggono denaro
o altra cosa con minaccia di ammazzare le persone, o d'3 incendiare i beni di quei,
ai quali sono dirette, in caso che non faccian quello che chieggono.
12. Coloro che scienter, dolo inalo, et animo nocendi compongono, vendono, o
propinano il veleno, quantunque non sia seguita la morte della persona che volea
avvelenarsi, e né tampoco abbia la medesima in effetto per qualche fortunato acci-
dente preso il veleno.
13. Coloro che fanno assassinare, o che per commessione data loro assassinano,
o che a' suddetti scellerati danno aiuto o 4 consiglio, quantunque non vi sia seguita
la morte, purché, però deventum fnerit ad aduni proxìmum, hoc est ad insultimi,
ita ut intervenerit vulnus.
14. I grassatori, e ladri di strade pubbliche e vicinali anche per la prima volta che
commettessero un tal delitto, quantunque senz'aldina offesa della persona del derubato.
15. Coloro che di notte tempo aprono con chiavi false o adulterine, con grimal-
delli, ed altri strumenti le porte delle case, botteghe, fondachi, e magazzini, o pure
che rompono e bruciano le suddette porte, o che entrano in tali suddetti luoghi per
li tetti o- finestre o per aperture fatte nelle muraglie, e rubano tanta quantità,- per
la qual cosa meritano secondo le leggi comuni, o municipali la morte.
16. Così parimente coloro che in tempo di notte sotto nome di Corteo3 con falsi
pretesti di esser Ministri della giustizia si fanno aprire dagli abitatori le porte
Nussi : s'intendom
■ Ni >si add. > e >.
; om.
: » e •.
• .1.1. Ann. l-.\ Vili 561 a e b: ■ <
a. 1741 Concordato con Naftoli 345
delle Case, ed ivi entrati rubano o fanno violenza all'onesta delle donne di detta
casa.
17. I falsificatori di cedole, o siano fedi di credito, o di altre scritture de'1
pubblici Banchi, come altresì coloro che falsificano ordini, per mezzo dei quali
in pregiudizio della pubblica fede esigono danaro d'altri depositato ne' pubblici
Banchi.
18. I mercatanti fraudolentemente decotti, i quali fingendo di esser falliti nascon-
dono il loro avere in frode de' loro creditori.
19. I regii tesorieri della Città di Napoli ed i percettori generali delle Provincie,
i quali ritenendo o ricevendo danaro regio dagli officiali inferiori, o da altri debitori
della Regia Camera per trasmetterlo alla cassa generale commettono furto, o falsità
in somma, ! che abbia luogo la pena ordinaria. Così pure il cassiere maggiore, e 3 gli
altri officiali, e ministri de' pubblici banchi, che rubano da quelli il danaro in tanta
quantità, che perciò debbano soggiacere alla stessa pena ordinaria. I conservatori
de' pegni, e gli altri ufficiali, e ministri de' pubblici Monti, che rubassero i pegni in
tanta quantità da dover soggiacere alla medesima pena. E per ultimo coloro, i quali
essendo pubblici cassieri delle Università del Regno rubano il danaro della cassa
pubblica nella stessa notabile e punibile quantità.
20. Tutt'i delinquenti, o rei di delitto di lesa Maestà nel primo, e secondo capo,
e nel secondo capo, per quello che appartiene ad offese personali fatte a' Ministri,
ed Ufficiali per ragione del loro ufficio, debbano intendersi compresi coloro sola-
mente, i quali facessero offesa personale, e non verbale a quei Ministri, ed a quei
Ufficiali che amministrano giustizia, ed esercitano giurisdizione comunicata loro
immediatamente dal Sovrano, e non già dagli utili Padroni, e Baroni de' luoghi.
21. Coloro che per forza estraggono, o' fanno estrarre i rei dalla Chiesa, oda1,
qualsivoglia altro luogo immune.
22. Coloro che tanto nelle Chiese, quanto ne' Cimiteri o in qualunque altro
luogo immune commettono omicidi, mutilazioni di membri, o qualsivoglia altro
delitto, per cui de jure communi ini rat pocna sanguinis, aut trtremium, come
altresì coloro che usciti dalle suddette Chiese, e luoghi immuni commettono i mede-
simi delitti.
23. Coloro che si '- abusano del coniugio, anche per la prima volta, si estraggano
da quello d'ordine del Vescovo, e d'ordine del medesimo si trasportino in altra Chiesa,
nel qual trasporto non possano essere molestati dalla Curia secolare sub poenis vio-
latele immuuitatis, e s'intimi loro, che abusandosi del confugio per la seconda volta,
sarà dichiarato dal Vescovo, che non godono più veruna sorte d'immunità eccle-
siastica. Ed affinchè da' Vescovi del Regno possa farsi speditamente una tal dichia-
razione, sarà da Sua Santità conceduta loro una volta per sempre la facoltà, acciocché
non debbano in ciascun caso che potrà occorrere, di doverne tar uso, scriverne a
Roma per ottenerla.
■ .1.-1. .1);». I-XVUI obi: di >.
J Nussi add. € in ».
3 Nussi: - o ».
' AA. Ann. /-.V Vili .',61 e 561 av • < ».
5 Nitssj om.
Concordato con Napoli a. 1741
24. Che a coloro che si rifugiano nelle Chiese, o luoghi immuni, i Vescovi, o1
Vicarii foranei, o chiunque fa figura di Superiore ecclesiastico in Città, o in qua-
lunque altro luogo della Diocesi, faccia subito toglier le armi, implorando quando
vi sia di bisogno il braccio della curia secolare; la quale facendo istanza a' sud-
detti Superiori ecclesiastici, che si levino le armi dalla Chiesa, e luoghi immuni,
sieno tenuti i medesimi dare la licenza di estrarle coli' intervento di persona eccle-
siastica e non volendosi accordare da' suddetti Superiori ecclesiastici la licenza, sia
lecito alla Potestà secolare estrarre le dette armi, le quali anche nel caso che si
tolgano a' rifugiati da' Superiori ecclesiastici, dovranno consegnarsi al Magistrato
laico, premessa la protesta da farsi dalla medesima persona ecclesiastica a tenore
del Cap. Praelatis de homicid. in 6.
25. Qualora dovrà farsi qualche perquisizione in Chiesa, o in altro luogo immune,
di cosa rubata, o di contrabbando, o di scritture,- o di danaro, o robe occultate da'
contumaci, o che in qualunque maniera possano al Fisco appartenere, dovranno i
Ministri (senza però esser tenuti a manifestare il luogo preciso, ed individuo) chie-
derne la licenza a' Superiori ecclesiastici, la quale dovrà accordarsi in Città dal
Vescovo e negli altri luoghi della Diocesi da' Vicarii foranei, ed in loro mancanza
dalla persona più degna, che fa figura di superiore ecclesiastico (eccettuati però i
Monasteri di Monache, e Conservatorii di donnei; ottenuta la licenza, si farà la per-
quisizione coli' intervento di persona ecclesiastica, e ritrovandosi contrabbando, o
roba rubata, o qualunque altra roba, o cosa delle dette di sopra, premessa dalla
medesima persona ecclesiastica la protesta da farsi a tenore del Cap. Praelatis de
homicid. in 6., si estrarrà e si consegnerà alla Curia laicale, anzi che chiedendosi
dalla medesima la licenza suddetta a' Superiori ecclesiastici, se le russe negata, potrà
in tal caso da se stessa procedere alla detta perquisizione ed estrazione, senza timor
d'incorrere nelle censure, a riserva però sempre, come sopra, de' Monasteri di Mona-
che, e de' conservatorii di donne.
26. Per l'avvenire non godranno il beneficio dell'Immunità i seguenti luoghi:
27. Le Chiese rurali esistenti fuori delle Città, e luoghi abitati, nelle quali non
si conserva il Venerabile, eccettuatene le Parrocchie, e le Chiese filiali delle mede-
sime, nelle quali si esercita la cura delle anime, con dichiarazione che tanto rispetto
alle suddette Chiese rurali riserbate, quanto a riguardo di tutte le altre Chiese che
sono in Città ed altri luoghi abitati non debba il benefizio dell'asilo distendersi,
quanto all'esteriore, ad altro che all'atrio, quando sia circondato di muro, o:' por-
tici, scale, e porte tanto1 anteriori che laterali, ed alla facciata" anteriore solamente.
28. Le Cappelle, e gli Oratorii esistenti nelle case de' particolari, e magnati, quan-
tunque abbiano privilegii di Cappelle pubbliche, e l'adito in istrada pubblica; così
parimente tutte le Cappelle delle fortezze, e castelli chiusi, ancorché si conservi in
esse il Santissimo Sagramento.
29. I Campanili separati dalle Chiese e dalle muraglie di esse.
i Nussi i >.
il. irm. T-XVIII56Ja: ■ laterali alla facciata ■
a. 1741 Concordalo con Napoli 347
30. Le Chiese dirute ed abbandonali colla precedente profanazione, che si ordi-
nerà a' Vescovi, ed Ordinari] de' luoghi rispettivamente di fare.
31. Gli orti, e giardini, ed altri luoghi di Chiose, o di qualsiasi altra casa reli-
giosa, i quali non sono circondati da muraglie, e non sono compresi nella clausura.
12. Le botteghe, e le case attaccate alle muraglie delle Chiese, o de' Monasteri,
o di qualsisia altra casa religiosa, quantunque abbiano interna comunicazione colle
medesime, purché non sieno comprese nella clausura.
33. Le case, in cui abitano i sacerdoti o altri ecclesiastici, ancorché abbiano
l'ingresso nella Chiesa, eccettuatene però le case, ove abitano Parrochi, ed altri
Ecclesiastici destinati alla cura, e custodia della Chiesa, purché bensì tali case si
abitino dà essi stessi, e non da altri, le quali avendo l'immediata comunicazione
interiore colla stessa Chiesa, goderanno del sagro asilo, non ostante che abbiano la
porta coll'uscita in istrada pubblica.
34. La Bolla della santa memoria di Clemente XII., che incomincia /// supremo
//istituir solio, per ciò che riguarda omicidii, rispetto all'immunità locale, avrà luogo
nel Regno di Napoli nella maniera stessa, che ha luogo nello Stato Ecclesiastico, in
tutto ciò che non è contrario alla presente disposizione. Anzi sapendo la Santità di
Nostro Signore, non senza dispiacere del suo pietosissimo animo, quanto sia grande
il numero degli omicidii che succedono ciascun anno nel detto Regno, acciocché
col rigor delle pene possa porsi qualche freno a tanto male, permette e concede,
che tutti gli omicidi cogl'indizii ad capturam, e col praticar tutto il di più che si
dispone negli art. I. e II. di questo Capo, sieno estratti da qualunque luogo immune,
e custoditi nel carcere laicale colla condizione bensì, che se l'omicidio commesso
sarà stato affatto casuale,1 o ad juslam sui defensionem unii moderamine inculpalae
tutelar, l'autore di tal omicidio dovrà subito rimettersi in piena libertà, rimanendo
a' Giudici laici la facoltà di procedere contra tutti gli altri omicidii a tenore delle
leggi, e di quel tanto che si è disposto in questo Capo per quei rei che si potranno
estrarre dai luoghi immuni.
35. Siccome ancora dovranno aver luogo nel Regno di Napoli la Costituzione
di Gregorio XIV., che incomincia Cnui alias, e l'altra di Benedetto XIII. che inco-
mincia Ex quo divina disponente Clementìa , in tutto ciò che parimenti non sarà con-
trario alla presente disposizione.
Capo III.
Immunità personale.
1. A riserva de' soli veri Chierici che hanno i requisiti presi ritti da' sagri Canoni,
e delle persone religiose dell'uno e dell'altro sesso, che vestendo l'abito religioso
vivono collegialmente sotto la disciplina, ed ubbidienza de' legittimi superiori, o pure,
che si trovano destinati da' loro legittimi superiori agl'impieghi necessarii fuori de'
Monasteri, i quali tutti debbono godere il privilegio del foro in conformità de' sacri
Canoni, ninna altra persona, con qualunque nome si chiami, godrà, oL> potrà pre-
tender di godere esenzione alcuna dal foro laicale, eccettuati solamente i cursori de'
Vescovi, a' quali si farà godere quell'esenzione, che si dirà qui appresso.
N'ossi • i .fi sali
' AA. A: ni. IXVIII 561: • t ..
348 Concordato con Napoli a. 1741
2. I Chierici coniugati, i quali hanno i requisiti prescritti dal S. Concilio di Trento
cap. 6. sess. 25. de Reform., e che non esercitano atti, o negozii indegni dello stato
Clericale, debbono ' godere il privilegio del foro in tutte le cause puramente crimi-
nali, che vengono criminalmente trattate, ma non già rispetto alla cause criminali,
che riguardano l'interesse delle Parti, e che si trattano in forma di giudizio civile,
ma si per queste, come per tutte le cause civili rimarranno sottoposti alla cogni-
zione, e determinazione de' Giudici laici, da' quali potrà procedersi contra di essi
coll'esecuzione solamente super bonis, ma se per mancanza di beni fusse bisogno di
carcerargli, se ne dovrà dimandar prima Yexequatur al Giudice Ecclesiastico, dal
quale non dovrà negarsi. Affinchè poi tali Chierici coniugati godano senza verun
contrasto delle Curie laicali il suddetto privilegio del foro, dovrà essere lor cura di
giustificare ogni anno avanti l'Ordinario del luogo, in cui hanno il domicilio, di aver
osservati gli accennati requisiti^ e di riportare dall' istesso Ordinario una declara-
toria in iscritto da concedersi gratis. Le mogli poi, e i figli de' medesimi non dovranno
godere di verun privilegio del foro, ttec durante uec soluto matrimonio.
3. Rispetto al delitto dell'assassinio commesso da qualunque Chierico, o altra
persona ecclesiastica, prevenendo il Giudice laico nella cattura dell'inquisito, potrà
ritenerlo nomine Ecclesiae nelle carceri laicali e formare il processo, ma prima di
procedere alla sentenza, ed all'esecuzione della medesima, dovrà aspettare la decla-
ratoria del Tribunal misto super quali/ale assassini/, la quale dovrà darsi dal mede-
simo, veduto il processo fatto dalla Curia laicale, servatis servandis e sentito il reo
nelle sue difese, per lo qual'effetto dovrà dalla Curia laicale esibirsi il processo al
suddetto Tribunal misto dentro lo spazio di quattro mesi.
4. Trovandosi qualunque persona ecclesiastica con roba di contrabbando, non
sarà lecito alle Curie, e Ministri laici di arrestarne o2 carcerarne la persona.
5. Potranno i Vescovi, ed altri Ordinarii che tengono giurisdizione quasi Vesco-
vile, avere un numero prefisso di cursori, cioè due, o tre coloro che hanno picciole
Diocesi, il doppio numero, cioè quattro, o sei, secondo la loro ampiezza, quei che
governano Diocesi mediocri, il triplo coloro che hanno le Diocesi più grandi secondo
la pianta che se ne farà, dodici l'Arcivescovo di Napoli, e dodici parimente Mon-
signor Nunzio.
6. A' detti cursori, quando realmente esercitano siffatto impiego, sarà lecito portar
armi non proibite dalle Regie Prammatiche, purché dopo essere stati destinati al
carico di Cursori producano in Napoli al Reggente della Gran Corte della Vicaria,
in Terra di Lavoro al Commissario di Campagna, e nelle altre Provincie del Regno
al l 'residente provinciale l'autentico documento di non trovarsi inquisiti, e diano
a' medesimi notizia della patente di cursore ottenuta dal Vescovo, o da altro Ordi-
nario, cui debbano servire.
7. I suddetti cursori, durante il loro impiego ed esercizio, godranno l'esenzione
dal foro laicale, in quanto alla restrizione personale per le cause civili, miste e cri-
minali. Ciò bensì dee intendersi per quelle sole cause che non meritano la pena
della morte, o di galera, nelle quali procederanno contro di essi o i Governadori
1 .4.4. Ann. T-X Vili 561: «debbano
'' Ni'ssi • .
a. 1741 Concordai'' con Napoli 349
regii viciniori, o altri Giudici, e Ministri regii, siccome più piacerà a Sua Maestà,
ma non già le Corti Baronali, alle quali sarà solamente permesso ili arrestargli
per li suddetti delitti, e di darne parte al Giudice, o Ministro Regio che dovrà pro-
cedere.
8. Nel caso che dalla sentenza del Vescovo, o di altro Ordinario in ciascuna
delle suddette cause appartenenti a' cursori alcuno si sentisse gravato, e1 volesse
avvalersi dell'appellazione, del ricorso, o di altro rimedio dalle leggi approvato, potrà
ciò fare o al Metropolitano, 0 al Tribunal misto, e questo per non gravar le parti
destinerà due Giudici in partiòus, uno Ecclesiastico da eleggersi da Ministri Eccle
siastici del Tribunal Misto, e l'altro da eleggersi8 da' Ministri laici del medesimo
Tribunale, e questi due Giudici decideranno la causa in grado del rimedio proposto.
\l quando avvenisse che costoro nel giudicare fossero discordi, la causa debba giu-
dicarsi dal medesimo Tribunal misto, la sentenza del quale senz'appellazione alcuna
dovrà eseguirsi. Per quelle cause poi spettanti a cursori de' Metropolitani, e1 di
altri Prelati soggetti immediatamente alla Sede Apostolica, le quali saranno giudi-
cate in prima istanza da' medesimi Metropolitani, o da altri Ordinarli esenti, l'appel-
lazione, o qualunque altro de' suddetti rimedii dovrà indirizzarsi al Tribunal misto,
il quale giudicherà nella forma detta di sopra.
9. Per minorar ancora :| il numero degli esenti dovranno gli Ordinarli de' luoghi
da ora innanzi servirsi de' chierici per ministri delle loro Cancellerie, e- volendosi
prevalere di secolari, godrà il privilegio del foro il solo Cancelliere, o sia Mastro
d'atti della Curia, nella maniera bensì detta di sopra per li cursori.
LO. Oltre a' Cursori, ed al Cancelliere, o Mastro d'atti, nella maniera spiegata
di sopra, niun'altra persona laica, quantunque patentata sotto qualunque nome e
titolo, come nò pure i romiti, e chierici salvatici, gotha esenzione alcuna dal foro
laicale.
11. Avendo udito Sua Santità che alcuni Vescovi del Regno dopo aver condan-
nato per omicidii ed altri gravi e capitali delitti alla pena della galera in vita, o
pure per sette anni, o al carcere per detto tempo1 qualche ' delinquente chierico,
o ecclesiastico del suo foro si avanzano ad assolverli con ammetterli a composi-
zione pecuniaria, quindi è, che per togliere lo scandalo de' popoli, ed i pericoli che
possono succedere nel vedere i parenti dell'ucciso non solo ripatriare, ma anche
in piena libertà l'omicida, ordina che in avvenire non debbano, né possano assol
vere per via di composizione pecuniaria tali delinquenti, e che non ostanti tali com-
posizioni ed assoluzioni, che in avvenire fossero fatte da' medesimi Vescovi, il delin-
quente così assoluto possa carcerarsi e punirsi colla pena medesima specificata nella
sentenza da' Metropolitani, ed in caso che la composizione ed assoluzione fosse
fatta dal Metropolitano, possa il Vescovo viciniore lai carcerare e punire il delin-
quente, ed il Vescovo sarà obbligato a restituire alla parte il danaro che avesse
ricevuto.
' A 1. Ariti. I XV III -.1,1 . .o ..
- Nussi ano Ecclesiastica t-,1 un., da eleggei i
! No--i i un.
' AA. Alni. I VI /// .'io/ al carcere per deui tempi ; Nussi: ■ ilei carceri
5 Nessi: qualunque».
350 Concordato con Napoli a. 1741
Capo IV.
Requisiti dei Promovendi agli Ordini.
Avendo la Sede Apostolica in varie occasioni, e tempi presi diversi espedienti
per moderar nel Regno di Napoli il numero degli Ecclesiastici, e specialmente
Gregorio XV., quando con decreto di una Congregazione particolare di Signori
Cardinali del 1. di Luglio 1623' furono a questo effetto stabilite alcune profittevoli
ordinazioni, e non essendosene finora veduti quegli effetti che si desideravano, quindi
bramando Nostro Signore dare a questo disordine pronto ed efficace riparo, e che
nel tempo medesimo si stabilisca in esso una disciplina, in vigor della quale gli
Ecclesiastici del Regno si rendano veramente utili alla Chiesa e di edificazione
a' popoli, si è perciò la Santità Sua compiaciuta commetterne l'esame ad alcuni
signori Cardinali, i quali avendo su di ciò fatte le dovute diligenze, finalmente sono
in istato di consigliar Sua Beatitudine a pubblicare un decreto, che contenga in
sostanza i sequenti punti, con dichiarazione però che con questo non s'intenda in
cos'alcuna derogare agli usi e consuetudini di quelle Diocesi, dove si osserva mag-
gior disciplina. .
1. Niuno potrà esser da ora innanzi promosso alla prima tonsura, se non che
a titolo di Benefizio, o Cappellania perpetua, le cui rendite, detratti i pesi, ascen-
dano ! almeno alla metà della tassa stabilita pel patrimonio sacro nella Diocesi del
promovendo.
2. Giudicando qualche Vescovo veramente utile, o :f necessario alla Chiesa con-
ferir la prima tonsura a qualche giovane, benché non abbia verun beneficio, potrà
farlo, ma nel solo caso che abbia il medesimo una pensione ecclesiastica perpetua
della rendita, che ascenda 4 almeno alla metà della tassa stabilita pel Patrimonio
sacro nella sua Diocesi, o l'intero Patrimonio, il quale, per evitar qualunque frode
ed inganno, non potrà costituirsi da ora innanzi, che unicamente sopra beni stabili,
o sopra annue rendite fisse, e dovrà regolarsi a tenore della tassa sinodale di cia-
scuna Diocesi, purché non sia esso patrimonio né in minor somma di ventiquattro
ducati, né in maggiore di quaranta.
3. Oltre al requisito del Beneficio, Cappellania perpetua, o pensione ecclesiastica
perpetua, nella maniera spiegata di sopra, o dell'intero patrimonio, a niuno potrà
conferirsi la prima tonsura, il qual dopo aver terminati dieci anni di sua età non
sia andato a dimorare almeno per un triennio in qualche Seminario, o Convitto
ecclesiastico, e, dove ciò non possa farsi, non abbia almeno portato per tre anni
L'abito chierìcale con licenza del proprio Ordinario, ed in tutto il triennio, o almeno
per la maggior parte delle Feste di Precetto di ciascuno de' tre anni, non abbia
servito a qualche Chiesa, nella maniera che gli sarà dal proprio Vescovo prescritta,
scomputando5 questo servizio con la dimora, che avrebbe dovuto fare in qualche
Seminario, o Convitto ecclesiastico.
' Nui 'i hm. I-M III .„/ „ . 17'J3»!
> AA. Ann. 1 w ili 561: ascendono».
» AA. \,m. l-XVIIISbl. <e».
' Nussi : . ascende ».
1 Musei: . computando».
1741 Concordato con Napoli 81
4. Volendo qualche giovane condursi in qualche pubblica Università, o in altro
luogo a fine di ivi applicarsi alle scuole, ed agli studii, potrà farlo, ed il tempo, che
ivi dimorerà, potrà servirgli di requisito a line di prendere la prima tonsura, come
se stasse in un Convitto ecclesiastico, purché però lo taccia con la permissione del
proprio Vescovo, e con le sue lettere commendatizie si presenti al Vescovo del
luogo, e con la direzione di questo si faccia assegnare al servizio di qualche Chiesa,
portando l'abito clericale, e prestando quivi per un triennio, o almeno per la maggior
parte di ciascuno de' tre anni, come sopra, quel medesimo servizio alla Chiesa asse-
gnatagli, che presterebbe dimorando nella propria Diocesi, con condizione espressa,
che volendo essere iniziato alla prima tonsura, debba ottener le lettere testimo-
niali del Vescovo del luogo, dove ha ' dimorato, de vita ci moribus, e' di aver esat-
tamente adempito quanto gli è stato prescritto, a vista delle quali potrà esser pro-
mosso.
5. Dal qual obbligo si debbano eccettuar solamente coloro che sono artati, cioè
a dire, che sono chiamati in virtù della fondazione a qualche Beneficio, o a1 qualche
Cappellania ecclesiastica vacante, i quali potranno promoversi alla prima tonsura,
quantunque non abbiano potuto osservar le regole prescritte, cioè la delazione del-
l'abito chiericale, la frequenza delle scuole e de' Sagramenti, ed il servizio triennale
della Chiesa, e benché non abbiano l'età ne' precedenti articoli determinata, o\ e si
tratti di beneficii fondati prima del S. Conc. di Trento: con dichiarazione inoltre che
dalle disposizioni sopraccennate s'intendano eccettuati coloro che sono artati nel
solo caso, in cui il Benefìcio, o la Cappellania sia veramente ecclesiastica, cioè fon-
data coll'autorità ecclesiastica perpetua, e debba provedersi titillo collettivo, o d'istitu-
zione, e che i padroni di essi non possano 2 differire oltre al tempo stabilito da' Sagri
Canoni la nomina e presentazione ai medesimi, e con condizione linalmente, che le
rendite di detti Beneficii, e Cappellate ecclesiastiche debbano, detratti i pesi, costi-
tuire almeno la metà di quel che importa la tassa del patrimonio sacro stabilita
nella propria Diocesi del promovendo.
6. E perchè talvolta essendo molti chiamati allo stesso Beneficio, o Cappellania
ecclesiastica, sono gli Ordinarii costretti a conferire a tutti la prima tonsura a fine
di renderli capaci del Beneficio, o della Cappellania, donde ne segue l'inutile mol-
tiplieità de' Chierici, non potendo il Beneficio o Cappellania conferirsi che ad un
solo, perciò quando questo accada da ora innanzi basterà, che presentandosi nel
tempo congruo avanti il proprio Ordinario coloro che pretendono aver diritto al
controverso Beneficio, o Cappellania, e ritrovandosi dal medesimo idonei così q itomi
scientiam, che quoad bonos mores, e che non abbiano impedimento canonico, per
esser promossi alla prima tonsura, spedisca loro le lettere testimoniali sopra la
detta idoneità, e di non aver impedimento canonico per esser promossi alla prima
tonsura: in virtù delle quali potranno essi instituire la loro pretensione, e proseguir
la causa avanti al Giudice ecclesiastico anche in concorso di Chierici pretendenti,
appunto come se avuta1 avessero già la prima tonsura, la quale potrà poi conte
rirsi a colui che, terminata la causa, avrà ottenuto il Beneficio, o Cappellania, ripu-
1 Nussi om.
3 Nussi : « possono » .
352 Concordato coti Napoli a. 174t
tandolo a tal effetto aitato, e facendogli godere que' privilegii, che a' medesimi di
sopra sono stati conceduti.
7. Uopo essere stati così ordinati alla prima tonsura, dovranno tutti i Chierici,
compresi anche gli aitati, seriamente applicarsi così allo studio, come alle opere di
pietà per rendersi degni di ascendere agli Ordini sacri, avendo l'età legittima: al
qual effetto dovranno continuare a dimorare in qualche seminario, o Convitto eccle-
siastico, e non potendo ciò fare, dovranno almeno prestare per ogni anno, o per la
maggior parte di esso, come sopra, nella Chiesa loro assegnata dal proprio Ordi-
nario quel servizio, che dal medesimo verrà loro prescritto, o dimorando in qualche
Università, o altro luogo, per proseguir le scuole e gli stridii, dovranno adempir
quelle medesime cose di sopra ordinate per coloro che debbon essere iniziati alla
prima tonsura.
8. Dovranno tutti i Chierici così di prima tonsura, come di Ordini minori far
costare nel principio d'ogni anno avanti gli Ordinarli de' luoghi, ne' quali hanno il
domicilio, di avere osservati i requisiti del S. Concilio di Trento intorno all'abito,
e tonsura chiericale, ed intorno a tutte le altre cose stabilite di sopra, e ciò
mediante l'attestazione del proprio Rettore, e ' Superiore del Seminario, o Con-
vitto ecclesiastico per quei che sono in Seminario, o in Convitto ecclesiastico, e per
quei Chierici che non sono in Seminario, né in Convitto ecclesiastico mediatiti le
attestazioni de' Parrochi, e Rettori delle Chiese, alle quali sono ascritti, intorno
alla delazione dell'abito, e tonsura clericale, frequenza de' Sagramenti, e servizio
della Chiesa, e con le attestazioni de' Maestri, e Lettori intorno alla continuazione
delle scuole, e studii, ed alla delazione dell'abito e tonsura clericale. Ed all'incon-
tro dovranno gli stessi Ordinarii tener pubblicamente appesa nella Sagrestia della
lar Cattedrale, affinchè possa da tutti leggersi, una tabella in cui dopo di aver
riconosciuta la sussistenza delle dette attestazioni, ie quali dovranno rimanere nella
loro Cancelleria, faranno scancellare dalla medesima ogni anno i nomi di coloro,
che ritroveranno non avere esattamente osservati i requisiti predetti, e per lo con-
trario faranno registrarvi i nomi solamente di quei che gli avranno osservati,
a' quali consegneranno ogni anno gratis una declaratoria in iscritto, acciocché
possa da' medesimi senz'alcun contrasto godersi di tutt'i privilegii chericali. 2 De'
quali privilegii all'incontro non goderanno que' Chierici di prima tonsura o:l di
ordini minori, che per non avere osservati i suddetti requisiti, saranno stati cancel-
lati dalla detta tabella da tenersi pubblicamente in Sagrestia, e non avranno la men-
zionata declaratoria del Vescovo.
9. I Vicarii capitolari non potranno da ora innanzi senza il voto del pieno Capi-
tolo, da darsi nel luogo solito capitolare per maggioranza di voti segreti, da calcolarsi
secondo il costume di ciascun Capitolo, e da reggistrarsi negli atti capitolari, con-
cedere le lettere dimissoriali a laici, benché sieno realmente artati per ragion di
Beneficio, o di Cappellania, che sia veramente ecclesiastica nel modo spiegato
all'Art. 5, o pure a coloro che avendo già la prima tonsura, sono presentati a
qualche Benefìcio, o Cappellania, che actu requirat certuni ordinali ; e con l'espressa
Il \>r.< t-XVUl 561: ■ e».
a. 1741 Concordato con Napoli 353
condizione che così nell'uno, che nell'altro caso colui che chiede di esser promosso,
non sia stato altre volte rigettato dal Vescovo antecessore, ma, ove si tratti di per-
sone che non sono veramente aitate nel senso ili sopr'accennato, non potranno con-
cedere le lettere dimissoriali, né pure post annum luctus Ecclesiae, senza una espressa
licenza della sagra Congregazione del Concilio.
10. Chiunque sarà promosso alla prima Tonsura, agli Ordini minori, o agli Or-
dini sacri contro la forma prescritta nel presente regolamento, oltre alle pene di
sopr'aceennate, rimarrà perpetuamente sospeso dall'esercizio dell'Ordine già confe-
ritogli, e chi l'avrà così ordinato, o pure gli avrà a tale effetto concedutele dimis-
sorie, se sarà Vescovo, sarà sospeso per un anno dalla collazione degli Ordini, e
dall'esercizio de' Pontificali, e non essendo Vescovo, ma Prelato inferiore con l'uso
de' Pontificali, sarà sospeso per sempre dall'esercizio de' medesimi, e non avendo
l'uso di essi, come pure qualunque altra persona costituita in dignità, per sempre
sarà >ospesa dall'esercizio dell'Officio, e de' suoi Ordini.
Capo V.
Visite* e rendimento di' Conti delle Chiese, St attrite, Confraternite, Ospedali,
Conservatori/ ed altri situili luoghi Pii fondati e governati dai laici.
1. A riserva delle Chiese, e Luoghi Pii, che sono sotto l' immediata regia prote-
zione, sia :l perchè sono di regia fondazione e dotazione, o perchè in limine fitnda-
tionis sono state messe sotto l'immediata protezione regia, si potranno da' Vescovi
ed altri Ordinarii de' luoghi visitare, quoad spiritual ia tantum, tutte le Chiese, Cap
pelle, Staurite, Confraternite, ed altri simili Luoghi Pii laicali amministrati e gover-
nati da' laici, ancorché per qualunque altro titolo diverso dagli espressi di sopra
sieno sotto la regia protezione.
2. Oltre a ciò si potrà da medesimi Vescovi, ed Ordinarii destinar persona, che
co' Razionali, o siano Deputati, che saranno eletti da chi spetta secondo il solito,
intervenga alla revisione de' conti che ciascun anno impreteribilmente si dovranno
rendere dagli amministratori de' suddetti luoghi Pii non sottoposti all'immediata
regia protezione, come si è detto di sopra, con questo bensì che la detta persona
destinata dal Vescovo, o sia Ordinario debba intervenirvi omnino gratis, e senza
interesse del luogo Pio.
3. Dopo fatto l'esame, e revisione de' conti, risultando da essi, che gli Ammi-
nistratori sieno debitori, e perciò venendo significati, la significatoria si dovrà spe-
dire da' suddetti Razionali, ol Deputati, insieme con la persona destinata dal Vescovo:
e tal significatoria, spedita nella maniera suddetta, avrà la vìa esecutiva, proti/
ite //ire.
4. La persona, in tal forma significata, rimarrà ipso facto privata dell'esercizio
del suo impiego, né potrà essere ammessa, o reintegrata nell'essercizio, se non nel
caso che paghi immediatamente dopo la significatoria, o pure in grado di revisione
1 Nussi: . Visita ■.
■-' .4.-1. Arni. l-XVIIl 561: .le
• [A. Ai m. I \ I //. .../
I ra.; AA. Ami. T-XVII1 Sol e 567 4 ■ e .
354 Concordato con Napoli a. 1741
venga assoluta dal Giudice. L'esecuzione poi della significato-ria, trattandosi contro
di persone laiche, dovrà farsi dal Giudice laico, e contro delle persone ecclesiastiche,
dovrà farsi dal Giudice ecclesiastico.
5. Dovrà il Tribunal misto, da erigersi in Napoli, invigilare, e sopraintendere,
che quanto ne' precedenti articoli si è disposto intorno alla visita, e rendimento de
conti degli Ospedali, Staurite, Confraternite, ed altri luoghi Pii laicali governati ed
amministrati da' laici, che non sono sotto l'immediata Regia protezione nel modo
spiegato di sopra, sia fedelmente osservato, con l'invigilar primieramente, che gli
amministratori de' suddetti luoghi Pii rendano infallibilmente ogni anno i conti
nella maniera spiegata nel precedente numero secondo; 2° col decidere tutte le liti»
che possono insorgere ad occasione, ed intorno al1 rendimento dei conti; 3° dovrà il
medesimo Tribunale misto invigilare, e sopraintendere, che i suddetti luoghi Pii
sieno bene amministrati, con farsi delle lor rendite l'uso, che si conviene, secondo
la natura, e gli obblighi di ciascuno di essi.
6. 1 luoghi Pii, che sono amministrati e governati da sole persone ecclesiastiche,
debbono 8 solamente visitarsi dagli Ordinarii tanto nello spirituale, quanto nel tem-
porale, purché non sieno sottoposti all'immediata regia protezione nella maniera
spiegata di sopra.3
Capo VI.
Cause e delitti, nei quali ì Giudici ecclesiastici
potranno procedere anche, contro de' Laici.
1. Oltre alle materie di fede, ed a' delitti di eresia, che non si controverte che
sieno di privativa cognizione de' Vescovi, i Laici i quali avranno la" sacrilega
temerità di celebrar la Santa Messa, o di esercitare altre funzioni all'Ordine sacro
appartenenti, o di ascoltare le sagramentali confessioni, saranno privativamente pro-
cessati e puniti dalla sola Potestà ecclesiastica.
2. La cognizione, e punizione del delitto di poligamia parimente apparterrà alla
sola Potestà ecclesiastica.
3. Spetteranno parimente a' soli Giudici ecclesiastici privativamente le cause ma-
trimoniali, nelle quali si tratti sopra la validità, o invalidità sì del matrimonio,
come degli sponsali.
4. Così pure saranno di privativa giurisdizione ecclesiastica le cause beneficiali,
purché non si tratti di iuspatronati regii o feudali, per quelle sole cause, la deci-
sione delle quali principalmente dipende dal vedere, se il patronato sia annesso o
no al feudo, o de univer sitate honorum negli altri patronati laicali.
5. Oltre a' suddetti casi non dovrà porsi impedimento alcuno a' Superiori eccle-
siastici di procedere contra i laici, secondo la disciplina della Chiesa, e le regole
canoniche, con sole pene spirituali, anche di censure, contro de' peccatoli pubblici
e scandalosi, e precise4 contro de' sagrileghi, degli adulteri, de' concubinarii, degli
usurari, de' bestemmiatori, e consimili.
1 AA. Arni. I-XVIII 161 add. di tto •.
■ Il Irtn. I M III ,1,1 : debbano
* AA. Ann. I-XVIII S61 oc eno sotto l'immediata regia protezione si ( spiegato di opra».
ni. .
a. 1741 Concordato con Napoli 355
6. Con dichiarazione finalmente che ne' delitti, come di furto della sagra Pisside
con le particole consegrate, di bestemmie, e simili, se dal processo risulterà che il
reo laico sia sospetto di eresia, dovrà il Giudice laico, secondo quel che fin'ora si
è praticato e si pratica nel Regno, rimetterlo al Giudice ecclesiastico ut procedat
super haeresi: dal qual Giudice ecclesiastico, proferita ch'egli avrà la sua sentenza, o
assolutoria ab haeresi, o condannatoria, dovrà poi con la solita protesta l del cap. Prae-
ìatis de homicid. m 6. consegnarsi il reo al Giudice laico ut procedat ad ulteriora.
Capo VII.
Introduzione - dei libri forestieri.
Prima di permettersi l'estrazione de' libri forestieri dalla Dogana di Napoli se
ne farà dar nota, cioè una copia dell'originale, che suol darsi al Ministro Regio
distinato su questo affare, al Signor Cardinale Arcivescovo; dal quale dopo che si
sarà esaminata con tutta la maggior brevità possibile, per non essere di danno a'
poveri librai, in caso vi trovi libri contrarii alla nostra S. Fede Cattolica, ed a' buoni
costumi, se ne manderà dal medesimo nota al suddetto Ministro Regio, acciocché
possa da lui farsene il debito uso per impedire il corso a' libri notati come perni-
ciosi, primachè sieno stati esaminati da' Teologi, e da altre persone abili. E questo
stesso si praticherà nelle Città capi di Provincie, quando occorrerà che vi s'intro-
ducano libri da 3 paesi stranieri, col farsi dare al Vescovo del luogo copia della
nota, che sarà data al Ministro Regio.
Tutto ciò dee intendersi per li soli libri forestieri che s'introducono nel Regno,
perchè rispetto a quei che in esso si stampano dovrà osservarsi il solito della revi-
sione, ed approvazione anche degli Ordinarii prima di stamparsi e pubblicarsi.
Capo Vili.
Materie Beneficiali.
1. Concederà Sua Santità indulto, che tutti i Beneficii tanto4 semplici, che residen-
ziali, Canonicati, Dignità, Parrocchie, Badie, e Vescovadi del Regno di Napoli, che
sono di sua libera collazione, si debbano conferire dalla Sede Apostolica a' soli
regnicoli ; a riserva però solamente di ducati ventimila di pensioni che la Santità Sua
si riserberà, e fisserà sopra alcuni de' Vescovadi, e delle Badie, che alla medesima
piacerà trascegliere, e determinare tra tutti i Beneficii del Regno di Napoli, che non
si provveggono a Regia nominazione, per poterne :% disporre come più piacerà alla
stessa Santità Sua in beneficio de' suoi sudditi dello Stato Ecclesiastico.
2. Ugual quantità di annue pensioni, o pure l'equivalente somma in altra più
comoda maniera, con gradimento di S. M., la medesima Santità Sua riserberà sopra
gli stessi Beneficii, che non sono di nomina Regia, a disposizione di S. M. Napoletana
1 N'issi : potestà » !
- \'i nsi : . Intervenzione • '
■ AA. Arni. /VI /// 561 «de .
' N'USSI «Ci I •
■ N'issi : < potere .
356 Concordato con Napoli a. 1741
da conferirsi a' suoi sudditi del Regno di Napoli, che saranno nominati dalla stessa
Maestà Sua.
3. Non ostante il suddetto indulto, lutti gli esteri che si trovano esse r già stati
provvisti nel Regno di Napoli di Vescovadi, Henefìcii, o Pensioni, debbono1 durante
la lor vita godere di tali beneficii o pensioni, de' quali, o delle quali si trovano giù
provvisti, quantunque non sieno sudditi dello Stato Ecclesiastico: de' quali provvisti
bensì fino al giorno della sottoscrizione del presente Trattato dovrà darsi nota al
Cardinale Acquavi va dentro lo spazio di due mesi. E tutto ciò, oltre a' Benelìcii, e
Badie situate nel Regno di Napoli (delle quali si darà nota al suddetto Cardinal
Ministro) uniti, o unite, o pure i di cui frutti, o in parte, o in tutto si trovano appli-
cati a varie Chiese, Collegi, Monasteri, e2 case pie di Roma, o in altri paesi dello Stato
Ecclesiastico, che dovranno continuare ad essere uniti, o applicati in perpetuo per
lo stesso uso.
Capo IX.
Tribunal misto.
1. Si formerà un Tribunal misto composto di cinque soggetti, cioè due Eccle-
siastici da deputarsi da Sua Santità, e due Laici, o Ecclesiastici da deputarsi pari
mente da Sua Maestà, tutti quattro regnicoli, e circa il quinto, che dovrà esser
sempre persona Ecclesiastica parimente regnicola, Sua Maestà Napolitana nominerà
tre soggetti, e:ì Sua Santità ne sceglierà uno.
2. Non dovrà l'ufficio, ed4 impiego di questi cinque Deputati durar più, che per
lo spazio di un solo triennio, da cominciare a die capine possessiom's, dopo il quale
s'intenda spirata, ipso facto ogni lor facoltà, ed autorità, quando non fossero confer-
mati per altro triennio, con espressa, e nuova conferma, da farsi con Brevi, o Let-
tere patentali, r> cioè i quattro semplici Deputati da quella Potestà, da cui sono stati
respettivamente eletti, ed il Presidente di comune e nuovo espresso consenso di
amendue le Potestà, con dichiarazione che volendo Sua Santità, o Sua Maestà mutare,
anche dentro il triennio, qualunque de' due soggetti da essi deputati, ed a quelli
sostituire altri a loro arbitrio e beneplacito, possan farlo, senz'allegarne alcuna causa,
e senza chiederne, ne attenderne consenso veruno dall'altra Potestà.
3. Accadendo però nel fine del triennio la sede vacante, dovranno così il Presi-
dente, come i due Deputati ecclesiastici continuare nel loro impiego, quantunque,
spirato il triennio, non sieno muniti di altra conferma sino alla nuova provvista da
farsi dal nuovo Pontefice.
4. In caso di assenza, o di malattia di qualcuno de' due Deputati Ecclesiastici,
sia lecito a Monsignor Nunzio prò tempore di surrogarvi, per maniera di provvi-
sione, altro soggetto ecclesiastico; come altresì, in caso di assenza odi malattia di
qualcuno de' due Deputati regii, resti in arbitrio di S. Maestà, o della persona, a
cui stimerà Ella di comunicare tal facoltà, di far lo stesso. Ed in caso che talvolta
1 A A. Al m T-XV1
I - i ■
..in.
1 \lsm i, e l1 • .
•ii- m. ni .
Concordato con Napoli 357
per assenza, malattia, o altro qualunque caso, anche legale, sia necessario, che altro
soggetto supplisca le veci del Presidente, allora supplirà interinamente colui che
tra i tre soggetti nominati da S. Maestà sarà stato scelto da Sua Santità, per
far le veci del Presidente ne' suddetti casi di assenza, o d'impedimento del mede-
simo. Tutto ciò però non debba intendersi in caso di mancanza per poche volte;
nel qual caso sia lecito agli altri che interverranno, di tener Tribunale, non ostante
l'assenza di qualcuno de' loro Colleghi, purché non sia più di due settimane.
5. Per lo servizio di questo nuovo Tribunale si deputerà dal medesimo quel
numero di Ministri subalterni, ed in quel modo che egli stimerà necessario. Ma
dovendo talvolta far uso della famiglia armata, si servirà di quella della Potestà
secolare, e delle carceri laicali contro de' laici e de' cursori, e delle' carceri ecclesia-
stiche contro delle persone ecclesiastiche.
6. Si terrà questo Tribunale una volta la settimana, ed anche più, quando così
richiede il bisogno, in qualche Monastero, o altro luogo più comodo della Città di
Napoli, da prescegliersi.
7. Alla riserva del Presidente, il quale dovrà sempre avere il primo luogo, sede-
ranno gli altri Deputati, di qualunque grado, o graduazione si sieno, secondo il
luogo che verrà loro destinato dalla sorte; al qual fine se ne farà l'estrazione per
bussola: con dichiarazione che questa estrazione debba farsi al principio d'ogni
triennio, quantunque restassero nell'impiego taluni deputati; ma che, accadendo
mutazione' nel corso dello stesso triennio, la persona surrogata debba occupare il
luogo del suo predecessore.
8. Così il Presidente, come tutti i Deputati, ed anche i Ministri subalterni,
dovranno, prima di cominciare ad esercitare la loro carica, giurare nello stesso Tri-
bunale ad sancta Dei Evangelia, secondo la formola da stabilirsi, non solamente di
osservare e fare osservare quanto viene stabilito nel presente Trattato, ma altresì
di non arrogarsi veruna sorte di giurisdizione e di autorità, oltre a quella che vien
loro conceduta in virtù del presente stabilimento di questo Tribunale; cioè il Pre-
sidente nel 3 pieno consesso del Tribunale, e tutti gli altri in mano del Presidente ;
con dichiarazione che i medesimi, e ciascuno di essi debbano rinnovare il detto giu-
ramento nella forma prescritta di sopra, ogni volta che fossero confermati.
9. Il Presidente non avrà autorità di risolvere da se medesimo, né pure per modo
di provvisione, e le commissioni dovranno distribuirsi in pieno Tribunale, com'era
solito praticarsi in Collaterale. La decisione si farà alla pluralità de' voti, comin-
ciando nel votare ordine retrogrado ; cioè da quel Deputato che siede in4 ultimo
luogo, di maniera che l'ultimo a votare sia il Presidente. I decreti dovranno ema-
narsi sotto il nome dello stesso Tribunale, e sottoscriversi da tutti cinque, secondo
che parimente sederanno il Presidente, ed i Deputati in Tribunale
10. Questo Tribunale non dovrà avere altra incombenza, se non che 1) di deci-
dere e terminare le controversie intorno all'Immunità locale, quando nasce dubbio,
se il reo debba o no godere il beneficio dell'asilo, nella maniera spiegata nell'Art. V.,
1 Lo ha soltanto Nussi.
11. Ann. I-XYIII riti: .mutazioni ..
■ AA. Aon. I-XVII1 .561: in .
« AA. Ann. I-XVIll 561; Dell'».
358 Concordato con Napoli a. 1741
e Vili. dell'Immunità locale; 2) di decidere alcune delle cause spettanti a' cursori
de' Vescovi, ed altri Ordinarii, nella maniera che si è detto di sopra a suo luogo ;
3) di dichiarare super qualilate assassina commesso da un Chierico, o altra persona
ecclesiastica, quando il Giudice laico previene nella cattura di esso, nella maniera
che si stabilisce nell'Art. IH. dell'Immunità personale; 4) di sopraintendere ed invi-
gilare alla retta amministrazione de' Luoghi Pii laicali, cioè amministrati e gover-
nati da' laici, con decidere le' liti, che possono nascere intorno al rendimento2 de'
conti degli amministratori di essi, nella maniera spiegata nel Cap. V. di questo Trat-
tato ; 5) nel caso che da qualche Comunità, o persona ecclesiastica si pretenda con-
venirle titillo vere oneroso maggiore quantità di franchigia di quella si assegna nel
presente Trattato, potrà riconoscere se ciò sia vero, e determinare ciò che sarà
di giustizia, nella maniera spiegata nel Capo dell'Immunità reale Art. XX. ; 6) d'in-
vigilare all'adempimento de' legati Pii, col procurare ne' casi particolari, nella maniera
che stimerà più propria, che i renitenti a soddisfare, se saranno laici, da' loro com-
petenti Giudici laici sieno costretti all'adempimento de' legati Pii, e se saranno eccle-
siastici, da' loro rispettivi Superiori, e Giudici ecclesiastici. E finalmente d'invigilare
all'osservanza del presente Trattato, come si è detto di sopra.
11. Quando il Vescovo nello spazio prefisso di un mese, da che gli sarà stato
presentato il processo, non avrà dichiarato intorno alla qualità del delitto, se il rifu-
giato goda o no, s'intenda eo ipso devoluto il giudizio a questo Tribunale, conforme
si stabilisce coll'Art. IV. del Capo II. del presente Trattato. Come pure, che avendo il
Vescovo fatta la detta dichiarazione, sia lecito a questo Tribunale ricevere i ricorsi,
che dalla medesima interponessero il fisco ecclesiastico, o il fisco laico, ed impin-
guare, ed ordinar nuovo processo, stimando così bene; e successivamente veduti
gli atti, e sentite le parti, confermare, o 3 infermare ' inappellabilmente i giudicati
de' Vescovi, a tenor di quello che sta risoluto con l'Art. Vili, del suddetto Capo II.
12. In tutti i casi suddetti dovrà procedere il Tribunale inappellabilmente, e prh
vativamente a qualunque Ministro, Giudice, o Tribunale, sì ecclesiastico che laico,
sia di qualsivoglia rango, anche di Monsignor Nunzio, o di qualsivoglia altro Giu-
dice, o Ministro anche deputato, o delegato di S. M., che pretendesse procedere per
via di Regia protezione, o5 di economica provvidenza: con dichiarazione, che qua-
lunque atto che si facesse in contrario da altri Tribunali, o Giudici, cosi ecclesia-
stici che secolari, tanto della Città di Napoli, quanto del Regno, sia nullo6 ex
defechi jurisdictionis; ed in caso d'inosservanza possano i Tribunali, e Giudici cosi
laici che ecclesiastici, residenti fuor della Città di Napoli, inibirsi dal Tribunal
misto, ed a riguardo de' Tribunali di Napoli spedirsi dal medesimo le ortatorie, le
quali abbiano forza d'inibizione; di maniera che qualunque atto fatto da medesimi
Tribunali, e 7 Giudici di Napoli, dopo le suddette ortatorie, sia ipso facto nullo, ex
defechi jurisdictionis, come sopra.
• Nussi: « de ».
umililo .
> AA. Ann. 1-XVII I 561: ed .
' Ni nm : informare •.
•
i i It m l- vi /// \hi: sieno nulli ..
• o •.
a i74i Concordato con Napoli 35q
13. Eccettuate le materie di sopra espresse nell'Art. X. di questo Capo, non
potrà questo Tribunale ingerirsi in nessuna maniera in tutte le altre, che appar-
tengono alla giurisdizione degli Ordinarli (le quali debbano1 avere il loro libero corso,
tanto per le prime istanze, quanto per li ricorsi, ed in grado di appellazione), né
ammettersi dal medesimo i ricorsi o2 le appellazioni sotto qualunque pretesto, sotto
pena di nullità di tutti gli atti che si facessero in contrario, e di violazione del giu-
ramento, prestato per quest'effetto al Presidente, e Deputati.
14. Tutti gli atti, e spedizioni di questo Tribunule, così giudiziali che estragiu-
diziali, dovranno farsi onninamente gratis, senza potersi niente esigere per ragion
di scrittura, sigillo, sottoscrizione, registro, studio di processo, o qualsivoglia altra
cosa: alla riserva delle sole copie che si dovranno tassare a ragione di grana :1 due
per facciata, che sia scritta di righe ventidue per ciascuna facciata di carattere
comune.
15. Le spese, che sono necessarie per lo mantenimento del Tribunale, Subalterni,
e tutt'altro, si dovranno fare ugualmente a conto di S. Santità, ed a conto di
S. Maestà, con quegli espedienti che sopra di ciò pareranno più proprii all'una ed
all'altra Potestà.
Capo Ultimo.
Deroga alle disposi3ioni contrarie al presente Trattato.
Per l'intera esecuzione del presente Trattato resteranno rivocati, ed annullati,
come in virtù di questo articolo si rivocano, ed annullano, tutte le disposizioni,
ordini, e decreti cosi pubblici che privati, fatti dall'una e dall'altra Potestà, in tutto
ciò in cui sono contrarii alla presente disposizione, ed a quanto si contiene nel pre-
sente Trattato.
Dato dalle stanze del Palazzo Apostolico nel Quirinale in questo dì due di Giu-
gno 1741.
S. Cardinale Valenti. T. Card, de- Acquaviva.
D. Celestino, Arcivescovo di Tessalonica.
Da V. Nussi, Conventiones etc. 72-98 (n. XII), collazionato l'esemplare a firme autografe
e sigilli dei plenipotenziarii in AA. Arm. IX Vili 561 (già Arm. II, e. V, n. 81) nell'Ar»
chivio Segreto Vaticano, la ratifica in data di Napoli 8 giugno 1741 a firma e sigillo di
Re Carlo \56Ia) e la stampa 561 b) s. 1. et a. nello stesso Archivio.
Articoli Segreti.
1. Desiderando Sua Santità, che siano osservati e confermati rispettivamente
a' Beneventani suoi fedelissimi Sudditi da S. M. i privilegii conceduti a' medesimi
da' suoi Serenissimi Predecessori, e stabiliti ne' patti e condizioni apposte nelle Investi-
' l.l. Ann. X-XVIII 561: -debbono».
\< ssi ora.
s Nussi : « grano > .
360 Concordato con Napoli a. 1741
iure ' del Regno di Napoli; la M. S. assicura, che avrà tutta l'attenzione per le sod-
disfazioni di S. B. con questo bensì, che la città ili Benevento destini persona- a
Napoli, che produca tutti i suoi documenti, per farli esaminare dai suoi Ministri, e
finito8 che ne sarà l'esame, la M. S. farà consapevole S. S." per mezzo del Car-
dinal Acquaviva di quanto occorrerà.
2. Desiderando Sua Santità, che tanto in Napoli, che in tutto il Regno si dia
libera, e pronta esecuzione a tutte le Bolle, Brevi, e spedizioni della Corte di Roma,
ed anche de' suoi Tribunali, e Ministri, Sua Maestà per la nota sua pietà, e rsligione
assicura la Santità Sua, che darà gli ordini opportuni per la pronta esecuzione delle
suddette spedizioni di Roma.
3. Dolendosi ' i Vescovi, ed altri Superiori ecclesiastici del Clero così Secolare,
come Regolare del Regno, che i loro Sudditi ecclesiastici sotto pretesto di violenza,
ed oppressione per via di fatto ricorrono alla Regia protezione, ancora quando da
essi si è proceduto colla 5 tela giudiziaria, e con processo, obbligando con ciò i
medesimi Superiori a comparire ne' Tribunali de' Ministri Regii, per difendersi dalle
accuse ' di persone per lo più torbide, discole, e disubbidienti, con molto discapito
della disciplina ecclesiastica, e della giustizia, e desiderando Sua Santità, che si dia
un adequato rimedio a tali inconvenienti, Sua Maestà per dare alla Santità Sua una
nuova riprova del suo sincero desiderio di compiacerla, ordinerà che ne' casi succe-
dessero in avvenire simili ricorsi di violenze per via di latto de' sudditi7 Ecclesiastici
contro de' loro Superiori, o 8 anco per qualunque altro motivo, o pretesto, si rimet-
tano da' suoi Ministri al Tribunale Misto, inteso il parere del quale, prenderà poi la
Maestà Sua quelle risoluzioni, che saranno più convenevoli pel maggior servizio di
Dio, e per la quiete, e tranquillità de' suoi Popoli.
4. Riserbandosi Sua Santità la facoltà d'imporre pensioni per la somma di ducati
Napoletani ventimila sopra i Vescovati, Badie, e Benefizii del Regno di Napoli per
conferirle a suo piacere, e de' suoi Successori a' Sudditi dello Stato ecclesiastico,
queste pensioni, come ancora quelle che in ugual somma sono accordate a Sua
Maestà nella maniera detta nel Concordato publico, non dovranno soggiacere per
alcuna parte, benché minima, a soffrire per la metà i pesi de' laici, ma ne debbono
restare per questa rata esenti tanto i Pensionarii, quanto coloro, che posseggono i
Vescovati, Badie, e Benefizii, sopra i quali le dette Pensioni saranno imposte.
5. Trovandosi nel Regno di Napoli parecchi picciolissimi Vescovati provveduti
di sì scarse rendite, che i Vescovi non possono mantenersi colla decenza dovuta
al grado loro, Sua Santità per aderire anco alle istanze fattene in nome di S. M.
unirà con altri i più piccioli Vescovati del detto '•' Regno con quelle condizioni, ed
in quella maniera che saranno più convenevoli per il buon governo delle medesime
: Nussi : nel!' Investitura .
\'i ssl : fatto
S. B. .
' Nussi add. . che ■.
* Ni'^si : . alla ■.
0 Nr-si : dall'accusa >.
suddetti >.
• ed >.
• Nu»si om.
a_ 1741 Concordato con Napoli 361
Chiese, e di tali pici ioli Vescovati da ridursi dovrà nello spazio di un anno formarsi
distinto foglio, che sia ancora di gradimento di S. M.; così ancora si distenderà un
catalogo di quei ' Nulltus, che dovranno sopprimersi, e delle Diocesi, alle quali
dovranno incorporarsi, senza alcun pregiudizio bensì di chi che sia in quanto alle
rendite ed alla provvista de' benefizii: le quali condizioni dovranno più distinta-
mente spiegarsi nel foglio, che con gradimento anche di S. M. dovrà formarsi su
tale materia per determinare quali Nulliiis dovranno sopprimersi, ed a quali Dio-
cesi debbano- incorporarsi. Distesi poi e concordati che saranno i detti fogli, Sua San-
tità ne anderà facendo l'unione, o:l soppressione nella maniera che alla Sua saviezza
sembrerà più propria.
6. Quantunque nell'articolo primo delle materie beneficiali bastevolmente si trovi
spiegato, che non solo tutti i Vescovati, Badie, ed altri Benefici! del Regno di Napoli
debbano darsi a' soli Regnicoli oriundi del medesimo Regno, e non mai a' forestieri,
ma4 anche tutte le Pensioni che in qualunque futuro tempo o ' da Sua Santità, o da
suoi Successori saranno riservate sopra de' medesimi Benefici}, all' infuori solamente
de' ducati ventimila, che nella maniera detta nel medesimo Trattato ed Articolo
Sua Santità si riserverà sopra de' medesimi benefici] per poterli unicamente dare
,t' Sudditi dello Stato Ecclesiastico, nulladimeno avendo Sua Maestà desiderato che
per impedire, che in qualunque lutino tempo non possa nascere alcuna difficoltà
sopra l'intelligenza, e pratica di quanto nel detto articolo si stabilisce sul punto delle
dette pensioni da doversi effettivamente, e realmente godere da' soli Regnicoli, a
riserva solamente de' suddetti ducati ventimila di moneta napolitana, tutto ciò si
esprima con maggior chiarezza, Sua Santità nuovamente dice, e dichiara, che tale e
non altro sia il vero senso del detto articolo, cioè, che l'Indulto che concederà la
Santità Sua sarà, che tanto i Vescovati, Badie, e tutti gli altri Benefici] di qualunque
natura si siano, quanto tutte le pensioni sopra de' medesimi si conferiscano a' soli
Regnicoli, a riserva solamente de' ducati ventimila di moneta napoletana, che Sua
Santità nella maniera spiegata nel Trattato riserverà per li Sudditi dello Stato Eccle-
siastico, e che in tal senso dovrà sempre intendersi, praticarsi, ed eseguirsi l'Indulto,
di cui si parla nel Trattato al Capo Vili" delle materie Beneficiali nell'art. 1, il quale
comincia: Concederà Sua sanlilà, ecc.
S. Card: Valenti. T. Card. De Acquaviva.
Celestino Arcivescovo di Tessalonica.7
Da V. Nussi, loc. cit. 377 s.. collazionato L'esemplare a firme autografe e sigilli dei ple-
nipotenziarii in AA. Ann. I-XVIII 561 (già Ann. Il, e. V, n. 81) nell'Archivio Segreto
Vaticano.
' Mussi add. « di •.
- N'issi : < dovranno .
Nossi: « e ».
' Hi >si add. che ».
* Nussi oro.
• Nussi : • Trattalo . ìcl Ca|
Nissi ora. quest'ultima sottoscrizione.
362
■ dato con Napoii
a. 1741
Nel Capo terzo del Concordato al Numero V. si promette, che si sarebbe fatta
la pianta de' Cursori, che potrebbon tenersi da' Vescovi ed altri Ordinari del Regno
per l'esercizio della loro giurisdizione: e perchè nello stesso giorno de' due di Giugno,
in cui da' Plenipotenziari di Sua Santità, e di Sua Maestà fu sottoscritto il Concor-
dato, fu ancora da' medesimi concordata e sottoscritta la seguente pianta de' Cur-
sori ; si dà ora questa per notizia del Pubblico, e per la sua intiera osservanza alle
Stampe, ed è tale quale siegue: '
Tavola
Del numero de' Cursori, che ciascheduna Diocesi del Regno può avere.
L'Arcivescovo di Napoli . . .
Mons. Nunzio
Anglona
Acerra
Alife
Aquino
Ascoli
Atri
Avellino
Aversa
Ariano
Amalfi
Alessano
Aquila
S. Agata
S. Angelo e Bisaccia . . . .
Benevento per que' luoghi della
sua Diocesi, che sono in Re-
gno
Bisceglia
Belcastro
Bova
Brindisi
Bitetto
Ritonto
Bari
Bojano
Bovino
Risignano
Cosenza
< .ij.l/.ZO
dodici
dodici
tre
due
due
due
due
due
tre
quattro
tre
tre
due
quattro
tre
tre
quattro
due
due
due
due
due
due
quattro
due
due
tre
quattro
due
Capaccio sei
Calvi due
Cassano tre
Carinola due
Caserta due
Campagna e Satriano .... due
Capri due
Conversano due
Cotrone due
Castro due
Castellaneta due
Civita Ducale due
Campii due
Cariati due
La Cava due
Capoa quattro
Castellammare due
Conza tre
Catanzaro tre
Chieti quattro
Fondi 'due
Gaeta due
Guardiahìera due
Gravina due
Gallipoli due
Giovenazzo due
Girace tre
Ischia due
Isola due
Isernia due
Lanciano due
1 AA. Ann TXVIU 561 om. • Ni i Capi
a. 1741
dato ■ ">i Vapoli
363
Lettere due
Lavello due
Lacedonia due
Larino tre
Lucerà tre
Lecce quattro
Melfi tre
Mortola due-
Massa Lubrense due
Martorano due
Minuri . due
Minervino due
Marsico due
Mileto sei
Matera quattro
Moutemarano due
Montepeloso due
Mol fetta due
Monopoli due
Muro due
.Manfredonia tre
Marsi o sia Piscina tre
S. Marco due
Nazaret due
Musco due
Nieotera ' . due
Nola tre
Nocera due
Nardo due
Nicastro due
Ostuni due
Oyra due
Ortona due
Otranto tre
Oppido due
Penne due
Pozzuoli due
Polignano due
Policastro tre
Potenza due
Ravello due
Ruvo due
Rossano tre
Reggio quattro
Sorrento due
Sessa due
Strongoli due
Sarno due
Sansevero due
Soia due
Salerno cinque
Sulmona tre
Squillace tre
Santa Severina tre
Taranto tre
Troja due
Teano due
Telese due
Trivico due
Trani tre
Termoli due
Teramo tre
Tricarico due
Tropea due
Trivento tre
Ugento due
Umbriatico due
Vico due
Volturara due
Viesti due
Venosa due
Venafro due
Luoghi nullius Dioecesis.
Montecasino tre S. Spirito del Morrone, compre-
Montevergine due savi l'Abazia di S. Clemente
La Trinità della Cava. . . . due alla Pescara due
S. Stefano del Bosco .... due Altamura due
Agli altri piccoli nullius, in caso non succeda la loro soppressione ed incor-
porazione alle Diocesi, nelle quali sono, o colle quali confinano, si assegneranno,
364 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
secondo la maggiore o minor loro estensione, uno o due Cursori dal Tribunal
Misto.
Dato dalle Stanze del Palazzo Apostolico al Quirinale in questo dì '_'. dì Giu-
gno 1741. '
S. Card. Valenti. Troiano Card, de : Acquaviva.
D.2 C. Arciv. di Tessalonica.
Da stampa s. I. et a. in AA. Ann. I-XVIII 561 (Archivio Segreto Vaticano), colla-
zionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii, ibid.
XLVIII.
ISTRUZIONE DI BENEDETTO XIV AI VESCOVI DEL REGNO DI SAR-
DEGNA SOPRA L'IMMUNITÀ E L'ESERCIZIO DELLA GIURISDI=
ZIONE ECCLESIASTICA.
1. - Benedetto XIV a Carlo Emanuele III Re di Sardegna.
6 gennaio 1742.
Carissime in Christo Fili Noster, Salutern, et Apostolicam Benedictionem.
Nel Concordato della s. m. di Papa Benedetto XIII nostro benefattore, V. M. si
degnerà rammentarsi, che fu accennata un'Istruzione da mandarsi, mediante il Mini
stro Apostolico, ai Vescovi de' suoi dominii, e non essendosi mai fatta la predetta
Istruzione, né essendovi stato nel tempo di quel Pontificato Ministro Apostolico a
codesta Corte, fu mandato a' Vescovi il Concordato, ma non si potè mandare l'Istru-
zione. Essendosi il Signor Iddio compiaciuto di benedire le nostre intenzioni negli
altri due punti della materia benefiziale e feudale, sopra le quali vertevano le note
pendenze, altro non restava, che accomodare il restante che riguarda l'immunità e
giurisdizione ecclesiastica; ed avendo Noi posta mano ad esse, e composta per buona
regola dei medesimi la sopraddetta Istruzione, abbiamo l'onore di farla presentare
a Vostra Maestà da Monsignor Arcivescovo d'Atene nostro Commessario Apostolico.
Vivamente la preghiamo di considerarla, e farla considerare da' suoi ministri, e
supposto, ch'Ella la giudichi buona ed utile, come vogliamo sperare, per istabilire
una perfetta pace tra il Sacerdozio e l'Impero, imploriamo la sua Regia autorità,
acciò dal predetto Monsignore Arcivescovo si mandi d'ordine nostro a' sopraddetti
Prelati, e quello che più importa, acciò i suoi Tribunali, ed i suoi Ministri puntual-
\rm I XVIII 563 -m
» Stampa oro.
a. 1742 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna :tó
mente l'osservino. E qui colla pienezza ilei nostro paterno affetto diamo alla Maestà
Vostra l'Apostolica Benedizione.
Datimi Roraae apud Sanctam Mariani Maiorem die 6 ianuarii 1742, Pontificatus
nostri anno secundo.
2. - Carlo Emanuele III Re di Sardegna a Papa Benedetto XIV.
„ . . r, , 17 gennaio 174'J.
Beatissimo Padre,
Il venératissimo loglio, che è piaciuto a Vostra Santità di scriverci di proprio
pugno in data de' 6 del corrente, Ci rende intesi del pensiere, che Vostra Beatitu-
dine ha voluto prendersi di ridurre al final suo compimento il Concordato, che già
fi] fatto nel Pontificato della s. m. di Benedetto XIII, di Lei Antecessore, in quella
parte che ancora rimaneva ad eseguirsi, con istendere l' Istruzione, che in conse-
guenza di esso doveva mandarsi a' Vescovi per loro regolamento nelle materie di
immunità e giurisdizione, e rimiriamo questo pensiere come un effetto della di Lei
Pastoral sollecitudine a sempre più assicurare la buona unione fra il Sacerdozio e
l'Impero; abbiamo quindi considerata la stessa Istruzione, ed animati da quella sin-
goiar deferenza, che non cesseremo mai di avere per i sentimenti della Santità
Vostra, e per tutto ciò, che dalla medesima procede, prendiamo con questa ad assicu-
rarla, che non solamente non abbiamo cosa in contrario, che Vostra Santità la faccia
trasmettere agli stessi Vescovi, ma che saranno ancora da Noi dati gli ordini oppor-
tuni ai nostri Magistrati, ed Uffiziali, perchè ne sia anche per loro parte esattamente
osservato il contenuto. E qui riprotestando a Vostra Beatitudine il nostro sempre
più vivo, e costante filiale ossequio, prostrati al bacio de' santissimi piedi, le augu-
riamo lunghissimi anni a benefizio del mondo cristiano.
Di Vostra Santità
Torino li 17 gennaio 1742
Umilissimo e divotissimo figlio
C. Emani i i i
Li - Istruzione.
Essendo noto a ciascheduno, che nel tempo del Pontificato della s. m. di Bene-
detto XIII, per sopire le controversie eccitate fra la Santa Sede e la Maestà del Re
di Sardegna sopra l'immunità e libertà ecclesiastica, e sopra la materia benefiziale,
furono fatti alcuni fogli di accomodamento e concordato; ed essendo altresì noto, che
nel principio del Pontificato della s. m. di Clemente XII non mancarono nuove que-
ìtioni sopra ciò, che fu fatto, e concordato nel tempo del di lui antecessore Papa
Benedetto XIII già nominato; ed essendosi poi nel fine del Pontificato del nominato
Clemente XII riassunta l'ispezione sopra la materia benefiziale, e introdotta un'alti a
sopra la feudale, della quale non s'era parlato nel Pontificato di Papa Benedetto; ed
essendosi in varii congressi, e coli' intervento di Prelati e Cardinali rsaminato ciò
che doveva esaminarsi, né essendosi potuto conchiudere il trattato per la morte
366 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
sopravvenuta del Pontefice Clemente ; eletta la Santità di Nostro Signore Papa Bene-
detto XIV, non ha mancato Sua Beatitudine, camminando sulle pedate del suo ante-
cessore, d' imporre fine con tutta soddisfazione della Maestà del Re di Sardegna alle
questioni sopra la materia benefiziale, e sopra la materia feudale. E avvegnaché
nel progetto d'accomodamento sopra l'immunità e libertà ecclesiastica, fatto nel
tempo del Pontificato di Papa Benedetto XIII, fosse espressamente riservato il fare
un'istruzione da mandarsi al Ministro Apostolico, che si sarebbe trasmesso a Torino,
con ordine di comunicarla ai Vescovi ; ed il Ministro allora non fosse trasmesso, né
perciò fosse fatta la sopraddetta istruzione, e ne' congressi tenuti nel fine del Pon-
tificato del Pontefice Clemente si fosse incominciato a discorrere della materia del-
l'istruzione, né si fosse di poi proseguito per la detta morte sopravvenuta; la San-
tità di Nostro Signore Papa Benedetto XIV, dopo aver sentito il parere di alcuni
Cardinali zelanti, e ben pratici della materia, ed aver prese tutte le necessarie infor-
mazioni dello stato in cui ritrovansi gli affari dell' immunità e libertà ecclesiastica,
trasmette a Monsignor Merlini, Commessario Apostolico nelle dette parti, la pre-
sente istruzione, che dovrà comunicare ai Vescovi, in cui si andranno appianando
varie difficoltà insorte nell'intelligenza e nell'esecuzione dell'accomodamento fatto
nel tempo del Pontificato di Benedetto XIII, e si aggiugneranno ancora altre regole
pel buon governo della giurisdizione e immunità eeclesiastica, con viva speranza,
che il tutto sia per essere di buona voglia accettato dalla Maestà del Re di Sardegna,
che ha dato e dà continuamente tante prove del suo affettuoso e sincero attacco
alla Sede Apostolica ; e acciò si cammini colla dovuta chiarezza, si dividerà la pre-
sente Istruzione in due parti: nella prima delle quali si tratterà di ciò che risguarda
il Concordato di Papa Benedetto ; e nell'altra si accenneranno le cose che appar-
tengono al buon governo della giurisdizione, e immunità ecclesiastica, di cui non si
era parlato nel più volte nominato Concordato del predetto Pontefice.
I.
Avendo alcuni Vescovi parte della loro Diocesi negli Stati della Maestà del Re
di Sardegna, benché le loro città, ed altra parte della Diocesi siano negli Stati di
altro Principe, ed eccitatasi controversia, non già circa il visitare, e l'esercitare ogni
atto di giurisdizione in quella parte della Diocesi situata nel dominio temporale di
detto Re, ma circa il modo, se nella detta parte dovesse dai Vescovi tenersi un
Vicario foraneo, secondo il metodo della canonica giurisprudenza, oppure un Vicario
generale, come pareva che richiedesse il comodo de' sudditi, ad effetto che non
fossero astretti in ogni cosa almeno di rilievo a lasciare il loro paese per andar a
litigare nel tribunale ecclesiastico, e avanti il Vescovo, o suo Vicario generale, che
suole stare nel luogo ove abita il Vescovo; fu dalla s. m. di Benedetto XIII ritro-
vato e stabilito un temperamento, in cui salva sempre ed illesa l'autorità Vescovile
circa il visitare, ed esercitare ogni atto di giurisdizione spirituale ed ecclesiastica
in quella parte della loro Diocesi situata negli Stati del Re di Sardegna, fu loro
comandato il deputare nelle più volte nominate parti delle loro Diocesi un Vicario
generale non sospetto al Sovrano temporale, acciò in esse a nome loro, e colla giu-
risdizione i In- obbligò di dare ad essi, trattasse, disbrigasse, e giudicasse ogni sorta
di eause tanto nel civile, quanto nel criminale, in ordine a quelle persone, sopra le
1742 Istruzione ili Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 3o7
quali avessero diritte di giudicare. In oltre, andando quel provido Pontefice al riparo
del temuto pregiudizi') dell'autorità Vescovile, che potesse dirsi inferito per l'obbligo
di deputare il più volte nominato Vicario generale, aggiunse comandando, che
nella deputazione da farsi da ciascun Vescovo del loro Vicario generale nelle parti
delle Diocesi sottoposte al Re di Sardegna si ordinasse da ciascheduno di loro al
suo Vicario generale di non procedere a vermi atto di conseguenza, e così molto
meno a veruna sentenza criminale, senza prima avergli partecipato il tutto, e otte-
nuta da lui la precedente annuenza, sotto pena, in caso di contravvenzione, di sco-
munica maggiore da incorrersi ipso facto, se il Vicario non è sacerdote, e sotto pena
di sospensione a divinis, pure ipso facto, se è sacerdote, oltre la pena della rimo-
zione dall'uffizio, e altre arbitrarie, secondo la qualità delle trasgressioni: e tutto ciò
dovrà eseguirsi.
II.
Ne' possessorii restituendo^ et reintegrandae nella materia de' benefizi e delle
decime fu ammesso per titolo di tolleranza nel Concordato del Pontefice Bene-
detto XIII, che vi si potesse ingerire la podestà laicale, che però fu esclusa dal peti-
torio in tal maniera, che eccitatasi nelle predette materie la controversia sopra il
petitorio, non potesse la medesima esser decisa da altri, che dal Giudice ecclesia-
stico. Per esempio, se uno per lo passato fosse solito pagare quattro misure di grano
a titolo di decime spirituali, fu detto che si sarebbe tollerato, che convenuto fosse
avanti al Giudice laico pel detto pagamento, ancorché l'ecclesiastico contrastasse,
e pretendesse, che negli anni passati se gli fossero pagate cinque o sei misure, come
pure, se taluno ecclesiastico fosse rimasto spogliato di qualche benefizio, oppure
dell'esazione di decime, senza entrare a esaminare il ins, volesse soltanto con prove
e con atti meramente di fatto giustificare d'essere stato o violentemente, o per un
puro accidente, o un fatto di guerra, o altro consimile, tolto o impedito il suo pos-
sesso; e perciò pretendesse d'essere rimesso, e continuar nel medesimo, fu detto, che
si sarebbe tollerato, che l'esame di tal fatto si potesse fare innanzi del Giudice laico;
ma quando l'ecclesiastico, ammesso il pagamento negli anni passati a ragione di
quattro misure, dicesse o pretendesse d'averne cinque in futuro, e disputare sopra
il ius di esigerne tante in avvenire, non potesse tal pretensione discutersi avanti a
verun Giudice, che l'ecclesiastico.
Essendo nate varie controversie sopra questa stessa parte del Concordato, e
potendo nel tempo avvenire eccitarsi altri dubbi, Sua Santità raccomandando alla
Maestà del Re di Sardegna l'ecclesiastica giurisdizione, e ben sapendo, che ne' suoi
felicissimi Stati non lascierà mai che sia vulnerata; ed essendo Sua Santità ben con-
sapevole dell'intenzione del Pontefice Benedetto, determina, che esser debba la soprad-
detta ingerenza della podestà laicale non privativa, ma cumulativa colla podestà
ecclesiastica in tal maniera, che sia luogo alla prevenzione. Determina pure, che
sotto nome di materia benefiziale nell'affare di cui si tratta, non resti in verun modo
compresa la materia de' sacri riti, uè tampoco la materia delle precedenze nelle sacre
funzioni, o fra gli ecclesiastici, o fra gli ecclesiastici e i laici ; dovendo tanto il peti-
torio, quanto il possessorio appartenere privativamente al Giudice ecclesiastico, a cui
pure appartener debba col petitorio anche il possessorio in tutto ciò che risguarda
il sacro e lo spirituale: che pendendo l'affare avanti il Giudice laico nei due accen-
3o8 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
nati possessorii, debba la causa dal laico passare all'ecclesiastico, se dal Giudice si
vuii] assumere disputa sopra il titolo, e particolarmente se il petitorio sia di tal
chiarezza che assorbisca il possessorio; e che finalmente, terminato il possessorio
avanti il Giudice laico, non resti impedita veruna delle parti ad introdurre nuovo
giudizio nel petitorio avanti il Giudice ecclesiastico.
III.
Nel Concordato col Pontefice Benedetto trattossi dell'esecuzione de' Brevi, e Bolle
Apostoliche, come può leggersi nello stesso Concordato. Fu tollerata la semplice
visura senza porre alcun segno, o fare alcun decreto in ordine all'esecuzione sopra
dette Bolle, e Brevi; e si sa, che tutto ciò è stato fedelmente adempito. E benché
si dica con ogni asseveranza, e si creda, che né il Senato, né verun altro Tribunale
non ha assunta ad istanza di chi si sia la cognizione sovra la giustizia o pretesa
ingiustizia delle Bolle o de' Brevi; desiderandosi nulladimeno, che il tutto mai sempre
proceda con una perfetta armonia, quando mai s' incontrasse qualche difficoltà con-
traria all'esecuzione della Bolla, o del Breve, e si bramasse di saperne i motivi,
dovranno i Ministri di Sua Maestà, con i chiarimenti bastevoli per appagare, infor-
marne o il Ministro della Santa Sede residente in Torino, oppure i Ministri Aposto-
lici residenti in Roma. Dalla semplice visura poi resteranno eccettuate le Bolle
dogmatiche in materia di fede, le Bolle e i Brevi regolativi del ben vivere e
de' santi costumi, le Bolle de' giubbilei e d'indulgenze, i Brevi della Sacra Peni-
tenzieria, e le lettere delle Sacre Congregazioni di Roma, che si scrivono agli Ordi-
narii, o ad altre persone per informazione.
IV.
Per ben regolare l'implorazione del braccio secolare, che si fa alle volte dalla
podestà ecclesiastica, e la concessione che di esso si fa dalla podestà secolare, nel
Concordato più volte nominato del Pontefice Benedetto XIII, fu detto,- che per isfug-
gire ogni occasione di nuove amarezze, ogni Vescovo, prima di portarsi alla sua
Chiesa, dovesse andar ad usare un atto d'ossequio alla persona del Sovrano, implo-
rando il braccio, che benignamente da Essa se gli dovesse accordare; e per ben rego-
lare l'atto pratico, fu aggiunto, che il Vescovo, in sequela della Regia concessione,
domandasse al Giusdicente del luogo il braccio, senza l'obbligo di esprimere il nome
della persona, o il titolo della causa, o la qualità della medesima, trattandosi di per-
sone ecclesiastiche, e ciò tanto in civile, quanto in criminale; e che trattandosi poi
di persone laiche, non s' imputasse, se il Giusdicente del luogo, prima di concedere
gli esecutori, richiedesse il nome, e il titolo della causa, non meno in civile, che in
criminale; il che fatto, si concedesse immediatamente dal Giusdicente il numero degli
esecutori necessarii.
Si ammette ben volentieri, anzi si stimola ogni Vescovo, prima di portarsi alla
sua residenza, ad usare col Re ogni atto di maggior convenienza, domandargli la
sua Regia protezione, pregandolo d'incaricare a' suoi Giudici e Tribunali il sommi-
nistrare l'aiuto necessario, acciò i suoi decreti e le sue sentenze siano eseguite; nel
che consiste il braccio secolare, di cui parlano i sacri Canoni.
a. 1742 IstruBÙme di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 369
Non essendovi mai stata difficoltà, anzi essendosi sempre ammesso, che a tenore
dei --acri Canoni implorato che sia il braccio secolare, se ne faccia la concessione,
ed essendovi stati dispareri circa il tempo, in cui dee implorarsi, si determina, che
procedendo la podestà ecclesiastica contro qualche persona ecclesiastica o civil-
mente, o criminalmente, ed avendo bisogno del braccio secolare, ne faccia la richiesta,
quando più le aggrada, cioè o nel principio, o nel mezzo, o nel fine dell'affare, senza
necessità di esprimere o il nome della persona, o il titolo della causa, o la qualità
della medesima, e che implorato in uno de' predetti tempi, debba servire per tutta
la causa, e che procedendo contro qualche laico, lo debba implorare nel principio
della causa, e che implorandosi allora per tutta la causa, gli accordi senza bisogno
di nuova richiesta. Ora non si parla delle cause, nelle quali la podestà ecclesiastica
può procedere anche contro i laici, ma bensì se ne parlerà nel seguente paragrafo VII :
e però proseguendo la materia del braccio secolare, essendovi state altre volte que-
rele, che dal laico si pretendeva di vedere e riconoscere il processo fatto dall'eccle-
siastico, prima di accordare il braccio per l'esecuzione della sentenza; si determina,
che o si tratti contro gli ecclesiastici, o contro i laici in que' casi, ne' quali essi sono
sottoposti al Tribunale ecclesiastico, secondo il citato paragrafo VII, non si possa
in verun modo dal laico pretendere qualsisia ispezione, o delibazione del processo
fatto dall'ecclesiastico, avanti di accordare il braccio per l'esecuzione della sentenza.
Finalmente per buon servizio della giustizia dovrà ogni Tribunale Vescovile avere
e ritenere a suo piacimento un cursore per prevalersene negli atti giudiziali, che
farà o contro qualche ecclesiastico, o contro qualche laico in quelle cause, nelle
quali può procedere contro esso giusta ciò che di sopra è stato accennato, e che
diffusamente dirassi nel più volte citato paragrafo VII; né per far agire questo
cursore dovrà in verun modo implorare il braccio secolare.
Fra le cause, nelle quali procede il Giudice ecclesiastico contro i laici privati-
vamente, nel paragrafo VII susseguente si annoverano, oltre le altre, le cause di
fede, e le cause matrimoniali, nelle quali si tratta sopra la validità, o invalidità sì
del matrimonio, come degli sponsali. E benché poc'anzi siasi detto, che nelle cause,
nelle quali la podestà ecclesiastica procede contro i laici debba il braccio secolare
implorare nel principio; nelle predette cause però di fede, e matrimoniali, potrà implo-
rarsi, o nel principio, o nel mezzo, o nel fine, come si è detto potersi fare nelle cause,
nelle quali si procede o civilmente o criminalmente contro gli ecclesiastici: e che
implorato in uno de' predetti tempi, serva per tutta la causa.
Inoltre, acciò le curie ecclesiastiche abbiano un più largo campo di esercitare
la loro giurisdizione, potrà ciascheduna delle medesime ritenere le proprie carceri,
se le aveva, e farle custodire, e costruirne anche delle nuove, e farle custodire, se
prima non le aveva, con questo però, che volendole costruire di nuovo, ne faccia
una dichiarazione di costruirle dentro un giusto termine da convenirsi colla podestà
laicale, e nel quale è d'uopo aver riguardo alla quantità'delle rendite di ciaschedun
Vescovado: e quando prevalendosi i Vescovi delle proprie carceri, non le credes-
sero in qualche caso sufficientemente custodite, o alcuni non avendole, o non volen-
dole fabbricare, restassero senza comodo della custodia de' rei, prega la Maestà del
Re di Sardegna a permettere, che nell'uno e nell'altro caso siano i rei trattenuti a
disposizione dell'ecclesiastico nelle carceri laicali.
370 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
V.
Nel progetto d'accomodamento col Pontefice Benedetto fu preservata ai Vescovi
l'autorità di visitare i luoghi pii, come prescrive il Sacro Concilio di Trento. Sa cia-
scheduno avere il Sacro Concilio di Trento fatti i Vescovi, anche come delegati della
Sede Apostolica, esecutori di tutte le pie disposizioni, aver dato loro il ins di visi-
tare gli spedali, tutti i collegi, confraternite, e scuole, limosine del monte di pietà,
tutti i luoghi pii, ancorché la cura di essi appartenesse ai laici, e ancorché fossero
muniti con privilegio d'esenzione, eccettuando dalla visita solo que' luoghi, che sono
sotto l'immediata Regia protezione, nel qual caso richiede la licenza del Re: e lo
stesso Sacro Concilio passando avanti, stabilisce, che gli amministratori ecclesia-
stici, e laici di qualsivoglia chiesa, confraternita, e qualsivoglia luogo pio, siano obbli-
gati a render conto della loro amministrazione all'Ordinario ogni anno, derogando
a qualsivoglia consuetudine, o privilegio, ed eccettuando il solo caso, in cui fosse
stato nella fondazione stabilito il contrario; dichiarando, che se per consuetudine,
privilegio, o costituzione si dovesse dagli amministratori render conto ad altri, debba
ciò farsi, ma però sempre chiamato l'Ordinario, e che le quietanze fatte agli ammi-
nistratori loro non suffraghino, che reso il conto nel modo predetto. Dovendosi
dunque osservare il Sacro Concilio di Trento, si dichiara, non essere esenti dalla visita
dell'Ordinario se non quei luoghi, che sono sotto l'immediata Regia protezione; e
non dirsi esser sotto l'immediata Regia protezione, se non quei luoghi, che sono
stati fondati coi beni del Regio patrimonio, o quelli, nella prima fondazione dei quali
è stata dal fondatore implorata e ottenuta la Regia protezione, e non mai gli altri
luoghi, che non essendo stati fondati coi beni del Regio patrimonio, o essendo stati
fondati da altri, senzachè fossero dal fondatore sottoposti alla Regia protezione, la
Regia protezione dopo la fondazione fosse stata implorata e ottenuta : e circa il ren-
dimento de' conti, che deve farsi dagli amministratori tanto ecclesiastici, quanto laici,
ogni anno al Vescovo, Sua Santità dichiara, che ritrovandosene qualcheduno poco
atto, o poco fedele nell'amministrazione, debba l'Ordinario poterlo licenziare, depu-
tando anche a suo piacimento chiunque del luogo pio egli credesse a proposito, acciò
invigili al pagamento, convenendo il debitore ecclesiastico nel Tribunale ecclesia-
stico, e il debitor laico nel Tribunale laico: nel qual caso si spera dalla giustizia
di Sua Maestà, che non lascierà di dare gli ordini opportuni, e pressanti, acciò i
debitori laici siano astretti al pagamento coi mezzi più pronti e sommarli.
VI.
Eccitatasi la pretensione di voler astringere al pagamento i beni catastati nel-
l'anno 1606 in sequela d'un editto allora pubblicato dalla podestà laicale, e rinno-
vato nel 1640, benché fossero di poi passati nelle mani degli ecclesiastici, e diven-
tati fossero fondo di benefizi, di collegiate, e d'altre simili cose, o di voler far pagare
chi non aveva pagato, come pure di voler esigere i detti pesi laicali dai patrimonii
sacri tanto costituiti, quanto da costituirsi ; nel Pontificato del Pontefice Benedetto XIII
fu convenuto, che si pubblicasse una Regia Notificazione, nella quale si dicesse;
primo, che essendosi Sua Maestà intesa colla Sede Apostolica, fossero sottoposti a
tutti i pagamenti i beni che erano catastati nel 1620; secondo, che si condonasse
a. 1742 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 371
tutto l'arretrato sino al giorno della Notilìcazione; terzo, che non si pretendesse
verun pagamento dai patrimonii sacri già costituiti sino al giorno pure della Noti-
lìcazione, essendosela Sua Maestà intesa colla Sede Apostolica.
Coerentemente a ciò fu concordata la minuta della Notificazione in tutto e per
tutto concorde alle parole poc'anzi riferite ; e perchè tanto il Concordato, quanto la
minuta risguardano il Piemonte; e nel Monferrato, a cui non è applicabile il conve-
nuto circa il Piemonte, si ritrovano quattro altri tributi, il primo chiamato ordi-
nario, ed imposto sino dall'anno 1320, il secondo chiamato tasso della Cittadella, ed
imposto l'anno 1599, e gli altri due chiamati delle caserne, e degli accordi imposti
negli anni susseguenti; fu parimente concordato, che per il Monferrato si facesse
una distinta Regia Notificazione in tutto e per tutto del tenore della minuta fatta
per il Piemonte.
Come pur troppo è noto, sopra questa parte del Concordato si sono eccitate
varie controversie, non volle il Pontefice Benedetto ammettere l'autorità laicale nel-
l'imposizione dei detti pesi: perlochè fu espressa la data de' pagamenti, cioè il 1620,
che è data differente da quella degli editti. La podestà laicale stette ferma nella sua
pretensione d'aver potuto imporre i detti gravami infissi ai beni, e che gli accom-
pagnassero in qualunque mano passassero. Fu preso dal Pontefice il mezzo termine,
che nel Concordato si facesse anche menzione della sua autorità, l'intervento della
quale leva ogni pregiudizio dell'autorità, e giurisdizione ecclesiastica: e prescin-
dendo dalla decisione della controversia, e compassionando lo stato dei laici resi
impotenti ai pagamenti per li molti acquisti fatti dagli ecclesiastici, si convenne,
come si è veduto di sopra.
Per terminare ogni controversia, che possa restar in ordine ai sopraddetti paga-
menti, dovrà ogni Vescovo pubblicare nella sua Diocesi una sua Notificazione, nella
quale si dice, che se mai qualche persona, collegio, università ecclesiastica, sì seco-
lare, che regolare, in occasione della Regia Notificazione dell'anno 1727 non avesse
per mancanza de' necessarii documenti o per altra cagione potuto giustificare, che
possedeva qualche quantità de' beni immuni prima del 1620, ed ora fosse in istato
di provarlo, lo faccia dentro il termine di due anni, da incominciarsi dal dì della
pubblicazione del presente Trattato, portando a lui le sue rimostranze in iscritto,
appoggiate ad autentici e valevoli documenti, con sicurezza, che essendo tali, non
lascerà di presentarle a Sua Maestà, da cui è certo che sarà fatta la giustizia.
VII.
Acciò poi sia libero l'esercizio dell'autorità e giurisdizione ecclesiastica a prò
de' Vescovi pel governo del gregge alla lor cura commesso, dovranno essi godere
ogni piena libertà di visitare la Diocesi, e terminata la visita, di convocare il sinodo
senz'obbligo di dover prendere veruna licenza ; di potere senza veruna licenza venire
ad limino., potendo essere sicura la Maestà del Re, che ne verun Vescovo, ne veruna
persona ecclesiastica partirà da' suoi Stati, e si allontanerà dal suo dominio senza
l'ossequiosa convenienza verso di lui.
Saranno di privativa cognizione della sola podestà ecclesiastica le materie di
Fede, i delitti di eresia, se qualche laico avrà la sacrilega temerità di celebrare la
santa Messa, o di esercitare altre funzioni all'ordine sacro appartenenti, o d'ascol-
372 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
tare le sacramentali confessioni, dovendo in questi casi essere privativamente pro-
cessati, e puniti dalla sola podestà ecclesiastica. Accadendo il furto di qualche sacra
pisside colle Particole consecrate, o qualche delitto di bestemmia, se dal processo
risulterà, che il reo laico sia sospetto di eresia, dovrà il Giudice laico rimetterlo al
Giudice ecclesiastico, ut procedat super haeresi, e proferitasi dal Vescovo la sen-
tenza o assolutoria ab haeresi, o condannatoria, dovrà poi colla solita protesta del
Gap. Praelatis. De homicidiis in sexto consegnarsi il reo al Giudice laico, ut pro-
cedat ad ulteriora.
La cognizione e punizione del delitto di poligamia parimente apparterrà alla sola
podestà ecclesiastica.
Spetteranno parimente ai soli Giudici ecclesiastici privativamente le cause matri-
moniali, nelle quali si tratti sopra la validità o invalidità sì del matrimonio, come
degli sponsali.
Cosi pure saranno di privativa giurisdizione ecclesiastica le cause decimali e
benefiziali, quando si deve assumer disputa sopra il titolo, giusta ciò che di sopra
si è detto: e quanto alle benefiziali ancor quelle, nelle quali si tratta di iuspatro-
nato, purché però non si tratti di iuspatronati Regii, o feudali, e che oltre ciò la
loro decisione principalmente dipenda dal vedere, se il padronato sia annesso, o no,
al feudo, o de itniversitate honorum in patronati laicali.
Apparterrà pure alla sola podestà ecclesiastica il giudicare de' sacri riti e delle
precedenze nelle funzioni ecclesiastiche, come di sopra si è detto; e quanto all'os-
servanza delle Feste potranno i Vescovi procedere contro i trasgressori colle dovute
pene, quando ad essi per giusta e legittima causa non avessero conceduta licenza
di poter fare ne' di di festa alcune opere servili, avvertendogli di concedere le dette
licenze non per fievoli, ma rilevanti motivi, e senza esigere verun pagamento, e di
non inquietarsi, o muover querela, se il Tribunale laico castighi i trasgressori delle
sopraddette feste di precetto.
Saranno finalmente di privativa cognizione della podestà ecclesiastica le cause
anche civili, quando saranno fra le persone ecclesiastiche, e quando la persona eccle-
siastica sarà rea.
Non dovrà porsi impedimento alcuno alla podestà ecclesiastica di procedere
contro i laici, secondo la disciplina della Chiesa, e le regole canoniche, con sole
pene spirituali, anche di censure contro de' peccatori pubblici e scandalosi, e precise
contra de' sacrileghi, degli adulteri, de' concubinarii, degli usurai, de' bestemmiatori,
e consimili.
Sua Santità resta accertata, che i Tribunali laici non prendono veruna inge-
renza nelle cause criminali contro le persone ecclesiastiche, che sanno essere pie-
namente sottoposte alla giurisdizione de' loro Ordinarii; e però commettendosi da
qualche persona ecclesiastica contrabbando, o fraude, in pregiudizio del Real Fisco,
non potrà essere la persona ecclesiastica arrestata, o carcerata dalla podestà lai-
cale. S'incarica bensì al Vescovo d'invigilare con ogni maggior diligenza e atten-
zione, acciò dalle persone ecclesiastiche simili eccessi, troppo disdicevoli al loro
carattere, non siano commessi, e commessi che siano, non restino senza il dovuto
castigo, acciò la podestà laica non abbia a lamentarsi della connivenza del Giudice
ecclesiastico.
1742 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 373
Vili.
Per buon servizio della giustizia, che deve amministrarsi nei Tribunali cecie
siastici nelle cause ed affari poc'anzi espressi, non sarà impedito a verun laico il
comparire ne' Tribunali ecclesiastici a far l'uffizio di testimonio, quando ve ne sia
il bisogno; oltre il cursore, del quale di sopra si è parlato, potranno i Vescovi ed
Ordinarti ritenere per gli atti delle loro curie que' Notai Apostolici che loro più pia-
ceranno, ancorché non siano descritti nel catalogo de' Notai Regii, come si è anche
praticato per lo passato. Essendosi coerentemente ai desiderii di Sua Santità avuta
l'annuenza da Sua Maestà il Re di Sardegna, potranno i Procuratori laici del Senato
comparire senza la di lui licenza ne' Tribunali ecclesiastici ; e lo stesso pure prati-
cherassi in ordine a tutti gli altri Procuratori e Avvocati.
Nel trattare e decidere le controversie, sappiano i Vescovi, che sono obbligati
a non iscostarsi dal tenore de' sacri Canoni, e delle Costituzioni Apostoliche. Pro-
ferita poi dal Vescovo la sentenza, non sarà frapposto alcun ritardo, o impedimento
contro l'esecuzione, né sarà impedito il corso dell'appellazione secondo i sacri Canoni
ai Giudici superiori, ancorché le cause dovessero essere estratte dal dominio di Sua
Maestà: ne sarà permesso, che nelle città suffraganee vi siano uffiziali di Metropo-
litani per riceverne le appellazioni, essendo ciò contrario alle determinazioni della
Santa Sede, e de' Sommi Pontefici.
Alcune altre cose hanno cagionato per lo passato qualche fomento di dissen-
sioni, essendo asserito, che restavano impedite le confraternite di aggregarsi alle
arciconfraternite di Roma per essere ammesse a partecipare delle sante Indulgenze,
e che la podestà laica voleva ingerirsi nelle erezioni di nuovi benefizi, riserve
de' padronati, ed ampliazioni di chiese piccole, o ristaurazioni delle vecchie ; ed essendo
stato detto, che ciò non sussisteva in fatto nella maggior parte delle suddette cose,
vi avverte ai Vescovi ed agli Ordinarii, che senza l'obbligo di chiedere veruna licenza
potranno le confraternite delle loro Diocesi domandare le aggregazioni alle arcicon-
fraternite di Roma per conseguire il frutto delle sante Indulgenze, e che nell'istesso
modo si potranno erigere benefizi, riservare padronati, ampliare chiese piccole, ristau-
rare le vecchie, osservate però le debite regole in ciò prefisse da' sacri Canoni, e
Costituzioni Apostoliche.
IX.
Essendo pur troppo cresciuta la malizia degli uomini, e desumendo i cattivi
contro la espressa intenzione de' sacri Canoni e delle Costituzioni Apostoliche faci-
lità di commettere delitti pel pronto confugio alle chiese, ed ai luoghi immuni, non
goderanno per l'avvenire del benefizio dell'asilo tutti i seguenti:
Gli omicidi, non solo se l'omicidio sia proditorio, giusta il gius comune, e la
Bolla Gregoriana,' ma ancora se sarà appensato, giusta la bolla della s. m. di Bene-
detto XIII, che incomincia Ex quo Divina:1 non dovendo più godere del benefizio
dell'asilo se non chi commette omicidio casuale, o per propria difesa, cimi mode-
1 In Bull. Rom. Cocq.-Main. V, pars prima, 271-273; ed. Taur. IX, .124-428.
- In Bull: Rom. Cocq.-Mah». XII. 1-4, ed. Taur. XXII, 198-203.
374 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
ramine inculpatae tutelile, estendendo Sua Santità ai dominii del Re di Sardegna la
Rolla /// Supremo iustitiae solio della s. m. di Clemente XII.
GÌ' incendiarli, cioè coloro, che dolo malo, et data opera, metteranno, o faranno
metter fuoco, o che scienter daranno aiuto, o consiglio a chi mettesse fuoco a qualun-
que chiesa, luogo sacro, o religioso, o a qualunque casa abitabile, sita tanto in città, e
luoghi abitati, quanto fuori di essi; come altresì ai tugurii costrutti ad instar domo-
nini, soliti abitarsi da' contadini, o pastori, o sopra gli armenti e le greggie, alle
vigne, seminati, oliveti, selve, o qualunque altro podere alberato, coltivato e fruttifero.
I ricattatori, cioè a dire coloro, i quali conducono e trasportano violentemente,
o dolosamente, de loco ad locum, uomini e donne, ivi ritenendoli per obbligargli a
riscattarsi: come altresì coloro che per via d'ambasciate o lettere chieggono danaro,
o altra cosa, con minaccia di ammazzare le persone, o d'incendiar i beni di quelli,
ai quali son dirette, in caso che non facciano quel che chieggono.
Coloro che sctenter, dolo malo et animo nocendì, compongono, vendono e pro-
pinano il veleno, quantunque non sia seguita la morte della persona, che voleva
avvelenarsi, e né tampoco abbia la medesima in effetto per qualche fortunato acci-
dente preso il veleno.
Coloro che fanno assassinare, o per commessione data loro assassinano, o che
ai suddetti scellerati danno aiuto o consiglio, quantunque non vi sia seguita la morte,
purché però deventum fuerit ad actnm proxintum, hoc est ad insultimi, ita ut inter-
venerit vulnus. I grassatori e ladri di strade pubbliche e vicinali, anche per la prima
volta che commettessero un tal delitto, quantunque senza alcuna offesa della per-
sona del dirubato.
Coloro, che di notte tempo aprono con chiavi false , o adulterine, con grimal-
delli, ed altri strumenti le porte delle case, botteghe, fondachi o magazzini, o pure
che rompono o bruciano le suddette porte, e che entrano in tali suddetti luoghi per
i tetti, o finestre, o per aperture fatte nelle muraglie, o rubano tanta quantità, per
la qual cosa meritano, secondo le leggi comuni, o municipali, la morte.
Così parimente coloro, che in tempo di notte sotto nome di corte, o con falsi
pretesti d'essere ministri della giustizia, si fanno aprire dagli abitatori le porte delle
case, ed ivi entrati rubano, o fanno violenza all'onestà delle donne di detta casa.
I falsificatori di cedole, o siano fedi di credito, o di altre scritture de' pubblici
banchi, come altresì coloro, che falsificano ordini, per mezzo de' quali in pregiudizio
della pubblica fede esigono danaro d'altri depositato ne' pubblici banchi.
I mercatanti fraudolentemente decotti, i quali fingendo d'esser falliti, nascondono
il loro avere in frode de' loro creditori.
I Regii Tesorieri, ed i Percettori Generali, i quali, ritenendo o ricevendo danaro
Regio dagli uffiziali inferiori, o da altri debitori della Regia Camera per trasmetterlo
alla cassa generale, commettono furto o falsità in somma, che abbia luogo la pena
ordinaria, così pure il Cassiere maggiore, e gli altri uffiziali, e ministri de' pubblici
banchi, che rubano da quelli il danaro in tanta quantità, che per ciò debbano sog-
giacere alla pena ordinaria. I Conservatori de' pegni, e gli altri uffiziali e ministri
de' pubblici monti, che rubassero i pegni in tanta quantità, da dover soggiacere alla
medesima pena; e per ultimo coloro, i quali essendo pubblici cassieri delle univer-
sità rubano il danaro dalla cassa pubblica nella stessa notabile e punibile quantità.
a. 1742 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 375
Tutti i delinquenti, o rei di delitto di lesa Maestà, nel primo e secondo capo. E
nel secondo capo, per quello che appartiene ad offese personali fatte a' ministri ed
uffiziali per ragion del loro uffizio, debbano intendersi compresi coloro solamente, i
quali facessero offesa personale, e non verbale, a que' ministri ed a quegli uffiziali,
che amministrano giustizia, ed esercitano giurisdizione comunicata loro immediata-
mente dal Sovrano, e non già dagli utili padroni e baroni de' luoghi.
Coloro, che per forza estraggono, e fanno estrarre i rei dalla chiesa, o da qual-
sivoglia altro luogo immune.
Coloro, che tanto nelle chiese, quanto nei cimiteri, o in qualunque altro luogo
immune, commettono omicidii, mutilazioni di membri, o qualsivoglia altro delitto,
per cui de iure communi intrat poma sanguinis, aut triremiunt, come altresì coloro,
rhe usciti dalle suddette chiese, e luoghi immuni, commettono i medesimi delitti.
Coloro, che si abusano del confugio anche per la prima volta, si estraggano da
quello d'ordine del Vescovo, e d'ordine del medesimo si trasportino in altra chiesa,
nel qual trasporto non possano essere molestati dalla curia secolare sub poenis
violatae immunitatis ; e s'intimi loro, che, abusandosi del confugio per la seconda
volta, sarà dichiarato dal Vescovo, che non godono più veruna sorta di immunità
ecclesiastica. E affinchè da' Vescovi possa farsi speditamente una tal dichiarazione,
sarà da Sua Santità conceduta loro una volta per sempre la facoltà, acciocché non
debbano in ciascun caso che potrà occorrere di doverne far uso, scriverne in Roma
per ottenerla.
Per l'avvenire non goderanno dell'immunità i seguenti luoghi.
Le chiese rurali esistenti fuori delle città e luoghi abitati, nelle quali non si
conserva il Venerabile, eccettuatene le parrocchie, e le chiese filiali delle medesime,
nelle quali si esercita la cura delle anime, con dichiarazione, che tanto rispetto alle
suddette chiese rurali riserbate, quanto a riguardo di tutte le altre chiese, che sono
in città e altri luoghi abitati, non debba il benefizio dell'asilo distendersi, quanto
all'esteriore, ad altro, che all'atrio, quando sia circondato di muro, o portici, scale
e porte tanto anteriori, che laterali, e alla facciata anteriore solamente.
Le cappelle e gli oratorii esistenti nelle case dei particolari e magnati, quan-
tunque abbiano privilegio di cappelle pubbliche, e l'adito in istrada pubblica. Cosi
parimente tutte le cappelle delle fortezze, e castelli chiusi, ancorché si conservi in
esse il SS. Sacramento.
I campanili separati dalle chiese e dalle muraglie di esse.
Le chiese dirute e abbandonate, colla precedente profanazione, che si ordinerà
a' Vescovi e Ordinarii de' luoghi rispettivamente di fare.
Gli orti e giardini, e altri luoghi di chiese, e di qualsisia altra casa religiosa, i
quali non sono circondati da muraglie, e non sono compresi nella clausura.
Le botteghe e le case attaccate alle muraglie delle chiese, o de' monisteri, o di
qualsivoglia altra casa religiosa, quantunque abbiano interna comunicazione colle
medesime, purché non siano comprese nella clausura.
Le case, in cui abitano i Sacerdoti, o altri ecclesiastici, ancorché abbiano l'in-
gresso nella chiesa, eccettuatene però le case, ove abitano Parochi ed altri ecclesia
stici destinati alla cura e custodia della chiesa, purché bensì tali case si abitino da
176 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
essi stessi, e non da altri: le quali avendo l'immediata comunicazione interiore
colla stessa chiesa, godranno del sacro asilo, non ostante che abbiano la porta col-
uscita in istrada pubblica.
XI.
Rifugiandosi nel luogo immune qualcuno dei delinquenti laici supposto reo di
eccettuato delitto, ad ogni istanza e richiesta del laico Magistrato, cogli indizi ad
capturam, concedasi da' Vescovi, e loro Vicarii generali in città, e negli altri luoghi
da' Vicarii foranei, ed in mancanza di questi dalla persona ecclesiastica più degna,
che fa figura di superiore nel luogo, la licenza di trarlo dal sacro asilo, coli' inter-
vento di persona ecclesiastica da destinarsi da' medesimi, e si consegni alla curia
secolare coll'obbligo giurato in scriptis di ritenere il reo nomine Ecclesiae, e di
restituirlo alla Chiesa in caso si decida che debba goderla, e non restituendosi,
rimanga al Vescovo la facoltà di procedere contro del Magistrato secolare colle
pene canoniche di violata immunità.
Nel caso, che rispetto agli accennati delinquenti detta licenza fosse negata dopo
ricercata nel modo detto di sopra, sia lecito al Giudice laico, senza timore d' incorrere
nelle censure, estrarre il delinquente con tutta modestia e senza scandalo, coll'obbligo
però in iscritto come sopra, da trasmettersi alla curia ecclesiastica del Vescovo.
Costituito il reo nelle carceri laicali, si formi dal Giudice secolare il processo
informativo sopra il delitto, e nel termine di quattro mesi si esibisca alla curia del
Vescovo: e questi dentro il termine di un mese debba dichiarare, se il reo goda, o no.
Quando poi il Giudice laico fra lo spazio di quattro mesi non esibisca il processo,
dovrà il Vescovo richiederlo per la restituzione del reo alla chiesa: la qual restitu-
zione non potrà dal Giudice laico ritardarsi a forma dell'obbligo fatto nell'atto della
consegna.
Perchè possa il Vescovo dichiarare, che l'inquisito non goda del benefizio del-
l'asilo, bastino gl'indizi ad torturarti.
Dichiarandosi dal Vescovo, che il reo non goda, in tal caso debba cessare l'effetto
dell'obbligo fatto dal Giudice laico nell'atto della consegna detto di sopra; e all'in-
contro dallo stesso Giudice laico dovrà farsi nuovo obbligo del tenore di quello
detto di sopra, di rimettere il reo in chiesa, qualora il medesimo abbia nelle sue
difese purgati gl'indizi sopra la qualità che rende il delitto eccettuato, restando ciò
a carico della coscienza dello stesso Giudice laico.
Che sotto il nome di Vescovi s'intendono i veri Vescovi, e non già i Prelati
inferiori di qualunque specie, quantunque abbiano proprio e separato territorio, e
giurisdizione quasi episcopale, dovendosi per tali luoghi esenti ricorrere o al Vescovo
diocesano, se il luogo è nella Diocesi, oppure al viciniore: alla riserva bensì di que'
Prelati inferiori, che avessero ottenuto, od ottenessero dalla Sede Apostolica uno
speciale indulto di procedere in queste cause d'immunità locale.
XII.
A coloro che si rifugiano nelle chiese o luoghi immuni, i Vescovi, i Vicarii
foranei, o chiunque fa figura di superiore ecclesiastico in città, o in qualunque altro
luogo della Diocesi, facciano subito togliere le arme, implorando, quando vi sia di
bisogno, il braccio della curia secolare, la quale facendo instanza ai suddetti supe-
1742 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 377
riori ecclesiastici, che si levino le arme della chiesa, e luoghi immuni, sieno tenuti
i medesimi dare la licenza di estrarle coli' intervento di persona ecclesiastica; e non
volendosi accordare da' suddetti superiori ecclesiastici la licenza, sia lecito alla podestà
secolare estrarre le dette arme, le quali anche nel caso che si tolgano ai rifugiati
da' superiori ecclesiastici, dovranno consegnarsi al Magistrato laico, premessa la
protesta da tarsi dalla medesima persona ecclesiastica, a tenore del cap. Pracla-
tis. De homicidiis in sexto.
Qualora dovrà farsi qualche perquisizione in chiesa, o in altro luogo immune di
cosa rubata, o di contrabbando, o di scrittura, o di danaro, o robe occultate da' contu-
maci, o che in qualunque maniera possano al fisco appartenere, dovranno i ministri
(senza però essere tenuti a manifestare il luogo preciso e individuo) chiederne la
licenza a' superiori ecclesiastici, la quale dovrà accordarsi in città dal Vescovo, e in
tutti gli altri luoghi della Diocesi dai Vicarii foranei, ed in loro mancanza dalla per-
sona più degna, che fa figura di superiore ecclesiastico, eccettuati però i monasterii
di monache ed i conservatorii di donne. Ottenuta la licenza, si farà la perquisizione
coli' intervento di persona ecclesiastica; e ritrovandosi contrabbando, o roba rubata,
o qualunque altra roba, o cosa delle dette di sopra, premessa dalla medesima persona
ecclesiastica la protesta da farsi a tenore del cap. Praelatis. De homicidiis in sexto,
si estrarrà, e si consegnerà alla curia laicale; anzi, che chiedendosi dalla medesima
la licenza suddetta ai superiori ecclesiastici, se le fosse negata, potrà in tal caso da
se stessa procedere alla detta perquisizione ed estrazione, senza timor d'incorrere
nelle censure, a riserva però sempre, come sopra, de' monasterii di monache, e de'
conservatorii di donne.
XIII.
Appartenendo, conforme di sopra si è detto, al Vescovo il dichiarare, se il reo
goda, o non goda del benefizio dell'immunità, e dovendo, come pure di sopra si è
detto, lo stesso Vescovo, dentro il termine di un mese dal di che gli sarà stato
consegnato il processo dal Giudice laico, proferire la detta sentenza ; inoltre poten-
dosi dar il caso, che dentro il predetto mese non si proferisca dal Vescovo la sen-
tenza, o che nella discussione di queste cause, ad istanza o del fisco ecclesiastico,
o del fisco laico sia d'uopo l'ordinare, che s'impingui il processo, o che si faccia un
nuovo processo, acciò la giustizia abbia libero il suo corso, e non sia esposta alle
frequenti mutazioni de' Giudici; la Santità di Nostro Signore deputa Monsignor
Arcivescovo di Torino, dandogli ogni facoltà opportuna e necessaria per decidere
la causa, se non sarà stata decisa dal Vescovo dentro il mese stabilito, come pure
in caso di qualche differenza, che insorga per ordinare l'impinguazione del processo,
o confezione del nuovo. Deputa pure, e dà le facoltà opportune e necessarie al
predetto Monsignor Arcivescovo, acciò possa ricevere le appellazioni dal giudicato
del Vescovo sopra il punto dell'immunità locale, costituendolo Giudice nella detta
materia di seconda istanza; e trattandosi di sentenza proferita dal predetto Monsignor
Arcivescovo di Torino, da cui una delle parti volesse riclamare, o che la sentenza
non fosse stata da esso proferita dentro il mese, o che in una causa pendente avanti
di lui insorgesse qualche differenza circa l'impinguar il processo, o farne un nuovo;
il tutto si divolva al Vescovo di Saluzzo, cui Sua Beatitudine conferisce tutte le
facoltà opportune e necessarie, per essere Giudice di seconda istanza in questi casi,
378 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
come pure al Vescovo d'Ivrea in caso di vacanza, o d'impedimento dell'Arcivescovo
di Torino, o del Vescovo di Saluzzo.
Trattandosi di materia, nella quale con l'individuazione dei casi, e de' luoghi,
in cui deve, e non dee rispettivamente aver luogo l'immunità, presentemente si
ritrova ogni chiarezza; e di materia che richiede pronto disbrigo per servizio della
giustizia, si determina, che i sopraddetti Giudici delegati, e che procedono in seconda
istanza, procedano inappellabilmente e privativamente a qualunque Ministro Giudice,
o Tribunale tanto ecclesiastico, che laico, sia di qualsivoglia rango, anche di Mon-
signor Nunzio, o di qualsivoglia altro Giudice Ministro, che pretendesse procedere
per via di Regia protezione o economica provvidenza.
XIV.
Non essendovi cosa, che coll'assistenza dell'aiuto Divino più conferisca alla pace
fra la podestà ecclesiastica e la podestà secolare, che la vita innocente degli eccle-
siastici, e conferendo molto a questo intento il tener gli occhi aperti, come anche
vien prescritto da' Sacri Canoni, allora che si tratta di ammettere qualcheduno al
chiericato, come pure che gli ammessi al chiericato vivano in un modo, che si ren-
dano degni de' privilegi chiericali, e di ascendere agli ordini superiori; si prescri-
vono in questo e nel seguente paragrafo alcune regole da osservarsi inviolabilmente
dai Vescovi e Ordinarii de' luoghi.
Niuno potrà essere da or innanzi promosso alla prima tonsura, se non che a titolo
di benefizio o cappellania perpetua, le cui rendite, detratti i pesi, ascendano almeno
alla metà della tassa stabilita pel patrimonio sacro, della Diocesi del promovendo.
Giudicando qualche Vescovo veramente utile o necessario alla Chiesa, conferire
la prima tonsura a qualche giovane, benché non abbia verun benefizio, potrà farlo,
ma nel solo caso che abbia il medesimo una pensione ecclesiastica perpetua, della
rendita che ascenda almeno alla metà della tassa stabilita pel patrimonio sacro nella
sua Diocesi, o l'intero patrimonio: il quale per evitare qualunque frode e inganno,
non potrà costituirsi d'or innanzi, che unicamente sopra i beni stabili, o sopra annue
rendite fisse, e dovrà regolarsi a tenore della tassa sinodale di ciascheduna Diocesi,
purché non sia esso patrimonio né in minor somma di ventiquattro ducati, né in
maggior di quaranta.
Oltre al requisito del benefizio, cappellania perpetua, o pensione ecclesiastica
perpetua nella maniera spiegata di sopra, o dell'intero patrimonio, a niuno potrà
conferirsi la prima tonsura, il quale dopo aver terminati dieci anni di sua età, non
sia andato a dimorar almeno per un triennio in qualche seminario o convitto eccle-
siastico: e dove ciò non possa farsi, non abbia almeno portato per tre anni l'abito
chiericale con licenza del proprio Ordinario, e in tutto il triennio, o almeno per la
maggior parte delle feste di precetto di ciascuno de' tre anni non abbia servito a
qualche chiesa nella maniera che gli sarà dal proprio Vescovo prescritta, scompu-
tando questo servizio colla dimora che avrebbe dovuto fare in qualche seminario,
o convitto ecclesiastico.
Volendo qualche giovane condursi in qualche pubblica Università, o in altro
luogo, affine d'ivi applicarsi alle scuole, ed agli studii, potrà farlo, ed il tempo che
ivi dimorerà, potrà servirgli di requisito, affine di prendere la prima tonsura, come
a. 1742 Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna 379
se stesse in un Convitto ecclesiastico; purché però lo faccia colla permissione del
proprio Vescovo, e colle sue lettere commendatizie si presenti al Vescovo del luogo,
e colla direzione di questo si faccia assegnare al servizio di qualche Chiesa, por-
tando l'abito chiericale, e prestando quivi per un triennio, o almeno per la maggior
parte di ciascuno de' tre anni come sopra quel medesimo servizio alla Chiesa asse-
gnatagli, che presterebbe dimorando nella propria Diocesi: con condizione espressa,
che volendo esser iniziato alla prima tonsura, debba ottenere le lettere testimoniali
del Vescovo del luogo dove ha dimorato, de vita, et mor/bus, e di aver esattamente
adempito quanto gli è stato prescritto: a vista delle quali potrà essere promosso.
Da qual obbligo si debbono eccettuare solamente coloro, che sono artati, cioè
a dire, che sono chiamati in virtù della fondazione a qualche benefizio, o a qualche
cappellania ecclesiastica vacante: i quali potranno promuoversi alla prima tonsura,
quantunque non abbiano potuto osservare le regole prescritte, cioè la delazione del-
l'abito chiericale, la frequenza delle scuole, e dei sacramenti, ed il servizio triennale
della Chiesa, e quantunque non abbiano l'età di sopra determinata, ove si tratti di
benefizii fondati prima del Sacro Concilio di Trento: con dichiarazione in oltre, che
dalle disposizioni di sopra accennate s'intendano eccettuati coloro, che sono artati,
nel solo caso, in cui il benefizio, o la cappellania sia veramente ecclesiastica, cioè
fondata coll'autorità ecclesiastica perpetua, e debba provvedersi titillo collativo, o
d'istituzione, e che i padroni di esse non possano differire oltre al tempo stabilito
dai sacri Canoni la nomina, e presentazione ai medesimi: e con condizione final-
mente, che le rendite di detti benefizii, e cappellanie ecclesiastiche debbano, detratti
i pesi, costituire almeno la metà di quello che importa la tassa del patrimonio sacro
stabilita nella propria Diocesi del promovendo.
E perchè talvolta, essendo molti chiamati allo stesso benefizio, o cappellania
ecclesiastica, sono gli Ordinarli costretti a conferire a tutti la prima tonsura, affine
di rendergli capaci del benefizio, e della cappellania, d'onde ne siegue l'inutile mol-
tipliche de' chierici, non potendo il benefizio, o la cappellania conferirsi, che ad un
solo; perciò, quando questo accada, da or innanzi basterà, che presentandosi nel
tempo congruo avanti il proprio Ordinario coloro, che pretendono aver diritto al
controverso benefizio, o cappellania, e ritrovandosi dal medesimo idonei, così qnoad
scientiatn, che qnoad bonos mores, e che non abbiano impedimento canonico per
essere promossi alla prima tonsura, spedisca loro le lettere testimoniali sopra la
detta idoneità, e di non aver impedimento canonico per esser promossi alla prima
tonsura, in virtù delle quali potranno essi instituire la loro pretensione, e proseguire
la causa avanti al Giudice ecclesiastico, anche in concorso de' chierici pretendenti,
appunto come se avuta avessero già la prima tonsura, la quale potrà poi conferirsi
a colui, che terminata la causa avrà ottenuto il benefizio, o la cappellania, riputan-
dolo a tal effetto artato, e facendogli goder que' privilegi, che ai medesimi di sopra
sono stati conceduti.
XV.
Dopo essere stati così ordinati alla prima tonsura, dovranno tutti i chierici,
compresi anche gli artati, seriamente applicarsi così allo studio, come alle opere di
pietà per rendersi degni d'ascendere agli ordini sacri, avendo l'età legittima: al
qual effetto dovranno continuare a dimorare in qualche Seminario, o Convitto eccle-
;sn Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del Regno di Sardegna a. 1742
siastico, e non potendo ciò fare, dovranno almeno prestare per ogni anno, o per la
maggior parte di esso, come sopra, nella Chiesa loro assegnata dal proprio ordi-
nario, quel servizio, che dal medesimo verrà loro prescritto : o dimorando in qualche
Università, o altro luogo per proseguire le scuole e gli studii, dovranno adempire
quelle medesime cose di sopra ordinate per coloro, che debbono essere iniziati alla
prima tonsura.
Dovranno tutti i chierici cosi di prima tonsura, come d'ordini minori, far con-
stare nel principio d'ogni anno avanti gli Ordinarii de' luoghi, ne' quali hanno il
domicilio, d'aver osservati i requisiti del Sacro Concilio di Trento intorno all'abito,
e tonsura chiericale, e intorno a tutte le altre cose stabilite di sopra ; e ciò mediante
l'attestazione del proprio Rettore, e Superiore del Seminario, o convitto ecclesiastico
per quelli, che sono in Seminario, o in convitto ecclesiastico, e per quei chierici,
che non sono in Seminario, né in Convitto ecclesiastico, medianti le attestazioni dei
Parrochi, Rettori delle Chiese, alle quali sono ascritti, intorno alla delazione del-
l'abito, e tonsura chiericale, frequenza dei sacramenti, e servizio della Chiesa, e colle
attestazioni dei Maestri, e Lettori intorno alla continuazione delle scuole, e studii,
ed alla delazione dell'abito, e tonsura chiericale; ed all'incontro dovranno gli stessi
Ordinarii tener pubblicamente appesa nella sagrestia della loro Cattedrale, affinchè
possa da tutti leggersi, una tabella, in cui, dopo di aver riconosciuta la sussistenza
delle dette attestazioni, le quali dovranno rimaner nella loro cancelleria, faranno scan-
cellare dalla medesima ogni anno i nomi di coloro, che ritroveranno non aver esat-
tamente osservati i requisiti predetti, e per lo contrario faranno registrarvi i nomi
solamente di quei, che gli avranno osservati, ai quali consegneranno ogni anno
gratis una declaratoria in iscritto, acciocché possa dai medesimi, senza alcun con-
trasto godersi di tutti i privilegii chiericali; de' quali privilegii all'incontro non
godranno que' chierici di prima tonsura, o di ordini minori, che per non aver osser-
vati i suddetti requisiti saranno stati cancellati dalla detta tabella da tenersi pub-
blicamente in sagrestia, e non avranno la menzionata "declaratoria dal' Vescovo.
I Vicarii capitolari non potranno d'or innanzi senza il voto del pieno Capitolo
da darsi nel luogo solito capitolare per maggioranza di voti segreti, da calcolarsi
secondo il costume di ciascun capitolo, e da registrarsi negli atti capitolari, conce-
dere le lettere dimissoriali ai laici, benché siano realmente artati per ragion di
benefizio, o di cappellania, che sia veramente ecclesiastica nel modo spiegato di
sopra, oppure a coloro, che avendo già la prima tonsura, sono presentati a qualche
benefizio, o cappellania, che adii requirat certuni ordinem, e coll'espressa condi-
zione, che così nell'uno che nell'altro caso colui, che chiede d'essere promosso, non
sia stato altre volte rigettato dal Vescovo antecessore: ma ove si tratti di persone,
che non sono veramente artate nel senso di sopra accennato, non potranno conce-
dere le lettere dimissoriali, neppure post annnm luctus Ecclesiae, senza un'espressa
licenza della sacra Congregazione del Concilio.
Chiunque sarà promosso alla prima tonsura, agli ordini minori, o agli ordini
sacri contro la forma prescritta nel presente regolamento, oltre alle pene di sopra
accennate, rimarrà perpetuamente sospeso dall'esercizio dell'ordine già conferitogli ;
1763 Afodificasioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV 381
e chi l'avrà cosi ordinato, oppure gli avrà a tal effetto concedute le dimissorie, se
sarà Vescovo, sarà sospeso per un anno dalla collazione degli ordini, e dall'eser-
cizio de' pontiticali; e non essendo Vescovo, ma Prelato inferiore coll'uso dei ponti-
tìcali, sarà sospeso per sempre dall'esercizio de' medesimi, e non avendo l'uso di
essi, come pure qualunque altra persona costituita in dignità, per sempre sarà
sospesa dall'esercizio dell'uffizio, o de' suoi ordini.
XVI.
In ultimo sarà cura del Ministro Apostolico lo trasmettere ai Vescovi, e Ordi-
narli de' luoghi un esemplare di questa presente Istruzione, inculcandone l'esatta
osservanza, e la Maestà del Re di Sardegna viene altresì pregata a trasmetterne
a' suoi Tribunali, ordinando, che l'osservino, e registrino nei loro pubblici uffizii,
acciò in avvenire si osservi puntualmente quanto e inserito nella presente Istru-
zione.
Da Traités publics de la Royale Maison de Saro/,' II, 534-567 (n. CXXII-CXXIV), col-
lazionata la stampa in Collesione di Provvidenze pontifìcie dipendenti dai concordati tra
la Santa Sede e S. M. sopra l'immunità e l'esercizio della giurisdizione ecclesiastica,
Torino 1770, 26-28 e 3-25, di cui è copia in Sec. Brev.3977, f. 263-275 (Archivio della Segre
teria dei Brevi).
*
L'istruzione di Papa Benedetto XIV fu oggetto delle seguenti modificazioni ed
setensioni.
1. - Clemente XIII. '
3 settembre 1763.
Clemens P. P. XIII ad futuram rei memoriam.
Pastoralis officii nobis, licet immerentibus, divinitus commissi sollicitudo Nos
admonet, ut votis catholicorum, praesertim Principum, per quae ecclesiasticae immu-
nitati nihil sit detractum, et simul publicae consultum sit tranquillitati, Apostolicum
praebeamus assensum. Sane prò parte carissimi in Christo filii nostri Caroli Ema-
nuelis Sardiniae Regis illustris nobis expositum fuit, quod cum iamdudum nonnullae
1 Già nel 1759 lo stesso Pontefice aveva mandato « venerabilibus fratribus Archiepiscopis, et Episcopis Regni
Sardiniae» il seguente breve:
21 marzo 1759.
Pastoralis Officii Nobis,' licet immerentibus divinitus commissi, sollicitudo Nos admonet, ut Votis praesertim
Catholicorum Principum, per quae ecclesiasticae immunitati nihil sit detractum. et simul publicae consultum sit tran-
quillitati. apostolicum praebeamus assensum. Sane, prò parte Carissimi in Christo lilii .Vostri Caroli Emmanuelis
Sardiniae Regis Illustris, Nobis expositum fuit, quod cum pluries ipsi Carolo Emmanueli Regi, a suis prò tempore
Kistentibos in Regno Sardiniae hujusmodi Pro-Rege, aliisque Ministris delatae fuerint querimoniae ob crebra, quae
in toto dicto Regno sepi sipiu* patrantur homicidia, aliaque graviora delieta, quibus multum contribuere solet faci.
litas, commodumque. quod delinquentes, ac facinorosi viri post pattata gravia crimina, et delieta, ad vitandam
debitam poenam, habent confugiendi ad Ecclesias, aliaque loca immunia undique in Regno praedicto existentia, licet
nonnulla ex locis immunibus et Ecclesiis hujusmodi debita, qua decet, veneratione minimi nabeantur, ri custodiantur,
ac propterea ipse Carolus Emmanuel Rex ad eliminandum, et penitus praecidendum tam exitiale, et detestabile flagi-
1 l Buìl. ed anche Sec. Brev.: «Nostri •.
382 Modificazioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1763
controversiae, et dissensiones inter Ministros huius Apostolicae Sanctae Sedis ex
una, et Officiales ac Ministros clarae memoriae Victorii Amedei, dum vixit, eiusdem
Sardiniae Regis illustris ex altera partibus, tam quoad immunitatem, libertatemque
ecclesiasticam, quam quoad materiam benerìcialem vigerent, felicis recordationis
Benedictus P. P. XIII praedecessor noster ad illas sedandas, componendasque non-
nulla pacta, et concordata inire studuit; et quoniam in tractatu, seu deliberatione
desuper habita prò dicto solemni concordato, et pactione ineunda conventum, et
reservatum fuit, ut quaedam instructio tum super iurisdictionem, tum super immu-
nitatem libertatemque ecclesiasticam conflceretur transmittenda tunc nominando et
eligendo suo, et Apostolicae Sedis praefatae Nuncio apud eundem Victorium Ame-
deum Regem, ad effectum illam communicandi cum omnibus Archiepiscopis, et Epi-
scopis in ditionibus temporalibus ipsi Victorio Amedeo Regi subiectis existentibus:
sed quoniam neque Nuncius id tempus missus, neque instructio confecta fuerant,
propterea recolendae memoriae Benedictus P. P. XIV praedecessor itidem noster,
vestigiis praedecessorum suorum inhaerens, cupiensque questionibus omnibus tunc
vigentibus debitum finem imponere, auditis prius nonnullis ex tunc existentibus
tium plurimum desiderai, ut de benignitate apostolica declarare dignaremur, quae nam sint crimina, et delieta propter
quae rei, et delinquente* ad publicam quieterà, et securitatem, ne poenam juxla patrata crimina effugiant, ecclesia-
sticum Asvlum habere nequeant, prout etiam, quaenam sint, et esse debeant loca,1 quae in posterum immunitate
ecclesiastica minime gaudent.
Hinc est; quod nos non minus ex injuncto Nobis divinitus apostolicae solici tudinìs munere, quam publicae tran-
quillitatis studio post maturam, quam in praemissis habuimus deliberationem, aliorum Romanorum Pontitìcum Prae-
decessorum Nostrorum, qui, ut hominum perversitati adversarentur, ac publicae tranquillitati consulerent, suum
animum induxerunt plus, vel minus juxta locorum indigentiam, et temporum circumstantiam, beneficium ccclesia-
sticae immunitatis imminuere, exempla sectantes, piis ejusdem Caroli Émmanuelis Regis votis hac in re, quantum
cum Domino possumus, favorabiliter annuere volentes, Motu-proprio, ac ex certa scientia Nostra, deque Apostolicae
potestatis plenitudine declaramus, statuimus, atque decernimus in Regno Sardiniae Ecclesiasticum Asylum minime
habere debere reos, et delinquentes infradicendorum criminum nempe «primo: Quelli, che avranno commesso omi-
cidio, fuorché si tratti di omicidio casuale, e a propria difesa cum moderamiue iticulpatae tutclac; secondo: Gli incen-
diari, cioè coloro, che dolo malo et data opera, metteranno o faranno metter fuoco, o che sciettter daranno aiuto, e
consiglio a chi mettesse fuoco a qualunque Chiesa, Luogo Sagro, o Religioso o a qualunque casa abitabile sia tanto in
Città, e Luoghi abitati, quanto fuori di essi; come altresì a Tugurj costrutti ad instar Domortim soliti abitarsi da
Contadini, o Pastori, o sopra gli Armenti, o le Greggi; alle Vigne, Seminati, Oliveti, Selve, e qualunque altro Podere
alberato, coltivato, e fruttifero; terzo: Coloro, che faranno assassinare, o che per commissione data loro, assassine-,
ranno, o che ai suddetti scellerati danno ajuto, o2 consiglio, quantunque non ne sia seguita la morte; parche però
diventimi finii! ad aitimi proximum hoc est ad insultimi ita ut intervenerit vulnus; quarto : I Grassatori, e Ladri di
strade pubbliche, e vicinali, anche per la prima volta, che commettessero un tal delitto, ancorché senza alcuna offésa
del Derubato ».
Immunitate vero Ecclesiastica minime gaudere debere « Le Chiese rurali esistenti fuori delle Città, e Luoghi
abitati, nelle quali non si conserva il Venerabile, eccettuatene le Parrocchie, eie Chiese filiali delle medesime, nelle
quali si esercita la cura delle Anime, con dichiarazione, che tanto rispetto alle suddette Chiese rurali riservate.
quanto a riguardo di tutte le8 altre Chiese, che sono in Città, e altri Luoghi abitati, non debba il beneficio dell'Asilo
distendersi, quanto all'esteriore, ad altro, che all'Atrio, quando sia circondato di muro,' o Portici, Scale, e Porle,
tanto anteriori, che laterali, ed alla facciata anteriore solamente. Le Cappelle, e gli Oratorj esistenti nelle Case de1
Particolari, e Magnati, quantunque abbiano privilegio di Cappelle pubbliche, e l'adito in strada pubblica: Cosi pari-
mente tutte le Cappelle delle Fortezze, e Castelli chiusi, ancorché si conservi in esse il Santissimo Sacramento. 1
campanili separati dalle Chiese, e dalle muraglie di esse. Le Chiese dirute, ed abbandonate, o tenute in stato inde-
1 I Bull, om.: « quaenam sint, et - loca ».
Sr . . Iti < V. . |
I Hull. om.
■ I Bull mura ».
a. 1763 Modificazioni ed estensioni del? istruzione dì Benedetto XIV 383
Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalibus de tranquillitate, et quiete dictae Aposto-
licae Sedis sollicitis, et in rebus, de quibus agebatur, peritis, ac versatis, inspecto
prius, penitusque cognito statu in quo res immunitatis, et libertatis ecclesiasticae
reperiebantur, tunc suo, et praedictae Sedis Commissario in ditionibus praedictis
existenti quamdam instructionem transmitti mandavit, quam ipse Commissarius eum
Archiepiscopis, et Episcopis in ditionibus temporalibus praefatis eidem Carolo Ema-
nueli Regi subiectis, ut praefertur, existentibus communicare, seu illos de illa parti-
cipes facere deberet, per quam quidem instructionem nonnullae difficultates, quae in
intelligentia, et executione dictorum concordatorum ab ipso Benedicto XIII initorum
natae, et exortae i'uerant, explicandae, et aperiendae, aliaeque leges prò bono iuris-
dictionis, et immunitatis ecclesiasticae regimine, et gubernio addendae erant, dictam-
que instructionem in duas partes divisit, quarum prima ad concordatum per dictum
Benedictum XIII praedecessorem initum pertinebat, in alia vero continebantur ea,
quae ad bonum regimen iurisdictionis, et immunitatis ecclesiasticae attinebant. Cum
autem, sicut eadem expositio subiungebat, ipse Carolus Emanuel Rex, quo contro-
versiae, et dissensiones inter curias ecclesiasticas, et magistratus, seu tribunalia, secu-
cente, quando non siano necessarie, o utili al servizio, e cultura spirituale dei Popoli, previa perù la profanazione di
esse, quale1 Noi ingiungiamo strettamente ai Vescovi, e Ordinarj di fare nel più breve tempo, che loro sia possibile.
Gli Orti, e Giardini, e altri Luoghi di Chiese, e di qualsisia altra Casa Religiosa, i quali non sono2 circondati da
muraglie, e non sono compresi nella Clausura. Le Botteghe, e le Case attaccate alle muraglie delle Chiese, e dei
Monasteri, o di qualsivoglia altra Casa Religiosa, quantunque abbiano interna communicazione con le medesime,
purché non sieno comprese nella clausura. Le Case, nelle quali abitano i Sacerdoti, o altri Ecclesiastici, ancorché
abbiano l'ingresso nella Chiesa, eccettuatone perù le Case, ove abitano i Parrochi, ed altri Ecclesiastici destinati alla
cura, e custodia della Chiesa, purché bensì tali Case si abitino3 da essi stessi, e non da altri, le quali avendo l'im-
mediata comunicazione interiore con la stessa Chiesa, goderanno del Sagro Asilo, non ostante che abbiano la porta
con l'uscita in strada pubblica •.
Ut autem supradictae Nostrae Ordinationes suum sortiantur effectum, Fralernitatibus Vestris, Fratres Archie-
piscopi, et Episcopi, per praesentes injungimus, et mandamus, ut unusquisque Vestrum in Vestris respective Civi-
tatibus, ac quibusvis Terris, Locis, et Castris Vestrarum respective Dioecesum cungruum tempus arbitrio respective
vestro per publica edicta, publicasque significaliones affìgendas, assegnandoli] omnibus reis, et delinquentibus, qui
aliquibus in Ecclesiis, locisque immunibus praefatis, quae in posterum juxta praesentem Nostrani Ordinationem
immunitate ecclesiastica minime gaudere debent, de praesenti ob patrata elimina existunt, et reperiuntur, praefigatis,
ad effectum illos inde transferendi ad Ecclesias, et loca immunia per Nos volita, et declarata, ut praefertur, implo-
rata, ubtentaque prius ad praemissum effectum in eorum favorem necessaria securitate a saeculari potestate.
Decernentes easdem praesentes litteras semper firmas, validas, et efficaces esistere, et fore, suosque plenarios,
et integros effectus sortili, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit pienissime
suffragare et ab eis respective inviolabiliter observari ; sicque in praemissis per quoscumque Judices Ordinarios, et
Delegatos etiam Causarum Palatii apostolici Auditores, ac Sedis Apostoliche Nuncios, sublata eis, et eorum cuilibet
quavis aliter judieandi. et interpretandi facilitate, et auctoritate, judicari, et deliniri debere, ac irritum, et inane, si
secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit attentati. Non obstantibus quibusvis
Constitutionibus, et Ordinalionibus apostolicis quae hisce Nosti'is Htteris adversantur, ceterisque conlrariis quibus-
eumque. Volumus autem, ut praesentium litterarum transumptis, seu exemplis etiam impressis, manu alicujus
Notarli publici subscriptis, et sigillo Personae in ecclesiastica dignitate constiuitac munilis, ea prorsus lides adhi-
beatur, quae adhiberetur ipsis pr^esentibus si forent exhibitae, vel ostensae, Datum Romae apud Sanctam Mariani
Majorem sub Annulo Piscatoris die XXI. Martii MDCCLIX. PontificatUS Nostri Anno Primo.
Da Bull. Rum. Contili, ed. Rem. I. 106-107; ed. Prat. III. 116-118, collazionata la minuta in Sec. Brev. 3441
(Archivio della Segreteria del Brevi), n.» 205.
1 I Bull.: . quali .
- 1 Bull.: «siano ..
1 Bull. ed. Prat. abitali...
384 Modificazioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1763
laria Provinciarum e Statu, et Ducatu Mediolanensi disiunctarum, et iuxta tractatus
Viennae, et Aquisgranì sibi assignatarum, ac suo temporali dominio unitarum
vigentes, et quae forsan in posterum, quod Deus avertat, oriri possunt super eccle-
siasticum asylum, et intelligentiam, ac executionem, praesertim antiquorum usuum,
legum, et consuetudinum hucusque in eodem Statu Mediolanensi in praemissis
observatarum componantur, nil aliud consentaneum, iustum, et aequum esse ducat,
quam ut totum id, quod per dictum Benedictum XIV praedecessorem in sua memo-
rata instructione dispositum, declaratumque fuit quoad immunitatem, libertatemque
ecclesiasticam in paragraphis nono, decimo, decimoprimo, decimosecundo, et deci-
motertio prò omnibus priscis, antiquisque Provinciis sui dominii temporalis ad novas
Provincias sibi assignatas, et a Statu Mediolanensi disiunctas per Nos extendatur,
et amplietur, declarando, quaenam sint, et esse debeant loca, que in posterum immu-
nitate ecclesiastica minime gaudent, ncque gaudere possint, prout etiam quaenam
sint delieta, propter quae delinquentes ad publicam quietem, et securitatem, ne
poenam iuxta patrata delieta, et crimina effugiant, ecclesiastici asyli benefìcio minime
fruantur; Nos igitur, qui nihil curamus impensius, quam ut iustitia, et pax se se
invicem osculentur, piis eiusdem Caroli Emanuelis Regis votis hac in re, quantum
cum Domino possumus, favorabiliter annuere volentes, motu proprio, ac ex certa
scientia, et matura deliberatione nostris, deque Apostolicae potestatis plenitudine
totum id, quod idem Benedictus XIV praedecessor noster in supradicta sua instru-
ctione, praesertim in paragraphis nono, decimo, decimoprimo, decimosecundo, et
decimotertio contentum, et expressum quoad immunitatem, libertatemque ecclesia-
sticam prò dominio temporali eiusdem Caroli Emanuelis Regis tunc existentibus in
eo Archiepiscopis, et Episcopis transmissa praescripsit, statuit, decrevit, et decla-
ravit, ad easdem Provincias vigore Tractatuum Viennae, et Aquisgrani, a Statu,
et Ducatu Mediolanensi avulsas, ac dicto Carolo Emanueli Regi assignatas, attri-
butas, et subiectas, eiusque temporali dominio praedicto unitas extendimus, et
ampliamus; ac prò maiori securitate, et intelligentia, ne novae in posterum ea de
causa oriantur dissensiones, motu, scientia, deliberatione, et plenitudine paribus
decernimus, statuimus, et declaramus liane esse in praemissis nostram voluntatem,
nempe Paragrapho nono: Essendo pur troppo cresciuta etc.1 (V. p. 373, 1. 33-378, 1. 10).
Decernentes easdem praesentes literas, et in eis contenta quaecumque semper
firma, valida, et efficacia existere, et fore suosque plenarios, et integros effectus sor-
tiri, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit
in futurum, pienissime suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari; sicque
in praemissis per quoscumque ludices ordinarios, et Delegatos etiam causarum
Palatii Apostolici Auditores, ac Sedis praefatae Nuncios, sublata eis, et eorum cui-
libet quavis aliter iudicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate iudicari, et defi-
niri debere, ac irritum, et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate
scienter, vel ignoranter contigerit attentari. Quocirca venerabilibus fratribus Archie-
piscopo Mediolanensi, ac Episcopis Novariensi, Dertonensi, Bobiensi, ' Viglevanensi,
Papiensi, Vercellensi, et Piacentino Provinciae Bononiensis, nunc, et prò tempore
1 Trailés: .nempe paragrapho IX. X. XI. XII. XIII. .
Brev. 3S3S e Bull. Rom. Conti».: tNebiensi»!
a. 1769 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV 385
existentibus in dominio temporali, ac Provinciis eidem Carolo Emanueli Regi sub-
iectis iurisdictionem spiritualem in terris, locis, castris, et oppidis' intra limites Dioe-
cesum praedictarum existentibus, habentibus, ut ipsi, et unusquisque eorum prò se ad
omnimodam praesentium nostrarum literarum, et in eis contentarum - executionem
procedat, et faciat illas, et in eis contenta quaecumque semper, et ubique in ditio-
nibus praedictis prò ea parte suae iurisdictionis spiritualis ab omnibus, ad quos
spectat, et quandocumque speetabit, in futurum inibì comprehensis iuxta earumdem
praesentium tenorem, et continentiam inviolabiliter observari. Non obstantibus con-
stitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, quae nostris praesentibus Literis adver-
santur, caeterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut praesentium Lite-
rarum transumptis, seu exemplis etiam impressis manu alicuius Notarii publiei
subscriptis, et sigillo personae in ecclesiastica dignitate constitutae munitis eadem
prorsus Fides in iudicio, et extra illud habeatur, quac ipsis praesentibus haberetur,
si forent exhibitae, vel ostensae.
Datum Romae apud Sanctam Mariani Maiorem sub annulo Piscatoris die
III septembris MDCCLXIII, Pontificatus nostri anno sexto.
N. Card. Axtoxellus.
I. B. H. Orengus.
Da Traités ecc., Ili, 257-261 (n. CLVI), collazionata la minuta in Sec. Brev. 3535, f. 7 s.
(Archivio della Segreteria dei Brevi i.
2. - Clemente XIV.
22 settembre 1769.
Clemens P. P- XIV ad futuram rei memoriam.
Circumspecta Romani Pontificis omnium Christi-fidelium patris et pastoris provi-
dentia, sicuti spiritualibus eorum utilitatibus iugi vigilantia consulere studet, ita et
temporalibus illorum commodis paterna cantate providere satagit, prout vota prae-
sertim Catholicorum Principum exposcunt, et in Domino conspicit expedire. Dudum
siquidem, sicut Nobis nuper prò parte carissimi in Christo filii nostri Caroli Ema-
nuelis Sardiniae Regis illustris expositum fuit ad componendas, sedandasque non-
nullas controversias, et dissensiones super libertate ecclesiastica, ac materia bene-
ficiali inter Ministros huius Apostolicae Sanctae Sedis ex una, et Officiales, ac Mini-
stros clarae memoriae Victorii Amadei, dum vixit, eiusdem Sardiniae Regis illustris
vigentes, felicis recordationis Benedictus Papa XIII praedecessor noster nonnulla
pacta, et concordata inire curavit, ac inter caetera conventum fuit, ut quaedam
instructio tam super iurisdictione, quam super immunitate, et libertate ecclesiastica
conneeretur, quae transmittenda esset tunc nominando suo, et Apostolicae Sedis apud
eumdem Victorium Amadeum Regem Nuncio, ut illam omnibus Archiepiscopis, et
1 Tiailés: « oppidi >.
3 Sic' invece di contentorum anch'- Sec, Brt
386 Modificazioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1769
Episcopis in ditionibus temporalibus ipsi Victorio Amadeo Regi subiectis existen-
tibus communicaret; verum quia neque Nuncius id temporis transmissus, neque
instructio huiusmodi confecta fuerant ; hinc felicis recordationis Benedictus Papa XIV
praedecessor quoque noster, statu eiusmodi rerum prius serio perpenso, tunc suo,
et dictae Sedis Commissario in eisdem ditionibus existenti quamdam instructionem
transmitti mandavit, de qua ipse Commissarius praedictos Archiepiscopos, et Epi-
scopos participes facere deberet, et per quam nonnullae difficultates, quae in intel-
ligentia, et executione dictorum concordatorum ab ipso Benedicto XIII initorum
exortae fuerant, explicandae, et aperiendae, aliaeque leges prò bono iurisdictionis,
et immunitatis ecclesiasticae regimine addendae erant. Cum autem, sicut eadem
expositio subiungebat, ipse Carolus Emanuel Rex, ne ' cives ac incolae Provinciarum
a Statu, et Ducatu Mediolanensi disiunctarum, et iuxta tractatus Viennae et Aquis-
grani sibi assignatarum, ac suo temporali dominio unitarum gravi cum incommodo
prò quacumque re, seu controversia alicuius saltem relevantiae eorum patriam, ac
domos relinquere, et ad tribunal ecclesiasticum coram Episcopo, seu eius Vicario
Generali, qui cum Episcopo ipso commorari solet, se transferre, atque civitatem in
alieno dominio existentem, in qua idem Episcopus, eiusque Vicarius Generalis, ac
Tribunal ecclesiasticum reperiuntur, petere teneantur, quam maxime conveniens,
iustum, et aequum esse ducat, ut id totum, quod per memoratum Benedictum XIV
praedecessorem in sua instructione praedicta dispositum, declaratumque fuit in para-
grapho primo, quoad 2 alium Vicarium Generalem ab Episcopis deputandum in illa
parte eorum respectivae Dioecesis in omnibus priscis, antiquisque Provinciis sui
dominii temporalis ad novas Provincias sibi assignatas, et a Statu Mediolanensi
disiunctas per Nos extendatur, et amplietur. Nos igitur piis eiusdem Caroli Ema-
nuelis Regis votis hac in re, quantum cum Domino possumus, favorabiliter annuere
volentes, motu proprio, et ex certa scientia ac matura deliberatione nostris, deque
Apostolicae potestatis plenitudine totum id, quod memoratus Benedictus XIV prae-
decessor noster in § primo disposuit, ac expressit quoad deputationem alterius Vicarii
Generalis huiusmodi prò dominio temporali eiusdem Caroli Emanuelis Regis, et tunc
existentibus in eo Archiepiscopis, et Episcopis praescripsit, statuit, decrevit, et decla-
ravit ad easdem Provincias vigore tractatuum Viennae, et Aquisgrani a Statu et
Ducatu Mediolanensi seiunctas, et dicto Carolo Emanueli Regi assignatas, attributas,
et subiectas, eiusqtie temporali dominio praedicto unitas extendimus, et ampliamus:
ac prò maiori securitate, et intelligentia, motu, scientia, deliberatione, et potestatis
plenitudine paribus, decernimus, statuimus, et declaramus liane esse in praemissis
nostrani voluntatem; nempe § primo. Avendo alcuni Vescovi parte della loro Dio-
cesi etc. - usque ad illa verba - e tutto ciò dovrà eseguirsi11 (v. p. 366, 1. 27 - 367, 1. 12).
Decernentes easdem praesentes Literas, et in eis contenta quaecumque semper
firma, valida, et efficacia existere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus
sortiri, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit,
in futurum pienissime suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari, sicque
in praemissis per quoscumque Iudices ordinarios, et Delegatos etiam causarum
1 TraiUs: « nec ».
// aiUs: . quod ».
' Traités om. ■ avendo - eseguir-.! ..
a. 1770 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione dì Benedetto XIV 387
Palatii Apostolici Auditores, ac Sedis praefatae Nuncios, sublata eis, et eorum eui-
libet quavis aliter iudicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate, iudicari, et defi-
niri debere, ac irritimi, et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate
scienter, vel ignoranter contigerit attentali. Quocirca venerabilibus fratribus Archie-
piscopo Mediolanensi, Episcopis Papiensi, et Placentinensi Provinciae Bononiensis
nunc, et prò tempore respective existentibus in dominio temporali, ac Provinciis
eidem Carolo Emanueli Regi subiectis iurisdictionem spiritualem in terris, locis,
castris, oppidis intra limites Dioecesum praefatarum existentibus, habentibus, ut ipsi,
et unusquisque eorum prò se ad omnimodam praesenlium nostrarum literarum, et
in eis contentorum executionem procedat, illasquc, et in eis contenta quaecumque
iuxta earumdem praesentium tenorem, et continentiam inviolabiliter observari curent,
et faciant, non obstantibus constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, quae nostris
praesentibus Literis adversantur, caeterisque contrariis quibuscumque.
Volumus autem, ut praesentium Literarum transumptis, seu exemplis etiam
impressis manu alicuius Notarii publici subscriptis, et sigillo personae in ecclesia-
stica dignitate constitutae munitis eadem prorsus fides in iudicio, et extra illud
habeatur, quae ipsis praesentibus haberetur, si forent exhibitae vel ostensae.
Datum Romae apud Sanctam Mariam Moiorem sub annulo Piscatoris die
XXII septembris MDCCLXIX,1 Pontificatus nostri anno primo.
A. Card. Nigronus.
Da Traiti ecc., loc. cit. 275-278 (n. CLXI), collazionata la minuta in Sec. Hrev. 3684,
f. 37 s. e 59 (Archivio della Segreteria dei Brevi).
3. - Istruzione di Clemente XIV.
a) - Clemente XIV a Carlo Emanuele III Re di Sardegna.
28 gennaio 1770.
Carissime in Christo Fili noster salutem, et Apostolicam Benedictionem.
È ben nota a Vostra Maestà l'Istruzione, che dalla s. m. di Benedetto XIV con
sua lettera particolare delli 6 gennaio 1742 fu a Lei comunicata, e rispettivamente
trasmessa all'Arcivescovo di Atene, che di quel tempo aveva l'onore di risedere
presso la Maestà Vostra col carattere di Ministro Apostolico, acciocché, riportatone
il convenevole assenso da Lei, la distribuisse agli Ordinarj di cotesti suoi Stati, ai
quali, siccome ai suoi Regii Tribunali, doveva poi servire di norma nei casi in essa
contemplati.
Noti sono altrettanto a V. M. gli officj, che in appresso fece Ella pervenire nel
suo Real nome per mezzo del Conte di Ri vera suo Ministro plenipotenziario all'imme-
diato nostro antecessore Clemente XIII di pur santa memoria, per riportarne, rispetto
all'immunità locale, altre provvidenze, che col progresso del tempo sembrarono alla
M. V. adattate a combinar meglio colla generica preservazione delle prerogative
1 Traités ecc. « MDCCLXXI ., data posta anche ibid. 27S, 583. V. 448 e VI iSommaire), 76.
388 Modificazioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1770
de' Templi a Dio consacrati il pur essenzial bene della pubblica tranquillità in certi
particolari casi degni di speciale attenzione.
Ora giacche la considerazione, nella quale il sopra lodato nostro Predecessore
presi aveva gli accennati rispettabili uffizii di V. M. per regolare quella deferenza
ai medesimi, alla quale era disposto, non potè produrre il suo effetto rimasto in
sospeso a cagione del passaggio di esso Pontefice agli eterni riposi, ed è toccata a
Noi la cura di subentrare nelle di lui provvide, e religiose mire, ripigliatasi la nego-
ziazione col predetto suo Regio Ministro, dopo la matura conveniente discussione
abbiamo in oggi il contento di acchiudere a questa nostra lettera una nuova Istru-
zione, pel di cui mezzo abilitiamo i Vescovi dei di Lei Dominii a prestarsi a quei
temperamenti, che si desideravano dalla M. V., ed abbiam potuto consentire.
Speriamo, che del tenore di essa Istruzione sia per rimaner paga V. M., e per
ravvisarvi gli autentici documenti della paterna nostra dilezione sempre pronta a
secondare le pie, e plausibili sue intenzioni. Con l'appoggio di questa fondata spe-
ranza la preghiamo a compiacersi d'impiegare la Regia sua autorità, acciocché il
prescritto nella suddetta Istruzione venga da' suoi Ministri, e Tribunali puntualmente
osservato, ed eseguito, e Noi ne facciamo trasmettere dal nostro Segretario di Stato
Cardinal Pallavicini una copia simile a codesto Monsignore Arcivescovo, acciocché
supplendo in ciò a quello, che fece già il sunnominato Arcivescovo d'Atene, dopo
d'essersi assicurato del gradimento della M. V., la faccia tenere ai rispettivi Ordi-
narii dei di Lei felicissimi Stati; e possa egli pure uniformarvi il proprio contegno.
Se i nostri pensieri, e la compiacenza, colla quale ben volentieri ci prestiamo in
questo caso, siccome ci presteremo in qualsivoglia altra opportuna congiuntura a' suoi
Reali desiderii, avranno presso di Lei quel favorevole incontro di cui ci lusinghiamo,
piena sarà la soddisfazione nostra, siccome lo è quella, che proviamo intanto nel
pregare l'Altissimo a felicitare sempre più la M. V., e la Reale sua Famiglia, nel-
l'atto di dare e all'una, e all'altra con pienezza di paterno affetto l'Apostolica Bene-
dizione.
Datum Romae apud S. Mariam Maiorem die 28 ianuarii 1770, Pontificatus nostri
anno primo.
b) - Carlo Emanuele III Re di Sardegna a Papa Clemente XIV.
r, . . _ , 7 febbraio 1770.
Beatissimo Padre,
Ci è pervenuto il veneratissimo foglio di V. S. dei 28 gennaio scorso, con cui
la S. V. si è compiaciuta comunicarci la nuova sua Istruzione sopra la materia del-
l'immunità locale; e ravvisando nella medesima un nuovo tratto particolare della
paterna sollecitudine colla quale V. S. si è mossa a corrispondere alle nostre pre-
mure nel combinare con il rispetto dovuto ai sagri Templi gli essenziali riguardi
della pubblica tranquillità, prendiamo riverentemente a significare a V. B. la piena
soddisfazione, che veniamo a provarne, unita ai sentimenti della più ossequiosa rico-
noscenza, che le ne conserveremo mai sempre.
Abbiamo spiegato Noi stessi a questo Arcivescovo il nostro gradimento, acciocché
egli, in conseguenza degli ordini di V. S., trasmetta ai Vescovi de' nostri Stati, ed
agli altri, che vi hanno una parte della loro Diocesi, l' Istruzione suddetta, potendo
a. 1770 Modi/nazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV 389
V. S. esser certa, che daremo altresì gli ordini ai nostri Ministri, e Tribunali, affinchè
sia anche puntualmente eseguita dal canto loro.
Questa nuova testimonianza della graziosa deferenza di V. S., e della speciale
sua dilezione verso di Noi, siccome non può a meno di vieppiù animare il nostro
rispettoso filiale attaccamento verso la veneratissima di Lei Persona, così preghiamo
V. S. di essere persuasa, che sommamente desideriamo qualche opportunità, che ci
dia luogo di contrassegnarglielo colle prove; sperando, che il Signore, a seconda
delle nostre più ardenti brame, e de' voti pubblici, vorrà conservare lungamente la
S. V. a benefìcio del mondo Cattolico. E qui inchinati al bacio de' santissimi Piedi,
imploriamo da V. B. l'Apostolica Benedizione.
Torino li 7 febbraio 1770.
Umilissimo e divotissimo figlio
C. Emanuele.
e) - Istruzione.
Per sopire le controversie altre volte eccitate fra la santa Sede, e la Maestà
del Redi Sardegna sopra la giurisdizione, ed immunità ecclesiastica fu dalla s. m.
di Benedetto XIV mandata al sig. Cardinale Merlini, allora Nunzio, e Commissario
Apostolico in Torino, una istruzione da comunicarsi ai Vescovi di quegli Stati, in
cui non solo restavano appianate varie difficoltà insorte nell'intelligenza del progetto
d'accomodamento fatto ir, tempo del Pontificato della s. m. di Benedetto XIII, ma
si davano ancora alcune altre regole appartenenti all'esercizio, e buon governo di
essa immunità e giurisdizione.
Piacque alla Maestà del Re in ogni sua parte il provvedimento, che fu tosto
eseguito, e da' Magistrati laici con tutta esattezza, e religione osservato ; anzi in
ciò, che riguarda il punto dell'immunità locale, fu ancora ad istanza della Maestà
sua esteso con Breve della s. m. di Clemente XIII dei 3 settembre 1763 alle altre
Provincie in vigor degli ultimi trattati smembrate dallo Stato di Milano: ma sic-
come col tratto del tempo si erano intanto introdotti sul detto punto dell'immunità
locale nuovi inconvenienti, e disordini, che per la loro frequenza, e gravità ave-
vano mosso il zelo, e la pietà del Re a chiederne l'opportuno riparo, non lasciò
quindi lo stesso Clemente XIII di secondare con egual zelo così pie, e rette inten-
zioni, condescendendo di prestare con l'autorità sua tutta la mano per rimuovere
ogni abuso, e disordine; e già sentito il parere di alcuni Cardinali zelanti, e pratici
di questa materia, si stava trattando intorno al modo di farlo il più efficace, e il
più conforme alle regole della Chiesa, quando sul punto di conchiudere, essendo
sopraggiunta la morte improvvisa del santo Padre, restò l'affare interrotto, e sospeso.
Il tale stato di cose pertanto eletta la Santità di Nostro Signore Papa Cle-
mente XIV, e riassunto il trattato, è venuta S. B. in determinazione, a norma di quello
che fu praticato da Benedetto XIV, e sulle tracce di quanto era già stato stabilito
ila Clemente XIII suo predecessore, di aggiugnere a detta istruzione Benedittina
altre poche dichiarazioni, e provvidenze adattate al bisogno, ed alle circostanze par-
ticolari degli Stati di S. M., onde si tolga da una parte ai malviventi ogni motivo
di delinquere, e abusarsi del luogo sacro, senza ledere dall'altra il rispetto, e la vene-
razione al medesimo dovuta.
390 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV a. 1770
I.
E primieramente essendosi riconosciuto, che l'origine principale degli abusi è
derivata, perchè negli atrii delle Chiese, detti volgarmente piazzali, si fanno lecito
i malviventi di piantare a loro talento capanne, baracche, ed altri ripari con uscio
chiuso a forma di case, di cui poi si servono non tanto per aver ivi un sicuro, e
stabile ricovero, quanto per ricettarvi, e nascondervi ogni specie d'armi, e di robe
furtive, introdurvi donne di mal affare, assalir quelli che di là passano, e commet-
tere impunemente altri eccessi con grave danno della quiete pubblica, e manifesta
profanazione de' luoghi sacri, sarà cura dei Vescovi, e Rettori delle Chiese di far
subito dai detti atrii, e luoghi rimuovere, qualor vi sieno, e rigorosamente proibire,
che più non si costruiscano simili baracche, capanne e ripari, i quali oltre al dare
ai rifugiati un ricovero quanto indecente, altrettanto dannoso, non può a meno, che
non guastino, e deturpino la maestà, e decoro esterno de' sagri tempii.
IL
Per lo stesso fine d'impedir l'abuso del confugio fu in detta Istruzione data ai
Vescovi la facoltà di trasportare da uno in altro luogo immune quei rifugiati, che per
la prima volta si abusano del sagro asilo, per poi dichiararli decaduti da ogni bene-
fizio d'immunità, caso che seguitassero la seconda volta ad abusarne: ma perchè
anche ad effetto di ordinare questo semplice trasporto alcuni Vescovi han creduto,
che sia necessario un processo formale per la verificazione dell'abuso, cosa, che
molte volte rende inutile il provvedimento preso nell'Istruzione a motivo delle diffi-
coltà, che s'incontrano nel compilare detto processo, perciò trattandosi nel primo caso
non di privare il rifugiato del beneficio dell'asilo, ma soltanto di trasportarlo da una
Chiesa in un'altra, e così permutargli il confugio da un luogo in un altro egual-
mente immune : si dichiara, che a questo effetto non sarà altrimente bisogno di pro-
cesso, ma basterà, che senza alcuna forma di giudizio per le circostanze rilevate o
dal Regio Fisco, o da altri, oppure ex informata conscientia costi al Vescovo del-
l'abuso, lasciando alla sua prudenza di ordinare il trasporto, dove sia minore il
pericolo, e dove abbia il rifugiato minor comodo, e facilità di commettere nuovi
abusi.
III.
Bensì nel secondo caso, in cui si tratta di dichiarare decaduto il rifugiato dal
beneficio dell'asilo, resta fermo, che il nuovo abuso debba provarsi nelle solite
forme col processo; e siccome in detta Istruzione è stato ordinato, che a coloro, che
si rifugiano in luogo immune, i Vescovi, e altri Superiori ecclesiastici facciano subito
togliere le armi, con implorare, quando vi sia di bisogno, il braccio della Curia seco-
lare, cosi dovrà intendersi commesso abuso di confugio da chi riterrà, o nasconderà
nel luogo immune quelle arme, che nel rifugiarsi gli sarebbero state tolte, o che se
gli sarebbero dovute togliere, come anche da chi riterrà, o nasconderà chiavi false
e adulterine, grimaldelli, o altri stromenti atti di lor natura a commetter furti; da
chi terrà mano ai ladri con ricettare robe furtive, o introdurrà nel luogo immune
donne di mala vita, e da chi insulterà, e offenderà i passeggieri, o uscito dal luogo
immune avrà commesso qualche furto, o altri simili eccessi.
a. 1770 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV 391
IV.
Cadea dubbio, se fra i delitti, che in detta Istruzione furono eccettuati dal bene-
fizio dell'asilo, dovessero intendervisi compresi alcuni, che non meno per la loro
gravità, che per esser divenuti troppo frequenti, e perniciosi, meritano egualmente
anch'essi di eccettuarsi; perlochè a scanso d'ogni difficoltà in vista del bisogno, e
delle circostanze, che specialmente concorrono in quegli Stati, si dichiara, che nep-
pure goderanno per l'avvenire del benefizio dell'asilo;
1 plagiarii, o sian quelli che negli Stati di S. M. ingaggeranno soldati per por-
targli al servizio di altri Principi esteri, come rei di delitto, che secondo le leggi
Regie vien considerato, e punito come delitto di lesa Maestà.
I falsarii, che a danno del pubblico, e del privato falsificheranno il sigillo, e le
lettere o Apostoliche, o Regie.
Quelli, che in qualunque tempo commetteranno ' armata marni ruberie, purché
la cosa rubata ascenda alla somma, per cui secondo le leggi comuni, e municipali
il reo meriti la pena della morte.
E coloro finalmente, che facendo violenza all'onestà delle donne, le rapiranno,
purché il ratto secondo le leggi della Provincia sia punibile colla pena della morte,
e la donna rapita sia onesta, né vi abbia prestato il suo consenso.
V.
Si è inoltre rilevato dalla nota esibita, che da qualche tempo in qua negli Stati
di S. M. moltissimi omicidii, ed anche atroci si vedono commessi dai minori di
20 anni, ai quali la nota bolla di Clemente XII. In supremo justitiac solio estesa
già ai medesimi Stati non toglie, ma anzi preserva il benefizio del sagro asilo; in
vista pertanto della moltiplidtà, e frequenza di sì enorme delitto, e sulla traccia di
quello, che nei casi particolari ha praticato più volte la Santa Sede, qualora è stata
ricercata dell'opportuno provvedimento, si accorderà, che in avvenire per gli omi-
cidii atroci anche il minore d'anni 20, che ne sia reo, potrà nelle debite forme estrarsi
dal luogo immune, e consegnarsi alla Curia laica nel modo, e con le cautele, che
detta bolla Clementina ha disposto per i maggiori di 20 anni; dichiarando, che per
omicidio atroce s'intenderà il parricidio, il fratricidio, l'uxoricidio, il proditorio, il
premeditato, o appensato, tanto se sia, quanto se non sia insidioso, o quello com-
messo per causa affatto irragionevole e bestiale, come ancora l'omicidio, che sebben
derivato dalla rissa, è stato però commesso dopo sei ore dal tempo della medesima
rissa, o quando la rissa sia stata affettata, e mendicata per causa come sovra affatto
irragionevole, e bestiale.
E perchè possa speditamente venirsi a questa estrazione, e consegna senza dovere
in ogni caso che succeda, ricorrere alla santa Sede per dimandare la deroga della
immunità, si potrà liberamente procedere alla medesima estrazione, e consegna, sol
che venga verificata, e decisa non meno in prima, che occorrendo in seconda istanza
la surriferita qualità gravante dell'omicidio, e segua2 la rispettiva consegna nelle
1 Sec. Brev. 3694 : • commettono ».
» Sec. Brev. 3694 om.
3'i2 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV a. 1770
forme prescritte dalla Istruzione Benedettina per le declaratorie di' delitti eccettuati;
e per le successive consegne alli §§. 11 e 13, i quali dovranno esattamente osser-
varsi; ma essendo conveniente, che nel presente caso più speciale apparisca ancora
in modo più individuo della espressa delegazione della santa Sede sì per la prima,
che per la seconda istanza : perciò tanto il presente, quanto ogni futuro Arcivescovo
prò tempore di Torino dovranno chiedere al Sommo Pontefice e per se, e per gli
altri Apostolici Delegati la facoltà di procedere nelle forme suddette, che sarà data
una volta per sempre ad ogni Arcivescovo per se, e per gli altri a seconda della
suddetta istanza, e petizione.
VII.
Finalmente Inerendo alla dichiarazione fatta nella Costituzione di Benedetto XIV
Officii nostri ratio, ■ ed estendendola in ogni sua parte ai dominii della Maestà del
Re di Sardegna, si dà facoltà ai Vescovi di poter estrarre dai luoghi immuni i rei
di ferite riconosciute, e giudicate dal perito con grave pericolo di vita, anche prima
che succeda la morte dei feriti, con la condizione, che se le ferite saranno casuali,
o fatte a giusta, ed incolpata difesa, come pure, se il ferito non venisse a morire
nel termine dalle leggi prefisso, debba l'autore delle ferite restituirsi alla Chiesa.
Da Traités ecc., loc. cit. 265-274 (n. CLVIII-CLX), collazionata per l'Istruzione la copia
in Sec. Brev. 3694, i. 5-8 e 11-13 (Archivio della Segreteria dei Brevi). In Nunziatura di
Savoia 200 (Archivio segreto Vaticano) trovasi una stampa dell'istruzione e delle due let-
tere fatta a Torino nella stamperia reale: i tre documenti si trovano pure nella citata Col-
lezione di Provvidenze pontificie ecc. 44-50 (Sec. Brev. 3977, f. 283-286, nell'Archivio della
Segreteria dei Brevi).
4. - Clemente XIV.
/ marzo 1770.
Venerabili fratri Francisco archiepiscopo Taurinensi.
Clemens PP. XIV. Venerabilis frater salutem, et apostolicam benedictionem.
Alias felicis recordationis Benedictus pp. XIV. praedecessor Noster ad compo-
nendas controversias dudum ortas inter ministros hujus apostolicae sanctae 'Sedis,
atque officiales, ac ministros clarae memoriae Victorii Amadei, dum vixit, Sardiniae
regis illustris super jurisdictione, et immunitate ecclesiastica, suo, et dictae Sedis
apud carissimum in Christo filmai nostrum Karolum Emmanuelem ejusdem Sardi-
niae regem illustrem nuntio, ac commissario, quamdam instructionem transmitti
mandavit ab ipso nuntio, et commissario archiepiscopis, et episcopis in ditionibus
temporalibus eidem Karolo Emmanueli regi subjectis existentibus communicandam,
in qua non solum diffìcultates nonnullae exortae super interpretatione concordatorum
initorum tempore piae memoriae Benedicti papae XIII. praedecessoris itidem Nostri
submovebantur, verum etiam praescriptae erant nonnullae regulae, ad exercitium,
et rectam ejusdem immunitatis ac jurisdictionis normam pertinentes.
Brev. 3694: « de' ».
1 Del 15 marzo 1750: è in Benedicti XIV Bullaiium III, Romae 1753, 278-285.
a. 1770 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV 393
Contenta itaque in dieta instruetione executioni postmodum demandata fuerunt,
ac praeterea in eo, quod pertinet ad immunitatem localem ree. mem. Clemcns pp. XIII.
praedecessor quoque Noster votis ejusdem Karoli Emmanuelis inclinatus disposita
quoad haec in praedicta instruetione ad provincias vigore tractatuum Viennae, et
Aquisgrani a statu, et ducatu Mcdiolanensi sejunctas, et dicto Karolo Emmanueli
regi assignatas eztendit, et amplia vii, et alias prout in ejusdem Clementis praedeces-
soris in simili forma Brevis die III. septembris MDCCLXIII. expeditis literis, quarum
tenorem praesentibus prò piene, et sufficienter expresso, ac de verbo ad verbum
inserto haberi volutnus uberius eontinetur. Verum quia progressu temporis quoad
immunitatem localem nonnullae inordinationes, et aliqua ' minime convenientia
interea exorta erant, propter eorum frequentiam, et relevantiam, idem Karolus
Emmanuel rex assuefa sua pietate, et zelo commotus, ut opportunum his malis
remedium adhiberetur petiit, efflagitavitque. Qua de re idem Clemcns praedecessor
ejusdem Karoli Emmanuelis regis votis annuere, omnesque abusus, et inordinationes
quoad praemissa penitus amovere desiderans, eo tempore quo super modo id effica-
cius, et juxta Ecclesiae regulas decernendi agebatur, mortalem vitam in immortali-
tatis gloriam commutavit.
In hoc itaque rerum statu Nos ad summi apostolatus apicem superna disposi-
none, meritis licet imparibus assumpti exemplum sectando memorati Benedicti XIV.
praedecessoris, et juxta ea, quae ab eodem Clemente pariter praedecessore constituta
jam fuerant, instructioni ab ipso Benedicto, ut praefertur, transmissae nonnullas
declarationes, et provisiones necessitati, ac peculiaribus circumstantiis locorum tem-
porali dominio ejusdem Karoli Emmanuelis regis'2 accomodatas, quibus omnis delin-
quendi modus, sacrique asyli abusus omnino tollerentur, simulque obsequium, et
veneratio eidem asylo debita immota permanerent, superaddere decrevimus, atque
statuimus. Inter caetera vero, cum prò parte ipsius Karoli Emmanuelis regis Nobis
expositum fuisset, quod aliquo ab hinc tempore in locis suae jurisdictioni temporali
subjectis quamplura homicidia atrocia patrabantur a minoribus in aetate viginti
annorum nondum constitutis, qui postea ad sacrum asylum confugere solebant. Hinc
Nos, ut enormis facinoris hujusmodi frequentia ultra non progrederetur, ejusdem
Karoli Emmanuelis regis votis annuere volentes, inter alias declarationes, et provi-
siones praedictas, id quoque statuendum esse censuimus, ut prò homicidiis atrocibus
minores etiam in aetate viginti annorum nondum constituti a loco immuni extrahi, ac
servatis omnibus quoad majores praescriptis a felicis recordationis Clemente pp. XII.
in suis anno incarnationis Dominicae millesimo septingentesimo trigesimo quinto
kalendis 3 februarii sub plumbo expeditis literis curiae laicali consignari posse, aucto-
ritate Nostra apostolica concessimus, et indulsimus, et quaenam ad effectum huju-
modi censeri debeant atrocia homicidia declaravimus.
Praeterea, ut celeriter minores rei ejusmodi delictorum extrahi, et ut praefertur,
consignari respective valeant, extractionem, ac consignationem ejusmodi peragendam
1 I Bull.: alia .
2 Evidentemente manca > subiectorum ■ o simile.
3 I Bull, ed anche Sec. Brev. 3694: • Kalcndas • (quindi 28 gennaio 1730, quando era ancora Papa Benedetto XIII,
e non 1 febbraio 1735). È la bolla «In supremo iustitiae solio » in Bull. Rom. Cocy. Mai.v XIV, 17 23; ed. Taur.
XXIV, 28-37.
394 Modificazioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1770
esse, dummodo verificata, ac tam in prima, quam etiam, quatenus opus sit, in secunda
instantia qualitas homicidii atrocis definita fuerit, et consignatio sequatur juxta formam
praescriptam in memorata instructione ejusdem Benedicti XIV. praedeeessoris in
§ XI et § XIII. quoad declarationes super delietis exceptis statuimus, et ordinavimus,
eamdemque formam in omnibus et per omnia etiam in consignatione reorum obser-
vandam esse praescripsimus, et mandavimus; ac demum, ut in peculiari hoc casu
de expressa, et magis individua Nostra, et hujus sanctae Sedis delegatione tam prò
prima, quam prò secunda instantia constaret, in eisdem declarationibus, et provisio-
nibus dictae instructioni superadditis id quoque praescribendum esse censuimus, ut
tam fraternitas tua, quam omnes successores tui prò tempore existentes archiepi-
scopi Taurinenses ' facultatem procedendi modo, et forma praemissis tam prò se,
quam prò aliis apostolicis delegatis petere omnino teneantur, et alias prout in dictis
declarationibus, et provisionibus continetur, quarum tenor quoad praemissa est qui
sequitur videlicet.
« 5.° Si è inoltre rilevato ecc. (v. p. 391, 1. 20 - 392, 1. 9).
Quocirca prò parte tua Nobis humiliter supplicatum fuit, ut tam tibi, quam aliis
venerabilibus fratribus archiepiscopis, et episcopis spiritualem jurisdictionem in locis
temporali dominio ejusdem Karoli Emmanuelis regis subjectis exercentibus, et in quo-
rum dioecesibus in totum, vel in parte in dominio praedicto existentibus observantia
viget instructionis ejusdem Benedicti XIV. praedeeessoris quoad localem immunita-
tem, et ad quos quam primum dictae declarationes, provisiones eidem instructioni, ut
praefertur, superadditae per te transmittendae erunt, facultatem causas hujusmodi
quoad minores praedictos tam in prima, quam in secunda respective instantia cogno-
scendi, decidendi, ac terminandi apostolica auctoritate concedere, et indulgere digna-
remur.
Nos igitur te, eosdemque archiepiscopos, et episcopos, specialibus gratiis, et
favoribus prosequi volentes, et eorum singulares personas a quibusvis exeommuni-
cationis, et interdicti, aliisque ecclesiasticis censuris, sententiis, et poenis quovis modo,
et quacumque de causa latis, si quas forte incurrerunt, hujus tantum rei gratia absol-
ventes, et absolutos fore censentes, hujusmodi supplicationibus inclinati, tibi, ac
archiepiscopis, et episcopis praedictis, ut juxta disposita in paragraphis XI., et XIII.
praedictae instructionis a memorato Benedicto XIV. praedecessore confectae, et, ut
praefertur, transmissae, omnes quoque, et singulas causas quoad extractionem a loco
immuni, et respective consignationem eorum minorum, qui atrocia homicidia patra-
verint, tam in prima, quam in secunda respective instantia cognoscere, judicare, et
terminare, servata in omnibus, et per omnia dictorum paragraphorum praefatae
instructionis forma, et dispositione, libere, licite, et valide possis, et valeas, ac quilibet
eorum respective possit, et valeat, plenam, et amplam facultatem auctoritate apo-
stolica tenore praesentium concedimus, et indulgemus; ita tamen, ut, eveniente
vacatione metropolitanae ecclesiae Taurinensis, ac toties, et quoties vacatio hujus-
modi evenire in posterum contigerit, is, qui ecclesiae metropolitanae hujusmodi
praefecturus erit eamdem facultatem praedictas causas iudicandi - tam prò se ipso,
1 Bull.: •Taurinensis.
I Bull. : • indicarteli •!
a. 1776 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione dì Benedetto XIV 195
quam prò aliis archiepiscopis, et episcopis praedictis a Nobis, et prò tempore exi-
stente Romano Pontifice petere, et obtinere omnino teneatur.
Decernentes ipsas praesentes literas firmas, validas, et efficaces existere, et tore,
suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere, ac omnibus, ad quos spectat,
et prò tempore quandocumque spectabit pienissime suffragari, ac ab eis respective
inviolabiliter observari.
Sicque in praemissis per quoscumque judices ordinarios, et delegatos etiam
causarum palatii apostolici auditores judicari, et definir] debere, ac irrìtum, et inane,
si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit
attentari.
Non obstantibus apostolicis, ac in universalibus, provincialibusque conciliis, et
svnodalibus editis generalibus, vel specialibus constitutionibus, ordinationibus ' caete-
risque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud sanctam Mariani majorem sub
annulo piscatoris die prima martii millesimo septingentesimo septuagesimo, pontifi-
catus Nostri anno primo.
Da Bull. Rom. Contiti, ed. Rom. V, 142-144; ed. Prat. IV, 150-152, collazionata la minuta
in Scc. Brev. 369 4, ». 1 s. e 17 s. (Archivio della Segreteria del Brevi).
5. - Pio VI.
18 aprile 1776.
Pius P.P. VI. Ad futuram rei memoriamo Publicae Christindelium omnium quietis,
ac tranquillitatis cultores a Domino constituti, exempla sectantes 3 Praedecessorum
nostrorum Romanorum Pontificum, qui ad publicam tranquillitatem fovendam, firman-
damque, nonnullorum criminum reos beneficio sacri asyli minime gaudere decreve-
runt. Nos quoque, ubi delictorum qualitas, atque frequentia id exigat, Catholicorum
Principum de Apostolica hac * sancta Sede benemeritorum votis super huiusmodi re
libenti animo annuimus, sicuti, omnibus serio perpensis, in Domino magis salubriter
expedire conspicimus. Nuper siquidem prò parte carissimi in Christo Filii nostri
Victorii Amedei Sardiniae Regis illustris Nobis expositum fuit, quod in Civitatibus,
terris, et locis eius Dominio subiectis, ii, ° qui militiae suae nomen dederunt, propter
facilem, patentemque aditum ad Ecclesias, aliaque loca immunia persaepe a militaribus
signis discedunt, et in Ecclesiis, sacrisque locis se recipiunt, atque ita poenam ex
patrato delieto promeritam evadere adnituntur: qua sane de re in suis militaribus
copiis plures proveniunt perturbationes, et mala, ac militaris disciplina, quae in exerci-
tibus necessaria omnino est, quaeque publicam etiam quietem, ac tranquillitatem
tuetur, grave inde patitur detrimentum. Cum autem, sicut eadem expositio subiun-
gebat, ipse Victorius Amedeus Rex praemissis omnibus opportunum remedium Apo-
stolica auctoritate a Nobis adhiberi plurimum desideret; Noseiusdem Victorii Amedei
Regis votis, hac in re, quantum cum Domino possumus, favorabiliter annuere volentes,
i I Bull. om.
- Traités: « \<ì perpetuai!] rei memorìam. Ad tuturam rei memoriam ».
3 Traités: • spectantcs >.
» Traités: « et ».
6 Sec. Brev. 4360: « super re hac ».
* Traités: « iis ».
3% Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV a. 1779
Venerabilibus Fratribus Nostris Archiepiscopis, et Episcopis Civitatum, et Dioece-
sum sub dominio dicti Victorii Amedei Regis existentium facultatem cum debita
licentia, ac interventu personae Ecclesiasticae ab eisdem Archiepiscopis, et Episcopis
respective deputandae, milites reos desertionis a quibusvis Ecclesiis, et locis immu-
nibus dictarum Civitatum, et Dioecesum extrahendi, ac illos consignandi eorum Prae-
fectis, reportata tamen prius ab iisdem promissione, more nobilium, de non plecten-
dis huiusmodi militibus morte, aut aliqua gravi poena corporis afflictiva, sub poena
exeommunicationis latae sententiae adversus contravenientes, Nobis, et prò tempore
esistenti Romano Pontifici, praeterquam in mortis articulo, reservatae, auctoritate
Apostolica tenore praesentium tribuimus, et impertimur: posteaquam vero milites
praedicti, sic ut praefertur, ex locis immunibus extracti, suisque Praefectis consi-
gnati fuerint, ut ad Sardiniae Regnum transmitti possint, ibique ad sua militaria
obsequia praestanda in copiis ipsius Victorii Amedei Regis ad tempus, etiam decennii,
detineri libere, et licite valeant, auctoritate, et tenore praedictis' concedimus, et indul-
gemus; quod si facilis, ac tuta minime sperari possit eorumdem militum translatio
ad Regnum praedictum, facultatem quoque illos vinctos, et ligatos usque ad locum,
in quo ipsi naves conscendere debeant, pari auctoritate, et tenore tribuimus, ac elar-
gimur, non obstantibus Apostolicis, ac in universalibus, provincialibusque et synoda-
libus Conciliis editis generalibus, vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus;
nec non quibusvis etiam juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia
roboratis statutis, et consuetudinibus, privilegiis quoque, indultis, et literis Aposto-
licis in contrarium praemissorum quomodolibet concessis, confirmatis, et innovatis.
Quibus omnibus, et singulis illorum tenores praesentibus prò piene, et sufficienter
expressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes illis alias in suo robore perman-
suris, ad praemissorum effectum, hac vice dumtaxat specialiter, et expresse dero-
gamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Datum Romae apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die decima octava
aprilis 1776, Pontificatus nostri anno secundo.
I. Cardinal. De Comitibus.
Da Traités ecc., loc. cit. 285-287 (n. CLXIII), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4360,
f. 191-193 nell'Archìvio della Segreteria dei Brevi.
6. - Pio VI.
11 dicembre 1779.
Pius PP. VI. Ad futuram2 rei memoriam.
Exponi nobis nuper fecit Carissimus in Christo nlius noster Victorius Amadeus
Sardiniae rex illustris, quod alias illius precibus nobis 3 desuper humiliter porrectis
annuendo per nostras Litteras in simili forma Brevis die XVIII aprilis MDCCLXXVI
expeditas Venerabilibus Fratribus Archiepiscopis, et Episcopis Civitatum, et Dioece-
sum sub sui Dominio existentium facultatem milites reos desertionis a quibusvis
Ecclesiis, et Locis immunibus dictarum Civitatum, et Dioecesum extrahendi, ac illos
i Traités: -"praesenti^ •.
» Traités: perpetuami
» Sei. Bi - t361 add. - hisce >.
a. 1779 Modificaaioni ed estensioni dell'istruzione ili Benedetto XIV 397
sub certis tunc expressis conditionibus, et formis consignandi suis respective Prae-
fectis tribuimus, et impertiti sumus, quodque cum facultas huiusmodi ad milites dum-
taxat disertionis reos esset cohibita, satis ea non tuit ad coercendam militarem arro-
gantiam: spes siquidem Ecclesiastici Asyli in causa erat cur ' ab aliis militaribus
excessibus Milites se haud abstinerent; bine turbationes, hinc etiam nova delieta, non
solum adversus militarem disciplinam, verum etìam ad frustrandam eam sollicitu-
dinem, quam ipse ad conservandam inter suos subditos quietem, et tranquillitatem
ìugiter impendere non desistit. Cum autem hisce incommodis aliquod remedium
afferre plurimum desideret, Nobis propterea humiliter supplicarì fecit, ut in praemissis
opportune providere, et ut infra indulgere dignaremur. Nos igitur ipsum Victorium
Amadeum Regem specialibus favoribus, et gratiis prosequi volentes, eiusque votis,
quantum cum Domino possumus, annuere cupientes, facultatem Venerabilibus Fra-
tribus Archiepiscopis, et Episcopis Civitatum, et Dioecesum sub Dominio memorati
Victorii Amadei existentium per praefatas nostras Apostolicas Litteras die XVIII
aprilis MDCCLXXVI in simili forma Brevis expeditas prò militibus dumtaxat deser-
tionis criminis reis ad omnes alios milites, qui aliquod delictum adversus militarem
disciplinam, vel aliter commiserint, servatis tamen omnibus et singulis conditionibus
in memoratis Litteris expressis, Auctoritate nostra Apostolica harum serie extendi-
mus, et ampliamus, seu de novo concedimus, et indulgemus; nisi tamen levi cri-
mine sint noxii, tunc quippe ad Insulam Sardiniae transmitti non posse, sed praevia
levi poena suis signis dumtaxat restituì debeant, earumdem serie decernimus, et
declaramus. Praeterea, cum non sine aliqua animi nostri tristitia acceperimus, non-
nullos inter milites praefatos, qui iam ob deserta signa ad Ecclesias, ac Loca immu-
nia confugerunt, quique ab eis iuxta memoratarum Litterarum formam extracti, àc
militaribus copiis in Sardiniae Insula existentibus fueruitf conscripti, hinc audaces
evadere, quia in eos animadverti non posse putant, nisi eos denuo ad militiam resti-
tuendo, et ideo sub spe Ecclesiasticae Immunitatis nedum semel, sed etiam iterum,
ac tertio castra deserunt, aliosque excessus committunt; quamvis tamen Ecclesia
eos omnes amanter complectatur, ac patrocinetur, qui ad eam confugiunt, eos tamen
qui sua clementia, ac charitate abutuntur, repellit non ut perdat, sed ut corrigantur,
ne ex illius patrocinio aliquod incommodum publicae incolumitati, ac saluti derive-
tur, Auctoritate praefata harum serie decernimus, ac declaramus, quod in eos milites
qui aut in desertionis, aut in alio crimine recidivi fuerint detecti, quique ad Eccle-
siam confugerunt, postquam denuo modis, ac formis in dictis Litteris expressis, fue-
rint ab Ecclesiis, aliisque locis immunibus extracti animadverti possit iuxta diversam
patratorum criminum malitiam carcere etiam vel catena compescendos, sine tamen
ulla sanguinis effusione, et dummodo ne virgis, aut bacalo plectentur. Decernentes
ipsas praesentes Litteras firmas, validas et efficaces existere et foro, suumque ple-
narium et integrum effectum sortiri, et obtinere, ac illis pienissime suffragali; sicque
in praemissis per quoscumque Iudices ordinarios, et delegatos, etiam causarum
Palatii Apostolici Auditores, ac Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales et de latere
Legatos ac Sedis Apostolicae Nuntios, sublata eis et eorum cuilibet quavis aliter
iudicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate iudicari, ac definiri debere, ac
1 liuilés add. < et ».
398 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV a. 1782
irritum et inane si secus super his a quoquam quavis auetoritate scienter, vel igno-
ranter contigerit attentari. Non obstantibus praemissis, ac in Universalibus, Pro-
vincialibusque Conciliis editis generalibus, vel specialibus Constitutionibus, et Ordina-
tionibus Apostolicis, aliisque Decretis in genere vel in specie, ac alias in contrarium
quomodolibet concessis, approbatis et innovatis; quibus omnibus, et singulis illorum
tenores praesentibus prò piene, et sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum
insertis habentes illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum effeetum
hac vice dumtaxat specialiter et expresse derogamus, caeterisque contrariis qui-
buscumque. Datum Romae apud S. Petrum sub annulo Piscatoris die XI decem-
bris MDCCLXXIX, Pontificatus nostri anno quinto.
I. Cardinalis De Comitibus.
Da Traités ecc., IV, 595-598 (n. IV degli Annexes al n. CCLXXIX), collazionata la
minuta in Sec. Brev. 4361, f. 37-38 nell'Archivio delia Segreteria dei Brevi.
7. - Pio VI.
9 aprile 1782.
Pius P. P. VI ad perpetuam rei memoriam.
Ea est inlìrmitatis humanae misera conditio, ut raro contingat, quae huius seculi
sunt tam scite, tam prudenter constituta, quin brevi declarari, aut interdum etiam
penitus reformari exspectent, quod profecto in instructione a bonae memoriae Bene-
dicto P. P. XIV praedecessore nostro ad componendas, sedandasque nonnullas con-
troversias, ac dissensiones super libertate ecclesiastica, ac materia beneficiali inter
Ministros huius Apostolicae Sanctae Sedis ex una, et Officiales, ac Ministros clarae
memoriae Caroli Emanuelis, dum vixit, Sardiniae Regis illustris ex altera partibus
vigentes confecta, et ad Archiepiscopos, et Episcopos in ditionibus temporalibus ipsi
Carolo Emanueli Regi subiectis existentibus transmissa evenisse constat. Siquidem,
sicut nobis nuper prò parte carissimi in Christo filli nostri Victorii Amadei eiusdem
Sardiniae Regis illustris expositum fuit, inter multa, quae prò bono iurisdictionis,
et immunitatis ecclesiasticae regimine ' a memorato Benedicto praedecessore nostro
con venta tunc fuere in paragrapho nono eiusdem instructionis sic disponitur: Essendo
(v. p. 373, 1. 33 - 375, 1. 21).
Ac in paragrapho decimotertio sic constituitur. Appartenendo (v. p. 377, 1. 25 -
378, 1. 2).
Cum autem, sicut eadem expositio subiungebat, ex praeinserto paragrapho nono
dubitati possit, utrum rei violenti vi illata in publicam auctoritatem eximentes e
iustitiae manibus detentos delinquentes immunitatis ecclesiasticae beneficio trui, ac
gaudere debeant, ac etiam non satis dare in praeinserto paragrapho XIII praevi-
deatur " casus, in quo causa de, ac super beneficio immunitatis ecclesiasticae reorum
ad Ecclesiam confugientium ad Archiepiscopum Taurinensem devoluta, ex quo Epi-
scopus iuxta dictam instructionem ludex primae instantiae intra praescriptum men-
sem nullam protulerit sententiam, liceat a sententia Archiepiscopi Taurinensis, quasi
1 Fu aggiunta questa parola tenendo conto di p. 383, 1. Il e 386, 1. 10. ma essa manca anche in Sec. Brev. 3977.
i ■ aiti • previdi atur ».
tu 1782 Modificasioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV 399
esset Iudex primae instantiae, ad Episcopos vel Salutiarum, vel Ipporegiensem appel-
lare eodem prorsus modo, quo dum Archiepiscopus Taurinensis est ludex primae
instantiae disponitur, et alteri pariter casui non consulatur, in quo Archiepiscopus
Taurinensis Iudex primae instantiae existens intra praescriptum mensem nihil per
sententiam declarans, causa ad praefatos Episcopos in Iudices appellationis, ut prae-
fertur, designatos devolvatur, num parti succumbenti altera competat appellatio,
Nobis propterea humiliter supplicali fecit, ut in praemissis opportune providere de
benignitate apostolica dignaremur: Nos igitur, qui nihil curamus impensius, quam,
ut iustitia, et pax se se invicem osculentur, libentique animo omnibus causis occur-
rimus, quae compositas, ac sedatas dissensiones inter Sacerdotium, et imperium
restaurare posscnt, et piis eiusdem Victorii Amadei Regis votis, quantum cum Domino
possumus, favorabiliter annuere volentes, motti proprio, ex certa scientia, ac matura
deliberatione nostris, deque Apostolicae Potestatis plenitudine, quoad praeinsertum
paragraphum nonum, quod deinceps rei violentae exemtionis delinquentium, e mani-
bus publicae potestatis ecclesiasticae immunitatis beneficio non gaudebunt, sed quod
sub dispositione dicti paragraphi noni instructionis Benedictinae comprehensi sint,
decernimus, ac declaramus, ac prò maiori securitate, et intelligentia, motu, scientia,
deliberatione, et potestatis plenitudine paribus statuimus, eidem paragrapho hanc
super praemissis nostram voluntatem esse adiiciendam. « Che per togliere li dispa-
« reri, che si sono eccitati fra li Ministri di Sua Maestà, ed alcune delle Curie
« ecclesiastiche dei Reali Domimi, Sua Santità dichiara, che il delitto di violenta
« estrazione di un delinquente dalle mani della Giustizia si consideri in appresso fra
« gli eccettuati, e come tale compreso sotto la disposizione dell'articolo IX dell' isti u-
« zione Pontificia, e conseguentemente, che tutti li rei di tale delitto non possano in
« avvenire godere il beneficio dell'asilo ecclesiastico ».
Quoad paragraphum porro decimum tertium, totum id, quod in eo dispositum
legitur in casu, quo Archiepiscopus Taurinensis sit Iudex primae instantiae in causa
immunitatis ecclesiasticae, de qua in dicto paragrapho, ad casum etiam, in quo ad
eumdem Archiepiscopum Taurinensem eadem causa de, ac super immunitate eccle-
siastica ex defectu sententiae intra mensem prolatae ab Episcopo primae instantiae
sit devoluta iuxta legem dicti paragraphi extendimus, ac ampliamus; immo qua-
tenus Archiepiscopus Taurinensis in causis praefatis in prima instantia coram ipso
vertentibus intra praescriptum mensem, ut praefertur, sententiam non proferret,
tunc cum ad Episcopos, aut Salutiarum, aut Ipporegiensem causae cognitio iuxta
toties memoratae instructionis disposita devolveretur, ac proinde post alterutrius
sententiam pars succumbens appellationis beneficio defraudata esset, quod in eadem
instructione nullus Iudex appellationis in hoc casu designatur, hinc parti appellanti
libertini esse alterum ex Archiepiscopis, et Episcopis in ditionibus temporalibus eidem
Victorio Amadeo Regi subiectis existcntibus in Iudicem appellationis eligere, motu,
scientia, deliberatione, et plenitudine pariter volumus, statuimus, et declaramus.
Decernentes has praesentes literas firmas, validas, et efficaces existere, et fore,
suosque plenarios, et integros eftectus sortiri, et obtinere, ac ab omnibus, ad quos
spectat, et prò tempore quomodolibet spectabit, inviolabiliter observari. Sicque in
praemissis per quoscumque Iudices, Ordinarios, et Delegatos etiam causarum Palatii
Apostolici Auditores, ac Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales, sublata eis, et eorum
400 Modi fu n: ioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1786
cuilibet quavis aliter iudicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate, iudicari, et
defìniri debere, ac irritum, et inane, si secus super his a quoquam quavis auctori-
tate scienter, vel ignorante!" contigerit attentari. Non obstantibus Apostolicis, ac in
universalibus, provincialibusque, et synodalibus Conciliis editis constitutionibus, et
ordinationibus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Datum Viennae in Austria sub annulo Piscatoris die IX aprilis MDCCLXXXII,
Pontificatus nostri anno octaA'o.
I. Cardinal De-Comitibus.
Da Tvaités ecc., HI, 303-310 (n. CLXVIII), collazionata la minuta in Sec. Brev. 3977 ,
f. 259-261 e 338 S. (Archivio della segreteria dei Brevi).
8. - Pio VI.
15 settembre 1786.
Pius PP. VI. Ad futuram rei memoriam.
Exponi nobis nuper fecit Carissimus in Christo filius noster Victorius Amadeus
Sardiniae Rex illustris, quod alias illius precibus Nobis hisce desuper humiliter por-
rectis annuendo, per nostras in simili forma Brevis die XVIII aprilis MDCCLXXVI
expeditas Litteras Venerabilibus Fratribus Archiepiscopis, et Episcopis Civitatum,
et Dioecesum sub sui Dominio existentium facultatem milites reos desertionis a1 qui-
busvis Ecclesiis et locis immunibus earumdem Civitatum, et Dioecesum sub certis
tunc expressis conditionibus, et formis extrahendi, et consignandi suis respective
Praefectis tribuimus, et impertiti sumus; quodque cum facultas huiusmodi ad mili-
tes dumtaxat desertionis reos esset cohibita, satis non esset ad militarem coer-
cendam arrogantiam, compescendamque, per alias nostras in simili pariter forma
Brevis die XI decembris MDCCLXXIX expeditas Litteras facultatem huiusmodi ad
milites etiam aliorum excessuum reos, nisi tamen levis criminis essent noxii, exten-
dimus, et ampliavimus; et quoniam milites desertionis reos, qui iam iuxta primodi-
ctarum nostrarum Litterarum tenorem fuerint militaribus copiis in Sardinia insula
conscripti, sub spe Ecclesiasticae immunitatis nedum semel, sed iterum, ac tertio
castra deserebant, aliaque committebant malefìcia, ad retinendam illorum audaciam,
ut in milites, qui desertionis, aut alio crimine recidivi forent, postquam denuo modis,
ac formis in primodictis nostris Litteris expressis, fuerint ab Ecclesiis, aliisque locis
immunibus extracti, iuxta diversam patratorum criminum malitiam carcere, et catena,
sine tamen sanguinis effusione, et dummodo nec virgis, nec baculo plectantur, ani-
madverti posse voluimus, et declaravimus, prout in eisdem Litteris, quarum tenores
praesentibus prò expressis et insertis haberi volumus, plenius continetur. Cum autem,
sicut eadem expositio subiungebat militum huiusmodi turmas in Sardinia insula
existentes memoratus Victorius Amadeus Rex alias exauctoraverit, ac dimiserit,
milites vero illis conscriptos ad alia agmina aggregare, aut 2 Ecclesiis, aliisque locis
immunibus permittere a publica utilitate alienum fore intelligat, hinc in arces, seu
Trattesi
I, ,,!,
a. 1786 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV 401
fortalitia suae ditionis catenam, ut vocant, militarem prò militibus transfugis dum-
taxat constituere intendit, ut illuc ab Ecclesiis, et locis immunibus traducti per
tempus juxta suorum criminum malitiam acriter custoditi, designandis operibus addi-
cantur. Nobis propterea dictus Victorius Amadeus Rex humiliter supplicali fecit, ut
sibi in praemissis providere, et ut infra indulgere de benignitate Apostolica digna-
remur. Nos igitur memorati Victorii Amadei Regis votis, hac in re, quantum cum
Domino possumus favorabiliter annuere volentes, utrasque Nostras Litteras per
praesentes sufficienter expressas, et de verbo ad verbum insertas habentes, ac in ea
parte, quae praesentibus Litteris non adversantur innovantes, Venerabilibus fra-
tribus nostris Archiepiscopis, et Episcopis Civitatum, et Dioecesum sub Dominio
Victorii Amadei Regis existentium facultatem cum debita licentia, ac interventu per-
sonae Eeclesiasticae ab eisdem Archiepiscopis, et Episcopis respective deputandae '
milites, aut desertionis, aut aliorum excessuum reos iuxta earumdem nostrarum Lit-
terarum formam a quibusvis Ecclesiis, et locis immunibus dictarum Civitatum, et
Dioecesum extrahendi, ac illos consignandi eorum respective Praefectis, reportata
tamen prius ab iisdem promissione, more Nobilium, de non plectendis huiusmodi
militibus morte, aut gravi poena corporis afmctiva, sub poena excommunicationis
latae sententiae adversus contravenientes, Nobis, et prò tempore existenti Romano
Pontifici, praeter quam in mortis articulo, reservatae, ut dein a dictis Praefectis in
arces, seu fortalitia suorum Regnorum sub dieta catena militari inibi constituta tradu-
cantur, designandisque operibus per tempus ab eodem Victorio Amadeo iuxta patra-
torum criminum malitiam praehgendum addicantur, auctoritate Apostolica tenore
praesentium tribuimus et impertimur, et cum iam dimissis turmis huiusmodi, quas
vocant franche, aliqui milites rei interim ad earundem Nostrarum Litterarum prae-
scriplum fuerint ab Ecclesiis, aliisque immunibus locis, iuxta praemissam formam
extracti, qui tamen nunc separatim servantur, et priusquam praesentes nostrae Lit-
terae suum sortiantur effectum alii similiter extrahentur, ut hi sicuti caeteri impo-
sterum extrahendi ad catenam praedictam militarem pariter traducantur, volumus,
statuimus, et declaramus. Non obstantibus Apostolicis, ac in universalibus, provinciali-
busque, et Synodalibus Conciliis, editis specialibus et generalibus Constitutionibus,
et Ordinationibus, nec non quibusvis etiam iuramento Confirmatione Apostolica, vel
qua vis firmitate alia roboratis statutis, et consuetudinibus, privilegiis quoque indultis,
et Litteris Apostolicis in contrarium praemissorum quomodolibet concessis, confir-
matis, et innovatis: quibus omnibus, et singulis illorum tenores praesentibus prò
piene, et sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes illis alias
in suo robore permansuris ad praemissorum effectum hac vice dumtaxat specia-
liter, et expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Datum Romae apud Sanctam Mariam Maiorem sub Annulo Piscatoris die
XV septembris MDCCLXXXVI, Pontifìcatus Nostri anno duodecimo.
B. Mariscottus Pro-Secretarius.
Da Traités ecc., IV, 599-602 (n. VI degli Annexes al n. CCLXXIX), collazionata la
minuta in Sec. Brev. 4363, f. 62 s. e 74 (Archivio della Segreteria dei Brevi).
Traile! Jepuianjis >.
402 Modificazioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1826
9. - Leone XII.
20 giugno 1826.
Leo PP. XII. Ad futuram rei memoriam.
Obsequio erga Deum nostro consentaneum ac consequens est, quodque antiqua
edam Graecorum ac Romanorum superstitio illis suis Deorum monstris atque ludi-
briis debitum est arbitrata, post patratum crimen ad tempia confugientes tutos atque
incolumes velie, ab iisque tamquam numinis braehio tectis, vim animadversionis,
seu privatae, seu publicae propulsare. Quod iuris voce ipsa ac sensu religionis con
ditum, legumque sacrarum, ac civilium sanctione, ut primum deferbuit adversa navi
culae christianae procella, Dei Optimi Maximi templis tributimi diligentissimeque
retentum, deinceps ad ea etiam loca traductum est, quae vel propter usum, cui
sunt addicta, vel propter eorum, qui illic habitant, dignitatem, aeque propemodum
inviolata, ac sancta habenda esse videantur. Sed quia humanorum erga Deum offi-
ciorum praecipuum charitas est; eaque admittendis, etiam erga homines, criminibus
laeditur; sane si appareat licentius aliquos graviusque peccare, quod sacrum ad
asylum confugiendo, se loci religione tutos, et poenarum immunes futuros esse con-
fidant, congruit in Deum pietati ius illud asyli sacri quibusdam veluti limitibus cir-
cumscribere. Quod quamvis iure Pontificio communi perfectum est in cap. 6 et 10
de immunitate ecclesiastica, deindeque severius Romanorum Pontificum Praedeces-
sorum nostrorum aliis Constitutionibus, potest tamen ad exsecranda crimina, atque
in primis noxia, alicubi pronior humana malitia poenam haud declinandam prome-
reri, ac quaerere, ut ibi asyli ius arctioribus etiam finibus concludatur, quam quibus
illud communi lege Romani Pontifices conclusere. Hinc fel. ree. Benedictus XIV
Praedecessor noster rogatu ci. mem. Caroli Emmanuelis Sardiniae Regis illustris,
supremam admovens manum perficiendae concordiae, quae sub fel. ree. Bene-
dicto XIII, et ci. mem. Rege Victorio Amadeo inita fuerat, ut de controversiis aliis,
inter pontifìcios, regiosque administros exortis, ita etiam de asyli iure, eiusque exer-
cendi ratione die VI ianuarii anno MDCCXLII edidit plura mandata, quibus Instru-
ctionis nomen placuit imponere, in eiusque paragraphis nono, decimo, decimoprimo,
decimosecundo, ac decimotertio haud pauca constituit, quae ius illud ad praeca-
venda crimina in Regis ditione angustius, quam communi lege fiat, pressiusque defi-
niunt. Mox vero, quum ex Vindobonensibus, atque Aquisgranensibus pactis avulsae
a ditione Mediolanensi provinciae quaedam eidem Carolo Emmanueli Regi parere
coepissent, petiit, impetravitque a fel. ree. Clemente XIII Praedecessore nostro, ut
de facinorosis Ecclesias vel alia sacra ' illarum provinciarum loca in periculo sub-
euntibus, starent, atque vigerent quae Benedictus XIV, die VI ianuarii An. MDCCXLII
in ditione Regis veteri servari praeceperat: qua de re extant Clementis Litterae die
III septembris An. MDCCLXIII annulo Piscatoris obsignatae. Insuper cum Benedi-
ctina instructione non satis compesceretur in ditione Regis tum recentiori, tum
veteri ad atrocia crimina ruentium audacia, praetereaque a subdolis fallaciarum
architectis rationes aliquae Benedicti sanctiones evadendi fuissent exeogitatae: auda-
ciae illi dolisque contra Pontificia mandata inventis occurrens, Regisque Caroli Emma-
nuelis postulationi obsequutus fel. ree. Clemens XIV Praedecessor noster novam
a. 1826 Modificazioni ed estensioni dell'istruzione di Benedetto XIV
403
Instructionem, ut vocatur, elaboravit, editamque die XXVIII ianuarìi An. MDCCLXX
in iis causis ac rerum eventis prò norma esse decrevit. Idem Litteras deinde dedit
Archiepiscopo Taurinensi die prima Martii eiusdem anni, in quibus agitur de facul-
tate Apostolica semper, sed adhibitis precibus, deleganda singulis Archiepiscopis
Taurinensibus, aliisque Ordinariis per ditionem regiam praesulibus, ut minores
viginti annis, qui atroci se crimine obligaverint, dimoveri, atque extrahi e petitis
sacris asylis possint. Sub haec fel. etiam ree. Pius VI Praedecessor noster votis
Victorii Amadei Sardiniae Regis illustris permotus, qui exponendum curavit, milites
suos ob facilem perennemque aditum ad Ecclesias, aliaque loca asyli iure praedita
per saepe a signis discedere, coque confugientes poenam ex patrato facinore pro-
meritam declinare, adeoque perturbatis copiis publicam quietem tranquilli! atemque
lluctuare, sacris eius Regni praesulibus per suas Apostolicas litteras sub annulo
Piscatoris expeditas ac datas die XVIII aprilis An. MUCCLXXVI facultatem con-
cessit et indulsit, qua milites trasfugae in tempia se recipientes inde possent extrahi,
eorumque praefectis tradi, ea tamen adiecta conditione, ut iis quibus ius erat sub
poena exeommunicationis, ut dicitur, latae sententiae, more nobilium spopondissent,
("ore ut eiusmodi sontes nec morte, nec alia gravi corporis animadversione plecte-
rent, sed ad Sardiniae Regnum constrictos transmitterent, eosque per aliquod tem-
poris spatium, non tamen ultra decennium, stipendia facientes inibi detinerent. Ita-
que baud ita multo post quum ipse Rex perspexisset Consilia hac de re etiam tum
inita ad coercendam militum arrogantiam nequaquam satis esse, spes siquidem
sacri asyli causae erat, cur id genus hominum in militarem disciplinati) nova cri-
mina molirentur, itemque sollicitudinem, quam ipse in servanda tranquillitate omnem
adhibuit in irritum cecidisse, Apostolicam veniam ex eiusdem Pontificis litteris datis
die XI decembris An. MDCCLXXIX, atque annulo Piscatoris obsignatis adeptus est,
cuius vi milites indiscriminatim, qui aliquod scelus in militarem disciplinam, vel
aliter patrarent, servatis conditionibus in superiori diplomate insertis, aliisque in
hisce litteris enumeratis possent deprehendi. Putabat profecto idem Victorius Ama-
deus se voti compotem factum, sed tantum abfuit, ut res prospere feliciterque pro-
cedere^ ut eiusdem Pontificis indulgentiam rursus exposcere fuerit coactus, qua
quicumque e manibus publicae potestatis violenter criminosos eripuisset, sacri asyli
beneficio nequaquam perfrueretur, quibus quidem precibus benigne annuit Pontifex,
quin imo non solum in paragrapho nono Benedictinae Instructionis id immutandum
censuit, sed etiam alia nonnulla in paragrapho decimo tertio contenta declaravit, et
ampliavit, datis ideirco suis Apostolicis litteris die IX aprilis An. MDCCLXXXII
annulo Piscatoris obsignatis. Dum ita res erant, militibus, qui ab ecclesiis extracti,
ex Apostolico Diplomate die XVIII aprilis An. MDCCLXXVI ' edito, de quo habita
est mentio, in Sardiniae regnum fuerant transmissi, ac peculiaribus cohortibus con-
scripti, ex Regis voluntate exautoratis, eommemoratus Pontifex ei Regi per aliud
eiusmodi Diploma die XV2 septembris An. MDCCLXXXVI editum haud gravate
morem gessit, dum postulavit, ut iidem ipsi milites sub catena militari in suis arci-
bus, seu praesidiis possent custocìiri, atque ad publica opera cogi. Nuper autem
carissimus in Christo filius noster Carolus Felix Sardiniae Rex illustris Nobis signi-
i Traités: . MDCCXXVI ..
* Traitfs: «XXVII .
11 Modi/tensioni ed estensioni dell' istruzione di Benedetto XIV a. 1826
ficandum curavit, ob crebro mutatum in Liguria intra annos haud ita multos regi-
men, itemque ob temporum perversitatem, res quae pertinent ad sacrum asylum
tanto ibi detrimento fuisse obnoxias, ut earum rationibus consulere omnino opus
esset-. Quia vero Liguria dominatui accessit Regiae Familiae suae, facile arbitratur
id perfici posse, si refixis auctoritate nostra legibus et consuetudine qualibet anti-
quata, quae olim de sacro asylo apud Ligures obtinebat, id negotii apud illos eo
prorsus modo geri velimus, qui servandus in reliquis Regiae ditionis partibus ab
Apostolica hac Sede praescriptus est. Hoc ut indulgere ac mandare non gravemur,
omni a Nobis officio Rex Serenissimus petiit. Nos autem non dubitantes ad omnia
in Liguria de sacro asylo componenda id maxime posse conferre, quod sapientia,
studioque pietatis commendatissimus Princeps maxime opportunum ducit; simul
animo recolentes strenuum utilitatis, ac dignitatis Ecclesiae propugnatorem fel. ree.
Clementem XIII Praedecessorem nostrum olim non recusasse ad quasdam Insubriae
Provincias ditioni Serenissimae familiae Sabaudiae adiectas, trahere quae decreta,
ac sancita fuerant a Benedicto XIV de aliis partibus eius ditionis; tam claro exemplo
permoti, de Consilio congregationis venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. Car-
dinalium iurisdictioni et immunitati Ecclesiasticae praepositorum, ac peculiariter
rogato sententiam venerabili fratre Nostro Iulio Maria Episcopo Ostiens. et Veli-
ternens. S. R. E. Cardinali della Somaglia nuncupato, quem publicis negotiis prae-
fecimus, mandata, seu, ut vocantur, instructiones Benedicti XIV, ac Clementis iti-
dem XIV Praedecessorum nostrorum, quae prolatae ab illis sunt de iure asyli ad
Ecclesias, aliaque sacra loca, quae in ditione Serenissimae Familiae Sabaudiae occur-
rebant, itemque litteras de quibus egimus ab eodem Praedecessore nostro Cle-
mente XIV datas Archiepiscopo Taurinensi, nec non alias a Pio VI eius Successore
editas, in Liguria etiam obtinere vim volumus, licet Serenissimae Familiae domi-
natui post editas instructiones, ac literas illas accesserit, ibidemque earum praescri-
ptum impleri auctoritate Apostolica praecipimus, atque mandamus, eademque pote-
state nostra concedimus, et indulgemus, ut Archiepiscopi lanuensis in Liguria ea
ipsa uti possit auctoritate, quae in litteris, de quibus loquuti a Clemente XIV, Archie-
piscopo Taurinensi facta, ac postremo ut quemadmodum ex Benedictinae instru-
ctionis paragrapho decimo tertio praescriptis -postea per commemoratum Pii VI
pariter Praedecessoris nostri Diploma die IX aprilis An. MDCCLXXXII declaratis,
et ampliatis, Archiepiscopus Taurinensis, nec non Salutiarum et Eporediae Episcopi
nonnullis peculiaribus facultatibus quoad appellationes in sacri asyli controversiis
fuerunt donati, eadem plana ratione eas ipsas facultates Archiepiscopo Ianuensi,
simul atque Sarzanae, et Savonae Episcopis in Ducatu Liguriae tribuimus et imper-
timur. Decernimus insuper, has litteras firmas, validas et efficaces existere, et fore,
suosque plenarios et integros effectus sortiri, et obtinere, ac illis ad quos spectat,
et prò tempore quomodocumque spectabit, in futurum pienissime suffragari, et ab
iis inviolabiliter observari, etiamsi in aliquem omni solemnitate iuris amota, sive ut
dici solet oeconomice inquirant: sicque in praemissis per quoscumque iudices ordi-
narios, et delegatos, etiam causarum Palatii Apostolici Auditores, ac S. R. E. Car-
dinales etiam de latere legatos, vice legatos, dictaeque Sedis Nuncios, sublata eis,
et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi facultate, et auctoritate
iudicari et definiri debere, ac irritum, et inane, si secus super his a quoquam, quavis
• a. l"45 Concordato sulla composisione delle pensioni palatine in Portogallo 405
auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit attentali, non obstantibus fel. ree.
Benedirti XIV Praedecessoris nostri super divisione materiarum, aliisque Aposto-
licis, ac in universalibus, provincialibusque, et Sinodalibus Conciliis editis genera-
libus, vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis caeterisque con-
trariis quibuscumque. Volumus autem, ut harum litterarum exemplis, etiam impressis,
ilummodo publici notarii manu subscripta sint, ac munita sigillo viri ad Ecclesiasti-
cam dignitatem evecti, eadem prorsus, in iudicialibus quoque disceptationibus, habea-
tur fides, quae signiiicationi voluntatis nostrae, ipso hoc Diplomate ostenso haberetur.
Datum Romae apud S. Petrum sub annulo Piscatoris, die XX iunii MDCCCXXVI,
Pontificatus nostri anno tertio.
I. Cardinalis Albanus.
Da Traités ecc., loc. cit. 588-594 (n. CCLXXIX), collazionata la minuta in Sec. Brcv. 4755,
n° 100 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
XLIX.
CONCORDATO SULLA COMPOSIZIONE DELLE PENSIONI PALATINE
IN PORTOGALLO.
30 agosto 1745.
Nel Concordato fatto fra la Corte di Roma, e quella di Lisbona sin dal mese di
Marzo 1736., in cui fu accordato alla Maestà del Re di Portogallo il Juspatronato sopra
tutte le Prebende, Canonicati, e Dignità (compresavi anche la prima, cioè il Decanato)
della Chiesa allora Arcivescovile di Lisbona Orientale, fu anche convenuto di darsi
alla Dataria Apostolica il compenso della Pensione Palatina, o Bancaria solita già
riservarsi sopra il sudetto Decanato, con pratticare altre riserve di Pensioni con
Cedole Bancarie in Dataria equivalenti a quella, ch'era solita riservarsi sopra la
sudetta prima Dignità.
Seguì l'anno 1738. l'effettiva spedizione della Bolla della Concessione Apostolica
del sudetto Juspatronato sub Datum apud S. M. M. 8.° Idus Martij Anno ab Incar-
natone 1737., ' et in oltre nel medesimo Anno sub Datum parimenti apud S. M. M. 6.
Idus Februarij2 fu ancora concessa ad istanza di Sua Maestà l'intiera applicazione
a favore delle Dignità, e Canonici della Patriarcale di Lisbona di tutti li frutti delle
seguenti dieci Dignità, cioè
1. Dell'Archidiaconato di Barroso
2. Dell'Archidiaconato di S. Cristina
3. Dell'Archidiaconato di Fonte Arcada
• r> n,A L-J- „• T , Bracharen
4. Dell Archidiaconato di Labruje
5. Dell'Archidiaconato di Neiva
6. Dell'Archidiaconato di Vilanova da Cerveira
1 In Bull. Rom. Cocq.-Main. XIV, 219-224; ed. Taur. XXIV, 339 347.
2 In Bull. Rom. Cocq.-Main. XIV, 207-219; ed. Taur. XXIV, 317-338.
40(, Concordato aitila composizione delle pensioni palatine in Portogallo a. 1745
7. Dell'Archidiaconato da Sexta ) _.,
. _, Elboren
8. Dell'Archidiaconato do Bago )
9. Dell'Archidiaconato di S. Pietro de Franca Visefi
10. Della Tesoraria Maggiore nuncupata Lamacen
con il solo obligo imposto alle dette Dignità, e Canonici della Patriarcale di
pagare a ciascheduno de Possessori, o Titolari prò tempore delle sudette X. Dignità
applicate annui Ducati d'oro di Camera 171., e giulj 7. L, che costituiscono scudi
trecento moneta.
Per ragione di tal'applicaziooe perpetua, restando privata la Dataria del Jus di
poter gravare in avvenire le sudette dieci Dignità con la Pensione Palatina solita
già riservarsi o imporsi sopra le medesime, ne fu convenuto sopra altri Benetìzj, o
Dignità il compenso, calcolando l'importanza di dette Pensioni per li sudetti Titoli
cessate, secondo li Stati estratti dalli Registri della medesima Dataria in scudi moneta
tre mila nove cento ventuno, e baiocchi 25, come siegue
Pensioni cessate
Nel Decanato della Metropolitana di Lisbona Orientale ducati 400.
in moneta scudi 700.—
Nell'Archidiaconato di Barroso » 100.—
Nell'Archidiaconato di S. Cristina ducati 400. in moneta » 700.—
Nell'Archidiaconato di Fonte Arcada ducati 500 » 875.—
Nell'Archidiaconato di Labruje ducati 120 » 210.—
Nell'Archidiaconato di Neiva ducati 100 » 175. —
Nell'Archidiaconato di Villanova da Cerveira ducati 160 » 280.—
Nell'Archidiaconato do Bago Elboren ducati 75 » 131.25
Nell'Archidiaconato da Sexta Elboren ducati 200 » 350.—
Nell'Archidiaconato di S. Pietro de Franca Visefi » 250. —
Nella Tesoreria Maggiore Lamacen » 150.—
In tutto scudi 3921.25
Per l'effettivo assegnamento di tal compenso, essendo state fatte per parte della
Dataria Apostolica replicate istanze, finalmente per dare l'ultima mano a questo
negozio relativo al sudetto Concordato fra le due Corti, dopo varie, e mature rifles-
sioni, si è convenuto di doversi dare il compenso delle sudette Pensioni cessate
nella forma seguente, cioè.
Che in avvenire occorrendo il caso di doversi gravare di Pensione Palatina con
Cedola Bancaria ad Sexennium li Canonicati, e Dignità in appresso descritte delle
sette Catedrali seguenti, cioè Portugallen, Lamacen, Visen, Egitanien, Pharaonen,
Leiriefi, et Elvefi, potranno li medesimi, e medesime rispettivamente gravarsi nella
forma seguente, accrescendosi sino alla somma, che si dirà in appresso, la Pensione
solita fin'ora riservatavisi dalla Dataria in minor quantità, di modo tale, che
1 . Li Canonicati della Catedrale PortugallefI, la di cui espressione è di ducati 200.,
sin'ora soliti gravarsi dell'annua Pensione di sessanta scudi moneta, potranno in avve-
nire gravarsi della Pensione di ducati 50., che costituiscono scudi moneta ottanta
sette, e baiocchi 50.
a. 1745 Concordato sulla composizione delle pensioni palatine in Portogallo 107
2. Li Canonicati della Catedrale Lamaccfi. la di cui espressione è similmente
di ducati 200. fin'ora soliti gravarsi dell'annua Pensione di ducati 25., potranri" in
avvenire gravarsi della Pensione di ducati cinquanta, che costituiscono ugual somma
di scudi moneta ottanta sette, e baiocchi 50.
3. Il Decanato prima Dignità della Catedrale Viseft, la di cui espressione è di
ducati 441. fin'ora solita gravarsi di Pensione Bancaria di scudi 140 moneta, potrà
in avvenire gravarsi della Pensione di ducati 130., che costituiscono la somma di
scudi moneta dugento ventisette, e baiocchi 50.
Li Canonicati della stessa Catedrale, la di cui espressione e di ducati 240. fin'ora
soliti gravarsi dell'annua Pensione di scudi quaranta moneta, potranno in avvenire
gravarsi della Pensione di scudi cento moneta.
4. Li Canonicati della Catedrale Egitanien, la di cui espressione è di ducati 240.,
fin'ora soliti gravarsi dell'annua Pensione di scudi cinquanta moneta, potranno in
avvenire gravarsi della Pensione di scudi cento moneta.
5. Li Canonicati della Catedrale Pharaonen, la di cui espressione è di ducati 240.
fin'ora soliti gravarsi dell'annua Pensione di scudi quaranta moneta, potranno in
avvenire gravarsi della Pensione di scudi ottanta simili.
6. Il Decanato della Catedrale Leirien, la di cui espressione è di ducati 480.
fin'ora solito gravarsi dell'annua Pensione di scudi cinquanta moneta, potrà gra-
varsi in avvenire della Pensione di ducati cento, che costituiscono scudi moneta
cento settantacinque.
Li Canonicati della stessa Catedrale, la di cui espressione è di ducati 200. fin'ora
soliti gravarsi dell'annua Pensione di ducati 25., potranno gravarsi in avvenire della
Pensione di ducati quaranta, che costituiscono scudi settanta moneta.
7. Il Decanato della Catedrale Elven, la di cui espressione è di ducati 200.,
fin'ora solito gravarsi dell'annua Pensione di ducati 20., potrà in avvenire gravarsi
della Pensione di ducati cinquanta, che costituiscono scudi moneta ottanta sette, e
baiocchi 50.
E finalmente le dieci Dignità sopra riferite, li di cui frutti sono perpetuamente
applicati alla Chiesa Patriarcale di Lisbona con il peso di pagare alli Proprietarj,
o Titolari delle medesime annui Ducati 171, e giulj 7. L, che costituiscono scudi
trecento moneta, si gravaranno in avvenire della Pensione Palatina di scudi cin-
quanta moneta per ciascheduna.
Qual aumento di Bancarie calcolato secondo il numero delli Canonicati liberi,
e di collazione ordinaria esistenti in ciascheduna delle sopramenzionate Catedrali,
cioè
Per n.° 10. Canonicati nella Catedrale Portugallen.
Per n.° 10. Canonicati nella Catedrale Lamacefi.
Per n.° 16. Canonicati nella Catedrale Visefì.
Per n.° 20. Canonicati nella Catedrale Egitaniefi.
Per n.° 10. Canonicati nella Catedrale Pharaonefl.
Per n.° 6. Canonicati nella Catedrale Leirien.
Per n." 10. Dignità applicate come sopra alla Patriarcale di Lisbona,
E per n.° 3. Prime Dignità, o Decanati nelle Catedrali ViseS, Leirien, e Elven,
costituisce il nuovo assegnamento di compenso per la Dataria nella somma di scudi
108 Concordato villa composizione delle pensioni palatine in Portogallo a. 1745
moneta tre mila novecento novanta cinque, come costa dal Foglio dimostrativo,
che s'inserisce nel presente Concordato, al quale etc. restando in tal somma, ed
in tal forma stabilito il compenso sudetto, ancorché in somma maggiore delli
scudi 3921.25, come sopra calcolati, attesocche si è avuto in considerazione esservi
tra le Pensioni cessate, e da compensarsi quella del Decanato Lisbonen Orientale,
la provista della qual Dignità (per essere la prima in detta Metropolitana) toccando
sempre, ed in ogni mese alla Dataria Apostolica, meritava perciò la sua Pensione
qualche maggiore, e più distinto compenso.
Promettendosi da ambedue le Parti senz'eccezione alcuna la piena, e totale
osservanza di tutto ciò, che si è, come sopra, rispettivamente concordato nelli pre-
senti Foglj, quali saranno sottoscritti, e sigillati per una parte da Mons.r Datario,
e per l'altra dal Sig.re Comm.e Sampajo Ministro in Roma della Corona di Porto-
gallo. Roma questo dì 30. Agosto 1745.
G. Millo Datario.
Em.le Pereira Comd.r Sampajo Min.ro di Portogallo.
Dall'originale colle firme autografe e sigilli dei mandatarii in Arm. XIV, e. V,n.68
nell'Archivio Segreto Vaticano.
È inserito nel concordato il « Foglio dimostrativo », esso pure a firme autografe
dei mandatarii, così concepito:
1745 Concordato sulla composizione delle pensioni palatine m Portogallo
40Q
i» _;
J « s
Or§a
u *? v
g t s a *
e o « 5
° - -: o
S 1 a -a
■Co • «>
- 1 n J
li ■- ._ s
•D C "3 Dm
•a -0
3 E
scy,o =
fc, -o "5
C "*^
E S
D. g
E ■- u =- 2
.- c ■£ g 3 «
§ -s .2 "S K o"
"Sì \P e •= o p
U) -x s "- ' » r x >n >
(j t o
E 3
E
•a
M -3 ._
o * S _: »>
Q M" u
à, -p <« - «
« « £
Jf - 8
■e «
— 3 .2
e Cu
•» « u a *
§ a 2 S
à y y 10
U D. O C
""" a. ... o
u ss «j u
- £ t* 3
S .fa O -f«
" 3 [1, £
S ed
Cu <U
•o xi
£ c « ° 5
•2 XI
C SS
il
£ H
u
(L) 3
C ~
£ 3 <e
c« ,8 O
q .a o i
ra .E — =; 5jd •-
3 •" i> si
l 8 * - «
•n 3
3 o
o CJ
C ss
o .2 3 -g e •-
l- r: cr ~ a; ~-
■° <3 £•
E o
e E
e s
a. <P
- U 1. u
*^ — -n *i _r
|Q
9 a
5_ C
U .~
a. J o.
w 5 -p 3
^ ^ .p
E JJ
o s
5 'E 3 '-> <"
E Q . Z
u x d .:
S a; 3 C/3
E -2 •--
3 N "
•o .2 S
c P
o E
a xj
È s c
C E «
* •- •£ -s «
i. s. i. i. i s s i i.
a SSSSBSSSS
J 3 = 3 = 35330
U U O U O <J
bx :/ t/,
S S 5
3
3
3
3
fl
*
»
»
«
»
"
a
O
o
8
8
8
g
§
8
o
•0
T3
■o
O
o
O
O
e
c
P-
a.
tt.
a-
L
a-
CL,
E
a
3
si
3
3
«
a
«
=
•a
T3
•o
Oh
"
rt
O
o
o
O
o
o
C
e
a-
Cu
Oh
CU
a.
Du
3
?
8
p
e
o
o
g
1
5
S
1
r
3
-
9
a
9
=
3
a
T3
■a
•o
T3
•a
•o
■o
3
3
3
3
9
9
3
[*
te
ti
u.
ti
h
u.
te
1
ri
a
11,
ia
e
.o
•-
3
■-
a
—
r
=
.1
T3
■a
■a
•d
o
U
u
E
ó
XJ
-r
-=:
JC
A
c;
ed
U
e;
0
fc
fc
E
9
'C
OOOUOOQQQQ
j > a a. j >
410 Concordalo fra Benedetto XIV e Carlo Emanuele III Re di Sardegna a. 1750
L.
CONCORDATO FRA BENEDETTO XIV
E CARLO EMANUELE III RE DI SARDEGNA.
24 giugno 1750.
La Santità di N. S. Papa Benedetto XIV per dare sempre più pubblici contras-
segni del suo speciale amore verso la Persona di Sua Maestà il Re Carlo Emanuele
di Sardegna a riflesso di quanto in appresso, recedendo da ciò, che fu stabilito e
concordato il dì 5 gennaio dell'anno 1741, da Sua Maestà ratificato li 13 dello stesso
mese di gennaio, e da Sua Santità il giorno 11 delle calende di febbraio del mede-
simo anno nell'Articolo secondo sopra gli Spogli, e Vacanti, si è tra Sua Santità
ora, e la Maestà Sua per detti Spogli e Vacanti, convenuto e stabilito, come segue :
I.
S' impiegherà a favore della Reverenda Camera Apostolica sopra i Monti della
Città di Torino un capitale che basti per l'annuo, e perpetuo reddito di scudi 1500
da Giuli dieci per scudo moneta Romana, e questo si cederà alla detta Reverenda
Camera per goderlo sempre come cosa propria, senza che possa mai essere sog-
getto ad alcuna diminuzione, o variazione, colla cautela, e sicurezza eziandio della
promessa di Sua Maestà in fede, e parola di Re per Se, e suoi Reali Successori, e
colla riserva poi anche del ritorno alle prime ragioni dello Spoglio a favore della
detta Reverenda Camera nel caso d'inosservanza.
II.
Sua Maestà anticiperà il capitale necessario per farne il detto impiego a favore
di detta Reverenda Camera, e ciò nel termine d'un mese dal giorno della firma di
questa convenzione, e in esecuzione della medesima si rimetteranno al Nunzio le
cedole de' Monti per detta somma.
III.
Sua Maestà si contenterà ' di aspettarne, e riceverne il rimborso del puro capi-
tale, come sovra esposto in tanti anni, quanti ve ne vorrà sopra i redditi dei bene-
fizi vacanti di Sua Regia nomina insino alla restituzione compita di detto capitale.
IV.
Mediante detto impiego, ed assegnamento perpetuo di scudi 1500 annui, la
Reverenda Camera Apostolica cederà, e rinuncierà per sempre in buona forma al
diritto che le compete sopra li frutti vacanti di tutti li benefizi minori di libera col-
lazione, sì fondati, che altri, li quali si fondassero in avvenire e delli due Vescovati
1 .1/4. Ai di. hXVUl 664: .contenta..
a. 175» Concordato fra Benedetto XI Ve t orlo luminitele III Re di Sardegna 411
di Casale ed Acqui, e così ancora al diritto che pur le spetta secondo i Concordati
per li Spogli tanto dei Vescovi, Abati, ed altri benetìziati compresi nell'indulto di
Nicolò Papa V, quanto dclli due Vescovi di Casale ed Acqui, e perfine anche al
diritto di riscuotere gl'inesatti in morte di qualunque Vescovo, Abate, o altro bene-
fiziato indistintamente sieno i Vescovadi od altri benefizi di libera collazione, oppure
compresi nel detto Indulto, o altrimenti di padronato: onde li benefizi di libera col-
lazione, e li due Vescovadi di Casale ed Acqui, saranno in avvenire esenti tutti dalli
Vacanti, e li provvisti di detti benefizi, e li due Vescovi predetti, come pure li Vescovi,
Abati, e li provvisti di qualsisia altro benefizio non soggiaceranno più alli Spogli,
nemmeno per gli inesatti, e cosi generalmente tutti gli Ecclesiastici benefiziati e bene-
fizi di qualsivoglia natura, qualità, e riserva sieno, o possano essere negli Stati di
Sua Maestà soggetti prima agli Spogli e Vacanti, niuno eccettuato.
V.
In sequela di questa convenzione potrà ogni benefiziato disporre liberamente,
e secondo che la propria coscienza gli detterà de' suoi avanzi anche degl'inesatti, a
riserva solamente degli emolumenti pecuniarii di sepoltura, li quali essendo rimasti
inesatti si presumeranno caritatevolmente rimessi come dovuti da persone povere,
e s'intenderanno conseguentemente come cessate senz'altro, ed abolite tutte le con-
venzioni, le quali erano state fatte fra la detta Reverenda Camera, e li Capitoli, e
le Diocesi per composizione di Spogli, e così liberati sì essi, che ogni benefiziato
dall'obbligazione, e pagamento delle somme promesse dal giorno di questa conven-
zione in poi.
VI.
I Vacanti di tutti li benefizi di libera collazione di qualsivoglia natura come
sopra, eccettuatine li parrocchiali, o altrimenti aventi cura d'anime, che si riserve-
ranno tutti per li successori, cederanno, dedotti li pesi massimamente di riparazioni
necessarie, per due delle quattro parti a favore delli successori, per un'altra quarta
parte a favore degli Ospedali di Carità dei luoghi, e territori!, ne' quali sono o
saranno fondati, e per l'altra quarta parte a favore dell'Ospizio di Pinerolo, aperto
per li convertiti di quelle valli, e ciò per tutto il tempo che durerà la vacanza.
Quelli delli due Vescovadi di Casale ed Acqui, si conserveranno intieramente a favore
dei Vescovi successori per mezzo dell'Economo generale, acciocché sì li detti Vescovi,
che li Parrochi, ed altri benefiziati aventi cura d'anime abbiano qualche scorta, e
cosi questo mezzo di sostentarsi nel primo anno, avuto riguardo alle spese cui sog-
giacciono assai più, che li provvisti d' ' altri benefizi.
VII.
I Vacanti di detti benefizi minori sì parrocchiali, che altri di libera collazione,
o di padronato saranno in amministrazione de' Vescovi, ed in mancanza d'essi dei
Vicarii Generali Capitolari per mezzo degli Economi che deputeranno, e così anche
degli Abati nullius aventi territorio separato e giurisdizione quasi Vescovile per
quei benefizi, che sono nei distretti delle loro Abazie, e dei Vicarii Generali dei
1 AA. Ann. IXVIII 664: «degli -..
H_> Cotta trdatt > fra Benedetto XIV e Carlo Emanuele HI Re di Sardegna a. 1750
Vescovi stranieri per quelli altri, li quali sono nella parte della loro Diocesi esistente
negli Stati di Sua Maestà.
E questi Economi rispettivamente dovranno d'anno in anno rendere alli Vescovi
o Vicarii Capitolari, agli Abati suddetti o Vicarii Generali dei Vescovi stranieri, ed
anche prima, se la vacanza durerà meno, il conto dei frutti di detti benefizi con
intervento del successore nel benefizio quando sarà provvisto, e d'un Deputato della
Congregazione generalissima della Carità, e d'un altro dell'Ospizio di Pinerolo,
acciocché ad ognuno si faccia rimettere fedelmente quello, che come sopra gli appar-
terrà, lasciandogli bensì intieramente, e tutti alli successori nelle parrocchie, e nei
benefizi di padronato.
Così pure rispetto alla benefiziale, recedendo la Santità Sua da ciò, che per la
medesima materia fu pattuito, ed espresso nell'Articolo quinto del suddetto Concor-
dato, si è convenuto, e stabilito ora ' perciò tra la - Sua Santità e la Maestà Sua nella
forma seguente.
Primo. Rinuncia Sua Santità per Se, e gli altri Pontefici suoi successori alla
facoltà, che nei modi, e condizioni espressi nel suddetto Articolo quinto erasi riser-
vata d'imporre pensioni a favate de' forestieri, e non sudditi di Sua Maestà sopra
li benefizi di libera collazione in tutti li paesi compresi nell'Indulto di Benedetto XIII,
dichiarando pertanto ora espressamente Sua Santità, che in avvenire le pensioni
sopra tali benefizi dei paesi compresi nel suddetto Indulto, eccettuate sempre le Par-
rocchie, per le quali, come per li padronati delle famiglie, resterà fermo il disposto
nel menzionato Articolo 5 del predetto Concordato, non si potranno dalla Santa
Sede, e per essa dalla Datteria imporre giammai, che a comodo dei sudditi di Sua
Maestà, o di altre persone grate ed accette alla Maestà Sua.
Secondo. In correspettività di tale rinuncia, la Maestà Sua accorda a libera dispo-
sizione della Santità Sua una perpetua pensione fissa, e stabile di scudi tre mila
moneta Romana sopra due Abazie di Regia nomina da darsi e distribuirsi sempre
ad una o3 più persone anche non suddite della Maestà Sua, di modo che ogni volta
che ne vacherà per morte del pensionario, o pensionarii tutta o parte di detta pen-
sione di scudi tre mila annui, questa, o queste non ricadino a comodo de' Titolari
delle infrascritte Abazie, ma immantinente possa la Santa Sede provvederne altra,
o altre persone forestieri.
Terzo. Si assegnano da Sua Maestà le due Abazie di Stafìarda, e di Casanuova
di Regia nomina, sopra le quali, subito firmato, e sottoscritto il Concordato sia
permesso alla Santità Sua di riservare, ed imporre una o più pensioni come sopra
sino alla somma di scudi tre mila, cioè di scudi 1500 moneta Romana per cia-
scheduna, con dichiarazione, che per quella di Staffarda possa però trasferirsene
il fondo sull'Abazia di Lucedio nel caso della vacanza di questa, se così piacerà a
Sua Maestà.
E per osservanza di tutte le predette cose, saranno questi fogli sottoscritti dal-
l'Eminentissimo e Reverendissimo Signor Cardinale Valenti Segretaro di Stato a
Traités: «Concordato si è convenuto, e stabilito, ora
l.l in::. r-XVTII 664 om.
AA. Arni IX Vili 664: -e».
a. 1751 Concordato per il Patriarcato di Aquilcia 413
nome di Sua Santità, e dal Signor Conte di ' Rivera Ministro Plenipotenziario di Sua
Maestà il Re di Sardegna, ed avranno la loro esecuzione, ratificati che saranno dalla
Santità Sua, e da Sua Maestà.
Roma2 questo dì 24 giugno 1750.
S. Cardinale Valenti.
Gio. Battista Balbis Simeone Conte di Rivera.
Da Traités piiblics de la Royale Maison de Savoie III, 86-91 in. CXLI), collazionato
l'esemplare a firmo autografe e sigilli del Card. Valenti, e del Conte di Rivera in AA. Arni.
l-X Vili 664 (già Arni. II, e. l'Ili, ti. 33 A) nell'Archivio segreto Vaticano.
LI.
CONCORDATO PER IL PATRIARCATO DI AQUILEIA FRA MARIA
TERESA E IL DOGE DI VENEZIA APPROVATO DA PAPA BENE=
DETTO XIV.
6 luglio 1751.
Benedictus Episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam.
Injuncta Nobis a Supremo Pastorum Principe, cujus vices in terris piane imme-
rentes gerimus, Ecclesiarum omnium sollicitudo, Nos usque a primis Pontificatus
nostri annis adduxit, ut gravissimum Aquilejensis Patriarchatus negotium a Prae-
decessoribus nostris Romanis Pontihcibus jampridem susceptum, et a pluribus eorum
diu multumque agitatum prosequeremur; nil aliud Nobis in nostrae tractationis initio,
progressu, fineque proponentes, quam id, quod iisdem quoque Praedecessoribus nostris
propositum semper fuisse non dubitamus; ut scilicet Aquilejensis Ecclesiae status
ita disponeretur, prout optimo regimini animarum eidem subjectarum, et libero
spiritualis gubernii exercitio magis congruere, et opportunum fore dignosceretur.
§ 1. Hunc unice scopum prae oculis habentes, superioribus annis certam quamdam
Ecclesiastici regiminis formam in ulteriori Aquilejensis Dioccesis parte interea obser-
vandam statuimus; sperantes gradum hinc factum iri, ad firmum, stabilemque rerum
ordinem, per quem vigentes perturbationes perpetuo tollerentur, ibidem feliciter
constituendum; quemadmodum colligere licet ex nostris Litteris Apostolicis inci-
pientibus: Omnium Ecclesiarum, quas die XXIX. Novembris anni MDCCXLIX., et
et ex iis, quarum initium est: Postquam per alias, quasque die XXVII. Junii
anni MDCCL. in forma Brevis edidimus; quibus nimirum, temporaneum urgentibus
necessitatibus remedium aptantes, decrevimus, illud tamdiu duraturum fore, donec
aliqna ratio communi Pentium consensi/, nostraque, aiit Successorum nostrorum
approbatione , iuiri valerci, per quam animarum Fidelium necessitatibus ronsule-
retur.
1 Iraités om.
« .4.4. .4»»;. / Xl'lJI 664 om.
414 Concordalo per il Patriarcato di Aquileia a. 1751
§ 2. Verum scientes, omne datum optimum, et omne donum perfectum ab Onni-
potente Deo petendum, et expectandum esse, nunquam omisimus in toto gravissimae
causae decursu, Divinam Majestatem, interpositis etiam aliorum orationibus, enixe
exorare, ut inter perturbationum procellas, et multiplieium diffieultatum scopulos,
trepidantem consilii nostri Navim in portum Nobis optatum, ad afferenda nimirum
animabus Christi Sanguine redemptis necessaria salutis aeternae subsidia, afflante
Spiritus sui aura, deducere dignaretur.
§ 3. Invocantes Nos exaudivit misericors Dominus, dumque maximarum tribula-
tionum, et amaritudinum fluctibus jactaremur, misit ex alto adjutorium suum,
factaque tranquillitate, Nos uberi consolationum suarum dulcedine recreavit. Ipse
etenim, in cujus manu sunt Regum corda, uno eodemque tempore Charissimae in
Christo Filiae Nostrae Mariae Theresiae Hungariae et Bohemiae Reginae Illustris
in Romanorum Imperatricem Electae animum inclinavit, ut de proponendo stabili
remedio prò Aquilejensibus rebus perpetuo componendis cogitaret; simulque effecit,
ut Dilecti Filii Nobiles Viri Dux et Respublica Venetiarum concordi studio id ipsum
optarent. Cujus rei indubium testimonium Nobis praebuerunt Epistolae ad Nos
conscriptae tum a praedicta Maria Theresia Regina in Imperatricem Electa sub
die XVII. Martii currentis anni MDCCLL, quas Nobis exhibuit Dilectus Filius noster
Marius hujus S. R. E. Presbyter Cardinalis Millinus nuncupatus, tum a praefato Vene-
tiarum Duce sub die XXXI., ejusdem mensis, et anni, quas dilectus quoque Filius
noster Carolus ejusdem S. R. E. Presbyter Cardinalis Rezzonicus etiam nuncupatus
Nobis exhibuit.
§ 4. Qui sane Marius, et Carolus Cardinales die VI. Aprilis ad audientiam
nostrani una simul se conferentes, memoratis respective Litteris Nobis redditis, non
solum flagrantia utriusque Partis desideria, ut hujusmodi perpetuo ac stabili remedio
Aquilejensis Patriarcliatus negocium terminaretur, unanimi Nobis voce reprae-
sentarunt ; sed etiam singillatim ea Nobis exposuerunt, de quibus Partes ipsae olim
dissentientes, nostris invitationibus, et hortationibus obsecundantes, diligentibus tra-
ctatibus et colloquiis habitis, convenerunt; cujus Conventionis exempla in scriptis
redacta Nobis relinquentes, earumdem Partium nomine Nobis humiliter supplicarunt,
ut illi, prò rerum conventarum subsistentia et observantia, approbationis nostrae
robur adjicere, nec non prò earumdem rerum executione, Apostolicae auctoritatis
nostrae plenitudinem interponere dignaremur. Articuli autem conventionis inter
praedictas Partes initae, qui earumdem mandato subscripti, et respective ab ipsis
approbati, et ratificati fuerunt, sunt tenoris sequentis, videlicet:
§ 5. « Cum Sacra Caesarea Regiaque Hungariae Bohemiaeque Majestas Serenis-
« simam Venetam Rempublicam sincero et singulari prorsus affeetu prosequatur, ac
« proinde de illibata cum eadem servanda amicitia, bona vicinitate, ac unione, quam
« maxime sit studiosa, ncque minus praefata Serenissima Respublica hanc ipsam
« amicitiam, bonam vicinitatem, ac unionem pari studio excolere satagat; hinc est,
« quod tam ex una, quam ex altera parte enixo studio eo fuerit allaboratum, ut
« quae per aliquot saecula hucusque substiterat, circa Aquilejensem Patriarchatum
« controversia, amica ac utrinque aeque decora via penitus ac radicitus terminetur.
« Quem in finem, ad opus tam salutare tractandum ac peragendum, Sacra Cae-
« sarea Regiaque Hungariae et Bohemiae Majestas Virimi Illustrissimum ac Excel-
a. 1751 Concordato /><■/• il Patriarcato di Aquìleia il")
« lentissimum Dominum Corficium Sacri Romani Imperii Comitem ab Ulfeld, suum
« Consiliarium Status actualem intimum, nec non Aulae et Status Cancellarium,
« Supremum Supellectili Argenteae Regni Bohemiae Haereditarium Praefectum, Do-
« minum Dynastiarum Hostascov, Prodliz, Ottaslavvìtz, et Zultsch etc. Aurei Vel-
« leris Equitem ;
« Serenissima vero Veneta Respublica suum in Aula Caesarea commorantem
« Oratorem Ordinarium Illustrissimum et Excellentissimum Nobilem Dominum
\ndream Tronum Equitem etc. piena facultate muniverunt; qui, collatis prius inter
« se colloquiis, de sequentibus conditionibus convenerunt.
« Art. I. Sacra Caesarea Regiaque Majestas tum Sanctitati Suae, tum Sercnis-
« simae Venetae Reipublicae, optionem relinquit, num loco abolendi prorsus Aqui-
« lejensis Patriarchatus, duo Episcopatus, aut Archìepiscopatus, unus ex parte Imperii,
« et alter ex parte Ditionum praefatae Reipublicae Subditarum, institui velint; quorum
« primus Goritiensis, alter Utinensis in posterum nuncupabitur ; ea tamen sub.con-
« ditione, ut inter eamdem, et Serenissimam Venetam Rempublicam, quoad hanc
« novum institutionem et crectionem, perfecta aequalitas observetur, et uterque seu
« Episcopus, seu Archiepiscopus, iisdem prorsus gaudeat lacultatibus.
« Art. II. Ne dubium ullum superesse queat, qui sub omnimoda Aquilejensis
« Patriarchatus abohtione, juxta mentem contrahentium Partium, praevio Sanctitaiis
« Suae in id ipsum consensi!, intelligatur ; disertim inter easdem conventum est,
« sub hac ipsa denominatione non saltem ipsius Patriarchatus abolitionem, sed et
« abolitionem inde dependentium, Tituli, Dignitatum, Canonicatuum, et Beneficiorum
« intelligi debere ita quidem, ut nullus in posterum seu Canonicus, seu annexa qua-
« dam Aquilejensi, qua Patriarchali, Ecclesiae dignitate praeditus, se talem nuncu-
« pare audeat, sed qui ex parte Imperii sunt, Goritienses, et qui ex parte Venetae
« Reipublicae sunt, Utinenses in posterum nuncupentur.
« Art. III. Sacra Caesarea Regiaque Majestas consentit, ut Eminentissimus Domi-
« nus Cardinalis Delfìnus, quamdiu vixerit, Nomen, Titulum, et Honores Patriarchae
« retineat ; eo tamen pacto, ut ex consensu hocce suo, Augustae Domus suae, aut
« Sacri Romani Imperii juribus, prout illa ante praesentis concordiae Articulos coiti-
« parata fuerunt, nullum vel minimum praejudicium illatum, nec quicquam in ditio-
« nibus suis praefato Eminentissimo Domino Cardinali concessum censeri queat.
« Art. IV. Mortuo autem eodem, Nomen quoque ' et Titulus Patriarchae iis in
« Terris, quae Aquilejensi quondam Ecclesiae suberant, cessare omnino debebit.
« Art. V. Sacra Caesarea Regiaque Majestas prò se suisque Haeredibus et Succes-
« soribus, et Serenissima Veneta Respublica sese quam validissime aequali tam ex
« una quam ex altera parte ratione obstringunt, quod nullis unquam futuris tempo-
« ribus, ultra supra memoratas concordiae Leges, multo minus contra easdem, in
« iis, quae Aquilejensem quondam Patriarchatum quocumque demum modo, seu
« directe, seu indirecte concernunt, quicquam a Sancta Sede Pontificia expetere,
« aut si oblatum mei it, accipere, sed unice presentis concordiae Legibus stare velint.
« Art. VI. Sacra Caesarea Regiaque Majestas pio se, suisque Haeredibus, et Sue
« cessoribus, quo fieri potest meliore et lirmiore modo, quae jam in antecessum suo
1 Re%. abbrev. de Curia om,
416 Concordato per il Patriarcato di Aquileia a. 1751
« nomine toties declarata fuerunt, denuo confirmat: nempe quod nunquam ipsi in
« mentem venerit, sub colore, praetextu, aut ex causa eorum, quae circa Aquile-
jensem Patriarchatum ventilata hucusque fuerunt, vel unicam ternie palmam de
« territorio, quod Serenissimae Venetae Reipublicae subest, sibi aut in praesens, aut
« in posterum arrogare; renuntiando disertim iis, quae inde desumi possent, titulis
« aut praetensionibus quibuscumque.
« Art. VII. Pro tollenda omni dissidiorum ansa, redditus, qui ad Aquilejensem
« Ecclesiam hactenus spectarunt, ita separentur, ut qui ex terris Austriacis prove-
« niunt, constituendo ibidem novo Episcopo, aut Archiepiscopo, eique subiectis Cano-
« nicis; illi vero, qui ex Veneto territorio promanant, Utinensi Episcopo, aut Archie-
« piscopo, et ibidem degentibus Canonicis ex asse cedant. Et si quae adhuc supersunt
« alia rerum capita ad Aquilejensem Patriarchatum sese referentia, de iis ex aequo
« et bono inter Sacram Caesaream Regiamque Majestatem, et Seienissimam Venetam
« Rempublicam, ad instar eorum, quae quoad limites observata hucusque fuerunt,
« quo citius, eo melius amica pariter via terminentur.
« Art. Vili. Siquae hinc inde, durante controversia, speciatim ex Aquilejensi
« Ecclesia ablata fuerint, bona fide quantocyus restituantur, et super iis ad sensum
« praecedentis Articuli ex aequo et bono omnia terminentur.
« Art. IX. Ad normam praesentis conventionis, tam ex parte Sacrae Caesareae
« Majestatis, quam ex parte Serenissimae Venetae Reipublicae, apud Sanctitatem
« Suam usitato et decente modo instabitur, ut quemadmodum Eadem pronam se jam
« in antecessum, et propensam declaravit, erectioni duorum Episcopatuum, seu Archie-
« piscopatuum iisdem utrinque facultatibus munitorum benigne annuere;ita Sanctitas
« Sua ultimum tam salutari scopo, communi ac concorde studio utrinque promo-
« vendo, complementum quantocyus dare velit ».
§6. Sane, si ex communi plausu, quo hujus conventionis inter praefatos Supremos
Dominantes feliciter initae, necnon singulorum Capitum in ipsa Conventione conten-
torum notitia, tam citra, quam ultra Montes, a Viris cordatis, et publicae tranquil-
litatis, rectique rerum Ordinis amatoribus excepta fuit, de illa et illis judicandum
simpliciter Nobis fuisse putavissemus; nil ultra laboris aut diligentiae Nobis, aut illis,
quorum consiliis utimur, in eorumdem examine adhibendum fuisset.
§ 7. Sed quoniam nihil omittendum Nobis esse judicavimus, quod ad approbationem
nostram consideratius, atque consultius interponendam conducere valeret ; quum ad
memoriam revocaverimus tam ea, quae in Ecclesiasticis Annalibus habentur circa
Patriarchatus Aquilejensis exordia, gravissimasque perturbationes, quibus Ecclesia
Dei propterea vexata fuit; quam quae in historiis secularibus relata sunt, de multi-
plicibus dissensionibus, cruentisque bellis, quae inter Christianos Principes, ejusdem
Patriarchatus occasione, frequenter arserunt; cujusmodi periculis verendum erat, ne
eorumdem Christianorum Principum pax et concordia, donec Patriarchatus ipse sub-
sisteret, perpetuo exposita remaneret; ipsius quoque Civitatis Aquilejensis praesen-
tem statum prae oculis habentes, et miseram conditionem, ad quam a tanto jam
tempore redacta esse dignoscitur, ut in multorum Patriarcharum serie nullus inve-
niatur, qui in ipsa resederit ; nec ullum in posterum in ea mansurum fore credendum
esset. Considerantes praeterea, quibus cautelis plurium saeculorum spatio ab Apo-
stolica Sede procedi opus fuerit in ejusdem Patriarchatus collatione et provisione,
a. 1 7 ."» 1 Concordato per il Patriarcato di Aquileia 417
ad evitandas offensiones, ac dissensionum, bellorumque tumultus, qui intor Supremos
Principes ea occasione accendi potuissent: Quodque jamdudum Pastoralem sollici-
tudincm nostrani magis angebat, perpensis spiritualibus necessitatibus tot millium
animarum, amplissimam partem Aquilejensis Dioecesis ultramodum extensae inco-
lentium, et a Veneto Dominio dissitarum, quarum regimen jamdudum, ob inextri-
cabiles rerum secularium difficultates, haud feliciter procedebat: Qua de re quum
plures recursus a Patriarchis prò tempore ad hanc Apostolicam Sedem facti fuerint,
dum statum Ecclesiae suae eidem Apostolicae Sedi statutis temporibus de more
referrent; cumque piorum atque prudentium Virorum, gravissimas dictarum ani-
marum calamitates deplorantium, relationes et querelae, tum ad Praedecessores
nostros Romanos Pontifices, tum ad Nos ipsos saepe pervenerint; animo occurrebat,
quam frustra iidem Praedecessores nostri Pontitìciae sollicitudinis officia ad hujus-
modi calamitates sublcvandas pluries interposuerint; quot etiam ad hunc diem inu-
tiliter excogitata fuerint remedia, quae vel optatam executionem, vel speratum
Bructum nequaquam obtinere, vel plenam recti ordinis reintegrationem producere
non potuerunt, vel denique temporaneam dumtaxat attulerunt utilitatem, quum sci-
bcet ideo excogitata fuerint et adhibita, ut viam sternerent ad firmum tandem et
stabile remedium memoratis deordinationibus perpetuo tollendis inveniendum.
§8. His omnibus matura consideratione pensatis, iisdemque conventionisCapitibus
attente perpensis, implorato saepius Divini Luminis adjutorio, ac requisitis, audi-
tisque super his nonnullorum Venerabilium Fratrum nostrorum S. R. E. Cardina-
lium sententiis, de eorum Consilio et assensu, postulationibus hujusmodi prò parte
dictae Charissimae in Christo Filiae nostrae Mariae Theresiae Hungariae et Bohe-
miae Reginae Illustris, in Romanorum Imperatricem Electae, necnon Dilectorum
Filiorum Nobilium Virorum Ducis et Reipublicae Venetiarum, Nobis, ut praefertur,
exhibitis, in omnibus et per omnia pienissime annuentes; non modo praeinsèrta
omnia et singula Conventionis capita, utpote ad publicum bonum, et felix animarum
regimen tendentia, praesentium Litterarum tenore laudamus et approbamus; verum
etiam per easdem praesentes ad ea exequenda et statuenda, quae pertinent ad omni-
modam, atque perpetuarti suppressionem Patriarchatus Aquilejensis, necnon ad ere-
ctionem duorum Archiepiscopatuum aequalibus omnino juribus, praeeminentiis, ac
praerogativis praeditorum, relieto, ut infra, Dilecto Filio nostro Danieli S. R. E.
Presbytero Cardinali Delfino nuncupato, dum vixerit, Patriarchae Titulo, procedere
volentes; aliorum vero Capitum inter praefatas partes, ut supra dictum est, conven-
torum, ac respective a Nobis approbatorum executionem, per alias nostras Aposto-
licas Litteras implendam, statuendamque reservantes;
§9. De Apostolicae potestatis nostrae plenitudine, qua Nobis datum est, justis con-
currentibus causis, Ecclesias Patriarchales, Archiepiscopales, et Episcopales erigere,
transferre, supprimere, et extinguere, earumque Dioeceses dividere ac separare,
prout in Domino expedire noverimus ; Motu proprio, et certa scientia, ac ' praesen-
tium Litterarum tenore, in dieta Aquilejensi Civitate et Ecclesia, Patriarchalem
Cathedram, Dignitatem et Sedem, Titulum, ac denominationem, atque omne Patriar-
chale, Metropoliticum, et Dioecesanum jus eidem Ecclesiae ac Sedi hactenus adne-
1 Jfeg. Abbr. de Curia: < Motu proprio ac certa scientia, et ».
418 Concordato per il Patriarcato di Aquileia a. 1751
xum, necnon ipsius Ecclesiae Capitulum, Dignitates, Canonicatus, atque Praebendas;
itaut deinceps Patriarchalis, Archiepiscopalis, aut Cathedralis Ecclesia Aquilejen-
sis, illiusque Capitulum minime existat, nec ullus Aquilejensis Patriarci™, Arehie-
piscopus, aut Episcopus, vel illius Ecclesiae Dignìtas, aut Canonicus denominari
possit, penitus, omnino, ac perpetuo supprimimus et extinguimus.
§ 10. Ut autem animabus Christifidelium in locis hactenus Aquilejensis Patriar-
chatus per Nos, ut praefertur, suppressi et extincti spirituali jurisdictioni subjectis,
quaeque in temporalibus tam Venetae Reipublicae, quam Austriacae Familiae
supremo parent dominio, degentium, Ecclesiastici regiminis subsidia non desint;
simili motu, scientia, et potestatis plenitudine, per easdem praesentes, ex nunc in
Civitate Utinensi unam Archiepiscopalem Cathedram et Sedem, Archiepiscopatum
Utinensem nuncupandam, cum omnibus et singulis juribus, etiam Metropolitico,
caeterisque praeeminentiis et praerogativis, aliis Archiepiscopalibus Ecclesiis de
jure, usu, ac consuetudine competentibus, perpetuo erigimus et constituimus; cui
quidem Archiepiscopatui, prò peculiari ejus Dioecesi, totum illum Regionis tractum,
qui temporali Reipublicae Venetae dominio subiectus est, et hactenus a prò tempore
existente Patriarcha Ecclesiae Patriarchalis Aquilejensis per Nos, ut praefertur,
suppressae et extinctae, Dioecesano jure obtinebatur, et pacifice regebatur, tribui-
mus et assignamus; necnon in Suffraganeos eos omnes, et singulos Episcopos,
quorum Cathedrales Ecclesiae in praefatae Reipublicae Venetae Dominio consi-
stunt, quique ad hunc diem eidem Patriarchatui Aquilejensi per Nos, ut praefertur,
suppresso et extincto subjecti fuerunt, subjicimus atque supponimus; prout latius,
atque distinctius per alias Nostras Apostolicas Litteras super erectione huiusmodi
Utinensis Ecclesiae Archiepiscopalis, aequalibus, ut praefertur, juribus et praeroga-
tivis cum infrascripta Goritiensi Archiepiscopali pariter Ecclesia insigniendae pecu-
liariter expediendas, statuetur, et explicabitur.
§ 11. Simili quoque modo ex nunc in Civitate Goritiensi alteram Archiepiscopalem
Cathedram et Sedem, Archiepiscopatum Goritiensem nuncupandam, cum omnibus
et singulis praedictis juribus, etiam Metropolitico, caeterisque praeeminentiis et prae-
rogativis, aliis Archiepiscopalibus Ecclesiis de jure, usu, ac consuetudine competen-
tibus, earumdem praesentium tenore, dictisque motu, scientia, et potestatis plenitu-
dine, perpetuo pariter erigimus et constituimus; cui etiam Archiepiscopatui, prò
ejus peculiari Dioecesi, alteram Patriarchalis hactenus Ecclesiae Aquilejensis, per
Nos, ut praefertur, suppressae et extinctae, Dioecesis partem, quae Austriacorum
Principum dominio subest, quaeque novissimis temporibus ad Vicarium Apostolicum
Episcopali charactere praeditum, a Nobis ad tempus, et ad nostrum, ac Sedis Apo-
stolicae beneplacitum inibi constitutum, in spiritualibus gubernata fuit, tribuimus et
assignamus: ita ut, statim ac novae Archiepiscopali Goritiensi Ecclesiae hujusmodi,
Apostolica auctoritate, futurus illius Archiepiscopus praeficietur, praedicti Aposto-
lici Vicarii gubernium, necnon omnes et singulae providentiae et ordinationes, sive
a Praedecessoribus nostris Romanis Pontificibus, sive a Nobis ipsis, prò animanim
regimine in dieta Aquilejensis ' quondam Dioecesis parte Austriacae Ditioni subjecta,
captae, editae, atque statutae, exinde in posterum prò sublatis, irritis, abrogatisque
1 Min. XIV Bull.: . Aquilejensi».
a. 1751 Concordato per il Patriarcato di Aquileia 419
eo ipso habeantur ; eidemque Goritiensi Archiepiscopatui in Suffraganeos, eos
omnes et singulos Episcopos, quorum Ecclesiae Cathedrales in temporali Austriaca
Ditione eonsistunt, quique1 ad hunc diem Patriarchali Ecclesiae Aquilejensi per Nos,
ut praefertur, suppressae et extinctae, simili jure subjectae luerunt, supponimus,
atque subjicimus; prout etiam in aliis nostris Litteris Apostolicis super erectione
hujusmodi Goritiensis Ecclesiae Archiepiscopalis, aequalibus pariter juribus et prae-
rogativis cum supradicta Utinensi Archiepiscopali Ecclesia insigniendae, peculiariter
expediendis, plenius atque distinctius statuemus, et explicabimus.
§ 12. Et quoniam illustria Religionis, ac Pietatis argumenta, quae in tractatione
hujus gravissimi negocii, ex quo Ecclesia Dei tot perturbationes, et anxietates aliquot
jam Saeculorum decursu sustinuit, necnon in superius relata conventione inter prae-
dictas Partes provide inita, et a Nobis per praesentes approbata, ex parte tam dictae
Mariae Theresiae Reginae in Imperatricem Electae, quam praedictorum Ducis et
Reipublicae Venetiarum edita fuerunt, maximum utilitatis fructum eidem Ecclesiae
Dei in praesenti attulerunt, atque etiam in posterum allatura fore prospicimus:
idcirco Nos, motu, scientia, et potestate paribus, ipsarum tenore praesentium, prae-
dictae Mariae Theresiae Reginae in Imperatricem Electae, ejusque successoribus in
perpetuimi, ad praefatum Goritiensem Archiepiscopatum per Nos, ut praefertur
erectum, tam prò prima hac vice, quam quoties perpetuis futuris temporibus ipsum
vacare contigerit, jus nominandi Nobis, et Romano Pontifici pio tempore exislenti
Personam idoneam, per Nos, et successores nostros ad eumdem Archiepiscopatum
Goritiensem prò tempore promovendam, eique praeficiendam ; necnon praedictis Duci
et Reipublicae Venetiarum, ad alium Utinensem Archiepiscopatum, etiam per Nos,
ut praefertur, erectum, quoties per liberam praefati Danielis Cardinalis dimissionem,
sive per ejus decessum, ac etiam deinceps alio quovis modo, perpetuis futuris tem-
poribus vacare contigerit, simile jus nominandi Nobis, et Romano Pontifici prò tem-
pore existenti Personam idoneam, etiam per Nos, et Romanos Pontifices successores
nostros prò tempore ad eumdem Archiepiscopatum Utinensem promovendam, eique
praeficiendam, etiam perpetuo respective concedimus, et impertimur ; prout per alias
quoque Litteras in forma Brevis super utriusque juris nominandi hujusmodi conces-
sione peculiariter respective expediendas id ipsum statuemus, ac indulgebimus.
§ 13. Praefato autem Dilecto Filio nostro Danieli Presbytero Cardinali Delfino
nuncupato, ob personalium ipsius meritorum magnitudinem, ut, non obstante Patriar
chatus Aquileiensis suppressione et extinctione, per Nos, ut praefertur, factis, ipse
nihilominus, quoad vixerit, absolutum et simplicem Patriarchae Titulum et denomi-
nationem retinere et gerere possit et valeat; ita tamen ut ejusdem in dicto Archie-
piscopatu Utinensi Successores, non alio, quam Utinensium Archiepiscoporum Titulo
denominari possint aut debeant, earumdem praesentium tenore concedimus et indul-
gemus.
§ 14. Aquilejensis porro Civitas magnitudine quondam et populi frequentia insignis,
quantum ab antiquo splendore prolapsa, quamque ad deteriorem conditionem redacta
sit, omnibus notum est atque compertum. Illius autem Incolarum Cura Parochialis
inter duas Ecclesias divisa est, ab eisque dependet ; quarum una est ipsa, quae hac-
1 Sic-! anche R>'% Abbr. de Curia, ma, per radium- ilei seguente subjectae , dovrà essere • quaeqm
tìD Concordato per il Patriarcato di Aquìleia a. 1751
tenus Patriarchalis etiam extitit, Ecclesia, in honorem Beatae Mariae Virginis in
Caelum Assumptae, seu forsan Nativitatis ejusdem Beatae Mariae Virginis, Omni-
potenti Deo dicata, cujus quidem Animarum Parochianorum cura per ipsius Eccle-
siae Sacristam prò tempore existentem exerceri consuevit; altera vero est Parochia-
lis Ecclesia S. Joannis in Foro, seu in ' Platea nuncupata, cujus Rector, seu Pres-
byter Curatus, a Communitate, et Hominibus dictae Civitatis, ut accepimus, eligi,
nominali, ac Ordinario Loci praesentari solitus, erga Parochianos Ecclesiae hujus-
modi jura Parochialia exercet. Quum itaque Civitas Aquilejensis sub temporali
Austriacorum Principimi ditione constituta sit; ideoque illius spirituale regimen,
juxta praemissa, ad futurum Goritiensem Archiepiscopum pertinere, idemque futurus
Archiepiscopus, Ordinario, et Dioecesano jure, suam plenam jurisdictionem in eadem
Civitate exercere debeat; Ne quid unquam libero hujusmodi jurisdictionis exercitio
officere valeat, Nos in primodicta Ecclesia, cujus Patriarchalem qualitatem, necnon
Cathedralitatis, aliaque praedicta jura jam suppressimus et extinximus, omnem etiam
Parochialitatem, illiusque Curam Parochialem, harum quoque serie supprimimus et
extinguimus; ac illius sic suppressae et extinctae animarum Parochianorum curam,
ad dictam Parochialem Ecclesiam S. Joannis in Foro, seu in Platea nuncupatam
transferimus, illique subjicimus, et cum omnibus et singulis Parochialibus juribus
respective applicamus, appropriamus, et cum ea incorporamus: Ita ut illius Rector,
seu Parochus, omnium animarum Christifìdelium tam suae hactenus Parochiae, quam
etiam alteri in praefata Patriarchali olim Ecclesia ad hunc diem existenti subjectorum,
curam et regimen gerat, idemque, una cum omnibus suis Parochianis, hoc est, cum
universo Aquilejensis Civitatis populo, praedicti futuri Goritiensis Archiepiscopi Ordi-
nario juri subjectus existat.
§ 15. Cum vero Apostolica haec Sancta Sedes insignioribus quibusdam Basilicis,
libertatis, et exemptionis, ac immediatae eidem Apostolicae Sedi subjectionis privi-
legia impertiri consueverit : Nos dictam Aquilejensem quondam Patriarchalem Eccle-
siam Pontificiae liberalitatis muneribus decorare volentes, dieta potestatis plenitudine,
eamdem a futuri, et prò tempore existentis Archiepiscopi Goritiensis, et cujuscumque
alterius Archiepiscopi, seu Episcopi jurisdictione, in omnibus, et per omnia per eas-
dem praesentes eximimus et liberamus, ac perpetuis futuris temporibus exemptam,
immunem et liberam, Nobisque et Successoribus Nostris Romanis Pontificibus, et
huic Apostolicae Sedi immediate subjectam esse et fore decernimus. Ne autem ob
nimiam praedictae Civitatis Aquilejensis a Romana Urbe, et Curia distantiam, ipsa
Basilica praedicta necessariae assistentiae praesidio careat; Apostolico Delegato in
dieta Civitate constituto, cui ab aliquot retro saeculis Monialium Monasterii Aquile-
jensis gubernium, Apostolica auctoritate, et independenter ab Ordinarii jurisdictione
commissum dignoscitur, ejusque futuris Successoribus, quos quidem in posterum
semper ex personis eorumdem Austriacorum Principum subditis eligendos fore sta-
tuimus, nostras, et Apostolicae Sedis vices committimus ac demandamus, ut ipse
nunc existens Delegatus, ejusque Successores hujusmodi, tanquam Apostolici ad hoc
etiam Delegati, nostroque, et ejusdem Apostolicae Sedis nomine, et auctoritate, cum
debita a Nobis, et Successoribus Nostris dependentia, dictam Aquilejensem Basilicam
1 A"ri<. Abbi. ,lr Curia .,m.
a. 1751 Concordato per il Patriarcato di Aquileia 421
olim Patriarchalem, ab Archiepiscopi Goritiensis, et alterius cujuscumque Archiepi-
scopi, sive Episcopi jurisdictione exemptam, Nobisque, et Apostolicae Sedi, ut prae-
fertur, immediate subjectam, studeant salubriter regere, feliciter gubernare, et pro-
vide conservare.
§ 16. Praesentes autem Litteras, et in eis contenta, et statuta quaecumque, etiam
ex eo, quod quilibet in praemissis, seu in eorum aliquo jus aut interesse habcntes,
vel habere praetendentes etiam quomodolibet in futurum cujusvis ' status, ordinis,
praeeminentiae, et Ecclesiasticae vel Mundanae Dignitatis sint, etiam specifica et indi-
vidua mentione et expressione digni, illis non consenserint: seu, quod aliqui ex ipsis
ad ea minime vocati, vel etiam nullimode, aut non satis auditi fuerint: Aut ex alia
qualibet, etiam laesionis, vel alias juridica et privilegiata causa, colore, praetextu,
et capite, etiam in corpore juris clauso, nullo unquam tempore de subreptionis, vel
obreptionis, aut nullitatis vitio, seu intentionis nostrae, aut interesse habentium con-
sensus, aliove quolibet defectu, quantumvis magno, inexcogitato et substantiali; sive
etiam ex eo, quod - in praemissis, solemnitates, et quaecumque alia forsan servanda
et adimplenda, minime servata et adimpleta, seu causae, propter quas praesentes
emanaverint, non satis adductae, verificatae, ac justificatae fuerint; notari, impu-
gnari, aut in controversiam vocari, seu adversus eas restitutionis in integrum, ape-
ritionis oris, aut aliud quodcumque juris, facti, vel justitiae remedium impetrari
posse: Sed tanquam ex Pontificiae providentiae Officio, et Motu proprio, certa scientia
deque Apostolicae potestatis plenitudine Nostris, factas et emanatas, omnimoda fir-
mitate perpetuo validas et efficaces existere et fore, suosque plenarios et integros
effectus sortiri et obtinere, ac per omnes et singulos, ad quos spectat, et quomodo-
libet spectabit in futurum, inviolabiliter observari; omnibusque etiam et singulis,
quorum favorem concernunt, pienissime suffragari ; et si secus super his a quoquam
quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari, irritum, et prorsus
inane esse et fore, pari auctoritate volumus, atque decernimus.
§ 17. Non obstantibus, de jurequaesito non tollendo, de suppressionibus commit-
tendis ad Partes, vocatis, quorum interest, aliisque nostris, et Cancellariae Apostolicae
Regulis; necnon dictae Ecclesiae olim Patriarchalis, per Nos, ut praefertur, suppressae
et extinctae, erectione et fundatione; Omnibusque et singulis Apostolicis, ac in Syno-
dalibus quoque, Provincialibus, et Universalibus Conciliis editis, vel edendis, specia-
libus, vel generalibus Constitutionibus, et Ordinationibus: Necnon ejusdem Ecclesiae
olim Patriarchalis per Nos, ut praefertur, suppressae et extinctae, etiam confirma-
tione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis et consuetudinibus,
etiam immemorabilibus: Privilegiis quoque, Indultis, Concessionibus, et Donationibus
eidem Ecclesiae, ut praefertur, suppressae et extinctae, aut quibuscumque personis,
quacumque Ecclesiastica, aut Mundana dignitate fulgentibus, quantumvis specifica
et individua mentione dignis, etiam Romanorum Pontificum Praedecessorum nostro-
rum, Imperatorum, Regum, Rerumpublicarum, et aliorum Supremorum Principum
auctoritate, et liberalitate, seu ad alicujus ex supra expressis instantiam, intuitum,
et contemplationem, sub quibuscumque formis, et verborum tenoribus, etiam Motu
Reg. Abbr. de Curia : « cujuscumque
Ben. XIV. Bull. : « quo ».
122
Concordato fra Benedetto ~K.IV e Ferdinando VI di Spagna
a. 1753
simili, et de Apostolicae potestatis plenitudine, seu Consistorialiter, in contrarium
praemissorum concessis, et emanatis, et longissimi, ac immemorabilis temporis usu,
possessi! me, seu quasi, exercitis, atque praescriptis: Quibus omnibus et singulis,
etiamsi de illis, eorumque totis tenoribus, et formis, specialis, specifica, et individua
mentio, seu quaevis alia expressio habenda, aut aliqua alia exquisita forma ad hoc
servanda foret; illorum tenores, ac si de verbo ad verbum, nihil penitus omisso,
et forma in illis tradita observata, inserti forent, praesentibus prò expressis habentes,
ad praemissorum omnium et singulorum effectum, latissime et pienissime, ac spe-
cialiter et expresse, ex certa scientia, motuque, et potestatis plenitudine paribus,
derogamus, et derogatum esse volumus, caeterisque contrariis quibuscumque.
§ 18. Volumus etiam, ut ipsarum praesentium Tramsumptis, etiam impressis, manu
alicujus Notarii publici subscriptis, et Sigillo alicujus Personae in Ecclesiastica Digni-
tate constitutae munitis, eadem prorsus fides ubique adhibeatur, quae ipsis praesen-
tibus adhiberetur, si forent exhibitae, vel ostensae.
§ 19. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae approbationis, sup-
pressionis, extinctionis, duplicis erectionis, constitutionis, concessionis, impertitionis,
exemptionis, liberationis, subjectionis, commissionis, mandati, decreti, derogationis,
et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare
praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri, et Pauli Aposto-
lorum ejus se noverit incursurum.
Datum Romae apud S. Mariam Majoretti Anno Incarnationis Dominicae Mille-
simo septingentesimo quinquagesimo primo, pridie nonas Julii, Pontificatus Nostri
Anno undecime
Da Benedicti XIV Bullarium, IH, Romae 1753, 394-403 (ove seguono le sottoscrizioni
del Papa e dei Cardinali), collazionata la copia col Placet autografo del Pontefice in Reg.
Abbrev. de Curia Ben. XIV, Tom. V, f. 61-76 (n. IX) nell'Archivio segreto Vaticano.
LII.
CONCORDATO FRA BENEDETTO XIV E FERDINANDO VI DI SPAGNA.
Avendo la Santità di N. S. Papa
Benedetto XIV. felicemente Regnante
avuto mai sempre un vivo desiderio di
mantenere ogni più sincera e cordiale
corrispondenza fra la S. Sede, e le Na-
zioni, Principi, e Re Cattolici, non ha
mancato di dare continuamente segni
sii urissimi e ben particolari di questa
sua viva volontà verso l'inclita divota
e pia Nazione Spagnuola, e verso i Mo-
// gennaio 1753.
Num.ro 1." Haviendo la Santidad
de Nuestro Beatisimo Padre Benedicto
Papa 14°, felizmente reinante tenido siem-
pre un vivo deseo de mantener toda
la mas sincera, y cordial corresponden-
cia entre la Santa Sede, y las Naziones,
Principes, y Reyes Catholicos; no ha
dexado de dar continuamente senales
segun'simas, y bien particulares de està
su viva voluntad acia la esclarecida,
a. it:.:;
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando l'I di Spagna
423
narchi delle Spagne per titolo e soda
religione Re Cattolici, e sempre addetti'
alla Sede Apostolica, ed al Vicario di
Gesù Cristo in terra.
Avendo perciò osservato che nel-
l'ultimo Concordato stipolato sotto il
giorno 18. Ottobre 1737, fra la sta. mem.
di Clemente XII., e la gì. mem. del Re
Filippo V. crasi convenuto, che si depu-
tassero dal Papa e dal Re persone, che
amichevolmente riconoscessero le ra-
gioni dell'una e dell'altra parte sopra
l'antica controversia restata indecisa del
preteso Regio Patronato universale, ne'
primi momenti- del suo Pontificato non
trascurò di fare le sue premure con li
due ora defonti Cardinali Belluga, e
Acquaviva, acciò dalla Corte di Spagna
ottenessero la Deputazione delle persone,
colle quali si potesse trattare il punto
indeciso e sucessivamente per facilitarne
la discussione non mancò di unire in
una sua3 scrittura, che consegnò ai pre-
detti due Cardinali, tutto ciò che cre-
dette confacente alle intenzioni e diritti
della S.Sede: ma essendosi in atto pratico
riconosciuto, che questa non era la strada
per arrivare al bramato fine, e che dalle
scritture e risposte tanto era lontano
che si togliessero le dispute, che piut-
tosto si moltiplicavano, eccitandosi con-
troversie che credevansi sopite, in tal
maniera che si sarebbe potuto temere
una infelice rottura incomoda e fatale
all'una e all'altra parte; ed avendo avuti
riscontri sicuri della pia propensione del-
l'animo del Re Ferdinando VI. felice-
mente Regnante ad un giusto ed equo
temperamento sopra le controversie ec-
citate, e che si andavano sempre molti-
devota, y piadosa Nazion Espanola, y
acia los Monarcas de las Espanas, Reyes
Catholicos por titulo, y firme Relijion,
y siempre adictos a la Siila apostòlica,
y al Vicario de Jesuchristo en la tierra.
2." Haviendo, por esto, observado,
que en el ultimo Concordato, estipulado el
dia 18 de Octubre de 1737 entre la Santa
recordacion de Clemente Papa 12°, y la
gloriosa memoria del Rey Phelipe 5°, se
a via convenido, que el Papa, y el Rey
deputasen personas, que reconociesen
amigablemente' las razones de una y
otra parte sobre la antigua controversia
del pretendido regio Patronato univer-
sal, que quedó indecisa; en los primeros
instantes de su pontificado no se olvidó
su Santidad de hacer sus instancias con
los dos, aora difunctos, Cardenales Bel-
luga, y Aquaviva, a fin de que obtubie-
sen de la Corte de Espana la deputacion
de personas con quienes se pudiese tra-
tar el puncto indeciso; y subeesivamente,
para facilitar su examen, no dejó Su San-
tidad de unir en un su escripto, que con-
signó a los dichos dos Cardenales, todo
aquello, que creyó conducente a las in-
tenciones, y derechos de la Santa Sede.
3." Pero aviendo reconocido en acto
practico, que no era este el camino de
llegar ài deseado fin, y que se distaua
tanto de cortar las disputas por medio
de escriptos y respuestas, que antes bien
se multiplicavan, excitandose controver-
sias, que se crehian aquietadas; de tal
modo, que se abria podido temer una
infeliz rotura, incommoda, y fatai a una
y otra parte , y aviendo tenido pruevas
seguras de la piadosa propension del
animo del Rey Fernando 6°. felizmente
reynante, de un equitativo, y justo tem-
1 Ann. XIV, e. IV, n, 96: < affezionati . .
5 Ann. XIV, e. IV, n. 96: ■ nel primo momento i
* Ann. XIV, e. IV, n. 96 om.
IJI
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI iti Spagna
a. 1753
plicando, al che era anche con pienezza
di cuore proclive il desiderio di Sua Bea-
titudine, ' ha essa 2 creduto di non do-
versi trascurare una sì propizia con-
giuntura per stabilire una concordia,
che si esprime nei seguenti Capitoli da
ridursi poi in forma autentica, e da sotto-
scriversi dai Procuratori, e Plenipoten-
ziarii di ambedue le Parti nella maniera
solita praticarsi in simili convenzioni.
Avendo la Maestà del Re Ferdi-
nando VI. esposto alla Santità di N. S. il
bisogno, che è nelle Spagne di riformare
in alcuni punti la disciplina del Clero
Regolare e Secolare, la Santità Sua pro-
mette, che, esposti i casi sopra de' quali
si dovrà prendere la necessaria provvi-
denza, non lascierà di prenderla secondo
lo stabilito nei Sagri Canoni, nelle Costi-
tuzioni apostoliche" e nel Sagro Concilio
di Trento; e quando ciò accadesse, come
sommamente desidera, nel tempo del suo
Pontificato, promette e si obbliga, non
ostante la folla degli altri3 affari, da' quali
è oppressa, non ostante l'età molto avan-
zata, d'interporre per il felice disbrigo
tutta quella personale fatica, che in mi-
noribus tanti anni sono interpose nel
tempo de' Suoi Predecessori nella riso-
luzione delle materie stabilite nella Bolla
Apostolici Ministerii, nella fondazione
dell'Università di Cerverà, nello stabili-
mento dell'insigne Collegiata di S. Edel-
fonso, ed in altri rilevanti affari appar-
tenenti ai Regni delle Spagne.4
peramento sobre las diferencias promo-
vidas, y que se iban siempre multi-
plicando, à lo que se hallaua tambien
propenso con pieno corazon el deseo de
Su Beatitud ; ha Su Santidad creydo, que
no se devia pasar en olvido una tan
faborable coyuntura para establecer una
concordia, que se exprimirà en los si-
guientes Capitulos, que despues se redu-
ciran a forma auctentica. y firmaran
de los Procuradores, y Plenipotenciarios
de ambas partes en la manera, que se
acostumbra practicar en semejantes con-
venciones.
4.° Haviendo la Magestad del Rey
Fernando 6° expuesto à la Santidad de
nuestro Beatisimo Padre la necesidad,
que ay en las Espanas de reformar en
algunos punctos la Disciplina del clero
secular, y regular; su Santidad promete,
que individùalizados los Capitulos sobre
que se devera tornar la providencia ne-
cesaria; no se dejarà de dar, segun lo
establecido en los sagrados canones, en
la Constituciones apostólicas, y en el
Santo Concilio de Trento. Y quando
esto subeediese (corno sumamente desea
Su Beatidud) en el tiempo de Su Ponti-
ficado promete y se obliga no obstante
la multitud de otros negocios, que le
oprimen, y sin embargo tambien de su
edad muy abanzada, a interponer para
el feliz despacho, toda aquella fatiga
personal que in minoribus tantos anos
ha interpusó en tiempo de sus predece-
sores en las resoluciones de las mate-
rias establecidas en la Buia Apostolici
ministeri/, en la fundacion de la Uni-
versidad de Zervera, en él estableci-
miento de la insigne Colegiata de San
Ildefonso, y en otros relevantes nego-
.idd. • ed >.
- \i ssi : « essd .
• Nuasi om.
1 Numi; della Spagna >
a. 1753
Concordato fra Benedetto \/\'< Ferdinando VI di Spagna
425
1. ' Non essendovi stata controversia
sopra la pertinenza ai Re Cattolici delle
Spagne-' del Regio Patronato, ossia no-
mina agli Arcivescovati, Vescovati, Mo-
nasteri, e Benelicii Consistoriali, cioè
scritti e:t tassati nei Libri di Camera,
quando vacano nei Regni delle Spagne, J
essendo il loro gius appoggiato a Bolle
e Privilegi Apostolici, ed altri titoli da
essi allegati, né tampoco essendovi stata
controversia sopra le nomine dei Re
Cattolici agli Arcivescovati, Vescovati,
e Benefizii che vacano nei Regni4 di Gra-
nata, e delle Indie, né tampoco" sopra
la nomina di alcuni altri particolari Bene-
fizii, si dichiara dover la Regia Corona
restare nel suo pacifico possesso di no-
minare nel caso di vacanze, come è
stato sinora, e si conviene, che i nomi-
nati agli Arcivescovati, Vescovati, Mona-
steri, e Benefizi Consistoriali debbano
altresì in avvenire continuare a spedire
le loro rispettive Bolle in Roma nei modi
e forma sinora praticate senza veruna
innovazione.
Essendo bensì stata grave la con-
troversia sopra la nomina dei6 Benefizi
residenziali e semplici, che sono nei
Regni delle Spagne eccettuati, come si
é detto, quelli che sono nei Regni di
Granata, e delle 7 Indie, ed avendo i Re
Cattolici pretesa la pertinenza della no-
mina in vigore del Patronato univer-
sale, e non avendo la S Sede mancato
di esporre le ragioni che credeva mili-
cios pertenecientes à los Reynos de las
Espafias.
5.° No aviendose controvertido ;i los
Reyes Catholicos de las Espafias la per-
tenencia del Patronato regio, ó sea dere-
cho de nominar a los Arzobispadosj
Obispados, Monasterios, y Beneficios
Consistoriales, escriptos, y tasados en
los libros de Camara, que vacan en los
Reynos de las Espafias: siendo su dere-
cho apoyado à Bulas, y Privilegios apos-
tólicos y a otros titulos alegados: y no
aviendose controvertido tampoco a los
Reyes Catholicos las nominas a los Arzo-
bispados, Obispados, y Beneficios, que
vacan en los Reynos de Granada y de
las Indias, corno ni a algunos otros
Beneficios, se declara, que la Real Co-
rona deue quedar en su pacifica posesion
de nombrar en el caso de las vacantes,
corno ha echo hastaqui; y se conviene
que los nominados para los Arzobispa-
dos, Obispados, Monasterios, y Beneficios
Consistoriales devan tambien en lo fu-
turo continuar la espedicion de sus res-
pectivas Bulas en Roma del mismo modo
y forma hasta aora practicado, sin inno-
vacion alguna.
6.° Haviendo, bien si, controverti-
dose grauemente sobre la nomina de los
Beneficios residenciales y symples de
los Reynos de las Espafias, (exceptùa-
dos, corno se ha dicho, los de los Reynos
de Granada, y de las Indias) y aviendo
los Reyes Catholicos pretendido la per-
tenencia y derecho de nombrar en vigor
del Patronato universal ; y no aviendo la
Santa Sede dejado de exponer las Razo-
' Ann. XIV. e. IV, n. 96 non ha i numeri degli articoli.
2 Nussi : « della Spagna ».
.Uni. XIV. c. IV, n. 96: . o ».
' Nussi: • nel Regno ».
* Arm. XIV, e. IV. n. 9h : « pure».
« Arm. XIV, e. IV, n. 96: .ai ».
' Nossr. « nelle ».
4L't>
Concordato fra Benedetto XI Ve Ferdinando VI di Spagna
a. 176»
tare per la libertà dei medesimi, e per
la sua collazione nei mesi Apostolici e
casi delle riserve, e così rispettivamente
per quella degli Ordinarli nei loro mesi,
dopo lungo dibattimento si è finalmente
di comun consenso abbracciato il se-
guente temperamento.
La Santità di Nostro Signore Papa
Benedetto XIV. riserva alla sua priva-
tiva ' libera collazione, ai Suoi Successori,
ed alla Sede Apostolica perpetuamente
cinquantadue Benefizi, i titoli de' quali
or' ora saranno espressi, acciò non meno
Essa che li Suoi Successori abbiano il
modo di poter provvedere e premiare
quelli Ecclesiastici Spagnuoli, che per
probità e per illibatezza de' costumi, e
per insigne letteratura, o per servizi pre-
stati alla S. Sede se ne renderanno meri-
tevoli ; e la collazione di questi 52 Bene-
fizi dovrà essere privativa della S. Sede,
ed in qualunque mese ed in qualunque
modo che vachino, anche per Regia
risulta, ed ancorché qualcuno di essi
si trovasse spettare al Real Patronato
della Corona, ed ancorché qualcuni2 di8
essi2 fossero situati in Diocesi, nelle
quali qualche Cardinale avesse qualsi-
voglia ampio indulto di conferire, non
dovendosi questo 3 in veruna maniera
attendersi in pregiudizio della S. Sede;
e le Bolle di questi 52 Benefizi dovranno
sempre spedirsi in Roma pagandosi i
soliti* emolumenti dovuti alla Dateria,
ed alla Cancelleria Apostolica, secondo
li stili presenti,5 e tutto ciò senza impo-
sizione veruna di Pensione, e senza esa-
zione di Cedole Bancarie come anche a
pie dirassi.
nes, que crehia militavan por la livertad
de los mismos Beneficios, y su colazion en
los meses apostólicos, y casos de las re-
servas, corno tambien respectivamente
por la libertad de los Ordinarios en sus
meses; despues de un largo contraste, se
ha finalmente abrazado de comun con-
sentimiento el siguiente temperamento.
7.° La Santidad de nuestro Beati-
Simo Padre Benedicto Papa 14°, reserva
à su privativa libre colazion, à sus sub-
cesores, y à la siila apostòlica perpetua-
mente cinquenta y dos Beneficios (cuyos
titulos se espresaran aora mismo) para
que no menos su Santidad, que sus sub-
cesores tengan el arbitrio de poder pro-
vehér, y premiar aquellos Eclesiàsticos
Espanoles, que por providad, é ilibatez
de costumbres, por insigne literatura,
ó por servicios echos a la Santa Sede,
se agan beneméritos. Y la Colacion de
estos 52 Beneficios deverà ser siem-
pre privativa de la Santa Sede en qual-
quiera mes, y en qualquiera modo que
vaquen, aunque sea por resulta regia;
aunque se encontrase tocar alguno de
ellos al real Patronato de la Corona ;
y aunque fuesen situados en Diocesis,
donde algun Cardenal tubiese qual se
sea amplio indulto de conferir; no de-
biendose en manera alguna atender este
en perjuicio de la Santa Sede. Y las
Bulas de estos 52 Beneficios deveràn
expedirse siempre en Roma, pagando a
la Dataria, y Cancilleria apostòlica los
devidos emolumentos acostumbrados,
segun los presentes estados; y todo esto
sin imposicion alguna de pensiones, y
sin exaccion de cedulas Bancarias, comò
tambien se dirà abajo.
■ Arm. XIV, e. IV, il. 96: . privata ■ ; Nussi: . nella sua primitiva !
- lini. XIV. e. IV, n. 06 om.
• dovendo questi ».
' Mossi ■ . -.oli •.
XIV, e. IV, n. 96: . lo stato presente ».
a. 1768
Concordato fra Benedetto V/I'c Ferdinando VI di Spagna
427
'_'. I nomi poi ' dei Cinquantadue Be-
netìzii sono i sequenti -'
Nelle Cattedrali d'Avila e - l'Arcidiaconato de Arevalo
di Orensea - l'Arcidiaconato de Rubai
Barcell ma - Il Priorato1 prima regolare, ora ■■•■ lari
della Coli.' di S. \nna
Nella Cattedrale di Burgos - La Mestrescolia
Burgos - L'Arcidiaconato di Valenzuela»
Nella Cattedrale di Calaorra- L'Arcidiaconato di Nazrra
Calaorra - La Tesoreria
Nella Cattedrale di Cartagena - La Mestrescolia
Cartagena - Il beneficio semplice de Avaceie
Nella Cattedrale di Saragozza - L' Arcipretura de Daroca
Saragozza - L'Arcipretura de Kelchite
Nella Cattedrale di Citta Rodrigo - La Mestrescolia
Nella Cattedrale di S. Giacomo - L'Arcidiaconato de la
Rejna
S. Giacomo - L'Arcidiaconato di S. Thesia
S. Giacomo - La Tesoreria
Nella Cattedrale di Cuenca - L'Arcidiaconato de Alarcon
Cuenca - La Tesoreria
Nella Cattedrale di Cordova -L'Arcidiaconato de Castro
Cordova - Il semplice di Villalcazar
Cordova - Il Prestimonio de Castro e Espejo7
Nella Cattedrale di Tolosa - La Sacristia
Tolosa - L'Ospitaleria
Nella Cattedrale di Girona - L'Arcidiaconato de Ampueda
Nella Cattedrale di Iaca - l'Arcidiaconato di Baeza
Iaca - Il semplice di Arzonilla
Nella Cattedrale di Lerida - La Precettoria
Nella Cattedrale di Siviglia - L'Arcidiaconato di Zeres
Siviglia - Il semplice de la Puebla de Guzman
Siviglia - Il Prestimonio nella chiesa di S. Croce de Ezixa
Nella Cattedrale di Majorica - La Precettoria
Majorica - La Prepositura di S. Antonio de S.° Antonio
Vienn.
8." Los nombres, pues, de los 52 Be
neficios son los siguientes:
Eri las Cathedrales
\ Avila - Arccdianato de Arevalo
( Orcnsc - Arccdianato de Buhal
Barcelona Priorato antes regular, aora seculai de la
Colegiata de Santa Ana
Cathedra! Burgos - Mestrescolia
Burgos - Arcedianato de Valenzuela
Cathedra! Calahorra - Arcedianato de Naxera
Calahorra - Thesoreria
Cathedra! Cartaxena - Mestrescolia
Cartajena - Symple de Alvacetc
Cathedra! Zaragoza - Arciprestazgo de Daroca
Zaragoza - Arciprestazgo de Belchite
Cathedra] Ziudad Rodrigo - Mestrescolia
Cathedra] Santiago - Arcedianato de la Reyna
Santiago - Arcedianato de Sta. Thesia
Santiago - Thesoreria
Cathedra! Cuenca - Arcedianato de Alarcon
Cuenca - Thesoreria
Cathedral Cordova - Arcedianato de Castro
Cordova - Symple de Villalcazar
Cordova - Prestamo de Castro y Espejo
Cathedral Tolosa - Sachristia
Tolosa - Hospitaleria
Cathedral Gerona - Arcedianato de Ampueda
Cathedral Jaen - Arcedianato de Baeza
Jaen - Symple de Arzonilla
Cathedral Lerida - Preceptorla
Cathedra! Sevilla - Arcedianato de Jerez
Sevilla - Symple de la Puebla de Guzman
Sevilla - Prestamo en la Vglesia de Sta. Cruz de Ezixa
Cathedral Mallorca - Preceptorla
Mallorca - Prepositura Sti. Antonij de S." Antonio
Vienn.
1 N'essi om.
2 Nussi pone in latino le indicazioni delle Cattedrali ed ha poi tali deformazioni di nomi che si è dovuto ripro-
durre il testo dell'esemplare Vaticano, salvo indicazioni in contrario.
Arni. XIV, e. IV, li. 96: « Horihuelle , ma, come prova il testo spagnolo, deve trattarsi di Orense L4«l A /;. i
così ha anche Nessi); TEJADA pure ha «Orense».
i Ann. XIV, e. IV, «. 96: • Presbiterato ».
s Nussi: « una volta secolare, ora regolare ». Tejada: « antes seeular v regular ■ !
'• Arni. XIV, e. IV, n. 96: Valenzuola .-.
' Ann. XIV, e. IV, n. 96: « Lipezo ».
428
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
a. 1753
Nullius Provinciae Toletanae. - Il semplice
Alcala-real1
ili Orihucla - Il semplice di S. M. de Elchd
Ni Ile Cattedrali
di Huesca - La Cantoria
di Oviedo - La Cantoria
di Osma - La Mestrescolia
Osma - L'Abbazia di S. Bai tolc
Nelle Cattedrali
di Pamplona - L'Ospitaleria prima regolate, ora in Com-
menda
di Pamplona - La Precettoria generale del luogo de Oliti!
di Placenzia - L' Arcidiaconato de
Medellin
Placenzia - L' Arcidiaconato de
Truxillo
di Salamanca - L'Arcidiaconato de
Monleon
di Siguenza - La Tesoreria
Siguenza - L'Abbadia di S. Co-
lonia
di Tarragona - Il Priorato
Tarragona - La Tesoreria
\ di Toledo - La Tesoreria
Toledo - Il semplice de Vallezas
di Tui - Il semplice di S. Martino del Rosai
, di Valenza - La Sagristia maggiore
Nelle Cattedrali di Urgel- L'Arcidiaconato de Andora
di Zamorra- L'Arcidiaconato de Toro
Nullius Provintiac Toletanae. - Symple de Sta. Maria de
Alcalà-real
Orihuela - Symple de Sta. Maria de Eleni!
Huesca - Cantoria,
Oviedo - Cantoria.
Osma - Mestrescolia
' Osma - Abadia de San Bartholome
Pamplona - Hospitaleria, antes regular, aora Eneo-
mienda
Pamplona - Preceptoria general del lugar de Oliti*
ÌPlasencia - Arcedianato de Medellin
Plasencia - Arcedianato de Truxillo
Salamanca - Arcedianato de Monleon
Siguenza - Thesoreria
I Siguenza - Abadia de Sta. Coloma
I Tarragona - Priorato
! Tarazona - Thesoreria
\ Toledo - Thesoreria
Toledo - Symple de Vallejas
Tuy - Symple de San Martin del Rosai
, Valencia - Sachristia mayor
Cathedrales . Urgell - Arcedianato de Andora
Zamora - Arcedianato de Toro
Per ben regolare poi le collazioni,
le2 presentazioni, le2 nomine, e le2 istitu-
zioni dei Benefizi che in avvenire vache-
ranno nei predetti Regni delle Spagne, si
conviene in primo luogo, che gli Arcive-
scovi, Vescovi e Collatori inferiori deb-
bano 3 in avvenire continuare a provve-
dere quei Benefizi che provedevano pel
passato, ogni qual volta vacheranno nei
loro mesi ordinarj di Marzo, Giugno,
Settembre, e Decembre, ancorché fosse
vacante la Sede Apostolica ; e che pure
negli stessi mesi e nello stesso modo pro-
seguano a presentare i Patroni Eccle-
siastici a Benefizi del loro Patronato,4
escluse le alternative di mesi nelle Col-
9.° Para bien regular despues las
colaciones, presentaciones, nominas, e
instituciones de los Beneficios que en lo
venidero vacanin en dichos Reynos de
las Espanas ; se conviene en primer lugar
que los Arzobispos, Obispos, y Cola-
dores inferiores devan en lo futuro con-
tinuar proveyendo aquellos Beneficios,
que provehian en lo pasado siempre que
vaquen en sus meses ordinarios de
Marzo, Junio, Setiembre y Diciembre,
aunque se halle vacante la Sylla apostò-
lica ; y se conviene tambien , que los
Patronos eclesiàsticos en los mismos
meses y en el propio modo prosigan
presentando los Beneficios de su Patro-
i Irm. AVI', e. IV. ii. <>b: • Alcalà-Kal ..
■ Ann. XIV, e. IV, n. 96 om.
" Numi: • devono ■.
• Ann. XIV, e. IV, n. 96: «ai benefici dei loro padronali..
a. 1753
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
429
lazioni, che antecedentemente si davano
e che in avvenire non si concede-
ranno1 più.
Secondo, che le Prebende di Officio,
che attualmente si provvedono per oppo-
sizione e' concorso aperto, si conferi-
scano in avvenire, e si spediscano nello
stesso modo e colle stesse3 circostanze
che si sono praticate finora, senza alcuna
minima innovazione in cosa veruna, e
che non meno nulla s'innovi4 in ordine
a Benefizi di Patronato Laicale dei pri-
vati.
3. Che^ non solo le Parrocchie e Be-
nefizi Curati si conferiscano in avvenire,
come si sono conferite in passato, per
opposizione e concorso, quando vacano
nei mesi ordinari, ma ancora quando'
nei mesi e- casi delle riserve, ancorché
la presentazione fosse di Regia perti-
nenza, dovendosi in tutti questi casi pre-
sentare all'Ordinario quello, che il Pa-
drone crederà più degno fra quei tre che
saranno stati approvati per idonei dagli
Esaminatori Sinodali ad emani anima-
rum.
4. Ch' 5 essendosi già detto di sopra
che deve restare illeso il gius dei Padroni
Ecclesiastici" nel presentare a Benefizi
loro Padronali nei quattro mesi ordinari,
ed essendo stato solito fino ad ora, che
alcuni Capitoli, Rettori, Abati, e Com-
pagnie erette con autorità Apostolica,
ricorrano alla S. Sede, acciò le elezioni
da essi fatte siano confermate con Bolla
Apostolica, nulla in questo caso s'intenda
nato; exclusas las Alternativas de meses
que para conferir se davan antecedente-
mente lasque en lo futuro no se conce-
deran jamas.
10° Segundo. Qué las Prevendas de
Oficio, que actualmente se provehén por
oposicion y concurso abierto, se confie-
ran y expidan en lo futuro del propio
modo y con las mismas circunstancias
que se hàn practicado hastaqui, sin in-
novar cosa alguna, corno ni tampoco en
orden al Patronato laical de particulares.
11.0 Tercero. Qué no solo las Par
roquias, y Beneficios curados se con-
fieran en lo futuro, corno se han confe-
rido en lo pasado, por oposicion, y con-
curso quando vaquen en los meses ordi-
narios, sino tambien quando vaquen en
los meses, y casos de las reservas, bien
que la presentacion pertenezca al Rex;
deviendose en todos estos casos presen-
tar al Ordinario aquel ;i quien el Patrono
creerà mas digno entre los tres que los
Examinadores synodales ayàn tenido por
idoneos, y aprovado ad citram anima-
rum.
12.° Quarto. Qué aviendose yà dicho
arriva, que deua quedar a los Patronos
eclesiàsticos ileso el derecho de presen-
tar los Beneficios de Sus Patronatos en
los quatro meses Ordinarios, y havien-
dose acostumbrado hasta aora que algu-
nos Cavildos, Rectores, Abades, y Com-
pafiias erigidas con auctoridad eclesias-
tica, recurran a la Santa Sede para que
sus elecciones sean confirmadas con
1 Xussi : « duranno ! per • daranno >.
■ Arni. XIV, e. IV, n. 96: . o ».
1 Artn. XIV, e. IV, n. 96: «concorso aperto, in av
' Nussi: » e che nemmeno nulla si rimuova ».
» Nussi ora.
' Artn. XIV. e. IV, ». 96 um. « nei mesi quando
T .Sussi di Padrone Ecclesiastico».
spediranno nelle
430
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
a. 1753
innovato,' ma il tutto resti nel2 piede,
in cui è stato finora.
5. Salva sempre la riserva dei 52 Be-
nefizi fatta alla libera collazione della
S. Sede, e salve sempre le poc'anzi indi-
cate dichiarazioni per terminare amiche-
volmente tutto il restante della gran con-
troversia sopra il Patronato universale,
la Santità Sua accorda a S. M. il Re Cat-
tolico e ai Re Suoi Successori perpetua-
mente il diritto universale di nominare
e presentare indistintamente in tutte le
Chiese Metropolitane, Cattedrali, Colle-
giate e Diocesi de' Regni delle Spagne,
che attualmente possiede, alle Dignità
maggiori post Potttificalem, e ad3 altre
in Cattedrali e Dignità principali, ed
altre in Collegiate, Canonicati, Porzioni,
Prebende, Abbazie, Priorati, Commende, 4
Parrocchie, Personati, Patrimoniali, Offi-
cii, Benefizi Ecclesiastici secolari e rego-
lari, con cura e senza cura, di qualun-
que natura siano, esistenti al presente,
e che in avvenire si fondassero senza
che i fondatori riservassero a se e a suoi
successori il ius di presentare nei Do-
mimi e Regni delle Spagne, che attual-
mente possiede il Re Cattolico, con tutta
la generalità con cui si trovavano com-
presi nei mesi Apostolici, e casi delle
riserve generali e4 speciali,4 e così an-
cora nel caso della vacanza dei Benefizi
nei mesi ordinari quando vacano le sedi
Arcivescovili, e Vescovili, o per qualsi-
voglia altro titolo: e per maggiore ab-
bondanza al ius, che avea la S. Sede per
ragione delle riserve di conferire nei
Regni delle Spagne li Benefizi o per se,
Buia apostòlica, no se entienda innovada
cosa alguna en este caso. Antes bien
quede todo en el pie, enque ha estado
hastaqui.
13.° Quinto. Salva siempre la reserva
de los 52 Beneficios echa à la libre Co-
lacion de la Santa Sede, y salvas siem-
pre las demas declaraciones poco antes
indicadas; para concluir amigablemente
todo lo restante de la gran controversia
sobre el Patronato Universal; Su San-
tidad acuerda a la Magestad del Rey
Catholico, y à los Reyes sus subcesores
perpetuamente el derecho Universal de
nombrar, y presentar indistintamente en
todas las Yglesias Metropolitanas, Cathe-
drales, Colegiatas, y Diocesis de los
Reynos de las Espanas, que actualmente
posée, a las Dignidades mayores post
Pontificulem y a las demas Dignidades
en las Cathedrales, y à las Dignidades
principales y demas en las Colegiatas,
à los canonicatos, porciones, prevendas,
Abadias, Prioratos, Encomiendas, Parro-
quias, Personatos, Patrimoniales, Oficios,
y Beneficios Eclesiàsticos seculares, y
regulares con cura, et sine cura de qual-
quiera naturaleza, que sean existentes
al presente, y que en addante se fun-
daren (sin que los fundadores reservasen
para si, y sus subcesores el derecho de
presentar) en los Dominios, y Reynos de
las Espanas, que actualmente posee el
Rey Catholico, con toda la generalidad
con que se hallan comprehendidos en
los meses apostólicos, y casos de las
reservas generales, y especiales; y del
mismo modo tambien en el caso de va-
car los Beneficios en los meses ordina-
rios, quando se hallan vacantes las syllas
n ih
N'ussi: < innovarsi •.
; Ann. XIV. e. IV. ». 96: . sul ..
Nossi om. Giusta poi il tetto spagnolo, va letto:
li
v/i . , . iv, a "i, om,
red alle altre Dignità nelle cattedrali, e alle Dignità prin-
1753
Concordato fra Benedetto AVI' e Ferdinando 17 di Spagna
431
o per mezzo della Dateria, Cancelleria '
Apostolica, Nunzi di Spagna, od- Indul-
tarii, surroga la Maestà :i del Re Catto-
lico, e Re Suoi Successori, dando loro il
ius universale di presentare alli suddetti
Benefizi nei Regni delle Spagne che at-
tualmente possiede, e con facoltà di
usarne nello stesso modo, che usa ed
esercita il restante del Patronato appar-
tenente alla Sua Real Corona, non doven-
dosi in avvenire concedere a verun Nun-
zio Apostolico, a4 verun4 Cardinale,4 o4
Vescovo4 nella Spagna l'indulto di con-
ferire i Benefizi nei mesi Apostolici, senza
l'espressa permissione di Sua Maestà, e
de' Suoi Successori.
6. Acciò il tutto in avvenire proceda
col dovuto sistema, e, quanto si può, si
mantenga illibata l'autorità Vescovile, si
conviene, che tutti li Presentandi e No-
minandi da S. M. Cattolica e dai Suoi
Successori alli sopraddetti Benefizi, an-
corché vacassero per risulta di Proviste
Regie debbano indistintamente ricevere
le Istituzioni, e Collazioni canoniche da'
loro rispettivi Ordinari, senza veruna spe-
dizione di Bolle Apostoliche, eccettuata
la conferma delle elezioni già di sopra
indicate, ed eccettuati li casi nei quali i
presentati, o nominati o per difetto di
età o per qualsivoglia altro impedimento
canonico avessero bisogno di qualche di-
spensa, o grazia Apostolica, o di qual-
sivoglia altra cosa superiore all'autorità
Arzobispales, y Obispales, ó por qual se
sea otro titulo.
14." V à mayor abundamiento Su
Santidad subrroga al Rey Catholico, y
à los Reyes sus subcesores, el derecho,
que por razon de las reservas tenia la
Santa Sede de conferir los Beneficios en
los Reynos de las Espanas, o por si, <>
por medio de la Dataria, Cancilleria
apostòlica, Nuncios de Espana, é Indul-
tarios; dando à sus Magestades el de-
recho universal de presentar a dichos
Beneficios en los Reynos de las Espanas,
que actualmente posee, con facultad de
usar de este derecho del mismo modo,
que usa, y exerce lo restante del Patro-
nato perteneciente a su real Corona ; no
deviendose en lo futuro conceder à nin-
gun Nuncio apostolico de Espana, ni à
ningun Cardenal, u Obispo en Espana,
indulto de conferir Beneficios en los me-
ses apostólicos, sin expresa permision de
Su Magestad, ó de sus subcesores.
15.° Sexto. Para que en lo venidero
proceda lodo con el deuido systema, y
se mantenga ilesa la auctoridad de los
Obispos en quanto sea posible; se con-
viene, que todos los presentandos, y no-
minandos por su Magestad Catholica, y
sus subcesores à los Beneficios arriba
dichos, aunque vaquen por resulta de
provistas regias, devan recivir indistinc-
tamente las Instituciones, y Colaciones
canonicas de sus respectivos Ordinarios,
sin expedizion alguna de Bulas apostó-
licas, exceptuada la confirmacion de las
elecciones yà arriva indicadas; y exce-
ptùados los casos enque los presentados,
ó nominados, ó por defecto de edad, ó por
qual se sea otro impedimento canonico
tubieren necesidad de alguna dispensa, ò
1 Arni. XIV, e. IV,
ii. 96:
0 Can
celleria
s Arni. XIV, C. IV, .
<i. 96:
.e .
3 Nossi: « M. S. ..
« Mussi om.
432
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
a. n.vt
ordinaria dei Vescovi, dovendosi in tutti
questi, e ] simigliatiti ' casi sempre in av-
venire, come si è fatto pel passato, ricor-
rere alla S. Sede per ottenere la grazia
o dispensa pagando i soliti emolumenti
alla Dateria e Cancelleria Apostolica,
senza imposizione di Pensioni,2 o esazione-
di Cedola Bancaria, come anche dirassi
in appresso.
7. Che per lo stesso effetto di man-
tenere illibata l'autorità ordinaria dei Ve-
scovi, si conviene e si dichiara, che per la
cessione e surrogazione dei riferiti diritti
di Nomina, Presentazione, e Patronato
non s'intenda conferita3 al Re Catto-
lico e Suoi Successori veruna giurisdi-
zione ecclesiastica sopra le Chiese com-
prese negli accennati Diritti, né tampoco
sopra le Persone che presenterà, e nomi-
nerà alle dette Chiese e Benefizi, dovendo
non meno esse che le altre, alle quali
saranno dalla S. Sede conferiti li 52 Be-
nefizi riservati, restar soggette ai loro
rispettivi Ordinarli senza poter preten-
dere esenzione4 dalla loro giurisdizione,
e salva sempre la Suprema Autorità che
il Rom. Pontefice, come Pastore della
Chiesa universale,5 ha sopra tutte6 le
Chiese, e Persone Ecclesiastiche, e salve
sempre le Regie Prerogative competenti
alla Corona in seguito della regia G pro-
tezione, specialmente sopra le Chiese di
Regio Patronato.
8. Avendo la Maestà Cattolica con-
siderato, che per il motivo del Patro-
gracia apostòlica, ó de qual se fuere otra
cosa superior à la auctoridad ordinaria
de losObispos; deviendose en todos estos,
y semejantes casos recurrir siempre en
lo futuro a la Santa Sede corno se ha
echo en lo pasado para obtener la gra-
cia, o dispensacion, pagando a la Data-
ria y Cancilleria apostolica los emolu-
mentos acostumbrados, sin que està im-
ponga pensiones, ó exija cedulas Banca-
rias, corno tambien se dirà luego.
16.°Septimo. Qué para el mismo fin de
mantener ilesa la auctoridad ordinaria
de los Obispos se conviene, y se declara,
que por la cesion, y subrrogazion de los
referidos derechos de nomina, presen-
tacion, y Patronato no se entienda con-
ferida ài Rey Catholico, ni à sus sub-
cesores alguna Jurisdiccion eclesiàstica
sobre las Yglesias comprehendidas en
los expresados derechos, ni tampoco
sobre las personas, que presentarà, ó
nombrarà para las dichas Yglesias, y
Beneficios, deviendo no menos estas, que
las otras (en quienes la Santa Sede con-
ferirà los 52 Beneficios reservados) que-
dar sujetas à sus respectivos Ordinarios,
sin que puedan pretender esempcion de
su Jurisdiccion, salva siempre la su-
prema auctoridad, que el Pontifice ro-
mano, corno Pastor de la Yglesia Uni-
versal tiene sobre todas las Yglesias, y
personas eclesiàsticas, y salvas siempre
las reales prerrogativas que competen
à la Corona en consequencia de la regia
proteccion, especialmente sobre las Ygle-
sias del Patronato regio.
17.° Octavo. Haviendo su Magestad
Catholica considerado que por razon del
1 Arni. XIV, c. IV, n. 96 om.
'-' Arni. XIV. e. TV, n. 96; pensioni •.
i Nossi:
4 Mussi : «esenzioni ».
» Nu9si: . Pastore universale ilella Chiesa
om.
a. 1753
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
4.!:
nato e diritti ad Essa e Suoi Successori
ceduti ' restando la Dateria e Cancel-
leria Apostolica senza l'utile2 delle spe-
dizioni, e delle annate, grave sarà l'in-
comodo dell'Erario Pontificio, si obbliga
di far consegnare in Roma per titolo di
compensazione per una sola volta a di-
sposizione di S. S. un capitale di Se. 310
mila romani, che alla ragione di un
tre per 3 cento 3 renderà annualmente
9300 scudi romani, ' della stessa mo-
neta; nella qual somma •"• è stato regolato
il prodotto di tutti li sopraddetti diritti.
9. Essendo nei tempi passati nata
qualche controversia circa alcune Pro-
viste fatte dalla S. Sede nelle Cattedrali
di Palenza, e Mondofiedo, 6 la Maestà del
Re Cattolico conviene, che i Provvisti
entrino in possesso dopo la ratifica del
presente Concordato.
Essendosi anche 3 nella occasione
della Pretensione 7 del Regio Patronato
universale riposta di nuovo sul tappeto
l' antica controversia dell' imposizione
delle Pensioni, e dell'esazione delle Ce-
dole Bancarie, siccome la Santità di N. S.
per sedare una volta le querele, che a
tratto a tratto si andavano risvegliando,
erasi dimostrata pronta e risoluta ad s
abolire l'uso delle Pensioni e Cedole
Bancarie con l'unico rammarico, che
mancando l'entrata di esse, sarebbe stata
necessitata contro sua voglia di sotto-
porre l'Erario Pontificio a nuovi debiti,
giacché il ritratto delle Cedole Bancarie
per la maggior parte impiegavasi nei
Patronato y derechos cedidos a si, y à sus
subeesores, quedando la Dataria, y Can-
cilleria apostòlica sin las utilidades de
las expediciones y annatas; seria graue
el incomodo del herario pontificio; se
obliga a hacer consignar en Roma à
titulo de recompensa por una sola vez,
& disposicion de Su Santidad un capital
de trecientos y diez mil Escudos roma-
nos, que à razon de un tres por ciento
rendirà anualmente nueve mil y tre-
cientos Escudos de la misma moneda,
suma en que se ha regulado el producto
de todos los derechos arriva dichos.
18.° Haviendo nacido en los tiempos
pasados alguna controversia sobre algu-
nas provistas echas por la Santa Sede
en las Cathedrales de Palencia y Mon-
dofiedo; la Magestad del Rey catholico
conviene en que los provistos entren en
posesion despues de la ratificacion del
presente Concordato. Y aviendose tam-
bien, con ocasion de la pretension del
regio Patronato universal, subscitado de
nuevo la antigua controversia de la im-
posicion de pensiones, yexaccion decedu-
las Bancarias, asi corno la Santidad de
nuestro Beatisimo Padre para cortar de
una vez las quejas, que de tiempo en
tiempo se subscitavan, se avia manife-
stado prompto, y resuelto à abolir el uso
de otras pensiones, y Cedulas Bancarias
con el unico disgusto de que faltando el
producto de ellas, necesitaria contra su
deseo sujetar el herario pontificio a nue-
vos devitos, respecto de que el provento
de estas cedulas Bancarias se empleava
IV, il. 96: . caduti
IV. n. Hb: «gli uiili
1 Arni. XIV.
- Ann. XIV,
'- Xussi i .m . . .
4 Nlssi add. « , cioè •.
• Ann. XIV, e. IV. n. 96: -(orma..
' Nussi e Aiiii. XIV, e. IV, n. 69: . Mondenedo».
7 Nussi : « Presentazione » I
» Arm. XIV. e. IV, ». 96: «di..
434
Concordato fra Benedetto XI V e Ferdinando VI di Spagna
a. 1753
Salarii, ed Onorarii di quei Ministri, che
servono la S. Sede negli affari risguar-
danti il Governo universale della Chiesa;
così la Maestà del Re Cattolico non meno
per la sua ereditaria devozione verso la
S. Sede, che per l'affetto particolare con
cui riguarda la Sagra Persona di Sua
Beatitudine, si è disposta a dare per una
sola volta un sovvenimento, che se non
in tutto, almeno in parte sollevi l'Erario
Pontificio dalle spese, che è obbligato a
fare per il mantenimento delli soprad-
detti Ministri, e così ' si obbliga a far
consegnare in Roma 600 mila scudi ro-
mani, che al tre per cento producono
annualmente 18000 scudi della stessa mo-
neta, con che resti abolito l'uso d'imporre
in avvenire Pensioni, ed esigere Cedole
Bancarie non solo nel caso della colla-
zione dei 52 Beneficii riservati alla S. Sede,
nell'altro 2 delle conferme di sopra indi-
cate di alcune Elezioni, nell'altro 2 del
ricorso alla S. Sede per ottenere qualche
dispensa concernente la Collazione de'
Benefizi, ma ancora in qualsivoglia altro
caso, di tal maniera che resta per sempre
tolto in avvenire l'uso dell'imposizione3
delle Pensioni, e delle Esazioni delle Ce-
dole Bancarie, senza pregiudizio però
delle già 4 imposte fino al tempo presente.
Altro caso pure di controversia
v'era5 non già circa il ius della Camera
Apostolica, e Nunziatura di Spagna, sopra
li Spogli e frutti delle Chiese Vescovili
vacanti nei Regni delle Spagne, ma sopra
por la mayor parte en los salarios, y en
los honorarios de aquellos Ministros, que
sirven à la Santa Sede en los negocios
pertenecientes al govierno universal de
la Yglesia;
19.° Del mismo modo la Magestad
del Rey Catholico no menos por su here-
dada devocion acia la Santa Sede, que
por el afecto particular con que mira la
Sagraci a persona de su Beatitud, se ha
dispuesto à dar por una sola vez, un
socorro, que sino en el todo, à lo menos
alibie en parte el herario Pontificio de
los gastos, que està necesitado à hacer
para la manutencion de los expresados
Ministros, y de consequencia se obliga
à hacer consignar en Roma seiscientos
mil Escudos romanos, que ài tres por
ciento producen antialmente diez y ocho
mil Escudos de la misma moneda; con
que queda abolido para lo futuro el uso
de imponer pensiones y exigir Cedulas
Bancarias, no solo en el caso de la Cola-
cion de los 52 Beneficios reservados à
la Santa Sede, en él de las confirma-
ciones arriva indicadas, en él de recurso
à la misma Santa Sede para obtener
alguna dispensazion concerniente a la
Colacion de los Beneficios; sino tambien
en qual se sea otro caso; de tal manera
que en lo venidero queda extinguido para
siempre el uso de imponer pensiones y
exigir Cedulas Bancarias ; pero sin per-
juicio de las yà impuestas hasta el tiempo
presente.
20.° Otro Capitulo de controversia
avia tambien, no ià en orden al derecho
de la Camara apostolica, y Nunciatura
de Espana sobre los Espolios y frutos
de las Yglesias Obispales vacantes en
1 Ann. XIV, e. IV. n. 9b : om. .
3 Arni. XIV, e. IV, ti. 96: .delle imposizioni..
' Nussi om.
Min casi puri ili (imiroversia erano.
1753
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
435
l'uso, esercizio, e dipendenza del detto
diritto in tal maniera, che eravi la neces-
sità di venire sopra ciò a qualche con-
cordia, e composizione. Per levare anche
queste continue controversie la Santità
di N. S. derogando, annullando, e pri-
vando d'ogni effetto tutte le precedenti
Apostoliche Costituzioni, tutte le Con-
cordie e Convenzioni che sonosi finora
fatte fra la R. ' Camera Apostolica, Ve-
scovi, Capitoli e Diocesi, ed ogni altra
cosa che sia in - contrario, dal giorno
della ratifica di questo Concordato ap-
plica tutti gli spogli e frutti delle Chiese3
vacanti esatti ed inesatti a quegli usi pii,
che sono prescritti dai Sagri Canoni,
promettendo di non concedere in avve-
nire, salve però le già concedute, che
dovranno avere il suo effetto per qualsi-
voglia motivo, a4 qualsivoglia persona
Ecclesiasiastica ancorché degna di spe-
ciale specialissima menzione, la facoltà
di testare benché ad usi pii 5, dei frutti
e de' spogli delle loro Chiese Vescovili,
concedendo alla Maestà del Re Cattolico,
e Suoi Successori l'eleggere in avvenire
gli Economi, e Collettori; che però sieno
persone Ecclesiastiche con tutte le fa-
coltà necessarie ed opportune, acciò sotto
la Real Protezione siano dai predetti
fedelmente amministrati -, e ' impiegati
li2 suddetti effetti negli usi accennati.
E la M. S. in ossequio verso la S. Sede
si obbliga di far depositare in Roma per
una sola volta a disposizione di S. S. un
Capitale di Duecento trentatre mila tre-
los Reynos de las Espafias; sino sobre
el uso, exercicio y dependencias de dicho
derecho; de tal modo que se hacia nece-
sario venir sobre esto à alguna con-
cordia, ó composicion. Para evitar tam-
bien estas continuas diferencias, la San-
tidad de nuestro Beatisimo Padre dero-
gando, anulando, y dejando sin efecto
todas las Constituciones apostólicas que
ayan precedido, y todas las concordias,
y convenciones que se han echo hasta
aora entre la Reverenda Camara apostò-
lica, Obispos, Cavildos, y Diocesis, y qual
se sea otra cosa que aga en contrario,
aplica desde el dia de la ratificacion de
este Concordato, todos los Espolios, y
frutos de las Yglesias vacantes exactos,
e inexactos a aquellos usos pios que
prescriven los sagrados canones ; prome-
tiendo que en lo venidero no acordara
por ningun motivo à qual se sea persona
eclesiàstica, aiinque sea digna de espe-
cial, ó especialissima mencion facultad
de testar de los frutos y Espolios de sus
Yglesias obispales, bienque fuese para
usos pios, salvas las yà acordadas, que
deveran tener su efecto; concediendo
para lo futuro a la Magestad del Rey
Catholico, y a sus subeesores la eleccion
de economos y Colectores (con tal que
sean personas eclesiàsticas) con todas
las facultades oportunas, y necesarias
para que dichos efectos, vaxo de la real
proteccion sean por estos fielmente admi-
nistrados, y fielmente empleados en los
usos expresados.
21.° Y Su Magestad en obsequio a
la Santa Sede, se obliga a hacer depo-
sitar en Roma por una sola vez, à dispo-
sicion de Su Santidad un Capital de dos-
1 Arni. XIV, e. IV, «. 96: ■ detta i
: Nissi iim.
• Nussi: . della Chiesa .
' Ndssi o •-
à Nussi : « suoi » !
436
Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna
a. 1753
I
cento trentatre scudi Romani, che inve-
stiti al tre per cento, rende annualmente
7000 scudi1 della stessa moneta; ed
inoltre S. M. accorda, che si assegnino
in Madrid a disposizione di S. S. sopra
il prodotto della Crociata 5000 scudi
annui per mantenimento e ' sussistenza '
de' Nunzi Apostolici, e tutto ciò in 2 con-
siderazione del compenso della Entrata
che perde l'Erario Pontificio nella rife-
rita cessione degli spogli e frutti delle
Chiese vacanti, ed obbligo di non conce-
dere in avvenire la facoltà di testare.
La Santità Sua in fede di Sommo
Pontefice, e Sua Maestà in parola di Re
Cattolico promettono mutuamente per
se medesimi, ed in nome dei loro succes-
sori la fermezza inalterabile, e perpetua
sussistenza di tutti e ciascheduno degli
articoli precedenti, volendo e dichia-
rando che né la S. Sede, né i Re Cattolici
abbiano rispettivamente da pretendere
più di quello, che viene compreso ed
espresso nei predetti capitoli, e che si
abbia a tenere per irrito e di nessun
valore ed effetto quanto si facesse in
qualsivoglia tempo contro tutti, o alcuno
degli stessi articoli.
Per la validità ed osservanza di
quanto si è convenuto, sarà firmato
questo Concordato nelle solite forme, ed
avrà tutto il suo intiero effetto ed adem-
pimento subito che saranno consegnati :1
li capitali 4 della ricompensa, che si sono
espressi, e dopo che sarà seguita la ra-
tifica.
In fede di che Noi infrascritti in virtù
delle facoltà rispettive di S. S. e di S. M.
cientos, treynta y tres mil trecientos
treynta y tres Escudos romanos, que im-
puesto ài tres por ciento rinde anual-
mente siete mil Escudos de la propia
moneda. Y demas de esto, Su Magestad
acuerda que se asignen en Madrid à
disposicion de Su Santidad sobre el pro-
ducto de la cruzada cinco mil Escudos
anuales para la manutencion y subsi-
stencia de los Nuncios apostólicos. Y
todo esto en consideracion y recompensa
del producto que pierde el herario pon-
tificio en la referida cesion de Espo-
lios, y frutos de las Yglesias vacantes,
y en la obligacion que hace de no con-
ceder en lo futuro facultades de testar.
22.° Su Santidad en fee de Sumo
Pontifice, y Su Magestad en palabra de
Rey Catholico premeten mutuamente
por si mismos, y en nombre de sus sub-
cesores la firmeza inalterable, y subsis-
teticia perpetua de todos y cada uno de
los articulos precedentes, queriendo y
declarando que ni la Santa Sede, ni los
Reyes Catholicos hàn de pretender
respecti vamente mas de lo que viene
expreso, y comprehendido en los dichos
capitulos; y que se ava de tener por
irrito, y de ningun valor ni efecto quanto
contra todos, ó alguno de ellos se aga
en qual se sea tiempo.
23.° Para la validazion y observancia
de quanto se ha convenido; sera firmado
este concordato en la forma acostum-
brada, y tendrà todo su efecto, y entero
cumplimiento luego que se consignaràn
los capitales de recompensa, que se hàn
expresado, y echa, que sea la ratificacion.
En fee de lo qual nos los infrascri-
ptos en virtud de las facultades respec-
Nussi ohi.
Nuski : • ai ».
Nus»i : . cunsequenti > I
a. 1753 Cessione al Re di Sardegna dei diritti sul principato di Musseremo ecc. 437
Cattolica abbiamo firmato il presente tivas de Su Santidad y de S. M. C.
Concordato, e segnato col nostro Sigillo. hemos firmado el presente concordato,
Dal Palazzo Apostolico del Quiri- y sellado con nuestro propio sello en el
naie questo dì XI Gennaro 1753. Palacio apostolico del Quirinal cn el dia
11 de henero del 1753.
Loco sigilli -S. Card. Valenti. El Cardenal Valenti.
» » - Manuel Ventura Figucroa.1 Manuel Ventura Figueroa.
Il testo italiano da Nussi, Conventiones etc. 120-128 (n. XV), collazionata la copia in
Àrm. XI\\ e. TV, n. 96, f. 24-30 (Archivio segreto Vaticano! : il testo spagnolo dall'esem-
plare a firme autografe e sigilli dei PIcnipotenziarii ibid. t. 14-23. Un testo spagnuolo quanto
alla torma differente dal surriferito, traduzione, pare, da un breve del 20 febbraio 1753,
con cui Benedetto XIV conferma il concordato, è in Tejada y Ramiro, Coleccion ecc.
loc. cit., 165-170.
LUI.
BENEDETTO XIV CEDE AL RE DI SARDEGNA I DIRITTI
SUL PRINCIPATO DI MASSERANO E LA CONTEA DI CREVALCORE.
13 luglio 1753.
Benedictus Episcopus servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Cir-
cumspecta providentiae nostrae ratio exigit, ut ad ea quae nobis rationabiliter pro-
ponuntur, aequo animo intendentes, quoties concredita nobis Apostolicae Scdis iura
cum inferiorum Ecclesiarum indemnitate inconcussa mansura fore dignoscamus,
Apostolicas concessiones nostras praesertim, quae in Regiam personam sua semper
in nos et eamdem Sedem filiali observantia conspicuam collatae fuerunt, ulterius
etiam extendamus; cum itaque nos alias, videlicet sub data tertio nonis ianuarii,
Pontificatus nostri anno primo, iustis et rationabilibus de causis tunc expressis
adducti, diversorum locorum et feudorum, quorum dominium et proprietas ad Eccle-
sias Taurinensem, Vercellensem, Astensem, Papiensem, et Abbatiam Sancti Benigni,
supremum vero dominium huiusmodi ad nos et Sedem Apostolicam pertinet. cha-
rissimum in Christo Filium nostrum Carolum Emanuelem Sardiniae Regem Illu-
strem uti Sabaudiae Ducem et Pedemontis Principem, eiusque Filios heredes mascu-
los per Lineam masculinam de primogenito in primogenitum, et in Ducatu Sabaudiae.
Principatu Pedemontis, ac Sardiniae Regno Successores suos prò nobis et Romana
Ecclesia Vicarium perpetuum Apostolica auctoritatc deputaverimus, et constitue-
rimus, eidemque Carolo Emanueli Regi et Duci, eiusque Successoribus praedictis
regimen et administrationem eiusdem supremi dominii, iutisdictionis et superiori-
tatis territorialis, que quoad temporalia Praedecessores nostri Romani Pontifices
1 Nussi, che pone anche . L. per il nome del Card. Valenti, : • Figuera ■ ; Arni. XIV, e. IV, «. 96: ■ Figaroa - .
\3& Cessione al Re di Sardegna dei diritti sul principato di Musseremo ecc. a. 1753
exercuerunt, et exercere potuerunt, ac nos exercebamus et exercere poteramus,
dieta Apostoliea auctoritate edam perpetuo eommiserimus, et assignaverimus, ac
regimen et administrationem huiusmodi in eundem Carolum Emanuelem Regem et
Ducerti, eiusque Successores praedictos transtulerimus, et in locum nostrum, quoad
temporalia dumtaxat, perpetuo posuerimus et collocaverimus, insuperque voluerimus,
quod dictus Carolus Emanuel Rex, et Dux, ac eius Successores praedicti ratione
officii Vicariatus huiusmodi singulis annis unum calicem valoris bis mille scutorum
argenteorum monetae Romanae in festo Beatorum Apostolorum Petri et Pauli
Camerae nostrae Apostolicae solvere omnino teneretur, ac alias prout in nostris
desuper confectis litteris plenius continetur, cumque sicut accepimus licet vigore
praedictarum litterarum deputationis praedictae, ac conventionum illius occasione
initarum Episcopo Vercellensi prò tempore existenti ius competat, nedum novas
concedendi investituras Principatus Masserani, ac Comitatus seu Marchionatus Cre-
vacorii leudorum de directo dictae Ecclesiae Vercellensis dominio existentium, cum
suis locis, membris et dependentiis eis respective annexis in quolibet eventu illorum
devolutionis, vel mutationis personarum, de illis investiendarum, sed etiam exigendi
ab eisdem personis de ipso Principatu, ac Comitatu, seu Marchionatu investitis
canones, qui prius eidem Camerae Apostolicae in annua simul sumnia octodecim cir-
citer Ducatorum auri de Camera solvebantur; nihilominus quia Praedecessores
dilecti filii nobilis Viri Philippi Victorii Amedei Ferrerii Fieschi Principatus et
Comitatus, seu Marchionatus huiusmodi moderni legitimi heredis investituras prae-
dictas ab antiquo tempore immediate a Sede Apostolica acceperant, idem Philippus
Victorius Amedeus huiusmodi suorum Praedecessorum exemplo ductus, ac putans
si loco Ecclesiae Vercellensis praedictae dictus Carolus Emanuel Rex et Dux, eius-
que Successores in dominio et proprietate, ac iuribus concedendi investituras super
Principatu, ac Comitatu, seu Marchionatu praedictis, et exigendi canones huiusmodi,
quas et quos prius Sedes ipsa Apostolica respective concedere et exigere consue-
verat, sub obligatione tamen per dictum Carolum Emanuelem Regem et Ducem con-
gruam summam dictae Ecclesiae Vercellensi intuitu indemnitatis ac compensationis
persolvendi subrogaretur sui ipsius, suorumque in dictis Principatu, et Comitatu, seu
Marchionatu Successorum decori et honorificentiae consultum fore, per auctoritatis
nostrae praesidium ut infra opportune provideri plurimum exoptaverit, praefatus vero
Carolus Emanuel Rex et Dux de his omnibus certior factus indemnitati et compensa-
tioni huiusmodi quatenus nos praedicti Philippi Victorii Amedei votis in praemissis
annuere dignaremur, mediante annua assignatione arbitrio nostro praefigenda, seu
statuenda, paratum se fore exibuerit; nos igitur praemissis omnibus mature per-
pensis et consideratis, ac inspectis etiam eximiis dicti Caroli Emanuelis Regis et
Ducis meritis, nec nonpraecipua eius devotione, qua nos et Sedem Apostolicam prae-
dictam prosecutus fuit, et prosequitur, audito etiam prius Venerabili Fratre ' nostro
moderno Episcopo Vercellensi, qui infrascriptam concessionem si fieret, et loco iuris
honorifici investituras praedictas concedendi, ac canones huiusmodi exigendi summa
quadrigentorum scutorum monetae Romanae Mensae Episcopali Ecclesiae Vercellensis
assignaretur, maxime utilem et proficuam eidem Ecclesiae Vercellensi futuram cen-
1 1 ratti s .• « Fratti » .
a. 1753 Cessione al Re di Sardegna dei diritti sul principato di Masserano ecc. 439
suit motu proprio, et ex certa scientia, deque Apostolicae potestatis plenitudine prae-
dicto Carolo Emaniteli Regi, et Duci, eiusque Filiis, Heredibus, et Successoribus qui-
buscumque directum dominium subalternum super Principati! Masserani, et Comitatu
seu Marchionatu Crevacorii, aliisque locis, membri* et dependentiis eis respective
annexis, quod ad praedictam Ecclesiam Vercellensem quovis titillo, ratione et causa
quomodolibet spectat et pertinet, cum omni iure investituras desuper concedendi,
et canones praedictos exigendi, ita quod dictus Philippus Victorius Amedeus ex
nunc et de cetero eius in Principatu, et Comitatu seu Marchionatu huiusmodi Succes-
sores investituras de illis ab eodem Carolo Emanuele Rege et Duce, suisque Filiis,
Heredibus, et Successoribus quibuscumque suscipere, eisque praedictos canones
solvere, e contai vero praedictus Carolus Emanuel Rex et Dux, eiusque Filii,
Heredes et Successores praedicti summam quadringentorum quinquaginta scutorum
monetae Romanae praedictae a nobis statutam, et ab eodem Carolo Emanuele Rege
et Duce prò eius insigni erga nos obsequio, et erga praedictam Ecclesiam Vercel-
lensem liberalitate libenter appositam Mensae Episcopali eiusdem Ecclesiae Ver-
cellensis annuatim persolvere, seu eandem summam super aliquo fundo aequalis
redditus favore eiusdem Mensae cedendo, vere et cum effectu ac irrevoc abiliter assi-
gnare respective teneantur, ac etiam respective obligati existant, dummodo summa
huiusmodi annuatim persolvatur, vel aequalis redditus vere et realiter assignetur, et
non alias, ac salvo semper super Principatu, et Comitatu seu Marchionatu praedi-
ctìs iure supremi dominii Sedis Apostolicae, et prò ea quoad exercitium eiusdem
Carolis Emanuelis Regis et Ducis, uti eiusdem Sedis Apostolicae Vicarii, et aliorum
in Vicariatu Successorum perpetuo concedimus et assignamus, dictumque Carolum
Emanuelem Regem et Ducem, eiusque Filios et Successores quoscumque praedictos
in dominio et iuribus praedictis loco praedictae Ecclesiae Vercellensis subrogamus,
decernentes easdem praesentes nullo unquam tempore de subreptionis vel obre-
ptionis, aut nullitatis vitio, vel intentionis nostrae, aut alio quocumque, quantumvis
magno et inexeogitato defectu notari vel impugnari posse, sed semper et perpetuo
firmas, validas et etfìcaces existere, et fore, suosque plenarios et integros effectus
sortiri, et obtinere debere, sicque, et non alias per quoscumque Iudices ordinarios
et delegatos, quavis auctoritate fungentes et functuros, etiam causarum Palatii nostri
Apostolici Auditores, ac Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam de latere
Legatos, Vice-Legatos, dictaeque Sedis Nuncios, sublata eis quavis aliter iudicandi
et interpretandi facultate et auctoritate, iudicari et definiri debere, irritum quoque
et inane si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter
contigerit attentari, non obstantibus Nostra et Cancellariae Apostolicae regula de
iure quaesito non tollendo, ac quibusvis Apostolici*, seu etiam in sinodalibus, prò-
vincialibus, generalibus, universalibusque conciliis editis, vel edendis specialibus vel
generalibus constitutionibus et ordinibus, nec non Ecclesiae Vercellensis praedictae,
etiam iuramento et confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, sta-
tutis, privilegiis quoque, indultis, et litteris Apostolicis in contrarium praemissorum
quomodolibet concessis, confirmatis, appositi*, et innovatis, quibus omnibus, et sin-
gulis, etiamsi de illis, eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa et indi-
vidua, non autem per clausulas generales idem importantes mentio, seu quaevis alia
expressio habenda foret, eorum tenores praesentibus prò expressis habentes, illis
440 Concordato fra Benedetto XIV e Maria Teresa per il ducato di Milano a. 1757
alias in suo robore permansuris ad praemissorum eftectum, hac vice dumtaxat spe-
cialiter et expresse motu et potestatis plenitudine paribus harum serie derogamus
contrariis quibuscumque. Volumus autem, quod intuitu praedictae summae quadrin-
gentorum quinquaginta scutorum monetae praedictae Mensae Episcopali Vercellensi
huiusmodi annuatim ut praefertur persolvendae vel assignandae, taxa Ecclesiae
Vercellensis praedictae in libris Camerae Apostolicae descripta, ac pensio super
illius Mensae Episcopalis huiusmodi fructibus, redditibus et proventibus prò tempore
reser vanda respective non augeantur. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc pagi-
nam nostrae concessionis, assignationis, subrogationis, Decreti derogationis, et
voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire; si quis autem hoc attentare
praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri et Pauli Aposto-
lorum eius se noverit incursurum.
Datum Romae apud Sanctam Mariam Maiorem anno incarnationis Dominicae
millesimo septingentesimo quinquagesimo tertio, tertio idus iulii, Pontificatus Nostri
anno tertio decimo.
Cardinalis Passioneus.
Visa de Curia
C. Boschi.
Da Traités de la Royalc Maison de Savoie III, 144-149 (n. CXLVI).
LIV.
CONCORDATO FRA BENEDETTO XIV E MARIA TERESA
PER IL DUCATO DI MILANO.
17 dicembre 1757.
Per parte di Sua Maestà l'Imperatrice Regina è stato rappresentato alla San-
tità di Nostro Signore, che la Maestà Sua aveva determinato di procedere senza
ulteriore ritardo alla pubblicazione, ed esecuzione del nuovo Censimento per il
suo Stato di Milano. Che in questa grande opera tutte le premure della Maestà
Sua erano dirette al solo bene de' Sudditi, e non ad alcun profitto del Regio suo
Erario ; e perciò non si aggiungerà col nuovo Censimento1 un1 nuovo ' maggior Carico
allo Stato; ma si distribuirà quell'istesso Carico, che sinora ripartito con disugua-
glianza riusciva per molti esorbitante, ed insopportabile, e dava luogo a continue
doglianze, e dispendiose controversie, e che dall'universale giusta perequazione sarà
reso a tutti 3 meno sensibile, e specialmente a' Contadini, e Poveri, e tolta sarà per
sempre l'occasione alle liti, e dissensioni talvolta più pesanti dell' istesso3 Carico: ad
ottenere un sì salutare oggetto, non solo era stata diretta la generale Misura, e
i om
* NUSS1 a Buoi !
i i. >>,„. i \\ in 614: «aU'istesso»,
a. 1757 Concordalo fra Benedetto XIV e Maria Teresa per il ducato di Milano 441
Stima del Territorio per base del Riparto; ma inoltre si era determinato, che restas-
sero in avvenire abolite tutte le Esenzioni gratuite, e le Tasse Personali de' Conta-
dini, le quali in alcune Comunità ascendevano a lire venti, trenta, ed in taluna sino
a sessanta lire per testa, fossero invariabilmente ridotte a sole lire sette di Milano;
e prese si erano molte altre provvidenze per comprendere ogni Fondo, e Capitale
censibile, e per ogni via sollevare le Imposte: non ostanti tutte queste misure non
potersi conseguire un fine così importante, tinche non fossero sciolte le questioni
insorte cogli Ecclesiastici tanto rapporto all'Epoca da fissarsi per circoscrivere i
Beni, detti antichi, di Chiesa, i quali per la Porzione Dominicale, e sono, e devono
restare immuni da ogni Carico, da' Beni, detti di nuovo acquisto, li quali per l'in-
veterata consuetudine, credesi anche approvata dalla Santa Sede, sono stati sempre
sottoposti a' Carichi Laici, quanto rapporto alla Colonica de' Beni Ecclesiastici anti-
chi. Nel presente stato alcuni de' Coloni de' Beni antichi di Chiesa pagano la Por-
zione Colonica egualmente che i Laici: altri ne pagano solamente una parte, ed
alcuni non pagano niente; anzi siccome in diverse Provincie, diverso è l'uso nel
censire la Colonica, poiché in alcune si regola a proporzione della metà de' Beni,
che si coltivano, in altre di tre ottavi, ed in alcune di un solo ottavo; così da tutto
ciò derivava una varietà, e confusione, cagione di continui disturbi tra gli Ecclesia-
stici, e i Laici, ed un aggravio insoffribile a questi ultimi non solamente, ma altresì
agli Ecclesiastici di nuovo acquisto, censiti a guisa de' Laici, e sopraccaricati per le
cause succennate. Essere quindi necessario alla pubblica Causa, e tranquillità, che
tolte tutte coteste dispute, si ristabilisse l'ordine, e l'uguaglianza anche in questa
parte, come si è procurata in generale con lo stabilimento del nuovo Censo. Sti-
marsi proprio, che l'Epoca della divisione de' Beni antichi, e moderni fissata sia coi-
ranno mille cinquecento quarantotto, in cui si diede principio all'antica Misura
generale; e rapporto alla Colonica, che i Coloni de' Beni Ecclesiastici antichi con-
corrano ai Carichi Regi, e Locali egualmente che i Coloni de' Laici per la Porzione
Colonica a proporzione della metà de' Beni, che coltivano, e ciò generalmente in
tutte le Provincie, mentre alle ragioni altre volte addotte su questo assunto s'aggiun-
geva ora il riflesso, che i Carichi, e debiti dello Stato sono venuti ad un eccesso
insoffribile, sì a' Laici, che agli Ecclesiastici di moderno acquisto; onde anche secondo
l'equità Canonica, trattandosi, non di pagare un nuovo Carico al Principe, ma di
sollevare sì i Laici, che gl'istessi Ecclesiastici di moderno acquisto, quorum vires
non suppetunt, sembrava inevitabile il concorso almeno della Porzione Colonica, ed
attese le sovraindicate Misure, e provvidenze, il nuovo Metodo della Esazione riu-
scirebbe in pratica nel complesso piuttosto vantaggioso, che nocevole alla Chiesa.
Tutte le suddette rappresentanze avendo Sua Santità prese in matura conside-
razione, compassionando il grave quasi insopportabile peso, al quale finora hanno
soggiacciuto non meno i Laici, che alcuni degli Ecclesiastici, ed in considerazione,
e correspettività del sollievo, che tutti i Coloni avranno dalla riduzione della Tassa
Personale, e dalle altre succennate provvidenze del nuovo Censimento, desiderosa
di contribuire al sollievo comune senza soverchio aggravio degli Ecclesiastici, si è
benignamente prestata all'istanza di Sua Maestà, e col mezzo degl'infrascritti Signori
Ministri Plenipotenziari, autorizzati colle Plenipotenze tra loro cambiate in originale,
cioè per la parte di Sua Santità di data di Roma a' 16. Dicembre 1757, e per la parte
142 Concordato fra Benedetto XIV e Maria Teresa per il ducato di Milano a. 1757
di Sua Maestà di data di Vienna a' 27. Ottobre 1757, sono stati conciliati li seguenti
provvedimenti da osservarsi nello Stato di Milano dal giorno, che sarà posto in
esecuzione il nuovo Censimento in avanti.
1. Restando esenti riguardo alla Porzione Dominicale tutti li Beni posseduti
dalle Chiese prima dell'anno mille cinquecento settantacinque, saranno sottoposti a
tutti li pesi de' Laici li successivi acquisti delle Chiese da detto anno in avanti, ove
non si tratti de' Beni espressamente privilegiati, ovvero che già stati siano, o che
in avvenire fossero legittimamente surrogati a' Beni posseduti dalle Chiese prima
dell'anno mille cinquecento settantacinque; tale disposizione non dovrà aver luogo,
quando entro un anno dagli Ecclesiastici si produca qualche Concordia approvata
dalla Santa Sede, o qualche altro legittimo Documento, nel quale concorra l'autorità
Apostolica, da cui fissata restasse un Epoca diversa, quale in tal caso dovrà unica-
mente attendersi.
2- Affinchè non vi sia disturbo, o spesa negli Ecclesiastici per provare il loro
possesso anteriore all'anno mille cinquecento settantacinque; o altra Epoca, che si
trovasse già fissata, come sopra, si ratterranno immuni li Beni posseduti dalle Chiese,
che sono descritti come Ecclesiastici ne' Catastri dell'anno mille cinquecento sessan-
tacinque; ' e per quelli, che non fossero in essi descritti, basterà, che entro il suddetto
termine gli Ecclesiastici presentino le loro rimostranze in iscritto appoggiate a vale-
voli autentici Documenti al rispettivo loro Ordinario, quale, essendo tali, non
lascerà di passarle al Governo, acciò possa dare gli ordini, che senza lite, o spesa
degli Ecclesiastici suddetti si dia la dovuta esecuzione alle cose sopra disposte.
3. Li sopradetti Beni posseduti prima dell'Epoca sovra stabilita, saranno bensì
immuni per la Porzione Dominicale, ma non già per la Porzione Colonica, mentre
li Coloni di detti Beni immuni dovranno sempre concorrere in proporzione de' Beni,
che coltivano a Carichi sì regii, che locali per titolo di Porzione Colonica in due
terze parti di quello, che per detto titolo sarà imposto a' Coloni de' Beni de' Laici.
4. A titolo della Tassa Personale Sua Maestà si presta a che non possa esigersi
da' Coloni, che travagliano detti Beni immuni più di lire sei per Testa; ma se col
tratto del tempo stimasse la Maestà Sua di minorare le lire sette di Milano, fissate
invariabilmente per gli altri Coloni, farà godere dello stesso beneficio a proporzione
anche ai Coloni de' Beni suddetti.
5. Per evitare ogni collusione, che si potrebbe fare in pregiudizio della suddetta
disposizione con far lavorare i Beni ad economia, o sia a conto proprio per mezzo
di Mercenari, a riserva di queir Ecclesiastico, che non possedè Beneficio di maggior
frutto di scudi ventiquattro d'oro di Camera, a cui sarà tollerata la coltura ad eco-
nomia, come necessaria al povero di lui stato, tutti gli altri Possessori de Benefizi
di maggior reddito, tanto facendo lavorare da' Coloni, come facendo lavorare ad
economia, non potranno esimere li frutti dovuti alla Colonia, dal Carico della Por-
zione Colonica nella rata sopra specificata.
6. L'esazione si farà sopra li soli Coloni, e sopra la sola porzione de' frutti ad
essi spettante per Porzione Colonica, o che sarebbe loro spettata nel caso, che non
1 Cosi Mussi, ma .11. Ann. l-XVIIl tiU ha: • 1563», mentre A. Sala, Documenti circa la vita e le gesta di
S. Carlo Borromeo I, Milano 1857, 536 dà . settantacinque».
a. 1758 Convenzione circa l'isola di S. Antioco 443
fossero stati coltivati li Beni ad economia, senza che possano essere per tal conto
inquietate le Chiese, i loro Fondi, ed i Padroni Ecclesiastici nella loro Porzione
Dominicale, o in qualunque altro modo.
7. Dal detto pagamento dovranno essere esenti li Coloni delle Parrocchie, l'en-
trata delle quali non eccede la congrua Conciliare, e delli veri Ospitali dello Stato
di Milano, quantunque non avessero alcun Privilegio, per i Reni però, che presente-
mente possedono, o che saranno legittimamente surrogati.
8. Ne' succennati provvedimenti non s'intenderà disposta cosa veruna per ciò
che concerne l'Esenzione Colonica, e Personale, procedenti da Privilegi a chi che sia
accordati da' Principi prò tempore dello stato di Milano.
Il presente Trattato piacendo a Sua Santità, ed a Sua Maestà l'Imperatrice
Regina, si degneranno di rattificarlo entro il termine di due mesi, e più presto, se
sia ' possibile ; ed in appresso Sua Santità ne farà spedire l'opportuno Breve, e la
Maestà Sua darà gli ordini rispettivi per la esecuzione.
Roma 17. Dicembre 1757.
(L. S.) A. Card. Archinto.
Milano 10. Dicembre 1757.
(L. S.) Il Conte Cristiani.
Da V. Nussr, < ' miventiones etc. 128-132 (n. XVI), collazionato l'esemplare con firme
autografe dell' Archinto e del Cristiani in AA. Ami. l-XVIII 61 J (già Ann. II. e. VII,
«. 26) nell'Archivio segreto Vaticano.
LV.
CONVENZIONE FRA L'ARCIVESCOVO DI CAGLIARI E L'ORDINE DEI
SS. MAURIZIO E LAZZARO SULLA GIURISDIZIONE TEMPORALE
E IL DOMINIO UTILE DELL'ISOLA DI S. ANTIOCO CONFERMATA
DA CLEMENTE XIII.
21 marzo 1758.
Clemens Episcopus Servus Servorum Dei Ad perpetuam rei memoriam.
Ad Supremum Apostolicae Dignitatis culmen, nullo meritorum Nostrorum suf-
fragio, sed imperscrutabili Divinae providentiae judicio evecti, 2 inter multiplices ad
Nos delatas instantias, eas propensius excipimus, quae ad publicum aliquod bonum
directae dignoscuntur, ac in iis auctoritatem Nostram interponere non omittimus,
prout in Domino expedire judicamus. Sane prò parte Venerabilis Fratris Nostri Tho-
mae Ignatii Mariae Natta, Moderni Archiepiscopi Calaritani, Nobis nuper exhibita
' AA. Arm. IX VI II 614: « fia».
J I Bull.: « erecti ».
444 Convenzione circa l'isola di S. Antioco a. 1758
petitio continebat, quod Sulcitana Insula Sancti Antiochi nuncupata, Sardiniae Regno
ad meridiem adjacens, quantumvis aeris salubritate, et terrae ubertate naturaliter
praedita sit, nihilominus habitatoribus adeo caret, ut vix pauci rustici Operarii, aut
gregum Pastores lixam in ea mansionem habere soleant, propterea quod Piratarum
et Barbarorum, qui ex proxima Africa illuc frequenter trajiciunt, nimis pateat incur-
sibus; quo fìt ut Sardiniae Populi, qui devotionis studio erga dictum Sanctum Antio-
chum, in eandem Insulam certis per annum festis diebus frequentes conferre se
solent, propositis sibi Religionis actibus vix expletis, statini ad propria remigrare
cogantur.
Quapropter Charissimus in Christo Filius Noster Carolus Emanuel Sardiniae
Rex Illustris ad asserendam dicti Regni, omniumque ditionum suarum securitatem,
et subjectorum sibi populorum utilitatem promovendam laudabiliter intentus, prae-
dictam Insulam firmo praesidio ad versus hostiles incursus munire statuerat; sicque
munitam, accitis aliunde habitatoribus, et colonis, ad culturam redigere, ac fructuo-
sum in ea commercium, cui maxime opportunus ipsius Insulae situs agnoscitur insti-
tuere deliberaverat. Id autem non alia meliori ratione obtinere posse videbatur,
quam si totius Insulae, ejusque Agrorum, Terrarumque dominium utile, Ordini Mili-
tari Sanctorum Mauritii, et Lazari, cujus ipse Carolus Emanuel Rex Supremus Mode-
rator, 1 et Magnus Magister existit, 2 ita applicaretur, ut inde una ipsius Ordinis Com-
menda, ab uno Equite Commendatario, ad liberam ipsius Regis et Magni Magistri
collationem prò tempore obtinenda, et cum debita ab ipso Rege, et Magno Magi-
stro, nec non a Consilio praedicti Ordinis dependentia, juxta ipsius Ordinis leges, et
praepositum utilitatis publicae objectum regenda, et administranda erigeretur, et
institueretur.
Verum quia praedicti Thomae Ignatii Mariae Archiepiscopi proximus decessor
bon. mem. Julius Caesar Gandulfi de Ricaldone, Archiepiscopus Calaritanus uti
Praesul Ecclesiensis etiam Ecclesiae, quae Calaritanae perpetuo canonice unita exi-
stit, ipsius Insulae jurisdictionem in temporalibus ad prò tempore existentem prae-
dictae Ecclesiensis Ecclesiae Praesulem, ejusdem vero Insulae dominium utile ad
ipsius pariter Ecclesiensis Ecclesiae Mensam, ex variis juribus spectare, et pertinere
allegabat, quamvis prò Regii Patrimonii juribus varia afferrentur argumenta, ex
quibus tum ejusdem Antistitis Jurisdictio temporalis in eamdem Insulam, tum ipsius
mensae dominium hujusmodi, in dubium revocari posse videbantur, nihilominus
ulterior praemissarum dispositionum exequutio eo usque suspensa fuit, donec prae-
dictus quoque Julius Caesar Archiepiscopus communis securitatis, et utilitatis studio
incensus, post plures de dicti Caroli Emmanuelis Regis mandato habitas consulta-
tiones cum Regii Patrimonii Advocato Fiscali Generali, nec non praedicti Ordinis
Militaris Generali pariter Advocato Patrimoniali, ad salubris Consilii eximia prae-
dicti Regis providentia capti implementum, sine spiritualis jurisdictionis dictae Epi-
scopalis Ecclesiae detrimento, ejusque Mensae reddituum imminutione, infrascriptas
cessiones, sub Sedis Apostolicae beneplacito faciendas censuit, et solemni forma sti-
pulatus est.
1 I Bull. Supremus, Moderator..
a 1 Bull.: « cxiilii ».
1758 Convenzione circa l'isola di S. Antimo 445
Inique sub die XXI. Mensis Martii elapsi Anni a Nalivitate Domini MDCCLVITI.
inter dictum Julium Caesarem Archiepiseopum uti Ecclesiensis etiam Ecclesiae Prae-
sulem ex una, et Dilectos Filios, Senatorem Josephum Franciseum Mariani Dani,
Advocatum Fisealem Generalem, et Regii Consilii Regni Sardiniae Consiliarium,
nomine dicti Regii Patrimonii ex alia, ac Equitem Gabrielem Franciseum Angiono
Advocatum Patrimonialem etiam Generalem dicti Ordinis Sanctorum Mauritii et
Lazari, ejusdem Ordinis nomine ex reliqua partibus, inita fuit transactio seu bonae
(idei concordia, cujus disposi tionis, et Instrumenti desuper confetti tenor talis est
vìdelìcet.
Concordia fra Monsignor Arcivescovo di Cagliari, il Regio Patrimonio, e la
Sagra Religione de' SS. Maurizio e Lazaro.
« L'Anno del Signore Mille settecento cinquantotto, alli 21. del mese di Marzo,
in Torino, nello appartamento terreno tenuto da Sua Eminenza il Sig. Cardinal
Rovero ' Arcivescovo della presente Città, ed abitato attualmente dal prefato Mon-
signor Arcivescovo di Cagliari, avanti Noi infrascritti Segretari, e Notarj, ed alla
presenza degli infrascritti Signori Avvocato Clemente Carlevario, Prospero Viretti, 2
e Felice Coraggio, Testimonj astanti, richiesti, cogniti, ed al pie del presente colle
parti suddette sottoscritti.
«Sia manifesto, che l'Isola presentemente denominata di S. Antioco, la quale
ritrovasi nella parte più meridionale della Sardegna, quantunque abbia terreno fer-
tile, ed aria salubre, e siavi una Chiesa dedicata allo stesso Santo, a cui professando
li Sardi una singolare devozione, concorrono essi in ogni anno in grandissimo numero
alle di lui feste, che ivi sono celebrate, non abbia sinora se non se pochi stabili
abitatori, e molti terreni siano pur anco del tutto gerbidi, ed incolti, perchè trovan-
dosi la più vicina all'Affrica, resta la più esposta alle Piraterie de' Barbari, li quali
sogliono ricoverarsi nei suoi piccoli Porti, e Cale, e tenere li pochi coltivatori di
Terreni, ed i Pastori in continua apprensione di sorpresa e di schiavitù ; onde siasi
creduto, che l'unico mezzo di rimediare a questi mali sarebbe quello d' introdurvi,
e stabilirvi una ragguardevole popolazione, la quale potesse munirsi contro li ten-
tativi degli Infedeli, ed applicandosi alla coltivazione delle Terre, si prevalesse pure
del comodo, che somministrano la situazione de' Porti, ed il Mare per istruire, e
promovere un vivo commercio, onde ne deriverebbe poi un considerabile vantaggio
a tutto quel Regno, coll'accrescimento della popolazione, e dell'industria: La quale
introduzione però sia sospesa a cagione delle difficoltà eccitatesi circa la pertinenza
pretesa dall'Arcivescovo di Cagliari della giurisdizione, e del dominio utile dell'Isola.
In ordine alla quale giurisdizione rappresentasse Monsignor Arcivescovo suddetto
d'essere nell'antico possesso del Titolo di Barone dell' Isola di Santo Antioco, del quale
abbiano sempre usato i suoi Antecessori ne ! mandamenti, e dispacci, negli atti
de' Parlamenti del Regno, ne' giuramenti dei Vice Re, e de' Regii Ministri, ed in simili
atti, che non ostante gì' Incendii degli Archivj della Chiesa Calaritana, di cui fanno
fede li Capitoli di Corte, e le Regie Prammatiche, e che li più antichi documenti esi-
i Bull. : - Roveso
I Bull.: « Vitelli
Bull. ed. Taur. : <
446 Convenzione circa V isola di S. Antioco a. 1758
stenti negli Archivi della Curia d'Uglesias non oltrepassino il 1620, ritrovinsi nondi-
meno enunziate antiche Delegazioni de' suoi Predecessori, fatte ai loro Vicarj sino
dal 1597 per amministrare giustizia in detta Isola, ed esercere in loro nome la Giuri-
sdizione civile, e criminale; Essersi sempre dalli medesimi deputati gli Ufnziali, e da
questi proceduto alle riviste, designazione di Prati, Tenture, esazioni di Machezie, e
simili; e che gli atti de' Capitani d'Uglesias siano sempre stati contradetti dalli Prelati,
e che la investitura ultimamente domandata fu solo affine di liberarsi dalle molestie,
che gli venivano inferite dalli Cittadini, e dalla Città d'Uglesias. Rappresentasse
pure il predetto Monsignore Arcivescovo d'essere nel quieto possesso del dominio
utile de' terreni dell'Isola, autorizzato da sentenza della Reale Udienza delli 19. No-
vembre 1753. riconosciuto dalli Vice-Re ne' loro dispacci e lettere, e dagli Avvo-
cati Patrimoniali ne' loro pareri, e comprovato non solamente dalla testimonianza
degli Storici del Paese, ma eziandio dalla continuata serie degli atti possessori, li
quali resultino dalle concessioni di case, e di terreni fatte dagli Arcivescovi, e dalla
esazione de' dritti di Portatico, e simili. Non si credesse parimente in obbligo di
presentare verun titolo di tale suo possesso, poiché questo fusse tale, che avesse
luogo a suo favore la presunzione di ogni miglior titolo del mondo. Alle quali
rappresentanze di Monsignor Arcivescovo si opponesse per parte del Regio Patri-
monio, che la giurisdizione sia stata sempre esercitata nell'Isola da Regj Ufnziali,
essendo di fatto cosa incontrastabile, che sin dall'anno 1400. circa, tempo il più antico,
che compaja, era stato stabilito per gli spopolati di Sulcis un Giudice Regio ad
amministrarvi giustizia stata1 poi somministrata dal Capitano d'Uglesias in nome
del Sovrano, e venendo attualmente esercitata da un particolare Podestà deputato
dalla Maestà Sua, il quale fa nell'Isola la sua residenza. Che le supposte Delega-
zioni non possono essere, che per materie, e cause Ecclesiastiche, e gli altri alle-
gati atti di Giurisdizione o sono stati clandestini, o se altrimenti sono sempre stati
contradetti dal Governo come risulta dalle Ordinazioni del Viceré de2 26. Aprile 1598.
dallo esame fatto nel 1613. e dalla deliberazione della Reale udienza del 1749. di
modochè ogni qualunque volta tentarono gli Arcivescovi di esercitare alcuno dei
detti Atti nell'Isola, tosto ne incontrarono tutta la opposizione. Non essere di riguardo
lo asserito titolo di Barone, perchè unicamente da alcuno de' Prelati clandestina-
mente assunto, e può essere sfuggito in qualche atto, per inavvertenza de' Reali
Ministri senza saputa però, ed acquiescenza del Principe, scorgendosi anzi da più
documenti della Curia di Cagliari, che gli Antecessori dell'Arcivescovo D. Alfonso
Lasso, il quale reggeva quella Diocesi circa l'Anno 1597. giammai intrapresero di
qualificarsi per Baroni dell'Isola, ed a tale effetto non essersi, né potersi allegare
alcuna carta di privilegio per cui possa dirsi conceduto questo titolo, alienata, e
separata dalla Regia Corona la giurisdizione temporale, e questa trasferita negli
Arcivescovi di Cagliari, nemmeno in qualità di Vescovi d'Uglesias, e lo stesso pre-
sentane© Monsignor Arcivescovo ebbe già ricorso a Sua Maestà per ottenerla, am-
mettendo così né titolo, né possesso; Quanto al dominio utile non avere la Mensa
d'Uglesias né titolo, né possesso; imperciocché se si parla del titolo, non ne com-
paja alcuno valido e legittimo, non meritando fede li transunti né della Carta di
1 I Bull.: «giustizia. Stata >.
I Hall : . nel ..
a. 1758 Convenzione circa l'isola di S. Antioco 447
donazione di Mariano, o sia Turgadorio Giudice, o sia Re del Giudicato di Cagliari
nel 1124, né dell'altra di Benedetto di Lacono del 1216, che diconsi esistenti nell'Ar-
chivio dell'Arcivescovo, e da Scrittori del Regno, si accennano per titoli della Mensa
suddetta, stante li palpabili loro difetti intrinseci, ed estrinseci sia per mancanza
della data di giorno, e Mese, della indizione, del nome, soscrizione, e rogiti di Notajo,
sia per mancanza di facoltà negli asseriti Donatori di perpetuamente smembrare la
Isola dal Regio Patrimonio, sia per non essere specitìcamente espressa in una di
esse donazioni la Isola, e sia finalmente per risultare dubbia dalle storie la esistenza
in tali tempi di supposti donatori, ed a tale effetto gli stessi Scrittori delle cose di
Sardegna, che parlano delle dette donazioni si contradicono fra se medesimi. Se
poi si parla del preteso possesso, gli atti, che diconsi comprovarlo, non essere uni-
formi, e continuati, ma difformi, clandestini, ed equivoci, ed i primi non essere a
favore di detta Mensa, ma bensì di S. Antioco, e della sua Chiesa particolare, rela-
tivamente alla festa di detto Santo, ed essere altresì viziosi, e nulli sotto qualunque
aspetto vogliansi considerare, onde non essere in veruna maniera valevoli a radi-
care un vero, costante, e pacifico possesso. Nulla giovare la citata sentenza della
Reale Udienza del 1753 perchè non proferita specificamente sovra un tal punto,
essendo pure condizionati, ed ipotetici i dispacci, e le lettere del Vice Rè, e li pareri
degli Avvocati Fiscali Patrimoniali. Non potersi in sostanza detto possesso, qualunque
sia, giammai dirsi accompagnato dalli requisiti, che secondo li principj legali sono
necessarj per renderlo sussistente ed efficace, conservando gii Arcivescovi ne' loro
Archivi li succennati transunti di donazione, e massimamente quella ascritta al Giu-
dice Mariano, o sia Turgodorio; mentre quando ancora volesse considerarsi in aspetto
di legittimità, e sussistenza, favorirebbe soltanto la Chiesa di Santo Antioco, e tanto
più unendosi la circostanza, che avendo nel secolo decimoquinto il Vescovo Giuliano
d'Uglesias supplicato il Re D. Giovanni, e poscia il Re D. Ferdinando di confer-
fermargli i suoi privilegi, e le concessioni avute, e d'impedirne ogni perturbazione
di possesso, uscirono bensì due Diplomi del 1466, e 1479 per la conferma, ma a con-
dizione che i titoli di concessione fossero leghimi, ed autentici, e che rimanessero
salve le ragioni della Regia Curia. Non essersi però vedute a comparire le accen-
nate due Carte di Donazione d'onde altresì giustamente se ne inferisca, non essersi
in tanto presentate, perchè riconosciute, seppure allora già esistevano, dal Vescovo
stesso ' Giuliano, difettose, illegittime, e di niun conto, anzi distruttive del suo intento,
seppure già allora aspirava al Dominio utile di questa Isola. In tale stato di cose
considerate le ragioni di Monsignore Arcivescovo a fronte di quelle del Regio Patri-
monio, come pure quelle dalle quali sembra assistita la Chiesa di Santo Antioco,
siccome per introdurre nell'Isola la proposta popolazione non conviene, né la S. M.
tollererebbe, che vi si stabilissero naturali Sardi, con pregiudizio, e diminuzione degli
altri popolati 2 di quel Regno, e per introdurvi Forastieri molte considerabili spese
richiedonsi, alle quali soggiacere non potrebbe il Prelato senza divertire buona parte
de' suoi redditi da quegli usi lodevoli, in cui suole impiegarli. E per altra parte Mon-
signor Arcivescovo di Cagliari considerata massimamente la unione delli quattro
Vescovadi, gode già al presente sufficienti entrate per il decoroso suo mantenimento
1 Bull. om.
'* Bull. ed. Taar : « popolani ».
I
448 Convenzione circa l'isola di S. Antioco a. 1758
senza necessità di esporre capitali per accrescerle, siasi creduto, che il migliore
espediente fosse d'appoggiare una tale cura alla Sagra Religione, ed Ordine Mili-
tare de' Santi Maurizio e Lazzaro, la quale avendo Sua Maestà per Generale Gran
Maestro, sarà nel caso d'introdurre nell'Isola nuovi Popolatori, difènderli dagli
Affricani Pirati, e recare consequentemente a quel Regno i vantaggi, che dallo
accrescimento della popolazione derivano, siasi perciò formato il seguente pro-
getto.
Primieramente che il Dominio utile dell' Isola di Santo Antioco venga eretto in
una Commenda della Sagra Religione, ed Ordine Militare dei SS. Maurizio e Lazzaro,
sotto il titolo di Santo Antioco, di libera collazione di S. M. Generale Gran Maestro.
Alla quale Commenda spettino per consequenza i diritti di Portatico, gli Accordi,
e le altre annualità, che già sono dovute dipendentemente dalle concessioni fatte
dagli Arcivescovi, non meno che tutti quei dritti, che verranno stabiliti nelle con-
cessioni da farsi per parte della suddetta Religione. Si lasceranno nel possesso dei
terreni al presente coltivati coloro, ai quali sono stati concessi dallo attuale Prelato,
o da suoi Antecessori, salvo che, attesa la inosservanza de' patti apposti, meritassero
d'esserne esclusi, e mediante, ove sarà di bisogno, la rinnovazione delle concessioni
da farsi per parte di detta Religione, con quelle condizioni, che verranno prescritte,
conforme all'equità, e secondo le prammatiche, ed usi del Regno. Si dichiara non-
dimeno, che riconoscendosi necessario di destinare alcun pezzo ' di detti terreni per
lo stabilimento della nuova popolazione, in tal caso potrà ciò eseguirsi, così esigendo
il bene comune, col dare al concessionario, che perderà la sua terra, il congruente
compenso, con la surrogazione d'altro Territorio, ed in quell'altra forma, che potrà
convenirsi.
Essendo buona parte dell'Isola suddetta occupata dalle Eussorgie disperse in
più luoghi, con grave pregiudizio dello accrescimento della cultura de' terreni, si
potranno queste, mediante il compenso che fosse necessario, limitare e disporre in
maniera, che resti sufficiente luogo per li pascoli, e non sia angustiata, e pregiu-
dicata l'agricoltura.
Delle Decime d'ogni sorta di frutti, se ne formeranno dal Collettore dieci parti,
delle quali una dovrà spettare alla Chiesa di S. Antioco, sei all'Arcivescovo col
peso di mantenere la Chiesa, o Chiese Parrocchiali, come anche il Vicario, o Vicarj
da lui deputandi giusta la esigenza della popolazione, e le tre altre al Commenda-
tore. Le decime suddette rispetto a coloro, che attualmente possiedono li terreni
coltivati si esigeranno a norma delle respettive concessioni ai medesimi fatte, e da
quelli, che verranno introdotti 2 saranno dovute, 3 e si stipuleranno eziandio per vie
di contratto alla ragione di dieci per cento, esclusi soltanto quegli anni di franchigia,
che secondo il solito loro si concedessero dalla Religione suddetta. Non si potrà
poscia da questa, e nemmeno in alcun tempo dallo Arcivescovo fare veruna con-
venzione, o" dare altro provvedimento per cui restino diminuite, o pregiudicate le
porzioni di Decime rispettivamente assegnate. Dovrà la stessa Religione introdurre
1 Sec. Brev.: « prezzo !
■ I Bull.: . introdotte >.
: Sn Brev. e Bull. ed. Rom.: dovuti..
• I Bull. : te».
a. 1758 Convenzione circa l'isola di S. Antioco 449
nella Isola una popolazione sufficiente, secondo la capacità dei terreni fra il termine
e nel modo che saranno convenuti.
In Ordine alla giurisdizione Spirituale, gli abitatori dell'Isola restaranno Diocesani
dell'' Arcivescovo di Cagliari, come vescovo di Uglesias, e le Parrocchie saranno inte-
ramente soggette alla di lui giurisdizione. Ed affinchè dalla distribuzione delle Decime
nella maniera sopra proposta, ' e dall'assegnarsi in dote della Commenda i diritti di
Portatico ed altri provenienti dal dominio utile dell'Isola, non sia diminuito il reddito,
di cui gode presentemente Monsignor Arcivescovo, proseguirà il medesimo, ed ove
fosse duopo, anche i Suoi Successori, a percevere da quelli, che possedono i terreni
al presente coltivati, quelli diritti, che attualmente perceve.
Si dichiara però, che quando venga ad accrescersi il suddetto reddito per le
maggiori decime, che si esigeranno in dipendenza delle nuove concessioni, che farà
la succennata Religione de' suddetti terreni, occorrendone la devoluzione, e per quelle,
che si perceveranno dalla coltivazione degli altri fondi, siccome cesserà in tale caso
il motivo, per cui intanto si lascia per intiero all'Arcivescovo il suddetto reddito
de' terreni al presente coltivati come sopra, allora spetterà questo in proporzione
dell'aumento alla stessa Religione, cioè primieramente i dritti del Portatico, ed altri
provenienti dal dominio utile, poscia le tre parti di ciò, che si esige a titolo di Decime,
e si dovrà pagare altresì la parte assegnata alla Chiesa di Santo Antioco di modo che,
qualora lo Arcivescovo colle sei delle dieci parti delle Decime verrà a conseguire
quel tanto, che in oggi perceve, non potrà più pretendere cosa alcuna de' redditi civili,
e dovransi ridurre in massa tutte le Decime delle quali se ne daranno le sei parti
all'Arcivescovo suddetto, il tutto a norma delle Regole stabilite ne' precedenti capi.
Mediante lo adempimento di quanto sopra recederà Monsignor Arcivescovo da
ogni sua pretensione in riguardo alla giurisdizione temporale, ed utile dominio del-
l'Isola, come anche da qualunque maggiore ragione, che gli possa competere in
ordine alle decime.
Per maggior sicurezza di questa concordia tra S. M. e Monsignor Arcivescovo,
come Vescovo d' Uglesias, si domanderà l'assenso Apostolico, ed avendo S. M. fatto
considerare il suddetto progetto dal Supremo Consiglio di Stato ed altresì dal Con-
siglio della Sagra Religione ed Ordine Militare de' SS. Maurizio e Lazzaro, che lo
hanno pienamente collaudato, si è degnata sulla relazione statale umiliata del mede-
simo progetto, e del consulto rispettivo di essi Consigli, di compartire il Reale suo
gradimento ed approvazione al detto progetto di concordia, stato anche intieramente
accettato da Monsignor Arcivescovo di Cagliari, con avere la M. S. nominato il Signor
Senatore Dani3 Avvocato Fiscale Regio del Supremo Consiglio di Sardegna per stipu-
larne l'istromento a nome del Regio Patrimonio, con avere altresì destinato il
Sig. Cavaliere, ed Avvocato Patrimoniale di detta Sagra Religione Angiono per inter-
venire in detto Istromento a nome della medesima Religione, come da Regj Biglietti
infra inserti del giorno d'oggi, coi quali viene rispettivamente ad essi conferita l'auto-
rità, e facoltà opportuna per la effettuazione di detto progetto. Quindi è che
Per il presente pubblico istromento, e presenti gli infrascritti Signori Testimoni,
1 I Bull.: all'».
• I Bull.: ■ esposta ».
' I Bull.: • Dari ».
450 Convenzione circa l'isola di S. Antioco a. 1758
l'Illustrissimo e Reverendissimo Monsignor Giulio Cesare Gandolfo di Ricaldone Arci-
vescovo di Cagliari, e Vescovo d'Uglesias, e gli Illustrissimi Signori Senatori Fran-
cesco Maria Dani Avvocato Fiscale Regio del Supremo Consiglio di Sardegna, e
Cavaliere D. Gabriele Francesco Angiono Avvocato Patrimoniale Generale della
suddetta Sagra Religione dei SS. Maurizio e ' Lazzaro, ' confermando la suddetta nar-
rativa con dichiarazione, che tutti i capi del progetto suddetto, e ciascuno di essi
debbano intendersi per corrispettivi, e riducendo quella in forma di disposizione, per
la intiera esecuzione del detto progetto, hanno il suddetto Monsignor Arcivescovo
per se, e suoi Successori, salvo però sempre il beneplacito Apostolico, ed il detto
Signor Senator Dani in nome del Regio Patrimonio, ceduto e trasferito, come cedono,
e trasferiscono alla Sagra Religione, ed Ordine Militare suddetto tutte le ragioni,
che per qualunque titolo avere potessero sovra il dominio utile dell' Isola di S. Antioco,
acciocché il detto dominio utile venga eretto dalla M. S. Generale Gran Maestro in
Commenda sotto il titolo di Santo Antioco di sua libera collazione con le leggi, e
condizioni in detto progetto espresse, mediante la osservanza delle quali detto Mon-
signor Arcivescovo recede per se, e 2 suoi Successori da ogni sua pretensione in
riguardo alla giurisdizione temporale di detta Isola, con le clausole abdicative, e tras-
lative in ogni più ampia e valida forma, accettando tale recesso, in nome del detto
Regio Patrimonio, il medesimo Signor Senator Dani, rinunziando pure detto Monsi-
gnore in favore di detta Religione ad ogni maggiore ragione, che gli potesse compe-
tere a riguardo delle Decime, come nel medesimo progetto, e successivamente il sud-
detto Signor Cavaliere, ed Avvocato Patrimoniale Angiono a nome della detta Sagra
Religione, e per essa accettante, e stipolante si sottomette a tutti quegli obblighi, e
condizioni portate dal suddetto progetto. Di tutto quanto sovra è contenuto in detto
progetto, le dette parti hanno promesso, e promettono la totale osservanza sotto
obbligo de' beni presenti, e futuri, cioè quanto a Monsignor Arcivescovo di quelli
del suo Arcivescovado, o Vescovadi uniti e specialmente del Vescovado d'Uglesias;
rispetto al Signor Senator Dani di quelli del Regio Patrimonio di Sardegna, e in
ordine al Signor Cavaliere Angiono di quelli della medesima Sagra Religione dei
SS. Maurizio, e Lazzaro con la clausola del costituto Possessorio di essi in forma.
E di questo atto se ne sono formati due istromenti originali uniformi ricevuti da
noi infrascritti Angelo Ludovico Villa Segretario di Stato, e Segretario e Notajo per
S. M. del Sagro Supremo Consiglio di Sardegna, e Maurizio Filiberto Ravicchio Segre-
tario dell'Eccellentissimo e Reverendissimo Consiglio della Sagra Religione dei
SS. Maurizio, e Lazzaro, e Regio Notajo per custodirsene, di detti istromenti originali,
uno nella Segreteria di Stato per gli affari interni di S. M. e l'altro nell'Archivio
di detta Sagra Religione, con essersi in questo inserti li due sovra citati Regj Biglietti
per copia autentica, e si sono detti Signori intervenienti insieme ai Signori Testimonj
ad ambi detti istromenti sottoscritti come siegue - Giulio Cesare Gandolfo di Ricaldone
Arcivescovo di Cagliari, e Vescovo di Uglesias - Senatore3 Francesco Giuseppe Maria
Dani Avvocato Fiscale Regio - D. Gabriele Francesco Angiono Avvocato Patrimo-
niale Generale - Clemente Carlevario Testimonio - Francesco Felice Coraggio Testi-
' Sec. Brev. om.
■ Bull. .-.I. Prat. add. . i ..
I Bull. ■ Sec. Hr.v. Senatori ».
a. 1758 Convenzione circa l'isola di S. Antioco 451
monio, e manualmente A. Villa. M.F. Ravicchio- Copia degli infrascritti Regj Biglietti -
Il Re di Sardegna, di Cipro, e di Gerusalemme ec. Fedele ed Amato Nostro. Essendoci
stata umiliata la relazione del progetto di concordia per le differenze, e questioni
insorte a riguardo del dominio utile, e circa le pretensioni eccitate sulla giurisdi-
zione temporale dell'Isola di Santo Antioco del Regno Nostro di Sardegna, tra l'Arci-
vescovo di Cagliari Vescovo d' Uglesias, ed il Nostro Reale Patrimonio, ci siamo
degnati di gradire ed approvare il detto progetto, per cui li suddetti Arcivescovo,
e Nostro Patrimonio devono cedere ogni loro ragione sopra il detto dominio utile
alla Sagra Nostra Religione, ed Ordine Militare de' SS. Maurizio, e Lazzaro per la
erezione dello stesso utile dominio in Commenda della detta Sagra Religione di
libera Nostra collazione, sotto li patti, e condizioni in esso progetto espresse, e per
il presente nominiamo, e destiniamo la vostra persona per intervenire a nome di
detto Nostro Patrimonio nel contratto da stipularsi per la esecuzione del medesimo
progetto, conferendovi per un tale effetto tutta la autorità, e facoltà necessaria ed
opportuna onde possiate in nome di esso Nostro Patrimonio cedere, ed obbligarvi
a norma interamente dello stesso progetto, e senza più preghiamo il Signore, che
vi conservi - Torino li 21. Marzo 1758. - firmato C. Emanuele - Contrassegnato Mazè -
E sul dorso - Al fedele ed amato Nostro il Senatore di Piemonte Dani ' Avvocato
Fiscale Regio nel Supremo Nostro Consiglio di Sardegna -
« Il Re di Sardegna, di Cipro, e di Gerusalemme, Duca di Savoja, di Monfer-
rato ec. Principe di Piemonte ec. Generale Gran Maestro ec. Cavaliere Angiono
Avvocato Patrimoniale Generale della Sagra Religione, ed Ordine Nostro Militare
de' SS. Maurizio, e Lazzaro. Essendosi inteso, e da Noi approvato il progetto a Voi noto
riferito nel Consiglio di essa Religione per cui il nostro Reale Patrimonio, e l'Arci-
vescovo di Cagliari Vescovo d'Uglesias debbono cedere alla medesima Sagra Reli-
gione ogni loro ragione sopra il dominio utile dell' Isola di Santo Antioco del Regno
Nostro di Sardegna, per essere tal dominio da poi eretto in Commenda della men-
tovata Religione di libera Nostra collazione, sotto i patti e condizioni in tal progetto
spiegate; Vi diremo con il presente essere mente Nostra, che interveniate a nome
di detta Religione nel contratto da stipularsi per l'eseguimento di esso progetto,
conferendovi l'autorità opportuna per quello validamente accettare, ed assumere le
obbligazioni a norma del medesimo riguardanti l'accennata Religione, e senza più
preghiamo il Signore, che vi conservi - Torino li 21. Marzo 1758. firmato C. Emma-
nuele - Contrassegnato Ferraris - E sul dorso - Al Cavaliere Angiono Avvocato
Patrimoniale Generale della Sagra Religione, ed Ordine Nostro militare de' SS. Mau-
rizio, e Lazzaro ».
Qua de re prò parte praefati Julii Caesaris Archiepiscopi Sa. Mem. Praedeces-
sori Nostro Benedicto PP. XIV. supplicatum fuit, ut ipse transactionem praedictam,
seu concordiam hujusmodi approbare dignaretur. Ipse autem Benedictus Praede-
cessor die XV. subsequentis Mensis Aprilis, ad relationem Dilecti etiam Filii Secre-
tarii Congregationis Venerabilium Fratrum Nostrorum, tunc suorum S. Romanae
Ecclesiae Cardinalium, consultationibus Episcoporum et Regularium praepositis,
speciali decreto eamdem approbavit. Verum eodem Benedicto Praedecessore paulo
1 Bull. ed. Rum. < Dari .
452 Convenzione circa Pisola di S. Antioco a. 1758
post ab hac luce sublato, Literae Apostolicae super approbatione hujusmodi minime
fuerunt expeditae, ac deinde praedictus quoque Julius Coesar Archiepiscopus ab
humanis decessit. Cum autem sicut eadem petitio subjungebat, praedictus Thomas
Ignatius Maria modernus Archiepiscopus postquam praedictae Ecclesiae Calaritanae,
simulque Ecclesiensis, eidem, ut praefertur, unitae, regimen assumpsit, omnium ple-
naria habita notitia, ne dum probandam duxerit praeinsertam transactionem, seu
concordiam, illiusque dispositionem, sed perspectum quoque habuerit illius exequu-
tionem in evidentem dictae Mensae utilitatem cessuram fore, aliunde vero magnum
eidem Insulae, vel potius universo Sardiniae Regno fructum exinde obventurum:
Idcirco prò parte ejusdem Thomae Ignatii Mariae Archiepiscopi, Nobis fuit humi-
liter supplicatum, ut in praemissis, Supremum Nostrum, et Apostolicae Sedis bene-
placitum, auctoritatemque interponere dignaremur.
Nos igitur, audito item praefatae Congregationis Secretano, susceptam a dicto
Carolo Emmanuele Rege providam curam, per quam praefata Insula hactenus pene
deserta, et praedonibus infesta, Incolis, atque Cultoribus in posterum commoda, et
fida statio cum magno divini cultus augmento evasura speratur, omni laude dignam
existimantes, simulque praedictae Mensae Episcopalis indemnitati, et utilitati per-
petuo consulere, eidemque Thomae Ignatio Mariae Archiepiscopo specialem gra-
tiam facere volentes, ipsumque a quibusvis suspensionis, et interdicti, aliisque Eccle-
siasticis sententiis, censuris, et poenis a jure, vel ab homine quavis occasione, vel
causa latis, si quibus quomodolibet innodatus existit, ad effectum praesentium tantum
consequendum, harum serie absolventes, et absolutum fore censentes, supplicatio-
nibus hujusmodi inclinati, praeinsertam transactionem, seu concordiam, ut praefertur,
initam, et prout illam concernit, desuper confectum praeinsertum etiam instrumen-
tum, cum omnibus, et singulis in eo contentis, Apostolica auctoritate ipsarum tenore
praesentium perpetuo confirmamus, et approbamus; illique perpetuae, et inviolabilis
Apostolicae firmitatis robur, et efficaciam adjicimus, omnesque, et singulos tam juris
quam facti, et solemnitatum aliosque defectus, si qui desuper in eadem transazione,
seu concordia inter dictum Tulium Caesarem Archiepiscopum, ac praefatos Josephum
Franciscum Mariam, et Gabrielem Franciscum, ut praefertur, inita, quomodolibet
intervenerint, supplemus; Illamque ' ab omnibus et singulis, ad quos mine spectat, et
prò tempore quomodolibet spectabit in futurum, inviolabiliter observari, et adimpleri,
nec ab illa ullo unquam tempore resiliri debere volumus et mandamus,
Decernentes omnia spiritualis jurisdictionis, sive Ordinariae, sive Delegatae jura
in Parrochiales, caeterasque Ecclesias praedictae Insulae, nec non in Clerum, et Popu-
lum in ea 2 nunc existentem, et prò tempore quandocumque futurum, etiam si forsan
Graeci, Armeni, aut alterius cujuscumque ritus existant praedicto Archiepiscopo,
uti Ecclesiensis Ecclesiae Praesuli, ejusque successoribus, perpetuo salva, integra,
atque illaesa manere, ad formam Sacrorum Canonum, et Constitutionum Apostoli-
carum, et Decretorum Sacri Concilii Tridentini.
Praesentes quoque literas, et in eis contenta quaecumque ex eo quod quilibet
in praemissis jus, vel interesse habentes, seu habere quomodolibet intendentes ad
I Bull.: illumque ..
I Bull.
a. 1758 Convenzione circa l'isola di S. Antioco 453
ea vocati, citati, et auditi non fuerint, nullo unquam tempore de subreptionis, vel
obreptionis, aut nullitatis vitio, vel quovis alio defectu notati, impugnali, invalidali,
nec sub quibusvis similium, vel dissimilium gratiarum revocationibus, suspensionibus,
aut derogationibus per Nos, et successores Nostros Romanos Pontifices prò tempore
existentes, sub quibuscumque tenoribus, et formis, ac cum quibusvis clausulis, et
decretis pio tempore faciendis compraehendi, sed semper et perpetuo validas et effi-
caces existere et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere.
Sicque, et non alias per quoscumque Judices, etiam Causarum Palatii Apostolici
Auditores, ac S. Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam de latere Legatos, Vice
Legatos, dictaeque Sedis Nuncios judicari, et definiri debere, irritumque et inane
si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter, vel ignorante!" contigerit
attentari, decernimus.
Non obstantibus, quatenus opus sit fel. ree. Pauli PP. II. Praedecessoris Nostri,
aliorumque Romanorum Pontificum etiam Praedecessorum Nostrorum, de rebus
Ecclesiae non alienandis, caeterisque etiam Apostolicis, seu in Universalibus, Provin-
cialibus, aut Synodalibus Conciliis editis generalibus, sive specialibus Constitutio-
nibus, et Ordinationibus dictarum Calaritanae, et Ecclesien. Ecclesiarum, ac prae-
dictae Ecclesiae S. Antiochi etiam juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis
nnnitate alia roboratis, statutis, consuetudinibus, usibus, privilegiis quoque, indultis,
et literis Apostolicis, nec non concessionibus, donationibus, et investituris eisdem
Ecclesiis, eorumque Praesulibus, seu Rectoribus, aliisque personis quibuslibet, tam
in genere, quam in specie in contrarium praemissorum quomodolibet forsan con-
cessis, approbatis, et connrmatis. Quibus omnibus et singulis, etiamsi de illis, eorum-
que totis tenoribus specialis, specifica, expressa, et individua, non autem per clau-
sulas generales idem importantes, mentio, seu quaevis alia expressio habenda foret,
illorum tenores, ac si de verbo ad verbum praesentibus inserti forent, prò expressis
habentes, illis alias in suo robore permansuris ad praemissorum effectum latissime
et ' pienissime ' ac ' specialiter ' et expresse, hac vice dumtaxat, harum serie dero-
gamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Nulli ergo omnino hominum liceat paginam hanc Nostrarum confirmationis,
approbationis, defectuum suppletionis, decreti, derogationis, et voluntatis infringere,
velxei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indi-
gnationem Omnipotentis Dei, ac BB. Petri, et Pauli Apostolorum ejus se noverit
incursurum. Datum Romae apud Sanctam Mariam Majoretti, Anno Incarnationis
Dominicae Millesimo septingentesimo quinquagesimo nono, Decimo sexto Kalendas
Octobris Pontificatus Nostri Anno Secundo.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. I, 254-262; ed. Prat. IV, 278-286 (i Bull, pongono come
data della Bolla il 1" ottobre 1759), collazionata la minuta in Sec. Brev. 3658, f. 196-214,
nell'Archivio della Segreteria del Brevi.
134 Convenzione sull'immunità ecclesiastica in Baviera a. 1758
LVI.
CONVENZIONE SULL'IMMUNITÀ ECCLESIASTICA IN BAVIERA.
30 settembre 1758.
Clemens Episcopus Servus Servorum Dei Ad perpetuarti rei memoriam.
Inter graviores Apostolicae sollicitudinis curas hanc etiam semper suscipiendam
merito censuerunt Praedecessores Nostri Romani Pontifices, ut et Ecelesiarum sacro-
rumque Locorum Immunitatem prò debito Divinae Majestati honore tuerentur, et
simul pravis perditorum hominum consiliis obsisterent, ne Ecclesiastici confugii
praesidio abutentes, publicam, privatamque tranquillitatem, atque securitatem majori
confidenza, et audacia turbare praesumerent. Itaque plura opportune censuerunt
tam super qualitate criminum quibus asylum apud Ecclesias, et loca sacra impu-
nitatem nullatenus praestare voluerunt, quam super forma et methodo, qua ejus-
modi criminum reos ex loco immuni extrahi, et competentibus Judicibus ad poenam
tradì liceret; nunc generalibus editis legibus, nunc peculiaribus concessis indultis,
prout alia, atque alia ratio, et temporum, et regionum, et morum postulare vide-
bantur. Horum laudabilibus vestigiis insistendum Nobis esse reputantes, quum
Sa. Me. Praedecessori Nostro Benedicto Papae XIV. ex parte Dilecti Filii nobilis
viri Caroli Theodori Comitis Palatini Rheni, et Sacri Romani Imperii Principis Eie-
ctoris supplicatum fuerit, ut prò extrahendis e loco immuni, custodiendisque exce-
ptorum criminum reis, prò subjectarum sibi regionum et locorum conditione, et
exigentia certas providentias ab ipso, ejusque gubernii administris cum Ordinarii
Ecclesiastici scientia, et assensu exeogitatas probare, et suprema sua Apostolica
Auctoritate per ipsius Caroli Theodori Ditionis tractum futuris temporibus obser-
vandas statuere dignaretur. Cumque praefatus Praedecessor moderni Nostri tunc
sui, et Apostolicae Sedis Nuntii ad tractum Rheni relationem, simulque ejusdem,
et Venerabilis Fratris Episcopi Vormatiensis Vicariatus, in iis partibus constituti,
sententias super iisdem audiendas sibi esse duxerit, sed morte praeventus ea, quae
cogitaverat, statuere, atque praescribere non valuerit.
Nunc autem Nobis in Sede Beati Petri divina voluntate constitutis, novae por-
rectae fuerint preces ejusdem Caroli Theodori Comitis, et Principis Electoris peten-
tis, ut ad negocii hujusmodi definitionem, et terminationem, juxta modum judicio
Nostro magis benevisum, procedere dignaremur, Nos omnibus mature perpensis,
pru.dictumque Carolum Theodorum Comitem, et Principem Electorem de Catholica
Religione, et Apostolica Sede optime meritum specialibus favoribus et gratiis pro-
sequi volentes, ex certa scientia, et Apostolicae Auctoritatis ' Nostrae plenitudine
presentium Litterarum tenore decernimus, statuimus, et mandamus, ut prò reorum
extractione e locis immunibus, eorumque parata assecuratione, et custodia in locis
1 Bull, ed, Prat. : •Auctoritate ».
a. 1758 Convenzione stili' immunità ecclesiastica in Baviera 455
ejusdem Ditioni, ac Dominio subjectis infrascriptae leges, et conditiones in poste-
rum observentur, et prò constanti, et inviolabili norma habeantur.
Et primo quandoquidem in Oppido, seu Civitate Manhemii erecta jam, et insti ih ta
reperitur quaedam correctionis domus sub titulo, et invocatione Sancti Michael is
Archangeli, in eaque plures adsunt nuper constanti, apteque dispositi carceres,
cum dictus Comes, et Princeps Elector certum aliquem ex hujusmodi carceribus
ad infrascriptos effectus Ordinarii Ecclesiastici jurisdictioni addicendum, ' et subij-
cendum proposuerit; Nos hanc oblationem, et respective addictionem, et subjectio-
nem approbamus, ita videlicet, ut per solemnem actum in forma juris valida fiat;
cxindeque career hujusmodi a caeteris distinctus, utpote career Ecclesiasticus, atque
a Laicali potestate exemptus, et immunis Dioecesani loci Vormatiensis nimirum
Episcopi, ejusque Vicariatus jurisdictioni, et auctoritati omnino subjectus sii, et
habeatur, ejusque carceris custodes, et ministri in his, quae ad hujusmodi custo-
diate et ministerium pertinent, non quidem Laicalibus Magistratibus, Judicibus,
et Tribunalibus, sed dicto Episcopo, ejusque officio et Vicariatili omnino parere
teneantur.
Cum autem contigerit, delinquentem quemlibet Laicum ad Ecclesiam, aliumque
locum immunem in praedicti Caroli Theodori Comitis, et Principis Electoris ditione
constituto confugere, si quidem is publica voce, et fama reus arguatur hujusmodi
criminis, cui juxta Canonicas sanctiones, et apostolicas Constitutiones Ecclesiasticae
Immunitatis praesidium denegatur, satis id fore, et esse declaramus, ut ad illius
extractionem procedatur per Ministros Curiae Laicalis praevia tamen semper licentia,
seu facultate in scriptis obtinenda, et concedenda a Superiore Ecclesiastico, seu ab
alia persona ad id, ut infra, deleganda, et cum interventu, et praesentia Ecclesia-
sticae personae per eumdem Superiorem, seu alium ad id delegatum deputandae,
ad hoc ut extractio hujusmodi cum debita modestia, et sine populi scandalo perfi-
ciatur.
Itaque quibus in locis residet Episcopus, vel ejus Vicarius, seu Offìcialis Gene-
ralis, ab ipso omnino memorata extrahendi rei licentia petenda, et obtinenda, simul-
que ab ipsis designanda erit Persona Ecclesiastica, quae peragendae extractioni
intersit: quibus autem in locis nec Episcopus residet, nec ejus Vicarius, seu Offì-
cialis Generalis, licentia hujusmodi concedi, et deputatio fieri respective debebunt
a Vicariis Foraneis, hisque deficientibus a Parochis locorum, quos scilicet Vicarios
Foraneos, atque Parochos Episcopus semel in conferendo simili eorum officio, vigore
specialis facultatis sibi ab Apostolica Sede, et a Nobis per praesentes tributae, ad
hujusmodi licentias concedendas, deputationesque faciendas irrevocabiliter delega bit.
Ipse vero Episcopus, ejusque Generalis Vicarius, seu Offìcialis, dictique respective
Vicarii Foranei, et locorum Parochi, ut supra delegati, quoties fuerint a Curia Sae-
culari requisiti, et statim ac intellexerint, eum, qui ad Loci Sacri immunitatem con-
fugit de crimine excepto insimulari, non alio requisito ad id argumento, seu indicio
quam quod exsurgit ex ipso confugio in locum immunem cum publica aliqua patrati
delieti fama conjuncto, nulla interposita mora, licentiam praedictam in scriptis con-
cedere, ac Personae Ecclesiasticae deputationem respective peragere debebunt ; hac
1 I Bull. : « addictum >.
456 Convenzione stili' immunità ecclesiastica in Baviera a. 1758
tamen lege, ut si extractio rei, sola Vicarii Foranei, aut Parochi auctoritate fiat,
de ca quamprimum certìor reddatur Episcopus, vel ejus Vicarius Generalis.
Hujusmodi autem reum e loco immunì, praemissa ratione extractum, ad Eccle-
siasticum carcerem superius designatum illieo deducendum, ibique custodiendum
fore decernimus nomine Ecclesiastico, et sub omnimoda dispositione Episcopi quoad
usque idem Episcopus, vel alius ab eo ad id deputatus de indiciis a Saeculari Curia
allatis satis cognoverit, et sententia sua in scriptis prolerenda declaraverit constare,
aut non constare de crimine excepto, et si quidem pronunciaverit constare, debebit
Ecclesiasticus Judex hujusmodi reum Curiae Saeculari libere tradere, addita con-
sueta protestatione de qua in Cap. Praelatis de homicidio in Sex. Contra vero si
contingat eumdem pronunciare, non constare de crimine excepto, reus jussu Epi-
scopi ad locum immunem, unde eductus fuerat, omnino restituendus erit.
Hanc denique Nostram, et Sedis apostolicae indulgentiam, sive concessionem
semper quoad solos Laicos, nunquam vero quoad Clericos, et Ecclesiasticas Per-
sonas, quae praeter immunitatem localem personalis quoque immunitatis privilegio
gaudent, factam datamque intelligi volumus, atque ita religiose servari, et custodiri
mandamus, et quidquid secus, ac contra superius descriptam i'ormam in praejudi-
cium Ecclesiasticae Immunitatis fuerit attentatimi, ex nunc irritum prorsus, et inane,
nulliusque roboris, vel momenti esse, et fore; contrafacientes autem, et aliter atten
tantes, censuras, et alias poenas a Sacris Canonibus, et Constitutionibus apostolicis
adversus violantes jurisdictionem, et immunitatem Ecclesiasticam inflictas incurrere
decernimus, et declaramus.
Praesentes demum Litteras, et in eis contenta hujusmodi omnino valida, et effi-
cacia existere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus in locis praedicti Caroli
Theodori Comitis, et Principis Electoris dominio subjectis sortiri, et obtinere, et ab
omnibus, et singulis, ad quos spectat, et prò tempore quandoeumque spectabit pie-
nissime observari: Sicque, et non aliter in praemissis per quoscumque Judices Ordi-
narios, et Delegatos etiam Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales de Latere Legatos,
et Apostolicae Sedis Nuncios, aliosque quoslibet quavis praeeminentia, et potestate
fungentes, ac functuros, sublata eis aliter judicandi, et interpretandi facultate, et
auctoritate judicari, et definiri debere volumus, et decernimus.
Non obstantibus quibuscumque apostolicis, ac in universalibus, Provincialibusque,
et Synodalibus Conciliis editis generalibus, vel specialibus Constitutionibus, et Ordi-
nationibus, nec non Ecclesiarum, et Locorum etiam juramento, confirmatione apo-
stolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis, stylis, usibus, et consuetudinibus,
etiam immemorabilibus privilegiis, quoque indultis, et facultatibus sub quibuscum-
que verborum tenoribus, et formis, ac cum quibusvis clausulis, et decretis etiam
motu proprio, seu scientia, et potestatis plenitudine similibus, vel alias in contra-
rium praemissorum quomodolibet concessis, confirmatis, et innovatisi Quibus omni-
bus et singulis etiamsi prò sufficienti illorum derogatione de illis, eorumque totis
tenoribus specialis, specifica, et individua, non autem per clausulas generales idem
importantes mentio, seu quaevis alia expressio habenda, aut alia exquisita forma ad
hoc servanda foret, tenores hujusmodi praesentibus prò piene, et sufficienter expresM-
habentes, illis alias in suo robore permansuris ad praemissorum effectum hac vice
dumtaxat specialiter, et expresse derogamus.
a. 1759 Limitazione del privilegio del Fura in /'ortogallo 457
Volumus autem, ut elapsis triginta diebus postquam praesentes litterae per
Dominium, et Ditionem praedictas1 per Ordinarios locorum publicatae fuerint, omnes
et singulos in Dominio et Ditione praedictis existentes perinde arctent, ac si uni-
cuique eorum personaliter, ac nominatim intimatae fuissent, utque earumdem prae
sentium litterarum transumptis, seti exemplis manu alicujus Notarii publici subscri-
ptis, et sigillo Personae in Ecclesiastica Dignitate constitutae munitis, eadem.prorsus
fides in judicio et extra adhibeatur, quae ipsis praesentibus adhiberetur, si forent
exhibitae, vel ostensae. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam Nostrarum
approbationis, facultatum impertitionis, declarationum decretorum mandatorum, dero-
gationum, et voluntatum infringere, seu eidem ausu temerario contraire. Si quis
autem hoc attentare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac Beatorum
Petri, et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud San-
ctam Mariani Majorem anno Incarnationis Dominicae Millesimo septingentesimo
quinquagesimo octavo: Pridie Kal. Octobris, Pontificatus Nostris Anno Primo.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. I, 42-44; ed. Prat. IV, 46-48, collazionata la minuta in
Sec. Brev. 3657 , ì. 171 174 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
LVII.
LIMITAZIONE DEL PRIVILEGIO DEL FORO
PER REI DI LESA MAESTÀ IN PORTOGALLO.
// agosto 1759.
Dilectis finis Praesidenti, et Deputatis Mensae Conscientiae Charissimi in Christo
Filii Nostri Josephi Portugalliae, et Algarbiorum Regis Fedelissimi.
Clemens PP. XIII. Dilecti Filii salutem, et Apostolicam benedictionem.
Exponi Nobis lecit dilcctus Filius Procurator Generalis, et Procurator Fiscalis
Coronae Charissimi in Christo Filii Nostri Josephi Portugalliae, et Algarbiorum
Regis Fidelissimi, quod detestanda quorundam hominum perfidia, horrendum facinus
contra Regiam ipsius Fidelissimi Regis personam, et vitam perpetraverit, quod licet
magna ex parte vindicatum fuerit eorum supplicio, qui Laici existentes, vel Fratres
Milites Ordinum Militarium hujusmodi criminis rei, per competentes respective Judices
comperti, et condemnati, debitas tanti sceleris poenas luerunt, non adhuc tamen om-
nino expiatum fuerit in Personis aliorum, qui Clericali, ac etiam Sacerdotali cara-
etere insigniti, ejusdem fortasse sceleris contagione polluti censentur. Cumque sicut
eadem expositio subjungebat, publica atque urgens necessitas flagitet, ut poenarum
severitate, criminis adeo immanis scandalum penitus extinguatur, ne qui deinceps
spe impunitatis, aut cujuscunque immunitatis praesidio fulti, tam exitialia flagitia
admittere audeant; aliunde vero constet fel. record. Praedecessorem Nostrum Grego-
458 Limitazione del privilegio del Foro in Portogallo a. 1759
rium l'apam XIII. per suas Apostolicas literas in forma Brevis datas die XXV. Octo-
bris MDLXXXIII. tunc, et prò tempore existentibus Deputatis Consilii, seu Tribu-
nalis Vestii, in quo Praesbiteri, et Religiosi viri adjuncti1 utriusque juris peritissimis
Senatoribus, judicium exercent, et de Ecclesiastieis controversiis, Militarium Ordinum
istius Regni, et personarum eorumdem Ordinum, etiam Clericorum, et Presbyterorum,
jam legitima auctoritate suffulti decernebant, licentiam, et facultatem concessisse,2
ut quoscunque dictorum Ordinum Fratres, tam Milites, quam Cappellanos, etiam in
Sacris Ordinibus constitutos, quos in personas Regum, aut in statum Regnorum Lusi-
taniae ex tunc imposterum conspirasse, et ad id populum commovisse, ipsis legitime
constaret, juxta Canonicas sanctiones, condignis poenis affectos, absque3 alicujus cen-
surae, vel poenae Ecclesiasticae, seu irregularitatis notae incursu, servata juris forma
curiae Seculari puniendos 4 tradere possent, et valerent, prout in dictis Gregorii
praedecessoris literis, latius, et distinctius accepimus contineri; idcirco prò parte
dicti Procuratoris, et Promotoris, Nobis humillime supplicatum fuit, quatenus in prae-
missis, opportune providere de benignitate Apostolica dignaremur.
2. Nos igitur, qui ex Officii nostri debito, justitiae zelatores b esse debemus
quique praedicti Fidelissimi Regis personae, ejusque Regnorum, et Universi 6 Status
securitati, et tranquillitati, quantum in Nobis est, consulere optamus, improbos, atque
scelestos homines, qui praefati criminis, atque flagitii reatum in se admiserint, Eccle-
siasticae libertatis, et immunitatis beneficiis, et favoribus indignos censentes, discre-
tioni vestrae, ut absque alicujus censurae, vel poenae Ecclesiasticae, seu irregularitatis
notae incursu, quoscunque Ecclesiasticos homines tam seculares, quam cujuscunque
Ordinis, etiam Mendicantium, seu Militiae etiam Hospitalis, aut Congregationis, Socie-
tatis, et Instituti, etiam ut infra expresse nominandi, Regulares in Sacris et7 Presbyte-
ratus' Ordinibus constitutos (non autem Episcopos, sive superiores Praelatos) quos
per legitimas probationes ad Sacrorum Canonum, et juris comunis praescriptum,
praefati criminis in personam Charissimi in Christo Filii Nostri Josephi Portugalliae,
et Algarbiorum Regis Fidelissimi impie patrati auctores, exequutores, aut complices,
fuisse, et hujus delieti juridice convictos, aut confessos esse vobis constiterit, con-
dignis poenis, vigore specialis facultatis, et auctoritatis, vobis ad id per praesentes
tributae, servato juris Ordine damnatos (praevia degradatione per eum ad quem
pertinet juxta Canonicas sanctiones decernenda ac respective quoad eos, qui majo-
ribus Ordinibus initiati8 sint, realiter exequenda) curiae Seculari puniendos ;' tradere,
libere, et licite possitis, et valeatis, Apostolica, qua fungimur potestate, tenore prae-
sentium, facultatem, et auctoritatem concedimus, tribuimus, et impertimur; utque
praeterea ob traditionem hujusmodi, etiam si ex illa membrorum mutilatio, vel
hominum caedes subsequantur, nullae censurae, vel poenae Ecclesiasticae, aut irre-
1 1 Bull.: adjunctio, ».
I Bull. • coni i sserint ».
' Bull. ed. Rom. : < abque » ; ed. Taur. : « alque » !
' I Bull., curiae Secularis, puniendos .
• 1 Bull.: ■ relatore* ».
I Bull.: « Univirsis ».
' Forse va letto cosi; i Bull.. Sacris, Presbyteratus •.
» I Bull.: • initiati, sint ».
• I Bull.: « puniendas ».
a. 1761 Istruzione di (Irniente XIH pel Regno di Sardegna 459
gularitatis nota per quempiam vestrum incurri possint, aut debeant, eisdem aucto-
ritate, et tenore indulgemus, et respective vobiscum dispensamus.
Non obstantibus quibusvis Apostolicis, ac in Universalibus, Provincialibus, et
Synodalibus Conciliis editis, generalibus, et specialibus constitutionibus, et ordinatio-
nibus, ' et quarumeunque Ecclesiarum, dictorumque ordinum Mendicantium, et non
Mendicantium, etiam S. Antonii Viennensis, et undecim Congregationum Monastica
rum, Militiarum quoque Hospitalis S. Toannis Hierosolvmitani, Congregationum Cleri-
corum Regularium, Societatum, edam Societatis Jesu, et Institutorum quorumeunque,
ctiam juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alias roboratis stabili-
mentis, statutis, usibus. naturis, et consuetudinibus, privilegiis quoque, indultis, et
literis Apostolicis, illis, illarumque Praesulibus, et Capitulis, Superioribus, Administm-
toribus, et Magnis Magistris, seu Praepositis, Canonicis etiam Regularibus, Cappel-
lanis, Presbyteris, aliisque Professoribus quibuscumque, seu quibusvis aliis personis
quomodolibet concessis confirmatis, et innovatis. Quibus omnibus, etiamsi prò illorum
sufficienti derogatione de illis, illorumquc totis tenoribus, in praesentibus Literis spe-
cifica, et individua mentio, seu quaevis alia forma observanda, vel habenda foret,
tenores hujusmodi prò expressis habentes; illis alias in suo robore permansuris,
hac vice dumtaxat, et ad praemissorum effectum specialiter, et expresse derogamus,
caeterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae apud S. Mariam Majorem sub
Anulo Piscatoris die XI. Augusti MDCCLIX. Pontificatus Nostri Anno II.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. I, 217 s.; ed. Prat. IV 237-239.
LVIII.
ISTRUZIONE SOPRA DIVERSI PROVVEDIMENTI PER GOVERNO
DELLE CURIE ECCLESIASTICHE NEL REGNO DI SARDEGNA.
14 gennaio 1761.
Clemens PP. XIII. Venerabiles Fratres- salutem et apostolicam benedictionem.
Paternae, ac praecipuae charitalis affectus, 3 quo Gregem Dominicum curae
Nostrae Divinitus commissum prosequimur, jugiter Nos impellit, ut communi ipsius
Gregis saluti, quantum Nobis ex alto coneeditur, Pastorali sollicitudine advigilemus.
Cum sicut nuper non sine animi Nostri molestia accepimus, plures, nonnullo ab
hinc tempore, in isto Regno Sardiniae suborti sint, ac vigeant abusus, tum quoad
Scholares, qui Clericali Militiae adscribi desiderant, tum quoad Clericos Conjugatos,
tum etiam quoad Laicos, seu Saeculares personas ob exemptionem Fori ratione ser-
vitù, quod praestant Curiae Ecclesiasticae, ' aliisque Locis Piis, quibus sunt addicti.
1 I Bull.: « ordinibus ».
3 II Breve è diretto agli Arcivescovi, e Vescovi del Regno di Sardegna.
3 I Bull. : « effectus ».
* 1 Bull.: ' Ecclesiae ».
460 Istruzione ili Clemente XIII pel Regno di Sardegna a. 1761
Hinc est, quod Nos omnes abusus, inordinationesque hujusmodi, quantum cum
Domino possumus, corrigere, reformare, et e medio tollere, ac piis charissimi in
Christo lilii Nostri Caroli Emmanuelis Sardiniae Regis Illustris votis benigne obse-
cundare volentes, quamdam rnstructionem Vobis tradendam, ad dictos abusus in
Regno praedicto penitus evellendos accomodatam, quam certi sumus ipsi Carolo
Emmanueli Regi, gratam acceptamque fore, condere ' curavimus tenoris sequentis
videlicet.
Istruzione
Sopra diversi Provvedimenti per governo delle Curie Ecclesiastiche
nel regno di Sardegna.
« Dopo aver Noi secondate le rettissime intenzioni di S. M. il Re di Sardegna,
provvedendo mediante un nuovo special Breve in data 21. Marzo 1759. ai gravissimi
disordini, che succedevano in quel Regno, con pregiudizio della giustizia e della
pubblica tranquillità, per il troppo facile, e commodo confugio dei rei all'asilo delle
Chiese, ed altri Luoghi immuni, eccitati nuovamente dall'instancabile zelo della M. S.,
non meno per la conservazione della disciplina della Chiesa ne' suoi Dominj, che
per il bene de' suoi Sudditi, abbiamo creduto di dover dare anche nuovi provvedi-
menti per rapporto all'Immunità personale, ed al miglior sistema della Gerarchia
Ecclesiastica in quel Regno.
Informati pertanto degli abusi introdotti in quegli Ecclesiastici, e passati anche
nei Laici, a titolo di varj Impieghi, e Uffizj in servizio delle Curie Ecclesiastiche, e
Luoghi Pii, con disdoro degli uni, e con molto danno dell'universale degli altri,
dopo sentito il parere di alcuni Cardinali, e Prelati sperimentati, e pratici di questa
materia, abbiamo stabilito coli' intelligenza della M. S. la presente Istruzione, sulle
traccie di quella, che dalla Santa Memoria di Benedetto XIV. fu nel 1742. fissata per
il Piemonte, sicuro, che come intesa anche col Regio Ministro Plenipotenziario in
Roma incontrerà il pieno gradimento di S. M., e che dando perciò Ella gli ordini
necessari ai suoi Regj Ministri di uniformarsi alla medesima, ne sarà col concorso di
ambedue le podestà più costante, ed esatto l'adempimento, e si renderà sempre più
inalterabile in quel Regno la perfetta pace, ed armonia fra il Sacerdozio e l'Impero.
E per procedere nella presente Istruzione colla dovuta chiarezza, si tratterà
in primo luogo dei veri Chierici, e Chieric Conjugati, e della loro Riforma, e suc-
cessivamente della qualità, e numero de' Laici, che essendo addetti al servizio della
Chiesa, e della Curia Ecclesiastica debbano, o non debbano godere dei Privilegi del
Foro, e dell'Immunità personale, in conformità di quanto si dispone negli articoli
seguenti.
1. Che niuno possa essere ammesso alla Prima Tonsura se non che a titolo di
Benefizio, Cappellania perpetua, o Pensione Ecclesiastica, che nell'annuo reddito
eccedano almeno la metà della tassa stabilita per il Patrimonio Sagro ; o in difetto,
se non sia provisto dell'intiero Patrimonio Sagro, il quale non potrà essere costi-
tuito, se non che sopra beni stabili, e sopra annue rendite fisse, e dovrà essere rego-
lato a tenore della tassa Sinodale di ciascheduna Diocesi.
1 I Bull.: * concedere ».
a. 1761 Istruzione di Clemente XI fi pel Regno iti Sardegna 461
II. Che non possa conferirsi la Prima Tonsura, se non a chi dopo aver terminati
i dieci anni di sua età, sia andato a dimorare almeno per un triennio in qualche
Seminario, o Convitto Ecclesiastico, ed ove ciò non possa farsi, non abbia almeno
portato per tre anni l'abito Clericale con licenza del proprio Ordinario, ed in tutto
il triennio, o per la maggior parte delle Feste di precetto di ciascuno dei tre anni,
non abbia servito a qualche Chiesa nella maniera, che gli sarà dal proprio Vescovo
prescritta, computando questo servizio colla dimora, che avrebbe dovuta fare in
qualche Seminario, o Convitto Ecclesiastico.
III. Che volendo qualche Giovane condursi in una pubblica Università, o in altro
luogo, ad effetto di applicarsi ivi alle Scuole, ed agli Studj, possa farlo, ed il tempo,
che ivi dimorerà, possa servirgli di requisito, affine di prendere la prima Tonsura,
come se stasse in un Convitto Ecclesiastico, purché però lo faccia colla permissione
del proprio Vescovo, e colle Lettere commendatizie del medesimo, si presenti al
Vescovo del luogo, e colla direzione di questo si faccia assegnare al servizio di
qualche Chiesa, portando l'abito Chiericale e prestando ivi per un triennio, o almeno
per la maggior parte di ciascuno de tre anni, come sopra, il medesimo servizio alla
Chiesa assegnatagli, che presterebbe dimorando nella propria Diocesi; con espressa
condizione, che volendo essere iniziato alla prima Tonsura, debba ottenere le Let-
tere Testimoniali del Vescovo, dove ha dimorato, de vita, et moribus, e d'aver
esattamente adempito a quanto gli è stato prescritto, ed in vista di questi attestati
possa esser promosso.
IV. Dal quale obbligo e regole sopra enunciate si dovranno eccettuare gli Aitati,
cioè quelli, che in virtù della fondazione sono chiamati a qualche Benefizio, o Cap-
pellania Ecclesiastica vacante, i quali potranno quindi esser promossi alla prima
Tonsura, ancorché non abbiano i requisiti di sopra espressi; e non solamente nel
caso, in cui si tratti di Benefizio o Cappellania veramente Ecclesiastica, cioè fondata
coll'autorità della Santa Sede, o dell'Ordinario prima del Sagro Concilio di Trento,
ma nel caso ancora di simili Benefizj, o Cappellanie fondate dopo il medesimo Con-
cilio, ed eziandio nel caso di Cappellanie meramente Laicali, purché siano perpetue.
V. Quelli poi, che non avendo alcun diritto passivo, verranno presentati da
qualche Patrono ad un Benefizio, o Cappellania vacante, dovranno altresì eccettuarsi
dalle anzidette regole ; ma solamente ove si tratti di vero Benefizio, o Cappellania per-
petua, fondata con autorità Ecclesiastica, della quale debba investirsi il presentato per
via d'Istituzione Ecclesiastica, e nel caso, che il Patrono non possa differire, oltre al
tempo stabilito dai Sagri canoni, la nomina, e la presentazione al medesimo Benefizio.
VI. Finalmente dovranno esentarsi dalle regole prescritte, ancora quelli, che
riporteranno o dalla Dataria Apostolica, 0 dagli Ordinarj, sub spe,et conditione Cle-
ricatits, qualche Pensione Ecclesiastica, oppure qualche Benefizio, o Cappellania
vacante, che debbano provedersi titulo collativo, e non altrimenti: Avvertendo in
fine, che niuno di questi, come ancora niuno dei sopra espressi Artati s'intenderà
eccettuato dalle regole generalmente prescritte per i promovendi alla Tonsura,
sempre che le rendite delle Pensioni, o pure Benefizj, e Cappellanie, alle quali o
avranno diritto passivo, o saranno presentati, o respettivamente verranno lor con-
ferite, non costituiranno (detratti i pesi) la metà almeno di quello, che importa la
Tassa del Patrimonio Sagro stabilita nella Diocesi del promovendo.
loL' Istruzione di Clemente XIII pel Regno di Sardegna a. 1761
VII. E come talvolta accade, che essendo molti i chiamati all'istesso Benefizio, o
Cappellania Ecclesiastica, sono gli Ordinarj costretti a conferire a tutti la prima
Tonsura, affine di renderli capaci del Benefizio, o Cappellania, d'onde ne siegue l'inu-
tile moltiplicazione de Chierici, per non potersi conferire che ad un solo il Benefizio,
o Cappellania ; Perciò d'ora innanzi in simili casi basti, che presentandosi nel tempo
congruo coloro, i quali pretendono aver diritto al controverso Benefizio, o Cappel-
lania, e ritrovandosi, che siano idonei, così quoad scientìam, che quoad bonos mores,
e che non abbiano impedimento Canonico per esser promossi alla prima Tonsura,
l'Ordinario spedisca loro le Lettere Testimoniali sopra la detta idoneità, e di non
avere impedimento veruno, in virtù delle quali possano essi istituire la loro preten-
zione, e proseguire la causa avanti il Giudice Ecclesiastico, anche in concorso dei
Chierici pretendenti, appunto come se avessero già avuta la prima Tonsura, la quale
possa di poi conferirsi a colui, che terminata la Causa avesse ottenuto il Benefizio,
o Cappellania, riputandolo a tale effetto Artalo, e facendogli godere quei Privilegi,
che ai medesimi di sopra sono stati conceduti.
Vili. Che dopo di essere stati così ordinati alla prima Tonsura, debbano tutti i
Chierici, compresi anche gli Artati, seriamente applicarsi così allo studio, come alle
opere di Pietà, per rendersi degni di ascendere nell'età legittima ai Sagri Ordini:
al quale effetto debbano continuare a dimorare in qualche Seminario, o Convitto
Ecclesiastico, e non potendo ciò fare, debbano almeno prestare per ogni anno, o per
la maggior parte di esso, come sopra, nella Chiesa assegnata loro dall'Ordinario,
quel servizio, che dal medesimo verrà loro prescritto, o pure dimorando in qualche
Università, o altro luogo per proseguire le Scuole, e gli Studj, debbano adempiere
le medesime cose di sopra ordinate per coloro, che debbono essere iniziati alla prima
Tonsura.
IX. Che tutti i Chierici, così di prima Tonsura, che di Ordini Minori, debbano
far constare nel principio di ogni anno avanti gli Ordinarj de' luoghi, nei quali
hanno il domicilio, di avere osservati i requisiti del Sacro Concilio di Trento intorno
all'abito, e Tonsura Chiericale, ed intorno a tutte le altre cose stabilite di sopra, e
così mediante l'attestazione del proprio Rettore, e Superiore del Seminario, o Con-
vitto Ecclesiastico per quelli, che vi hanno dimorato, e per gli altri mediante l'atte-
stazione dei Parrochi, e Rettori delle Chiese, alle quali sono ascritti, intorno alla
delazione dell'abito, e Tonsura Chiericale, frequenza de' Sagramenti, e servizio della
Chiesa, e colle attestazioni de' Maestri e Lettori intorno alla continuazione delle
Scuole e de' Studj : Quali attestazioni debbano farsi gratis da tutti i soprano-
minati.
X. Che gli stessi Ordinarj debbano tenere pubblicamente appesa nella Sagrestia
della loro Cattedrale una tabella, in cui dopo avere riconosciuta la sussistenza delle
dette attestazioni, le quali debbano rimanere nella loro Cancellarla, facciano scan-
cellare dalla medesima ogni anno i nomi di coloro, che non avranno esattamente
osservati i requisiti predetti, ed all' incontro facciano registrare i nomi solamente di
quelli, che li avranno osservati, ai quali consegneranno ogni anno gratis una Decla-
ratoria in iscritto, acciocché possa dai medesimi senza alcun contrasto godersi di
tutti i Privilegj Chiericali, de quali Privilegj all'incontro non goderanno quei Chie-
rici di prima Tonsura, o di Ordini Minori, che per non avere osservati i suddetti
a. 1761 Istruzione di Clemente XIII pel Regno di Sardegna 463
requisiti saranno stati scancellati dalla suddetta tabella, da tenersi pubblicamente
nella Sagrestia, e non avranno la menzionata declaratoria dell'Ordinario.
XI. Che i Vicarj Capitolari non possano d'ora innanzi, senza il voto del pieno
Capitolo da darsi nel luogo solito Capitolare, per maggioranza di voti segreti, da
calcolarsi secondo il costume di ciascun Capitolo, e da registrarsi negli atti Capito-
lari, concedere le Lettere Dimissoriali ai Laici, benché siano Artati da Benefizio, o
da Cappellania, nel modo spiegato di sopra, o pure a coloro, che avendo già la
prima Tonsura, sono presentati a qualche Benefizio, o Cappellania, che actn requirat
certuni ordinent; e coll'espressa condizione che sì nell'uno, che nell'altro caso, colui,
che chiede di esser promosso, non sia stato altre volte rigettato dal Vescovo ante-
cessore quoad mores. Ma ove si tratti di persone, che non sono artate, nel modo
sopra accennato, non possano concedere Lettere Dimissoriali neppure post animili
Lucius Ecclesiae, senza un'espressa licenza della Sagra Congregazione del Concilio.
XII. Incaricandone pertanto Noi strettamente la coscienza de' Vescovi, e di tutti
gli altri Ordinarj inferiori di non ordinare, o di non concedere respettivamente le
Dimissorie a veruno, contro la forma di quanto vien prescritto nel presente regola-
mento, ed Istruzione; E ciò nonostante chiunque fosse promosso alla prima Ton-
sura, agli Ordini Minori, o agli Ordini Sagri contro le presenti disposizioni, resterà
perpetuamente sospeso dall'esercizio dell'Ordine illegittimamente conferitogli.
XIII. I Chierici Conjugati dovranno godere il Privilegio del Foro in tutte le
Cause, che sono puramente criminali, e che vengono criminalmente trattate; ma
non dovranno goderne' rispetto alle Cause criminali, che riguardano l'interesse
delle parti, e si trattano in forma di Giudizio civile ; tanto che, non meno per queste,
che per tutte le Cause civili, dovranno esser soggetti alla cognizione, e determina-
zione de' Giudici Laici, dai quali si potrà procedere contro i medesimi all'esecu-
zione reale super Bonis, e se per mancanza di Beni fosse necessaria V Esecuzione
personale, allora dai Tribunali, e Giudici Laici, se ne dovrà domandare prima la
licenza al Giudice Ecclesiastico, dal quale non dovrà esser negata.
XIV. Del sopra espresso Privilegio del Foro godranno però quei Chierici Coniu-
gati, che osserveranno i requisiti prescritti dal Sagro Concilio di Trento Cap. 6,
Sess. 23. de Reformatione intorno al servizio della Chiesa, alla pubblica, e con-
tinua delazione dell'abito, e Tonsura, e che non eserciteranno arti indecenti allo stato
Chiericale, o negoziazioni, o traffichi illeciti, contro la forma de' Sagri Canoni. E
affinchè i medesimi Chierici Conjugati godano senza alcun contrasto delle Curie
Laicali de' Privilegj suddetti, dovrà tenersi appesa una tabella anche dei loro nomi
nella Sagrestia delle respettive Cattedrali, nella maniera che si è detto nell'Articolo X.
parlandosi dei Chierici celibi, dalla quale dovranno poi cancellarsi di tempo in tempo
quelli, che non avranno giustificato ogni anno avanti l'Ordinario del luogo, in cui
hanno il domicilio, di aver pienamente osservati gli accennati requisiti, e riportarne
dallo stesso Ordinario una declaratoria in iscritto, da concedersi gratis.
XV. E perchè questo regolamento abbia il dovuto effetto, s'incaricano gli Arci-
vescovi, e 2 Vescovi di publicare nelle loro rispettive Diocesi un Editto, ossia Man-
1 I Bull. : • godere >
•-' I Bull : «o..
464 Istruzione di Clemente XIII pel Regno di Sardegna a. 17G1
damerto uniforme, con cui venga prescritta la forma specifica dell'abito, che dovranno
portare nella guisa, che altre volte è stato fatto su questo proposito, e specialmente
nel Mille settecento ventisette, in coerenza di una Lettera Circolare della Sagra
Congregazione dell'Immunità Ecclesiastica del 1671, ed in esecuzione dell'Ordine
della Santa Memoria di Benedetto XIII. participata con lettera di Segretaria di Stato
nel 1725, nel qual Editto sia ai detti Chierici Conjugati intimata la precisa osser-
vanza di questo regolamento, colla comminazione di dichiararli decaduti da qua-
lunque Privilegio nel caso d'inadempimento a qualsivoglia de' requisiti suddetti: E
dello stesso Editto, ossia Mandamento dovrà rinnovarsi la pubblicazione da ogni
Successore prò tempore ne' Vescovadi di quel Regno.
XVI. Non dovranno però in alcuna maniera godere de' riferiti Privilegi del Foro,
e di qualunque esenzione le mogli, e figli de medesimi Chierici Conjugati, nec durante,
nec soluto Matrimonio, e molto meno la loro Famiglia, o Servi di qualunque specie,
e neppure i Servi, o Lavoratori, nominati Mossi d'Accordio dei veri Ecclesiastici, i
quali sono meri salariati, e mercenari, a riserva però della Famiglia dei Vescovi,
della quale si parlerà nell'Articolo XXI.
XVII. Ed essendo passati al punto dell'Immunità personale, ad effetto di riparare
al disordine della moltiplicità delle Patenti, colle quali i meri Laici presumono o di
sottrarsi, o di eludere la giurisdizione del Principe, e per provedere all'incontro,
che non manchino alle Curie Ecclesiastiche quei Ministri, che sono precisamente
necessari alla buona amministrazione della Giustizia, potranno a misura della mag-
giore, o minore vastità delle Loro Diocesi, i Vescovi, o altri Ordinarj, che hanno
giurisdizione quasi Vescovile, ritenere nelle Città, e Luoghi, dove risiedono le loro
Curie, dieci Cursori, denominati Varj, gli Arcivescovi, ' e otto i Vescovi e altri
Ordinarij 2 e uno, o due in quei Luoghi delle Diocesi unite, dove risiedono, e dove
pensassero di stabilire i Vicarj Generali.
XVIII. Ai mentovati Cursori, o Vari, sarà lecito per il tempo, che realmente
esercitano il loro impiego in servizio del Foro Ecclesiastico, di portare armi, che
non siano proibite dalle Regie Prammatiche: E per evitare ogni contrasto coi Tri-
bunali Laici, dovranno, dopo essere stati destinati all'impiego, esibire in Cagliari al
Reggente della Real Cancellarla, in Sassari all'Assessore Civile della Real Governa-
zione, e negli altri Luoghi delle Diocesi respettivamente, ai Vegheri, o altro Giudice
Regio, l'autentico documento di non trovarsi inquisiti, e dare inoltre ai medesimi
la notizia della Patente di Cursore ottenuta dal Vescovo, o da altro inferiore Ordi-
nario, alle di cui Curie dovranno servire.
XIX. Questi Cursori, ossia Vari, così destinati godranno, durante l'esercizio del
loro impiego, l'esenzione dal Foro Laico restrittivamente alla loro sola Persona, pel-
le Cause civili, miste, e criminali, a riserva però che in quelle, nelle quali entri la
pena di morte, o anche la pena della Galera rispetto agli Omicidj, Abigeati, Furti
qualificati, attesa la frequenza di queste tre specie di delitti ; nelle quali cause, e
delitti respettivamente i Giudici, e Ministri Regi potranno procedere contro di essi,
come più piacerà a S. M. : Ma non cosi le Corti Baronali, alle quali sarà solamente
1 I Bull, add. « otto •.
• 1 Bull. ■ • Coadjuvarj i
». !"•>! Tstrusione di Clemente X//J pel Regno di Sardegna 465
permesso di arrestarli per i suddetti delitti, e cause, ' all'effetto di darne parte al
Giudice, e Ministro Regio, che dovrà procedere.
XX. Rispetto agli Assessori, Avvocati Fiscali, Segretarj, o » altri Uftìziali, ed
altre persone destinate per Amministratori, e Procuratori delle Chiese, e Cause Pie,
e simili Patentati, dovranno i Vescovi servirsi in avvenire per tali impieghi, ed
Ufficj, di Persone Ecclesiastiche; e quando volessero servirsi di Persone Laiche,
niuno degl'Impiegati, o Patentati suddetti dovrà godere di alcuna prerogativa, o
Privilegio del Foro Ecclesiastico, eccettuato però il Cancelliere, o sia Mastro :' d'atti
delle loro Curie, il quale solamente dovrà godere dei Privilegi, che ha goduto sin'ora
rispetto alla sua Persona solamente.
XXI. In somma, che a riserva de' soli veri Chierici, i quali hanno i requisiti
prescritti dai Sagri Canoni, e delle Persone Religiose dell'uno, e dell'altro sesso, che
vestendo l'abito Religioso, vivono collegialmente sotto la disciplina, ed ubbidienza
di legittimi Superiori; o pure che da medesimi si trovano destinati agl'impieghi
necessarj fuori de' Monasterj; e delle Terziarie, che professano questo stato, colla
Licenza dell'Ordinario, in conformità della Bolla della Santa Memoria di Leone X.,
quali tutti dovranno godere il privilegio del Foro; ed altresì a riserva dei Chierici
Conjugati, che osserveranno i requisiti come sopra, del Cancelliere, ossia Mastro
d'atti addetto al servizio delle Curie Ecclesiastiche, e de' Cursori, ossiano Vari; ed
anche della Famiglia dei Vescovi, cioè di quelli, che presso ai medesimi prestano
l'attuale, e continuo loro servizio, ai quali tutti si farà godere il Privilegio del Foro,
nella maniera respettivamente spiegata di sopra; niun altra Persona Laica sotto
qualsivoglia titolo, e specie d'ufficio, e d'impiego de' Luoghi, e Cause Pie, ed in
qualsivoglia altro modo patentata dai Vescovi, e dalle Curie Ecclesiastiche, potrà
godere di detto Privilegio ; come pure i Romiti, e i Terziari' chiamati Donadi, Sagre-
stani Minori, volgarmente detti Moiictsigli, o altre simili Persone, non godranno, ne
potranno godere d'alcun Privilegio del Foro, o di verun'altra esenzione.
XXII. Dovendo, per quanto si è detto, le Persone Ecclesiastiche godere una
piena esenzione dal Foro Laico, non potranno in conseguenza essere arrestate, o
carcerate dalla Podestà Secolare, neppure nel caso, che commettessero qualche
contrabbando, o fraude in pregiudizio del Regio Fisco: Ma affinchè non siano defrau-
dati i diritti del Principe, ed abbia il dovuto suo corso la Giustizia, si dichiara, che
quando dovrà farsi qualche perquisizione, o in Chiesa, o in altro luogo Immune, di
cosa rubata, o di contrabbando, o di scrittura, o di denaro, o robe occultate dai
contumaci, o che in qualche altra maniera possono appartenere al Fisco, dovranno
i Ministri de' Tribunali Laici (senza però essere tenuti a manifestare il luogo preciso,
e l'individuo) chiederne la licenza ai Superiori Ecclesiastici, la quale dovrà accor-
darsi in Città dal Vescovo, e negli altri luoghi della Diocesi dai Vicarj Foranei, ed
in loro mancanza dalla persona più degna, che fa figura di Superiore Ecclesiastico,
eccettuati però i Monasteri di Monache, e Conservatorj di Donne : ottenuta la licenza,
si farà la perquisizione coli' intervento di persona Ecclesiastica, e ritrovandosi con-
I Bull. : «causa • .
: I Bull. : om. .
' Bull. ed. Rom. : • Mestro ■ : ed. Prat.: . Maestro ■
466 Istruzione di Clemente XIII pel Regno di Sardegna a. 1761
trabbando, roba rubata, o qualunque altra roba, o cosa delle sopradette, premessa
dalla medesima persona Ecclesiastica la protesta da farsi a tenore del Cap, Praelatis
de Homicidiis in 6., si estrarrà, e si consegnerà alla Curia Laicale. Anziché chie-
dendosi dalla medesima la licenza suddetta ai Superiori Ecclesiastici, quando le fosse
negata, potrà in tal caso da se stessa procedere alla detta perquisizione, ed estra-
zione, senza timore d'incorrere nelle Censure; a riserva però sempre de' Monasterj
di Monache, e Conservatorj di Donne, i quali dovranno, come sopra, essere onni-
namente eccettuati.
XXIII. In ultimo trasmettiamo ai Vescovi, ed Ordinarj de Luoghi un esemplare
del Breve colla presente Istruzione, affinchè sia loro di legge, e di regola, inculcan-
done ai medesimi l'esatta osservanza, per la quale restiamo assicurati, che anche
S. M. il Re di Sardegna, in seguito alle suddette intelligenze, impiegherà la Regia
sua autorità, e darà le provvidenze le più efficaci ai suoi Magistrati, Ministri, ed
Ufficiali, e ad ogni ' altro, cui spettar debba di eseguire, osservare, e fare osservare
la medesima Istruzione nelle parti, che li risguardano, come legge del Regno, non
ostanti gli usi, decreti, e ordini, che vi fossero, o che allegar si potessero in contrario.
Ut autem praeinserta Nostra Instructio suum sortiatur effectum, ac debitae exe-
quutioni demandetur, Fraternitatibus Vestris, Fratres Archiepiscopi et Episcopi, ac
discretionibus Vestris aliorum Locorum nullius Dioecesis, si forsan existant, et juris-
dictionem quasi Episcopalem in Territorio separato exerceant, Ordinariis in dicto
Regno existentibus, per praesentes injungimus, praecipimus, et mandamus, ut unus-
quisque Vestrum in Vestris respective Civitatibus, ac quibusvis Terris, Locis et
Castris Dioecesum, et respective jurisdictionis Territorii separati, praeinsertam
Nostram Instructionem observet, ac in suis respective Cancellariis, ut ab omnibus
legi semper, et quandocumque possit, reponi, custodiri, et observari debere mandet,
et faciat.
Decernentes, easdem praesentes Literas semper firmas, validas, et efficaces exi-
stere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortili, et obtinere, ac illis, ad
quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit, pienissime suffragari, sicque
in praemissis per quoscumque Judices Ordinarios, et Delegatos, etiam Causarum
Palatii Apostolici Auditores, judicari et definiri debere, ac irritum, et inane si secus
super his a quocumque quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit attentari.
Non obstantibus Constitutionibus, et Ordinationibus Apostolicis, ac quarumeumque
respective Ecclesiarum in dicto Regno existentium etiam juramento, confirmatione
Apostolica, vel quavis nrmitate alia roboratis Statutis, et consuetudinibus, privilegiis
quoque indultis, et Literis Apostolicis, Superioribus, et personis, sub quibuscumque
tenoribus, et formis, ac cum quibusvis etiam derogatoriarum derogatoriis, aliisque
efficacioribus, efficacissimis, ac insolitis clausulis, irritantibusque, et aliis Decretis in
genere, vel in specie, ac aliis in contrarium quomodolibet concessis, approbatis, et
innovatis. Quibus omnibus, et singulis illorum tenores, praesentibus, prò piene, et
sufficientcr expressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes, illis alias in suo
robore permansuris ad praemissorum effectum hac vice dumtaxat specialiter, et
expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
1 I Bull. ed. Prat.: « d'ogni ..
a. 17»>6 Accordo sulle facoltà del Nunzio in Spagna 467
Volumus autem, ut praesentium Literarum transumptis, vel exemplis, etiam
impressis, manu alicujus Notarii publici subscriptis, et sigillo Personae in Dignitate
Ecclesiastica constitutae, munitis, ubique locorum, et gentium eadem prorsus fides
habeatur, quae haberetur ipsis praesentibus, si forent exhibitae, vel ostensae. Datum
Romae apud Sanctam Mariam Majorem sub Annulo Piscatoris die decima quarta
Januarii Millesimo Septingentesimo Sexagesimo primo, Pontilicatus Nostri anno Tertio.
Da /ini/. Rodi. Cont. ed. Rom. II, 49-55; ed. Prat. IV, 431-437, collazionata la minuta
del Breve e la copia dell'istruzione in Sec. Brev. 3655, f. 38 e 41-53 nell'Archivio della
Segreteria dei Brevi.
LIX.
ACCORDO SULLE FACOLTÀ DEL NUNZIO IN SPAGNA.
18 dicembre 1766.
Venerabili Fratri Caesari Alberico Archiepiscopo Niceno ad Carissimum in
Christo Filium nostrum Carolum Hispaniarum Regem Catholicum, et Hispaniarum
Regna nostro, et Apostolicae Sedis cum potestate Legati de Latere Nuntio.
Clemens PP. XIII.
Venerabilis Frater Salutem etc. Romanum decet Pontificem suos ad remota
procul Nuntios privilegiis apostolicis, quantum fert temporis, et locorum ratio cumu-
late prosequi, ut et ipsi illis sufiulti possint in functione muneris sui benignitatem huius
Sanctae Sedis erga eius fideles, et devotos, cum venerit usus, liberaliter impertiri. Cum
igitur Te ob singularem fidem, doctrinam, industriam, probitatem, ac rerum geren-
darum usum, aliasque insignes virtutes tuas nostrum, et Sedis Apostolicae Nuntium
ad Carissimum in Christo Filium nostrum Carolum Hispaniarum Regem Catholicum,
et omnia Hispaniarum Regna, universasque Provincias, Principatus, Civitates, et loca
eorum dicto Carolo Regi quomodolibet subiecta cum potestate Legati de Latere
destinaverimus, non dubitamus, quin mandatis, consiliisque nostris instructus S. R. E.
et Orthodoxae fidei, ac nostra negotia ad totius Reipublicae Christianae utilitatem
prò viribus sis executurus; sed ut horum quoque Regnorum, ac personarum, et
locorum eorumdem utilitati, et statui opera tua consulatur, hoc tuum munus spe-
cialibus favoribus prosequendum censuimus, ut Tu illis suffultus iuxta datam tibi a
Domino scientiam ibi utaris moderate, et prudenter, cum ad Dei gloriam, Populo-
rumque solamen, et aediricationem, ipsiusque Sedis decorem videris expedire. Itaque,
ut Tu personis Regnorum, Provinciarum, Civitatum, Terrarum, et Locorum praedi-
ctorum opportune consulere, Teque erga illas utilem, et benignum exhibere possis,
non derogando Sacri Concilii Tridentini Decretis, Tibi, Legatione huiusmodi durante,
et intra illius fines, atque erga eius personas, et loca ibi existentia dumtaxat per
Te ipsum, vel alium, seu alios Viros probos, et idoneos Patriarchales, Metropoli-
tanas, et alias Cathedrales, Collegiata^ et Parochiales Ecclesias, et Monasteria tam
468 Accordo sulle facoltà del Nunzio in Spagna a. 1766
Virorum, quam Mulierum, Prioratus, Praepositatus, Praeposituras, et loca saecularia,
et quorumvis Ordinum, etiam Mendicantium regularia, necnon Hospitalia etiam
exemta, dictae Sedi immediate subiecta, et quocumque alio privilegio suffulta, eorum-
que Capitula, Canonicatus, Universitates, Collegia, et personas tam saeculares, quam
regulares, etiam, ut praefertur, exemtas, et subiectas, quoties tibi videbitur, iuxta
Canones, et Decreta Concilii Tridentini auctoritate apostolica visitandi, ac in illorum
statum, formam, regulas, instituta, regimen, statuta, consuetudines, vitam, ritus, ac
mores, et disciplinam tam coniunctim, quam divisim, ac tam in capite, quam in mem-
bris diligenter inquirendi, necnon evangelicae, et apostolicae Doctrinae, sacrorumque
Canonum, et generalium Conciliorum Decretis, ac Sanctorum Patrum traditionibus,
et institutis inhaerendo, et, prout occasio, rerumque qualitas exegerit, quaecumque
mutatione, correctione, emendatione, revocatione, renovatione, ac etiam ex integro
editione indigere cognoveris, reformandi, mutandi, corrigendi, ac etiam de novo con-
dendi, condita sacris Canonibus, ac eiusdem Concilii Tridentini Decretis non repu-
gnantia confìrmandi, publicandi, et executioni demandari faciendi, abusus quoscumque
tollendi, regulas, institutiones, observationes, ac ecclesiasticam disciplinam, ubicum-
que illae exciderint, modis congruis restituendi, et reintegrandi, praedicti Concilii Tri-
dentini Decreta, ubi nondum introducta sunt, proponendi, et custodiri praecipiendi,
ipsasque personas tam seculares, quam regulares etiam exemtas, et privilegiatas
male viventes, et relaxatas, atque ab eorum institutis deviantes, seu alias quo-
modolibet delinquentes diligenter inquirendi, corrigendi, emendandi, coercendi, et
puniendi, ac ad debitum, et honestum vitae modum revocandi, prout Iustitia sua-
serit, et ordo dictaverit rationis, et quidquid inde statueris, et ordinaveris perpetuo
observari faciendi; contra inobedientes, ac etiam contra falsarios, usurarios, rapto-
res, incendiarios, et alios criminosos, et delinquentes quoscumque etiam exemtos,
eorumque fautores, et receptatores cuiuscumque dignitatis, ordinis, et conditionis
fuerint, per viam accusationis, denuntiationis, aut ex officio etiam summarie, sim-
pliciter, et de plano, ac sine strepitu, et figura iudicii similiter inquirendi, et proce-
dendo reosque, prout canonicae requirunt Sanctiones, et alias Tibi videbitur expedire,
puniendi. Insuper praedictorum criminum, et alias quascumque criminales, meras,
et mixtas causas ecclesiasticas, et profanas, et alias ad Forum ecclesiasticum quo-
modolibet pertinentes (praeterquam in prima instantia, nisi per reparationem ab irre-
parabili gravamine, vel sententia vim ditfinitivae habentej tam per viam recursus,
et simplicis quaerelae, quam etiam quarumcumque appellationum a quisbuscumque
Iudicibus ordinariis, ac etiam a Sede praedicta delegatis interpositarum, et, dieta
Legatione durante, interponendarum vigore, et alias prò tempore quomodolibet devo-
lutas, motas, et movendas cum omnibus earum incidentibus, et emergentibus, ac
dependentibus, annexis, et connexis etiam summarie, simpliciter, et de plano, ac sine
strepitu, et figura iudicii, sola facti ventate inspecta, terminisque substantialibus
unico contextu servatis, vel etiam illorum loco praefixo termino arbitrio tuo proce-
dendo ai: fine debito, prout iuris fuerit, terminandi, et ad hunc eftectum, caetero-
rumque contingentium quoscumque etiam per edictum publicum, constito prius etiam
summarie, ac extraiudicialiter de non tuto accessu, citandi, et monendi, eisque, ac
etiam quibusvis Iudicibus, caeterisque personis, quatenus, et quoties opus fuerit,
etiam per simile edictum, ac etiam sub censuris, et paenis ecclesiasticis, necnon
a. 17G6 Accordo sulle facoltà del Nunzio in Spagna 469
pecuniariis tuo, vel Delegatorum tuorum arbitrio moderandis, et applicandis, inhi-
bendi, inobedientes quoslibet censuras, et paenas ipsas incurrisse declarandi, illasque
etiam iteratìs vicibus aggravando, auxiliumque etc. invocandi, seu causas ipsas alii,
vel aliis personis idoneis in ecclesiastica dignitate constitutis modo, et forma prae-
missis, ac cum simili, vel limitata potestate (praeterquam in eadem prima instantia ut
supra) pariter audiendas, et terminandas delegandi; quascumque personas adversus
sententias, res iudicatas, et contractus quoscumque, prout iuris fuerit, in integrum
restituendi; iuramenta quaecumque, ad effectum agendi dumtaxat, quibuslibet rela-
xandi, quoscumque a quibusvis censuris, et paenis simpliciter, vel ad cautelami, si, et
postquam congrue, prout debent, tam partibus, quam Iudicibus satisfecerint, absol-
vendi. Praeterea quoscumque ad Te recurrentes, qui homicidium (non tamen volun-
tarium) necnon etiam periurii reatum quomodocumque eommiserint, quique bellis
interfuerint, et praeterea eos, qui adulterium, incestum, fornicationem, et aliud quod-
cumque flagitium carnis perpetraverfnt, necnon usurarios (facta usurarum restitu-
tione) si hoc a Te humiliter petierint, ab exeommunicationis, aliisque sententiis, cen-
suris, et paenis ecclesiasticis, et temporalibus, quas propterea quomodolibet incur-
rerunt, iniuncta cuique prò modo culpae paenitentia salutari, et aliis, quae de iure
fuerint iniungenda, etiam in utroque foro absolvendi, ac cum eis, et prorsus cum
quibuscumque aliis Clericis, et personis super quacumque irregularitate per eos (non
tamen occasione homicidii voluntarii, simoniae realis, haeresis, laesae Maiestatis, vel
bigamiae, aut indebitae perceptionis fructuum ecclesiasticorum) quomodolibet con-
tractis, ' etiamsi ipsi censuris huiusmodi sic ligati Missas, et alia divina officia
mon tamen in contemtum clavium) celebraverint, vel alias divinis sese immiscue-
rint ; ita quod nondum promoti omnes etiam sacros, et Presbyteratus Ordines
suscipere, ac tam ipsi, quam alii in susceptis etiam in Altaris ministerio mini-
strare, quaecumque, et qualiacumque Beneficia ecclesiastica cum cura qualiter-
cumque qualificata recipcre, et illa, ac etiam ab eis alias canonice obtenta, 2x
quibus nullos fructus indebite perceperint, dummodo plura simul non sint, quam
quae a Concilio Tridentino permittuntur, retinere libere, et licite valeant, dispen-
sando Ac etiam quibusvis in aetate legitima constitutis, et alias ad id idoneis Cle-
ricis Sacerdotali Militiae adscribi volentibus, qui competenter beneficiati, et adeo
arctati fuerint ratione Beneficiorum per eos obtentorum, ut, si tempora a iure sta-
tuta expectaverint, Beneficia ipsa propter non promotionem vacarent, ad titulum
Beneficiorum huiusmodi ad omnes etiam sacros, et Presbyteratus Ordines a suo in
ventate Fidei, et Sedis Apostolicae obedientia perseverante, aut de eius licentia a
quocumque alio, quem malueris Catholico Antistite gratiam, et communionem dictae
Sedis habente extra Romanam Curiam, et in propria Dioecesi residente tribus Domi-
nicis, vel aliis festivis diebus de praecepto Ecclesiae servari solitis (non tamen con-
tinuis, sed semper aliquo temporis spatio arbitrio eiusdem Antistitis definiendo inter-
polatis) etiam extra tempora ad id a iure statuta promoveri, et promoti in illis etiam
in Altaris ministerio ministrare possint, licentiam tribuendi. Et cum corpore vitiatis,
dummodo in eis non tanta sit deformitas, quae scandalum in Populo generare posset,
vel vitium tale non sit, quod in sacris peragendis praestet impedimentum, ut pariter
1 Sicl per • contrada ».
468 Accordo stille facoltà del Nunzio in Spagna a. 1766
Virorum, quam Mulierum, Prioratus, Praepositatus, Praeposituras, et loca saecularia,
et quorumvis Ordinum, etiam Mendicantium regularia, necnon Hospitalia etiam
exemta, dictae Sedi immediate subiecta, et quocumque alio privilegio suffulta, eorum-
que Capitula, Canonicatus, Universitates, Collegia, et personas tam saeculares, quam
regulares, etiam, ut praefertur, exemtas, et subiectas, quoties tibi videbitur, iuxta
Canones, et Decreta Concilii Tridentini auctoritate apostolica visitandi, ac in illorum
statum, formam, regulas, instituta, regimen, statuta, consuetudines, vitam, ritus, ac
mores, et disciplinam tam coniunctim, quam divisim, ac tam in capite, quam in mem-
bris diligente!' inquirendi, necnon evangelicae, et apostolicae Doctrinae, sacrorumque
Canonum, et generalium Conciliorum Decretis, ac Sanctorum Patrum traditionibus,
et institutis inhaerendo, et, prout occasio, rerumque qualitas exegerit, quaecumque
mutatione, correctione, emendatione, revocatione, renovatione, ac etiam ex integro
editione indigere cognoveris, reformandi, mutandi, corrigendi, ac etiam de novo con-
dendi, condita sacris Canonibus, ac eiusdem Concilii Tridentini Decretis non repu-
gnantia connrmandi, publicandi, et executioni demandari laciendi, abusus quoscumque
tollendi, regulas, institutiones, observationes, ac ecclesiasticam disciplinam, ubicum-
que illae exciderint, modis congruis restituendi, et reintegrandi, praedicti Concilii Tri-
dentini Decreta, ubi nondum introducta sunt, proponendi, et custodiri praecipiendi,
ipsasque personas tam seculares, quam regulares etiam exemtas, et privilegiatas
male viventes, et relaxatas, atque ab eorum institutis deviantes, seu alias quo-
modolibet delinquentes diligenter inquirendi, corrigendi, emendandi, coercendi, et
puniendi, ac ad debitum, et honestum vitae modum revocandi, prout Iustitia sua-
serit, et ordo dictaverit rationis, et quidquid inde statueris, et ordinaveris perpetuo
observari faciendi; contra inobedientes, ac etiam contra falsarios, usurarios, rapto-
res, incendiarios, et alios criminosos, et delinquentes quoscumque etiam exemtos,
eorumque fautores, et receptatores cuiuscumque dignitatis, ordinis, et conditionis
fuerint, per viam accusationis, denuntiationis, aut ex officio etiam summarie, sim-
pliciter, et de plano, ac sine strepitu, et figura iudicii similiter inquirendi, et proce-
dendo reosque, prout canonicae requirunt Sanctiones, et alias Tibi videbitur expedire,
puniendi. Insuper praedictorum criminum, et alias quascumque criminales, meras,
et mixtas causas ecclesiasticas, et profanas, et alias ad Forum ecclesiasticum quo-
modolibet pertinentes (praeterquam in prima instantia, nisi per reparationem ab irre-
parabili gravamine, vel sententia vini diffinitivae habente) tam per viam recursus,
et simplicis quaerelae, quam etiam quarumeumque appellationum a quisbuscumque
Iudicibus ordinariis, ac etiam a Sede praedicta delegatis interpositarum, et, dieta
Legatione durante, interponendarum vigore, et alias prò tempore quomodolibet devo-
lutas, motas, et movendas cum omnibus earum incidentibus, et emergentibus, ac
dependentibus, annexis, et connexis etiam summarie, simpliciter, et de plano, ac sine
strepitu, et figura iudicii, sola facti ventate inspecta, terminisque substantialibus
unico contextu servatis, vel etiam illorum loco praefixo termino arbitrio tuo proce-
dendo ac fine debito, prout iuris fuerit, terminandi, et ad hunc eflectum, caetero-
rumque contingentium quoscumque etiam per edictum publicum, constito prius etiam
summarie, ac extraiudicialiter de non tuto accessu, citandi, et monendi, eisque, ac
etiam quibusvis Iudicibus, caeterisque personis, quatenus, et quoties opus fuerit,
etiam per simile edictum, ac etiam sub censuris, et paenis ecclesiasticis, necnon
a. 1766 Accordo su/le facoltà del Nunzio in Spagna 469
pecuniariis tuo, vel Delegatorum tuorum arbitrio moderandis, et applicandis, inhi-
bendi, inobedientes quoslibet censuras, et paenas ipsas incurrisse declarandi, illasque
etiam iteratis vicibus aggravandi, auxiliumque etc. invocandi, seu causas ipsas alii,
vii uliis personis idoneis in ecclesiastica dignitate constitutis modo, et forma prae-
missis, ac cura simili, vel limitata potestate (praeterquam in eadem prima instantia ut
supra) pariter audiendas, et terminandas delegandi; quascumque personas adversus
sententias, res iudicatas, et contractus quoscumque, prout iuris fucrit, in integrum
restituendi; iuramenta quaecumque, ad effectum agendi dumtaxat, quibuslibet rela-
xandi, quoscumque a quibusvis censuris, et paenis simpliciter, vel ad cautelam, si, et
postquam congrue, prout debent, tam partibus, quam Iudicibus satisfecerint, absol-
vendi. Praeterea quoscumque ad Te recurrentes, qui homicidium (non tamen volun-
tarium) necnon etiam periurii reatum quomodocumque commiserint, quique bellìs
interfuerint, et praeterea eos, qui adulterium, incestum, fornicationem, et aliud quod-
cumque flagitium carnis perpetraverfnt, necnon usurarios (facta usurarum restitu-
tione) si hoc a Te humiliter petierint, ab exeommunicationis, aliisque sententiis, cen-
suris, et paenis ecclesiasticis, et temporalibus, quas propterea quomodolibet incur-
rerunt, iniuncta cuique prò modo culpae paenitentia salutari, et aliis, quae de iure
fuerint iniungenda, etiam in utroque foro absolvendi, ac cum eis, et prorsus cum
quibuscumque aliis Clericis, et personis super quacumque irregularitate per eos (non
tamen occasione homicidii voluntarii, simoniae realis, haeresis, laesae Maiestatis, vel
bigamiae, aut indebitae perceptionis fructuum ecclesiasticorum) quomodolibet con
tractis, ' etiamsi ipsi censuris huiusmodi sic ligati Missas, et alia divina officia
(non tamen in contemtum clavium) celebraverint, vel alias divinis sese immiscue-
rint ; ita quod nondum promoti omnes etiam sacros, et Presbyteratus Ordines
suscipere, ac tam ipsi, quam alii in susceptis etiam in Altaris ministerio mini-
strare, quaecumque, et qualiacumque Beneficia ecclesiastica cum cura qualiter-
cumque qualificata recipere, et illa, ac etiam ab eis alias canonice obtenta, 2x
quibus nullos fructus indebite perceperint, dummodo plura simul non sint, quam
quae a Concilio Tridentino permittuntur, retinere libere, et licite valeant, dispen-
sando Ac etiam quibusvis in aetate legitima constitutis, et alias ad id idoneis Cle-
ricis Sacerdotali Militiae adscribi volentibus, qui competenter beneficiati, et adeo
arctati fuerint ratione Benenciorum per eos obtentorum, ut, si tempora a iure sta-
tuta expectaverint, Beneficia ipsa propter non promotionem vacarent, ad titulum
Benenciorum huiusmodi ad omnes etiam sacros, et Presbyteratus Ordines a suo in
ventate Fidei, et Sedis Apostolicae obedientia perseverante, aut de eius licentia a
quocumque alio, quem malucris Catholico Antistite gratiam, et communionem dictae
Sedis habente extra Romanam Curiam, et in propria Dioecesi residente tribus Domi-
nicis, vel aliis festivis diebus de praccepto Ecclesiae servari solitis (non tamen con-
tinuis, sed semper aliquo temporis spatio arbitrio eiusdem Antistitis definiendo inter-
polatis) etiam extra tempora ad id a iure statuta promoveri, et promoti in illis etiam
in Altaris ministerio ministrare possint, licentiam tribuendi. Et cum corpore vitiatis,
dummodo in eis non tanta sit deformitas, quae scandalum in Populo generare posset,
vel vitium tale non sit, quod in sacris peragendis praestet impedimentum, ut pariter
1 Sic I per « contrada s .
472 Accordo sulle facoltà del Nunzio in Spagna a. 1766
tari. Non obstantibus Literis fel. ree. Sixti PP. IV. Praedecessoris nostri, quibus
inter alia cavetur expresse, quod Nuntii dictae Sedis etiam cum potestate Legati
de Latere quoad dispensationes, et alias gratias concedendas facultatibus uti non
possint, nec quaevis clausulae in Literis facultatum huiusmodi appositae adversus
dictas Literas quidquam suffragentur; necnon defectibus, et aliis praedictis, ac Late-
ranensis Concilii novissime celebrati de certo Notariorum numero, etiamsi ad illum
nondum deventum sit, cui per hoc alias non intendimus derogare, ac quorumeumque
aliorum universalium, provincialiumque, et Synodalium Conciliorum, necnon piae
mem. Bonifacii PP. Vili, similiter Praedecessoris nostri de una, et Concilii gene-
ralis de duabus diaetis, ac aliis apostolicis, ac in provincialibus, et synodalibus Con-
ciliis editis generalibus, vel specialibus Constitutionibus, et Ordinationibus, necnon
Cancellariae apostolicae regulis, nullis prorsus exceptis, et quae singillatim in qua-
cumque re exprimi, vel extendi possint, statutis quoque, et consuetudinibus Eccle-
siarum, et Monasteriorum, Universitatum, Collegiorum, Civitatum, et locorum huius-
modi, necnon Ordinum quorumeumque, etiam etc. roboratis, etiamsi de illis servandis,
et non impetrandis Literis Apostolicis contra illa, et illis etiam ab alio, vel aliis impe-
tratis, seu alias quovis modo concessis non utendo personae praestiterint eatenus,
vel in posterum forsan praestare contigerit iuramentum, ac quibusvis aliis privi-
legiis, et indultis apostolicis generalibus, vel specialibus quorumeumque etiam
Cistercien. et Cluniacefl. Ordinum, quae praemissis quovis modo obstare videantur,
per quae praesentibus non expressa, et totaliter non inserta effectus earum etc. dif-
ferri, et de quibus, quorumque etc. in nostris, tuisque Literis mentio specialis, quae
quoad hoc nullatenus cuiquam suffragari votumus. Quibus omnibus, caeterisque con-
trariis quibuscumque unde, et quando expediet, secundum rei, et casus exigen-
tiam in genere, vel in specie, ac tam coniunctim, quam divisim, prout Tibi placuerit,
valeas derogare, ac super his indulgere. Volumus autem, ut Notarii per Te vigore
praesentium creandi, antequam exereitio tituli, insignium, et privilegiorum Notariis
huiusmodi competentium perfrui incipiant, nedum in manibus tuis, seu alicuius per-
sonae in dignitate ecclesiastica constitutae professionem Fidei, ut praefertur, emit-
tere, et solitum fidelitatis iuramentum praestare teneantur, sed ulterius ante prae-
dictum exercitium, et intra Menses tres ex tunc proximos, etiam sub inhabilitatis
ad quascumque pensiones, et Beneficia ecclesiastica in posterum obtinenda, aliisque
nostro, et prò tempore existentis Romani Pontificis arbitrio paenis exhibere, seu
exhiberi facere exemplum, sive tramsumtum authenticum tuarum Literarum eorum
creationis in Notarios penes nostrum, et eiusdem Sedis Seeretarium Brevium omnino
debeant, et de hac voluntate nostra in praedictis tuis Literis fiat mentio specialis:
utque praesentium transumtis etiam impressis manu Regentis Cancellariae tuac, et
sigillo tuo obsignatis, eadem etc. ostensae. Caeterum per easdem praesentes decla-
ramus, atque districte Tibi inhibemus, ne aliis facultatibus, praeter supra expressas,
durante munere huiusmodi uti audeas, vel quocumque titulo, et praetextu, etiam
cuiuscumque quamtumvis inveteratae consuetudinis praesumas; quodque, si secus
feceris, ipso facto usurpatae facultates quaecumque nullae sint, atque nullius roboris,
et momenti habeantur, ac nemini suffragentur. Datum S. M. M. 18. Xmbris 1766. a.0 9.°
Placet C.
N. Card. Antonellus.
a. 1767 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara 473
Dalla minuta in Sec. Brev. 3606, t. 864-870' nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
J. Hergenrother in Archiv /tir kathol. Kirchenrecht XI 1864), 382-395 ne dà una sua
retroversione latina dalla versione spagnuola in Coleccion de los Concordatos, Madrid 1848,
265-279, che trovasi anche in Tejada y Ramiro, Coleccion ecc., loc. cit. 281-285. Il breve
venne formalmente accettato da Carlo III e accolto fra le leggi del Regno (Ley 4, tit. 4, 1. II
della Novisima Recapitai ion ; vedi Hergenrother loc. cit. 369 e Tejada y Ramiro 286).
LX.
CONVENZIONE FRA IL RE DI SARDEGNA
E IL VESCOVO DI NOVARA, CONFERMATA DA CLEMENTE XIII.
15 giugno 1767.
Clemens Episcopus servus servorum Dei. Ad perpetuam rei memoriam.
Regimini universalis Ecclesiae quamquam immeriti, disponente Domino, prae-
sidentes curis angimur assiduis; ut juxta creditae Nobis dispensationis ' officium
bona, et jura pia fìdelium liberalitate Deo dicata, ex quibus Ecclesiae dotantur,
vel illustrantur, ab earum proprietate abdicare, et in alienum dominium transferre
absque nostra, et hujus sanctae Sedis auctoritate contra canonicas sanctiones nemo
audeat, vel praesumat. Si quae tamen super eorumdem honorum, ac jurium posses-
sione dubia nascantur, quae litis anfractum, aut scandalorum parturiant fomentum,
tali dueimus salubri Consilio componenda, ut et ecclesiarum removeantur grava-
mina, et earum pastoribus optatae pacis, et tranquillitatis proveniat incrementum.
Alias siquidem prò parte venerabilis fratris nostri Marci Aurelii Balbis Bertone
moderni episcopi Novariensis nobis exposito, quod inter caeteras, quibus episcopalis
ecclesia Novariensis, illiusque antistes prò tempore existens gaudet praerogativas,
ea etiam enumeratur cujusdam juris dominii temporalis supra aliquas terras, seu
oppida « la riviera di S. Giulio, ed Orta di Gozzano, e Pieve colla signoria di So-
riso » vulgo denominata. Verum quamvis dominii hujusmodi decor spectabilis esset,
non laevia tamen illius causa Novariensis ecclesiae episcopi prò tempore existentes
sentiebant onera, non modo quia iis carebant praesidiis, quae ad illorum populorum
regimen, et gubernium necessaria fuissent, sed eo magis ob controversias super
supremo dictarum terrarum, seu oppidorum dominio cum tunc existentibus Medio-
lani ducibus identidem exortas. Quamobrem posteriorum duorum saeculorum decursu
iidem episcopi gravibus incommodis, ingentibusque sumptibus non absque animi per-
turbatione, ac pastoralis ministerii detrimento obnoxii fuere.
Quare, sicut eadem expositio subjungebat, cum veteres illae, quae prius a ducibus
Mediolani excitatae fuerunt, nuper a carissimo in Christo filio nostro Karolo Emma-
nuele Sardiniae rege illustri motae fuerint controversiae, et lites, et regius fiscus
ejusdem dicti Karoli Emmanuelis regis, qui idem jus in terris, et oppidis suprame-
1 I Bull.: « clispositionis ».
474 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara a. 1767
moratis, quod alias Mediolanenses duces allegabant sibi competere contendebat,
eumdem Marcum Aurelium episcopum coram Senatu Taurinensi in judieium vocas-
set, ipse vero Marcus Aurelius episcopus, qui caeteroquin hujus controversiae jura
coram Senatu deducere renuebat sibi magis opportunum existimaret absque alìcujus
judicii forma diu agitatam componere controversiam post necessariam a Nobis im-
petratam licentiam cum regiis specialiter ad id designatis ministris rem pertractare
coepit, et post plures habitos congressus, in quibus utriusque partis jura deducta, et
serio perpensa fuere, datum tandem fuerit conventionis articulos, praeservato nostro,
et sedis apostolicae beneplacito concordibus animis scripto exarare, et super iisdem
solemne instrumentum compositionis conficere, cujus quidem instrumenti tenor talis
est, qui sequitur « Carlo Emanuele per grazia di Dio re di Sardegna, di Cipro, e di
Gerusalemme, duca di Savoja ec. Avendo noi veduto l'istromento di convenzione
stipulato in Torino li 15. del mese corrente di Giugno dal conte Caissotti di Santa
Vittoria nostro ministro di stato, e primo presidente del Senato nostro di Piemonte,
e dall'Avvocato nostro generale Peiretti deputati per parte nostra, e dal ' Vescovo
di Novara Marco Aurelio Balbis Bertone tutti debitamente autorizzati per un ami-
chevole disimpegno delle controversie, e pendenze vertite fin'ora tra il nostro fisco,
e la mensa vescovile di Novara relativamente al supremo ed alto dominio della
riviera di San Giulio e d'Orta, il quale istromento di convenzione è del tenore
seguente : " L' anno del Signore mille settecento sessantasette indizione decima
quinta, ed alli 15. del mese di Giugno alle ore 11. circa di Francia della mattina in
Torino nell'appartamento, in cui alloggia monsignor vescovo infrascritto del palazzo
del signor marchese Morozzo di Bianzè posto nel cantone della Santissima Annun-
ziata avanti me notajo, e dell'eccellentissimo real Senato segretario civile, ed alla
presenza degl'illustrissimi signori marchesi Niccolò Argenterò di Berzè, e D. Gaspare
Filippo Morozzo di Bianzè testimonj richiesti, adibiti, ed astanti. Ad ognuno sia mani-
festo, che essendosi secondo le graziose intenzioni di S. M., e le buone disposizioni,
che ha pure dimostrato monsignor Balbis Bertone vescovo di Novara intrapresa col-
l'annuenza anche di Sua Santità una trattativa per l'amichevole disimpegno, e ade-
quamento della pendenza, che vi era tra il regio fìsco, e la chiesa vescovile di Novara
per la riviera di S. Giulio, ed Orta, dopo essersi in più congressi esaminata la materia :
e bilanciate le ragioni rispettivamente esposte siasi tra lo stesso monsignor vescovo,
e li ministri perciò destinati dalla M. S. proposto, ed inteso l'infrascritto piano di
convenzione stato poi da essi firmato, nel quale si sono combinate le reciproche
convenienze, che potevano essere adattate al caso, avuto altresì un distinto riguardo
alla utilità della chiesa. Ed essendosi dal detto monsig. vescovo trasmesso a sua
Santità il suddetto piano, e rassegnatane dalli detti ministri la relazione a S. M. siasi
degnata la Santità sua per mezzo di lettera dell'eminentissimo sig. Cardinale Tor-
rigiani suo segretario di stato delli 6. di questo mese di autorizzare il suddetto
monsig. vescovo a stipulare solenne istromento in conformità del divisato piano, e
siasi parimenti degnata S. M. con suo reale biglietto delli 13. corrente di deputare
li signori marchese Caissotti di Verduno ministro di stato, e primo presidente del
Senato di Piemonte, ed avvocato generale della prefata M. S. Pejretti per stipulare
i I Bull.: « del ..
a. 1767 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara 475
in suo real nome l'istromento di detta convenzione. A questo effetto perciò costi
tuiti personalmente avanti di me notajo, e segretario civile dell'eccellentissimo '
Senato di Piemonte l'Illustrissimo, e reverendissimo monsig. Marco Aurelio Balbis
Bertone vescovo della città, e diocesi di Novara, e sua eccellenza il sig. marchese
Carlo Luigi Caissotti ili Verduno conte di santa Vittoria, e di santa Maria, ministro
di stato, e primo presidente di detto Senato; e l'illustrissimo sig. avvocato generale
di S. M. Chiaffredo Peiretti, i quali per il rispettivo interesse di detta chiesa di
Novara, e del regio fisco hanno convenuto, transatto, ed accordato, e per il pre-
sente pubblico istromento convengono, transigono, ed accordano in tutto, e per tutto
come siegue.
1. Clie il supremo dominio della riviera di S. Giulio, ed - Orta, Gozzano, e
Pieve, e dell'intiero territorio di Soriso appartenga a S. M. ed a suoi reali succes-
sori con l'esercizio di tutti li regali diritti, e prerogative che ne dipendono; a qual
fine ha3 monsig. vescovo in nome della sua mensa4 ceduto, e dismesso, come per il
presente cede, e dismette abdicativamente, e translativamente, ed in ogni miglior
modo a favore di S. M. e suoi reali successori stipulanti per essi, ed accettanti li
detti sigg. regi deputati ogni, e qualunque ragione, che al vescovado, ed alla sud-
detta chiesa abbia potuto, e possa competere per detto supremo dominio, e sue
regalie, mediante però l' infra espresso correspettivo, e la riserva altresì delle pre-
rogative, diritti, e regali infra specificati in favore di detto monsig. vescovo, e suoi
successori nel vescovado.
2. 1 vescovi di Novara avranno, e goderanno perpetuamente il titolo di principi
di S. Giulio, ed5 Orta senza che siano tenuti a prendere per detto principato alcuna
investitura, e cosi prestare il giuramento di fedeltà vassallitica alla predetta M. S.,
e suoi reali successori, restando eziandio sciolti, e liberi anche in tempo di guerra
da ogni peso, ed obbligazione a cui per diritto delle leggi feudali, e municipali siano
sottoposti, o6 sottoporre si possano i feudatari .
3. I vescovi di Novara resteranno altresì signori pienamente nel temporale di
tutti i luogi della suddetta riviera compreso anche quello di Soriso colla totale giu-
risdizione, mero, e misto impero, e la cognizione privativa di tutte le cause civili,
criminali, e miste, le quali saranno come infra conosciute, e decise dai giudici, ed
uffiziali, che verranno da essi deputati.
4. A quest'effetto non potrà in essi luoghi né a riguardo delle persone in quelli
abitanti, né rispetto alli possessori de' beni in essi situati allegarsi, né aver luogo
il decreto del maggior magistrato. E dovranno pure la riviera, e luoghi suddetti
restare separati da qualunque altro territorio, contado, e distretto.
5. Saranno anche riserbate a'7 vescovi, e così a'1 giudici, che saranno da essi depu-
tati la prima, seconda, e terza istanza nelle cause civili, e conseguentemente la
1 AA. Arni. IXVIII 668 add.
- I Bull, e Scc. Brev.: « e d' ..
1 I Bull.: . da -.
1 I Bull. add. ■ sia .
1 Bull.: .e d' ..
'■ I Bull.: «e>.
■ I Bull.: «a..
476 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara a. 1767
prima e1 seconda, ossia ultima appellazione, salvo solamente dalle sentenze di ultima
appellazione il ricorso al Senato, il quale non potrà perciò avocare alcuna di dette
cause in prima, od altra istanza per qualunque titolo, o causa, e detto ricorso non si
ammetterà salvo colla clausola « Parito judicato », e nelle cause eccedenti la somma,
ed il valore di lire 250 di Piemonte.
6. Continuerà perciò ad appartenere a'2 vescovi la libera elezione del castellano,
o castellani e così de' giudici di prima istanza, ed anche di quelli di prima, e 3 seconda
appellazione, ed anche4 de' sindacatori, od5 altri simili offiziali, i quali eletti per assu-
mere l'esercizio de' rispettivi uffizj, basterà, che presentino al Senato le loro depu-
tazioni per essere solamente registrate nella segreteria civile di detto magistrato, e
senza costo di spesa alcuna anche per la registrazione, ed a questa presentazione non
saranno però obbligati que' soggetti, a quali i vescovi stimassero per giusti motivi
di commettere, o delegare qualche causa.
7. Potranno parimenti i vescovi deputare liberamente gli attuarj civili, e crimi-
nali, i fiscali, fanti, servienti,6 e7 camparj, ed altre persone necessarie al servizio della
giustizia, bastando quanto agli attuarj, e fiscali, che se ne rimetta una nota alla segre-
teria del Senato, la quale sarà ricevuta senza costo di spesa.
8. Continueranno pure i vescovi ad esercitare privativamente per mezzo de' loro
uffiziali la giurisdizione criminale in tutti i casi di delitti comuni senz'altra eccettua-
zione, che di quelli di lesa maestà di primo, e secondo grado, con dichiarazione,
che qualora si tratterà di cause, il titolo delle quali possa importare la pena di morte,
o di galera dovranno le sentenze del castellano, od altri uffiziali suddetti portarsi
in giudizio di conferma avanti il Senato, e nelle altre di minor pena non si farà
luogo ad appello al Senato.
9. I vescovi continueranno altresì nella libera facoltà di far grazie non sola-
mente di pene pecuniarie appartenenti al loro fisco, ma anche di pene afflittive,
e corporali purché siano minori di anni dieci di galera, seguita però che sarà
la sentenza, e la conferma di essa ne' casi come sopra riservati e basterà, che
dette grazie siano presentate al Senato per essere registrate. Potranno inoltre una
volta ogni anno fare una grazia di galera perpetua, la quale sarà interinata dal
senato.
10. Apparterrà inoltre a' Vescovi di ricevere il giuramento di fedeltà dagli uomini
delle suddette terre, e di godere le preeminenze, ed onoranze solite prestarsi alli
medesimi dalle comunità, e particolari; così pure di ricevere il giuramento dalli
loro castellani, e8 giudici di prima, e seconda appellazione, sindicatori, ed altri uffi-
ziali, o subalterni, e" similmente da notaj, che verranno come infra da medesimi
creati, ed ammessi ad esercitare il notariato nelle medesime terre.
1 I Bull, e Sec. Brìi), om.
- I Bull.: . a
S • . Bicv.: « o ».
1 .1.1 Arni. I XVIII 668 om.
I l'.ull. : o d' =.
' I Bull.: fanti ser\ ienti .
' 1 Bull, e Sec. Biev. om.
» Bull. ed. Prat. : • o ..
» I Bull. : « o ».
a. 1767 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara ili
11. Godranno i vescovi liberamente di tutti i mezzi necessarj per l'esercizio di
detta giurisdizione, mero, e misto impero, e così anche per fare eseguire le sentenze
criminali di corda, berlina, ed altre simili.
12. Potranno altresì i vescovi concedere restituzioni in tempo, e proroghe pel-
le istanze, e termini nelle cause di primo, e ulteriori giudizj, e la dilazione di tre
mesi ai debitori per pagare ne' casi non privilegiati, come d'alimenti, mercedi d'ope-
raj, e simili, concedere, prorogare, ed abbreviare i fatali, prorogare il termine di
riscatto per le vendite, ' che non ecceda quello di sei mesi, commettere le cause colla
clausola « summarte simpliciter de plano sine strepitìi, et figura judicii, et sola" facti
ventate inspecta ». Dispensare dalla osservanza delle ferie, dalle solennità prescritte
dalli statuti, :! ed anche dalla disposizione delli statuti medesimi, quando in qualche
caso così stimino per la più pronta e facile amministrazione della giustizia, dispensare
il figlio, che possa convenire in giudizio il padre, la donna, che possa maritarsi dentro
l'anno del lutto, concedere licenza d'alienare, ed obbligare i beni, e ragioni de' minori,
delle donne, ed altre persone, alle quali non è permesso senza dispensa4 di ciò prati-
care. Approvare i bandi, che le comunità della riviera sieno in possesso di fare, rego-
lare le tasse sopra gli onorarj, sportule, e salari degli uffiziali, costringere a prestare
sicurtà di ben vivere, e concedere salvacondotto per venire a fare il testimonio per
gì' inquisiti d'altro delitto, concedere mercati, ammettere borghesi, ossia vicini, eman-
cipare, '- adottare, deputare tutori, e curatori, e quelli rimuovere dopo dati, o scusarli.
13. Spetteranno a' vescovi tutte le multe, pene, e confische per i delitti comuni,
ed anche ne' casi di precetti penali d'ordine del Senato, quando a termini di questa
convenzione possa usare una tale autorità, escluse però quelle, che procedono da
delitti di lesa maestà di primo, e secondo grado, e spetteranno pure alli stessi
vescovi li beni, che si tolgono agl'indegni.
14. Potranno inoltre creare notaj sino al numero di venti tra tutti li suddetti
luoghi, li quali saranno esaminati, ed approvati dal castellano, od ù altri de' suddetti
giudici, che a ciò verranno commessi da'7 vescovi, e detti notaj potranno solamente
esercitare il notariato in dette terre senza che altri possano ivi esercitarlo. Il castel-
lano della riviera farà ogni anno, e sempre che così stimi, la visita delle filze, e proto-
colli di detti notaj per riconoscere se sono tenuti in buona forma, e provvederà
secondo, che i casi potranno richiedere, ed in caso di morte di alcuno di detti notaj
farà intanto bisognando, assicurare le dette filze, e protocolli per cautela del pubblico.
15. Le leggi di S. M. lasceranno sempre in osservanza li statuti de' luoghi della
riviera che si sono fatti, e confermati da'1 vescovi, onde avranno solamente luogo
ne' casi, che per detti statuti, o per il presente stabilimento non siasi provveduto.
16. Continuerà a ritenersi nelle terre della riviera quella milizia, che ivi è sta-
bilita per onorare i vescovi all'occasione singolarmente del loro primo ingresso nella
1 I Bull.: « rendite..
'-' I Bull. : « soli ».
3 Bull.: . prescritte, dalli statuii .
' Bull. ed. Prat. om.
6 1 Bull, e Sec. Brrv.: - mancipare >.
« I Bull.: «ed..
; 1 Bull.: . da ..
478 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara a. 1767
riviera, e per mantenervi la pubblica tranquillità, e per inseguire anche, ed arre-
stare, occorrendo, ogni malvivente, che fosse per infestarla. E potranno i vescovi
concedere agli ascritti a detta milizia la facoltà del porto delle armi lunghe, ed alli
fanti, e soldati di giustizia anche quello delle corte.
17. Potranno altresì dar licenza del porto delle armi lunghe a chi stimeranno
o per sicurezza nel far viaggio per la riviera, o pure per andarvi a caccia, o per
il riguardo di qualche altra persona, che potesse meritarsi questa distinzione. Se
però S. M. per qualche oggetto di buon governo, e così per una pubblica indennità
stimasse intorno a ciò di dare qualche generale provvedimento, i vescovi per un
effetto del proprio zelo si adatteranno anche alle disposizioni della M. S.
18. Continueranno i vescovi a godere specialmente li seguenti regali, salve
solamente le ragioni di ogni terzo se vi sono. Il gius di esigere i dazj, che sogliono
pagarsi a' ' vescovi per l'introduzione, estrazione, e transito delle merci per i suddetti
luoghi, e quelle de' mercati, che ivi si fanno. La ragione de' laghi, torrenti, e fiumi,
acque, e discorsi d'esse, tanto per i porti, e dazj, che per qualunque altro effetto. Il
diritto delle miniere anche d'oro, e d'argento, e di qualunque altro metallo, e ! semi-
metallo, pietra, calce, marmi, ed insomma di tutte le miniere propriamente, ed impro-
priamente dette, come anche de' tesori. Il diritto de' forni, e de' molini, ed il solito
pagamento, che si esige per i molini. Il diritto della caccia, e pesca con la ragione
di proibirla, e tutte le altre regalie minori.
19. Quanto ai pesi, e misure starà ferma l'osservanza della grida a tal riguardo
ultimamente pubblicata da monsignor vescovo insino a che S. M. stimi di dare
un provvedimento per stabilire l'uniformità de' pesi, e misure fra la provincia di
Novara, e le terre della riviera per maggiore agevolezza, e regola di commercio.
20. In conseguenza delle suddette riserve a favore de' vescovi come sopra
potranno essi pubblicare, e stampare le opportune gride per la conservazione di
detti diritti, e regalie con proibizione ad altri di pregiudicarle, ed imposizione di
pene in caso di contravvenzione, e così pure formare bandi campestri, e politici,
specialmente per le tasse de' commestibili, ed altri generi necessarj al vivere umano,
e commetterne l'esecuzione al castellano, ed altri uffiziali, che stimeranno, senza
obbligo di presentarle al senato per l'approvazione.
21. In ordine alle strade, e ponti il castellano della riviera procederà nei
tempi debiti alla visita, e farà eseguire sul campo i provvedimenti, che stimerà
necessarj.
22. Saranno pure riserbati a' ' vescovi il castello, e palazzo di S. Giulio, e quello
di Gozzano colli beni, prestazioni, canoni, ed altri redditi, di cui gode presentemente
il vescovado.
23. Quanto si è disposto a riguardo de' vescovi dovrà anche aver luogo in
tempo di vacanza della sede vescovile a favore del capitolo della cattedrale, ed a
questo effetto continuerà in tal tempo il suddetto capitolo ad eleggere un gover-
natore per l'esercizio della giurisdizione temporale nelle terre, e luoghi della
riviera.
I Bull.: ., .
il \rm i .vi /// t.i.K.
a. 1767 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara 479
24. Oltre le prerogative, regali,1 e3 diritti riserbati alli vescovi ne' precedenti capi,
promettono detti signori regj deputati in nome di S. M. che la M. S. in correspet-
tivo del presente accordo concederà a monsignor vescovo, e suoi successori il feudo
di Vespolate nel basso Novarese in feudo retto, e proprio inalienabile per esso mon-
signore, e suoi successori nel vescovado col titolo, e dignità marchionale, mero e
misto impero, e totale giurisdizione, e così colla prima, e seconda cognizione di
tutte le cause civili, criminali, e miste con autorità di deputare li giudici, segretarj,
fiscali, ed ogni altro inserviente alla giustizia, con che per l'esercizio della seconda
cognizione si deputi il pretore regio secondo i stabilimenti, che vi sono per i feudi,
che da S. M. si concedono in quel paese, e con le pene altresì, multe, e confische,
che seguiranno in detto feudo, e territorio, come ne godono gli altri vassalli, ed
anche coll'esenzione dal maggior magistrato, e col diritto della caccia, e ragione
di proibirla. E promettono altresì in nome come sopra, che S. M. assegnerà in per-
petuo, ed in accrescimento delle rendite della mensa vescovile l'annua somma di
scudi ottocento romani, che fanno lire quattromila di Piemonte, la quale sarà inva-
riabile, e non mai soggetta per qualunque eventualità ad alcun ribasso, e detta
annualità si cederà dalla M. S. sul tributo, che paga la città di Novara in piena pro-
prietà a favore de' vescovi, onde sarà per il suddetto effetto smembrata dal regio
patrimonio colla facoltà alli suddetti vescovi di esigerla di propria mano mediante
soltanto la loro quietanza, riserbando solamente S. M. a se, e a suoi reali successori
la facoltà di assegnare a favore di detta chiesa invece del reddito un altro fondo di
eguale reddito liquido, ed invariabile in tutto, e per tutto come sopra. E che la
M. S. si degnerà parimenti di compartire in tutte le occorrenze a'3 vescovi la reale
sua assistenza, e protezione, affinchè possano i medesimi godere pacificamente del-
l'esercizio della giurisdizione, e diritti riserbati per conseguirne l'effetto.
25. Ed essendo intenzione di S. M. di fare in questa occasione sentire alle i comu-
nità, ed uomini della riviera, Gozzano, sua Pieve, e Soriso anche in considerazione
de' buoni uftìcj di monsignor vescovo un effetto distinto delle sue grazie, si degnerà
S. M., come detti signori regj deputati in di lei nome promettono, di esimerli per
sempre da ogni tributo ordinario, e straordinario, e così anche da ogni alloggio,
contribuzione, e qualsivoglia altro peso, la mente di S. M. essendo, che godano di
tutti que' privilegj, e franchigie, delle quali hanno finora goduto, oltre l'osservanza
della convenzione 5 Ottobre 1640 rispetto al sale. Riservandosi eziandio la M. S. di
far loro provare in tutte le occorrenze altri effetti della reale sua protezione, e bene-
ficenza, siccome avrà sempre a cuore, che si promova nella riviera tutto quel com-
mercio, che possa sempre più fiorirvi per via di manifatture, ed altri mezzi, che siano
valevoli ad aumentare il ben'essere di quelli abitanti, e di dare altresì tutti i più
favorevoli provvedimenti per facilitare la provvista, ed introduzione nella riviera
de' generi necessarj al vivere umano, e l'estrazione da essa delle mercanzie, ed altre
simili robe.
!
1 I Bull.: prerogative regalia
- Bull. ed. Prat.: « o».
• I Bull.: «a-.
« I Bull.: .alla >.
480 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara a. 1767
26. E rispetto alla somma stata pagata dagli uomini della riviera in occasione
della transazione del 1647. si aspetteranno i deputati della medesima per intendersi
circa il rimborso di detta somma.
27. Si dichiara, che tutti li capi avanti ' stabiliti avranno il loro effetto, ed ese-
cuzione dal giorno del presente istromento, e saranno sempre inalterabili, e perciò
detti signori regj deputati ne promettono in nome di S. M. la perpetua, esatta, ed
inviolabile osservanza per detta M. S., e suoi reali successori nella corona coll'ob-
bligo di tutti i beni della medesima, e con tutte le clausule più ampie, ed oppor-
tune per questo effetto, e così pure monsignor vescovo per se, e suoi successori nel
vescovado promette una simile osservanza per quanto gli appartiene sotto l'obbligo
de'2 beni di detto vescovado, e con tutte le clausole come sopra: riservandosi bensì
detto monsignor vescovo di riportare il beneplacito apostolico della presente con-
venzione, di cui detti signori deputati regj promettono, che S. M. si degnerà spe-
dirne la ratincanza in buona forma, dichiarando, che la suddetta ratificanza, e l'in-
terinazione, che si farà da'3 magistrati della presente convenzione dovranno indi con-
segnarsi a monsignor vescovo spedite in debita forma senza costo di spesa alcuna.
Del che tutto così richiesto io suddetto notajo, e dell'eccellentissimo real senato
segretario civile ne ho ricevuto il presente istromento da detto monsignor vescovo,
e signori regj deputati, e da signori testimonj come4 sopra nominati sottoscritto
come siegue - Marco Aurelio Balbis Bertone vescovo di Novara - Caissotti di Santa
Vittoria - Peiretti avvocato generale di S. M. - Niccolò Argenterò di Berzè testimo-
nio - D. Gaspare Filippo Morozzo di Bianzé'' testimonio - e manualmente" Musso
notaro, e segretario civile del senato „ . Ed avendo noi considerato, ed esaminato
l' istromento suddetto di convenzione l'abbiamo approvato in tutti li suoi articoli,
ed avendolo per grato, rato, valido, e fermo l'abbiamo ratificato, come per le pre-
senti per noi, e nostri reali successori lo ratifichiamo, promettendo in parola di re
di farlo esattamente osservare in tutto ciò, che esso contiene, e di non permettere,
che vi sia giammai contravvenuto in cosa alcuna. In fede di che abbiamo segnate
le presenti, e fatte contrassegnare dal cavaliere D. Carlo Flaminio Raiberti primo
uffiziale della segreteria nostra di stato per gli affari esterni, con avervi fatto apporre
il nostro solito sigillo. Dato, ec. alla Veneria li 16. del mese di Giugno l'anno del
Signore 1767, e del nostro regno il trentesimo ottavo - C. Emanuele - Loco ^ signi -
Raiberti ».
Hinc est quod Nobis humiliter supplicatum fuit, ut supremam auctoritatem
nostrani adhibendo praemissa omnia," quae a Nostro, et Sedis apostolicae beneplacito
dependent, vim, et validitatis robur adijcere, et impertiri dignaremur. Nos igitur
post maturam rei considerationem ad componendas adeo molestas controversias, ut
ecclesiarum antistites liberius suo muneri incumbant, perspectam quoque habentes
1 I /in//.: < sopra • .
- Bit/l. ed. l'rat.: pe' ..
1 I Bu/I.: «da».
I I Imi. 1 XVITI 668 om.
■ I Bull.: - Bianst5>.
« I Bull.: . Emanuel! . !
si I in luogo di . praemissis omnibus i
a. 1767 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara 481
dicti Karoli Emanuelis regis eximiam religionem, atque in Nos, et Sedem aposto-
licam singularem observantiam, eique rem gratam gerere intendentes hujusmodi
supplicationibus inclinati, praeinsertum publieum instrumentum, quod quidem ab
eodem Karolo Emanuele rege die XVI. dicti mensis acceptatum fuisse novimus cum
omnibus, et singulis pactis, et conditionibus, atque conventionibus in eo contentis,
et expressis harum serie specifice, et expresse apostolica auctoritate perpetuo appro-
bamus, et contìrmamus, illiqui inviolabilis apostolicae firmitatis vim et robur adji-
cimus, omnesque, et singulos tam juris, quam facti, et solemnitatum defectus, si qui
desuper quomodolibet intervenerint in eisdem supplemus, ac compositionem super
dicto dominio, et cessionem ab eodem Marco Aurelio episcopo, nec non assigna-
tiones nomine dicti Karoli Emanuelis regis respective factas, omnesque conven-
tiones initas, et declarationes emissas validas, et efficaces esse, et fore, suosque ple-
oarios, et integros effectus ex nunc perpetuis futuris temporibus sortiri, et obtinere,
atque ab omnibus et singulis, ad quos spectat, et prò tempore spectabit in omnibus
et per omnia firmiter, et inviolabiliter observari, et adimpleri debere, nec ab illis,
aut eorum aliquo resiliri, aut recedi ullatenus unquam posse.
Nec non praesentes ullo unquam tempore de subreptionis, vel obreptionis, aut
nullitatis vitio, vel intentionis Nostrae, aut alio quocumque quantumvis magno, et
inexcogitato defectu notari, vel impugnari posse, sed semper, et perpetuo firmas,
validas, et efficaces esse, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et
obtinere debere sicque, et non alias per quoscumque judices ordinarios, vel dele-
gatos quavis auctoritate fungentes, et functuros etiam causarum palatii apostolici
auditore*, ac S. R. E. Cardinales etiam de latere legatos, vice-legatos, dictaeque
sedis nuncios, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter judicandi, et interpretandi
facilitate, et auctoritate, judicari, et definiri debere: et si secus super hisa quoquam
quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit attentari, irritum, et inane
respective decernimus.
Non obstantibus, quatenus opus sit, Nostra, et cancellariae apostolicae regula
de jure quaesito non tollendo, et fel. ree. Pauli II. praedecessoris Nostri de rebus
ecclesiae non alienandis, ac de forma in alienationibus bonorum, et jurium ecclesia-
sticorum servanda, et quibusvis aliis apostolicis etiam in synodalibus, provincialibus,
generalibus, universalibusque conciliis editis, vel edendis, specialibus, vel genera-
libus ordinationibus, nec non ecclesiae Novariensis praedictae etiam juramento, con-
lìrmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis statutis; privilegiis quoque
indultis, et litteris apostolicis in contrarium praemissorum quomodolibet concessis,
confirmatis, et innovatis. Quibus omnibus, et singulis etiamsi de illis, eorumque totis
tenoribus specialis, specifica, expressa, et individua, non autem per clausulas gene-
rales idem importantes mentio, seu quaevis alia expressio habenda foret, eorum
tenores Praesentibus prò expressis habentes, illis alias in suo robore permansuris,
ad praemissorum effectum hac vice dumtaxat specialiter, et expresse apostolicae
Nostrae auctoritatis plenitudine, harum quoque serie derogamus. Volumus autem,
quod intuitu dictae summae octingentorum scutorum dictae monetae mensae episco-
pali Novariensi hujusmodi annuatim, ut praefertur, persolvendae, et assignandae,
taxa ecclesiae Novariensis praedictae in libris camerae apostolicae descripta non
augeatur.
482 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara a. 1817
Nulli ergo omnino hominum liceat paginam hanc nostrae confirmationis, appro-
bationis, roboris, adjectionis, decreti, derogationis, et voluntatis infringere, vel ei
ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit indignationem
omnipotentis Dei, ac beatorum Petri, et Pauli apostolorum ejus se noverit incur-
surum.
Datum Romae apud S. Mariam Majorem anno incarnationis Dominicae mille-
simo septingentesimo sexagesimo septimo, quintodecimo kalendas augusti, pontifi-
catus Nostri anno decimo.
Da Bull. Rom. Cont. ed. Rom. Ili, 437-443; ed. Prat. IV, 1346-1353, collazionata la minuta
della Bolla in Secr. Brev. 3666, f. 199-210 (Archivio della Segreteria dei Brevi) e il testo
del concordato nella ratifica a firma autografa e sigillo del re Carlo Emanuele e a firma
del Raiberti in AA. Arni. 1-XVIII 668 (già Arni. II, e. Vili, n. 34) nell'Archivio segreto
Vaticano.
Un'altra convenzione fu poi conclusa il 18 luglio 1817 e confermata ai 25 agosto
del 1817 da Pio VII colla seguente Bolla :
Pius episcopus Servus servorum Dei. Ad perpetuam rei memoriam.
Ecclesiarum jura tueri, eademque, ubi temporum ratio postulaverit, adhibita
canonum temperatione commutare Romanos decet pontifices, qui ex tradita sibi
divinitus gregis Dominici custodia ilio etiam onere adstringuntur, ut quae in eccle-
siae commodum sint cessura, sollicito adnitantur studio comparare.
Hac Nos pontificiae benignitatis dispositione preces excepimus nomine caris-
simi in Christo fìlli Nostri Victorii Emmanuelis Sardiniae regis illustris, atque Sabau-
diae, Montis ferrati, ac Genuae ducis, et Pedemontii principis a dilecto filio comite
Josepho Barbaroux extraordinaria ipsius apud Nos et sanctam Sedem missione nono-
rato Nobis adlatas, quibus apostolicae approbationis robur adjicere deposcebamur
conventioni super quorumdam abrogatorum jurium feudalium et jurisdictionalium
episcopali ecclesiae Novariensi in vim instrumenti die decimaquinta junii anni
Domini millesimi septingentesimi sexagesimi septimi solemniter confecti, et ab apo-
stolica Sede confirmati antea spectantium compensatione inter dilectum filium Augu-
stinum Zucchi archidiaconum, et vicarium capitularem ipsius vacantis Novariensis
ecclesiae per Nos ad hunc actum expresse habilitatum, et dilectos filios nobiles viros
Carolum Josephum Cerruti, et Guillelmum Borgarelli praelaudati Victorii Ema-
nuelis regis plenipotentiarios specialiter adlectos nuper initae, ac die decimaoctava
mensis julii proxime praeteriti ab iisdem subscriptae, cujus summa tribus continetur
articulis prout sequitur.
Art. I. Che il signor vicario generale capitolare predetto abilitato ad un tal effetto
come sopra rinunzi in nome della chiesa vescovile di Novara all'esercizio, ed agli
emolumenti di tutti, e singoli li1 diritti feudali, e giurisdizionali compresi quelli de'
forni, e molini, che spettavano alla medesima a termini della convenzione de' quin-
dici giugno mille settecento sessantasette nella riviera di s. Giulio ed Orta, Gozzano
e Pieve nel territorio di Sorriso, e nel feudo di Vespolate riservati per altro ai
a. 1817 Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara 483
vescovi il castello, e palazzo di s. Giulio, e quello di Gozzano cogli altri beni
stabili, che continueranno ad appartenere alla detta chiesa in franco allodio.
Art. II. Che in correspettivo di detti dritti, e degli emolumenti di essi, non meno
che in compenso delle dimesse onorificenze e prerogative sua maestà assegni in perpe-
tuo, ed in nuovo accrescimento delle rendite della mensa vescovile di Novara un altra
annualità di scudi ottocento romani da aggiungersi a quella di simile somma, e da
pagarsi nello stesso modo, e colle stesse condizioni portate dalla suddetta conven-
zione.
Art. III. Che li vescovi di Novara oltre di continuare a godere il titolo di principe
di s. Giulio ed Orta, assumeranno e goderanno egualmente il titolo che sua maestà
loro accorda di principe a vece di quello di marchese di Vespolate loro concesso
nella preaccennata convenzione, senza però alcun uso di giurisdizione, ferme nel
resto in quanto non sono derogate dalla presente le disposizioni della più volte lodata
convenzione delli quindici giugno millesettecento sessantasette.
Cum autem hujusce conventionis pacta diligenter perpendenda susceperimus,
nec detrimenti aliquid exinde contingere dignoverimus in episcopalem ecclesiam
Novariensem, cui dum jurium feudalium et jurisdictionalium cessat exercitium, sarti
tecti cum novo etiam augmento adservantur1 honoris tituli, simulque redditus ad
aequitatis lancem apprime compensantur, votis idcirco annuentes praefati Victorii
Emmanuelis regis a cujus eximia pietate laetiora in dies religioni et rei christianae
universae proventura speramus, ex certa scientia et matura deliberatione Nostris,
deque apostolicae potestatis plenitudine suprascriptos 2 conventionis articulos hisce
Nostris literis expresse approbamus, acceptamus, et ratifìcamus, illisque apostolici
muniminis ac firmitatis robur, et effìcaciam adjungimus.
Decernentes praesentes literas, et in eis contenta quaecumque nullo umquam
tempore de subreptionis, vel obreptionis, aut nullitatis vitio, seu quovis alio defectu
notari, aut impugnari posse, sed semper validas et efncaces existere, suosque plena-
rios et integros effectus sortili, atque obtinere debere.
Non obstantibus quibusvis constitutionibus et ordinationibus apostolicis, ac memo-
ratae Novariensis ecclesiae juribus, privilegiis, ac statutis quomodolibet concessis,
ac etiam confirmatione apostolica roboratis, nec non canone « Ne quid sede vacante »
Nostrisque, et cancellariae apostolicae regulis, aliisque licet expressa, et individua
mentione dignis contrariis quibuscumque non obstantibus.
Nulli ergo omnino hominum liceat paginam hanc Nostrae approbationis, acce-
ptationis, ratificationis, decreti ac derogationis infringere, vel ei ausu temerario con-
traire; si quis autem hoc attentare praesumpserit indignationem omnipotentis Dei,
ac beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae
apud sanctam Mariani Majoretti anno incarnationis Dominicae millesimo octingen-
tesimo decimoseptimo octavo kalendas septembris pontificatus Nostri anno decimo
octavo.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. XIV, 381 s.; ed. Prat. VII, 1522 s., collazionata la minuta
in Sec. Brcv. 4712, n.°9 (Archivio della Segreteria dei Brevi).
1 Bull. : adscrventur
I Bull.: . infrascriptoa
484 Accordo sul Tribunale della Rota in Spagna a. 1771
LXI.
ACCORDO SUL TRIBUNALE DELLA ROTA IN SPAGNA.
26 marzo 1771.
Clemens PP. XIV. Ad perpetuam etc. Administrandae iustitiae zelus, quo semper
claruerunt Romani Pontifices Praedecessores Nostri id sane effecit, ut paternam
suam vigilantiam in ea integre, sapienterque cuique tribuenda adhibere numquam
praetermiserint ; eapropter Nos quoque ipsorum exempla sectando praecipuum
munus nostrum esse ducimus, ut nostra in hoc1 potissimum studia desiderari minime
patientes, Apostolicae etiam auctoritatis partes collocemus. Dudum sane, sicut nup<_r
accepimus, in Tribunali Nuntiaturae Nostrae Apostolicae Hispaniarum Auditor prò
tempore ibidem existentis Nuntii Apostolici lites, et causas tam civiles, quam cri-
minales Regularium, aliorumque Exemtorum, ac Sedi Apostolicae immediate subie-
ctorum tamquam Ordinarius Iudex in prima instantia cognoscere, et definire assue-
vit, simulque in causis, in quibus Venerabiles Fratres Archiepiscopi et Episcopi
Regnorum huiusmodi suas iam ediderunt sententias tamquam Iudex appellationis
idem Auditor eas confìrmare, vel infirmare solebat. Ut autem in posterum matu-
rius, et commodius in causis praedictis ius unicuique tribuatur, re prius serio per-
pensa, novam in causis, et iudiciis huiusmodi perpetuo, et omnino servandam for-
matti per praesentes nostras literas constituere ac praescribere decrevimus. Motu
itaque proprio, ac ex certa scientia, et matura deliberatione nostris, deque Aposto-
licae potestatis plenitudine, Auditorem prò tempore existentis Nostri, et Apostolicae
Sedis in Hispaniarum Regnis Nuntii quacumque auctoritate, facultate, et iurisdictione
agnoscendi, decidendi, et terminandi omnes, et quascumque causas praedictas tam
in prima, quam in ulterioribus instantiis, et in gradu appellationis perpetuo pariter
privamus, et prò privato haberi volumus, et mandamus; eiusdemque Auditoris loco
Rotam Nuntiaturae Apostolicae nuncupandam, et in Villa Civitate nuncupata Matriti
Toletan. Dioecesis erigendam, et consrituendam motu, scientia, et potestatis plenitu-
dine paribus perpetuo itidem substituimus, ponimus, et subrogamus; Huic vero Tribu-
nali Rotae sic erigendo cognitio praedictarum causarum a prò tempore existente
Nostro, et Sedis praedictae in Hispaniarum Regnis Nuntio committenda erit iisdem
modo, et forma, quibus Tribunal nostrum Signaturae Iustitiae nuncupatum causas in
hac Alma Urbe Nostra Auditorio Rotae Romanae committere semper assuevit. Nume-
rus autem eòrum, quibus Rotae Tribunal Nuntiaturae huiusmodi constituetur, sena-
rius prò nunc erit, ac in duos, ut vocant, Turnos dividendus, ita ut uterque ex Turnis
huiusmodi tria vota, sive suffragia habere, ac numerare debeat ; tributa Ponenti, ì 1 li
nempe ex eis, cui commissio causae directa reperiatur, non solum eadem facultate,
etto da hiis >
a. i77i Accordo sul Tribunale della Rota tu Spagna 485
et iurisdictione, qua Ponentes Auditorii Rotae Romanae praedictae in praeparatoriis
actis iudicialibus utuntur, et fruuntur, sed etiam potestate ferendi suflragium in
i-ausa ab ipso proposita. Quod si propter diversitatem, seu discrepantiam suffragio-
rum nulla in propositis causis capta fuerit resolutio, tunc iuxta Romanae Rotae
leges, ac praxim idem Nuntius quartum quoque, seu etiam quintum ex Iudicibus
praedictis ad suffragium in eis ferendum admittere libere, ac licite possit, et valeat;
causasque praeterea in uno Turno eiusdem novae Rotae decisas, ac per sententiam
definitas alteri ex Iudicibus eiusdem novae Rotae, et in alio Turno, quemadmodum
a Tribunali Signaturae alteri Auditori Rotae Romanae committuntur, ita et ipse
Nuntius, perpensis singularum causarum statu, et circumstantiis, ac qualitatibus,
etiam pluries in suspensivo, ac respective devolutivo iterum committere libere
pariter et licite possit, et valeat. Omnes hi sex Iudices dictum Tribunal Rotae Nun-
tiaturae constituentes in domo vcl eiusdem Nuntiaturae, vel Decani, illius scilicet,
qui inter eos antiquior sit, vel in alio loco a prò tempore existente Nuntio prae-
dicto designando, prò causarum definitione convenire simul teneantur. Quoniam
vero usque adhuc a memorato Nuntio sex vigore Apostolicarum in simili forma
Brevis literarum Iudices nominabantur in Curia nuncupati Protonotarii Apostolici
honore etiam gaudentes, quibus idem Nuntius agnitionem causarum praedictarum
quandoque committere solebat, hinc ut in posterum nominatio sex ludicum eccle-
siastica qualitate pariter pollentium, et Rotam praedictam constituentium, perpensis
cuiusque mentis, doctrina, et qualitatibus sequatur, eam ad praesentationem Caris-
simi in Christo Filii Nostri Caroli Hispaniarum Regis Catholici, suorumque in Regnis
huiusmodi successorum a Nobis, et successoribus Nostris Romanis Pontificibus per
literas in similis forma Brevis perpetuo pariter peragendam esse volumus, atque
decernimus: Fiscalis praeterea, quem semper habuit Nuntiatura Apostolica prae-
dicta in eodem suo officio remahere, et locum in Rota sic erigenda obtinere debeat,
atque in posterum ex Hispanica tantum Natione, et is per similes literas a Nobis,
et Successoribus Nostris praedictis eligendus erit, quem gratum, et acceptum eidem
Carolo Regi, suisque in Regnis praedictis Successoribus fore constiterit. Non autem
omnes causae a praedicto Nuntio Tribunali novae Rotae huiusmodi committi pot-
erunt, quandoquidem illae exemptorum, et residentium, seu commorantium in Pro-
vinciis eorumdem Regnorum, ut in posterum idem Nuntius causas huiusmodi, vel
Locorum Ordinariis, vel Iudicibus Synodalibus earumdem Provinciarum, reservata
Nuntiaturae Apostolicae praedictae appellatione, committere debeat, et teneatur,
motu, scientia, et potestatis plenitudine similibus statuimus, et mandamus; in aliis
vero causis, quae in gradu appellationis interpositae a sententiis Ordinariorum, vel
Archiepiscoporum huiusmodi Regnorum in secunda, aut tertia instantia ad Nun-
tiaturam praefatam devolvuntur, prò tempore existens Nuntius praedictus, serio
perpensis omnibus circumstantiis causarum praedictarum, et Personarum, ac distan-
tiae Locorum, servata quoad fieri potcrit, dispositione Sacrorum Canonum, et
Conciliorum, sine gravi causa lites, ac litigantium Personas extra eorum respe-
ctive Provincias trahere prohihentium, easdem causas vel Iudicibus Synodalibus
Dioecesum, vel novae Rotae praedictae committere debeat. In aliis autem causis
criminalibus in totum adamussim omnino, ac perpetuo servandum erit, quod a
Concilio Tridentino, Sacris Canonibus, et Apostolicis Constitutionibus praescri-
486 Accordo sul Tribunale della Rota in Spagna a. 1771
ptum reperitili- circa appellationes, et recursus in iis omnibus, quae compatibilia
sint cum nova hac judicandi forma per praesentes Nostras literas instituta; hincque
gradualis et legitimus ordo semper servabitur in admittendis, recipiendisque appel-
lationibus, et quocumque recursu, ita ut in prima instantia omnibus Ordinariis
salva perpetuo maneat judicandi facultas, ac regularis monastica disciplina, quoad
correctionem regularium firma consistat. Quamquam vero ex hucusque dispositis
per praesentes omnis iurisdictio quoad causas praedictas in Auditore prò tem-
pore existentis Nuntii Apostolici huiusmodi extincta penitus sit, ut praefertur;
nihilominus etiam in posterum aliquem ecclesiasticum Virum prudentia, doctrina,
et pietate praeditum ex Hispanica Natione, quem gratum similiter, et acceptum
eidem Carolo Regi, suisque Successoribus praedictis fore constiterit in Assessorem,
seu Auditorem eiusdem Nuntii a Nobis, et Successoribus Nostris praedictis per
similes Apostolicas Literas eligendum esse volumus, atque decernimus, cuius tamen
Assessoris seu Auditoris opera idem prò tempore existens Nuntius ita utattir, ut
ipso Assessore, seu Auditore interveniente, omnes expeditiones gratiae, et iustitiae
fiant, et earumdem expeditionum formam dictus Assessor, seu Auditor debeat exa-
minare. Alium quoque praedictae Nuntiaturae Offìcialem Abbreviatorem nuncupa-
tum, quem antea ex quacumque Natione assumi consueverat, in posterum ex Hispa-
nica tantum Gente, quemque pariter gratum fore, acceptumque eidem Carolo Regi
suisque in Regnis praedictis Successoribus significabitur, etiam a Nobis, et succes-
soribus Nostris praedictis, ut praefertur, eligendum esse praecipimus, et mandamus.
Ipsius tamen prò tempore existentis in Hispaniarum Regnis Nuntii iurisdictionem,
facultatem, et auctoritatem in nihilo imminutam, mutatam, vel innovatam esse per
praesentes decernimus, et declaramus. Quocirca omnibus, et singulis facultatibus,
auctoritatibus, et privilegiis, quibus ipse tamquam Sedis praedictae de Latere Lega-
tus iuxta Literas Apostolicas in simili forma Brevis prò unoquoque ex huiusmodi
Nuntiis expediri solitas antea fruebatur, gaudebat, et potiebatur, eum quoque in
posterum iis omnibus gaudere, frui, et potiri debere volumus, et praecipimus, atque
decernimus. Neque eiusdem Nuntii omnimodam iurisdictionem, auctoritatem, et
facultatem per praesentes nostras literas, vel per alias quascumque ordinationes, ac
regulas, quae quoad novum Tribunal Rotae sic erigendae in futurum etiam decerni,
ac praescribi contigerit, in aliquo immutatam, diminutam, ac innovatam, sed per-
petuo, sicuti prius ita et in posterum firmam omnino manere debere, motu, scientia,
et potestatis plenitudine paribus statuimus etiam, et ordinamus. Decernentes easdem
praesentes literas, et in eis contenta quaecumque semper, ac perpetuo firmas, vali-
das, et efficaces existere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et
obtinere, et illis ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit in omni-
bus, et per omnia pienissime suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari;
sicque in praemissis omnibus, et singulis per quoscumque Iudices Ordinarios, et
Delegatos etc. Auditores iudicari etc. debere, ac irritum etc. attentari. Non obstan-
tibus Constitutionibus, et Ordinationibus Apostolicis, ac Tribunalis Auditoris huius-
modi etiam etc. statutis, et consuetudinibus, etiam immemorabilibus, privilegiis etc.
Apostolicis sub quibuscumque verborum tenoribus, et formis, ac cum quibusvis
etiam ckrogatoriarum derogatoriis etc. innovatis. Quibus omnibus, et singulis,
etiai.si etc. servanda foret, tenores huiusmodi ac si de verbo ad verbum insere-
a. 1772 Riduzione del diritto d'asilo in Spagna 487
rentur, et exprimerentur, praesentibus prò piene etc. habentes derogamus, caete-
risque contrariis quibuscumque. Datum S. M. M. 26 Martii 1771. a.0 2.°
Placet L.
A. Card. Nigronus.
Dalla minuta in Sei: Brev. 3800, f. 99-103 nell'Archivio della Segreteria del Brevi.
J. Hergenroiher in Archiv fitr kathol. Kirchenrecht XI (1864\ 395-401 ne dà parziale ver-
sione spagnuola, che è anche in Tejada y Ramiro, Coleccion ecc., loc. cit. 287-289. Hergen-
rother 376 dice che il Breve fu promulgato da Carlo III il 26 ottobre 1773 ^Ley 1, tit. 5, 1. II
della Novisima Recopilacion); cfr. Tejada 287, n. 1.
LXII.
RIDUZIONE DEL DIRITTO D'ASILO IN SPAGNA
12 settembre 1772.
Clemens PP. XIV. Ad perpetuam rei memoriam.
Ea semper fuit paterna Sedis apostolicae solicitudo, ut ' decus, cultus, ac reve-
renda omni jure debita tam sacris templis, ubi rerum omnium conditor Deus in hoc
terrarum orbe habitare non dedignatur, quam domibus, locisque sanctis, et religiosis
una cum publica regnorum quiete, ac tranquillitate, frequentibus perditissimorum
hominum delictis saepe turbata simul esse possent, ac invicem se respondere vide-
rentur. Hac itaque de re ejusdem Sedis benignitas, non quidem raro, certis sub
modis ecclesiasticae clementiae simul atque ecclesiarum decori congruentibus, eos,
qui nonnulla gravia facinora patrassent, a beneficio immunitatis ecclesiasticae exclu-
sos esse decrevit atque piissimorum principum petitionibus annuens, iuxta peculiares
cujusque2 domimi, ac status necessitates, numerum locorum ecclesiastica immunitate
fruentium ita cohibuit, ut plura ex illis, quae juxta veterem, ac justissimam disci-
plinam immunitate hac gaudere debuissent, ab ea exclusa esse declaraverit.
Celeberrimae sane super his sunt constitutiones nonnullorum romanorum ponti-
ficum praedecessorum Nostrorum, praesertim vero illa felicis recordationis Gre-
gorii pp. XIV. quae incipit « Cum alias nonnulli3 » et alia piae memoriae Benedicti
pp. XIII., cujus initium est « Ex quo divina4 » ac altera recolendae memoriae Cle-
mentis pp. XII. incipien. « In supremo justitiae solio5 » ac demum altera novissima
felicis pariter recordationis Benedicti pp. XIV. cujus est initium « Officii Nostri ratio r' »
quae omnibus christifidelibus collaudantibus, benedicentibus, et plaudentibus in lucem
prodierunt.
1 I Bui!.: « et ».
- I Bull.: ■ cuiuscumque *.
' Vedi p. 373, n. I.
' Vedi p. 372, n. 2.
5 Vedi p. 322, n. 5.
• Vedi p. 392, n. 2.
488 Riduzione del diritto d'asilo in Spagna a. 1772
Hinc a beneficio sacri asyli exclusi fuerunt in memorata constitutione ejusdem
Gregorii praedecessoris publici latrones, grassatores viarum, vastatores agrorum, et
qui homicidia, aut mutilationes membrorum in publicis ecclesiis, earumque coeme-
teriis committere audent, nec non proditorie interficientes proximum suum, ac rei
assassinii, haeresis, ac laesae majestatis. In dieta vero constitutione ipsius Bene-
dirti XIII. praedecessoris, non solum praescriptae fuerunt plures declarationes, et
ampliationes ad versus reos eorumdem delictorum, sed etiam a privilegio, atque eccle-
siasticae immunitatis beneficio exclusi declarati fuerunt quicumque homicidium animo
praemeditato, et deliberato patrantes, falsarii literarum apostolicarum, ministri mon-
tium Pietatis, vel alterius publici telonii, ac banchi furtum, aut falsitatem commit-
tentes, ac adulterantes, vel tondentes monetas aureas, vel argenteas, ac illi, qui
nomine curiae abutentes se se introducunt in alienas domos, ibique rapinas commit-
tunt cum homicidio, aut mutilatione membrorum. Postmodum quoque memorati Cle-
mens XII., et Benedictus XIV. praedecessores, suis respective constitutionibus prae-
dictis non solum leges hujusmodi ab eisdem Gregorio, et Benedicto XIII., ut prae-
fertur, editas amplissime confirmarunt, atque adprobarunt, sed etiam prò publico bono,
ac tranquillitate status ecclesiastici novas ampliationes, et declarationes superaddi-
derunt, easque aptissimas ad magis magisque coercendam audaciam perditorum '
hominum, simulque populorum quietem inde assequendam, ac alias, prout in eisdem
quatuor apostolicis literis praedictis, quarum tenorem, et accuratissimum loquendi
modum praesentibus prò piene, et sufficienter expresso, ac de verbo ad verbum
inserto haberi volumus, uberius continetur. Manifestae quoque sunt, ac quidem
dignae paterna Sedis apostolicae charitate, peculiares dispositiones, et provisiones,
quae interdum beneficio nonnullorum regnorum, ac dominiorum prodierunt juxta
necessitates ab eorum respective principibus expositas, quaeque accommodatae erant
peculiaribus circumstantiis, ingenio, moribus, et indigentiis cujuslibet nationis.
In solemni quidem tractatu absoluto, et subscripto in hac alma urbe Nostra
die XXVI. septembris MDCCXXVI1. a ministris plenipotentiariis ejusdem Clemen-
tis XII. praedecessoris, et clarae memoriae Philippi V, dum vixit, Hispaniarum regis
catholici, tam secundus, quam tertius, et quartus ex illius articulis, adamussim pro-
visiones ab eodem Philippo rege, quoad immunitatem prò regnis Hispaniarum petitae,
atque3 ab ipso Clemente praedecessore benigne indultae complectuntur ; quando-
quidem in eis, sub certis modo, et forma tunc expressis praescriptum fuit, ne asylus
reis assassinii, laesae majestatis, atque iis, qui adversus regia dominia, ac status
conspirassent, suffragari deberet, ac praeterea ibidem conventa quoque fuit extensio
ad praedicta regna Hispaniarum memoratae, et tunc novissimae constitutionis ipsius
Clementis XII. praedecessoris incipientis « In supremo justitiae solio » editae prò
ecclesiastico statu, quam proinde idem Clemens praedecessor suis in simili forma
Brevis die XIV. nov. MDCCXXXVII. expeditis literis ad dieta Hispaniarum regna
extendit, et ampliavit. Aeque insuper rejectus fuit praetextus immunitatis allegari
solitus in regnis praedictis juxta praxim communiter ibidem nuncupatam « d'eccle-
sias frias » et a numero ecclesiarum immunium sub certis modo, et forma tunc
1 I Bull. : . praedictorum i
' Bull. ed. Prat. om.
a. 1772 " Riduzione del diritto d'asilo in Spagna 489
parìter expressìs, solitaria loca, eremitoria nuncupata, ac rurales ecclesiae exclusae
remanserunt.
Pari deinde benignitate, ac indulgentia tam a memorato Benedicto XIV., et a
felicis recordationis Clemente pp. XIII. praedecessoribus Nostris, quam a Nobis ipsis
principum, et nationum petitionibus, et necessitatibus consultum luit, quippe quia in
nonnullorum regnorum, ac populorum utilitatem non solum supervenerunt novae
declarationes quoad dubia exorta circa casuum interpretationem, qui pridem excepti
reperiebantur, sed etiam alia gravia delieta, non quidem comprehensa in praece-
dentibus generalibus constitutionibus, ab immunitatis beneficio exclusa fuerunt ac
prae desiderio summo impediendi, quoad fieri posset, frequentiam criminum, ac faci-
liorem reddendi eorum punitionem juxta nonnullorum principum vota, quoad certa
dominia, et status magis cohibitus fuit numerus sacrorum asylorum, exclusas deco-
rando a beneficio immunitatis non solum plures ecclesias rurales, sed etiam quasdam
partes exteriores quarumeumque ecclesiarum, nec non cappellas, et oratoria domo-
rum privatarum, aliorumque principum virorum, licet suffulta privilegio cappellarum
publicarum, et januam in publica via habentia, nec non cappellas arcium, et castro-
rum, etiamsi in eis augustissimum eucharistiae sacramentum asservetur, nec non
turres prò campanis ab ecclesiis separatas, ecclesiasque dirutas, et profanatas, atque
viridaria, et hortos, quae a muris circumdata, et in clausura comprehensa non essent;
praeterea apothecas, ac domos unitas ecclesiis, aliisque domibus religiosis inter se
communicationem interiorem habentes, pariterque domos a presbyteris, aliisque eccle-
siasticis inhabitatas prope ecclesiam existentes, exceptis solum domibus, in quibus
parochi commorantur, et quae intus communicationem immediate habeant cum eccle-
sia parochiali, ac alias prout in eisdem concessionibus, et indultis nonnullis princi-
pibus, ut praefertur, elargitis, quorum etiam tenores praesentibus prò piene, et suf-
ficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis haberi volumus, uberius con-
tinetur.
Licet autem praedictae sive universales, sive peculiares apostoliche dispositiones
provide, et consulto editae comperiantur, ac satis ideirco aptae ad deterrendos, coer-
cendosque perditos homines censeri possent, nihilominus cum religiosissimo, atque
carissimo in Christo filio Nostro Karolo earumdem Hispaniarum regi catholico minime
sufificientes visae fuerint ad compescendos sibi subditos populos propter peculiaris-
simos eorum mores, et rationes, dum compertum habuit ex longa experientia diuturni
gubernii memorati Philippi regis ejus genitoris, et sui ipsius regiminis, quam parum,
ac fere nihil contulerint publicae quieti amplissimorum suorum dominiorum dictae
provisiones quamtumvis validae, et efficaces eidem Philippo regi a memorato Cle-
mente praedecessore indultae, ita ut nullus alius exeogitari possit modus, neque reme-
dium ullum inveniri, quo in regnis suis praedictis utiliter arceantur, ac impediantur
tot praejudicia miserae humanitatis, christianae charitatis, publicae salutis et tran-
quillitatis, morumque integritatis, nisi refugiorum et asylorum numerus, quemadmo-
dum ab antiquissimis temporibus ex usu, et generali consuetudine privilegio forsan, et
apostolica auctoritate adprobata, in ditionibus regni Valentiae diminutus admodum
reperitur, ita et in omnibus civitatibus, ac locis regnorum Hispaniarum, et Indiarum,
ad unum, vel duo ad summum cohibeatur in unaquaque civitate, seu loco, habita
earum, seu eorum respective amplitudinis ratione condigna, ita ut prò refugio, et
490 Riduzione del diritto d'asilo in Spagna a. 1772
asylo illa reputentur, quae proposita, et assignata fuerint ab Ordinario ecclesiastico
in unaquaque ex civitatibus, locisque praedictis. Nobis propterea idem Karolus rex
enixe, atque humiliter supplicati fecit, ut prò bono reliquarum ejus ditionum, et
regnorum id, quod in Valentiae regno praedicto servatur, quodque ita expediens
videtur, ' ut solum atque unicum remedium vere utile, immo necessarium sit publicae
tranquillitati, ac bono ejus dominiorum, ad easdem reliquas ipsius ditiones, et regna
Hispaniarum, atque Indiarum auctoritate Nostra apostolica, amplietur et exten-
datur.
Nos igitur justis votis, ac desiderio regis tam pii, religiosi, bonorumque morum,
et honoris omnipotenti Deo, ac Sanctae Ecclesiae Catholicae Romanae debiti aman-
tissimi annuere volentes, ejusque erga sanctam Sedem obsequium, amorem, et in
Ecclesiae juribus non minuendis singulare studium quam maxime in Domino com-
mendantes, ac sequentes vestigia aliorum romanorum pontifìcum praedecessorum
Nostrorum, qui praeter generales leges, quoad ecclesiasticam immunitatem editas
ad impediendos abusus humanae malitiae, persaepe edam majori distinctione singu-
laribus unius ditionis, seu regni indigentiis peculiariter consulere voluerunt ope decla-
rationum, et definitionum, quae eisdem ditionibus, et regnis juxta populorum mores,
atque necessitates essent accommodatae, ad quem sane effectum nequaquam dubi-
tarunt minuere etiam, atque admodum cohibere confugiorum numerum, et praeterea
nonnullas ecclesias, ac loca, quae ecclesiastica immunitate tam jure, quam ex legi-
tima disciplina fruebantur, ab ea exclusas declarare: motu proprio, ac ex certa scientia,
et matura deliberatione Nostris, deque apostolicae potestatis plenitudine, omnibus,
et singulis venerabilibus fratribus Nostris patriarchis, archiepiscopis, et episcopis,
nec non dilectis fìliis caeteris 2 Ordinariis ecclesiasticis regnorum omnium Hispania-
rum, atque Indiarum subjectorum dominio ipsius Karoli regis, ejusque legitimorum
successorum per praesentes injungimus, committimus, et mandamus, ut quocitius
rieri poterit, ac saltem intra annum a die, qua praesentes Nostrae literae sibi insi-
nuatae fuerint, computandum, in unaquaque civitate, et respective loco eorum juris-
dictioni subjecta, sive subjecto, unam, seu ad summum duas ecclesias, aut loca eccle-
siastica, juxta amplitudinem earumdem civitatum, seu locorum assignare, atque
assignationem hujusmodi publicare debeant, et teneantur; ita ut in dictis ecclesiis,
seu locis dumtaxat, a die praedictae publicationis in posterum servanda tantummodo
erit, atque colenda ecclesiastica immunitas, sacrumque asylum juxta formam sacro-
rum canonum, et apostolicarum constitutionum, neque ulla alia ecclesia, sive locus
sacer, sanctus, et religiosus prò immuni habenda, seu habendus erit, quamvis de
jure, et consuetudine talis per antea fuisset, ac in posterum esse deberet.
Quia vero prò comperto habemus, quod eximia pietas, atque religio ejusdem
Karoli regis passurae minime erunt, ut sublato beneficio immunitatis localis a tot
ecclesiis, totque locis sanctis, quae exclusae, ac :ì respective exclusa erunt a cohi-
bita declaratione per Ordinarios praedictos publicanda, illae, et illa remanere, ac
haberi ' debeant quasi domus, et viae profanae, expositae idcirco cuicumque incur-
1 I Bull. ~m.
3 I Bull.: « filiis, caeterxsque ».
I Kull. . alquc ■.
« 1 Bull.: ■ habere ..
a. 1772 Riduzione del diritto d'asilo ni Spagna 491
sioni quandoque incongruae, ac minus rectae executorum justitiac: hinc eisdem
ecclesiis et locis, quamvis locali immunitatc non amplius gaudentibus, convenientem
devotionem, cultum, et vencrationem in posterum quoque debitam esse volumus,
atque sancimus; ita ut procul absit quaecumque1 minus reverens actus, aut violentia
juxta sanctissiraas suasiones antiquo, universali, semperque constantì spiriti! Eccle-
siae infusas, atque ab eodem Benedicto XIV. in suis literìs praedictis, in § Illud
rtiam expositas, atque relatas. Ut autem facilitas extractionum cujuscumque rei, sive
ecclesiastici, sive saecularis, qui propter quodeumque delictum confugii causa reperia-
tur in dictis ecclesiis, et locis non amplius immunitatc gaudentibus, simul esse possit
cum reverenda eis nihilominus debita, praescribimus, et mandamus, ut quoties per-
sonae sive ecclesiasticae, sive saecularcs ab eisdem ecclesiis, seu locis non amplius
immunibus extrahendae erunt ; quoad ecclesiasticos, ecclesiastica potestas per se ipsam
procedere debeat, ea animad versione debita rebus, et locis Altissimo consecratis: quoad
laicos vero in primis urbanae petitionis officium a ministris curiae laicalis peragendum
erit, nulla tamen adhibita scripturae forma, et absque eo, quod ipsi causam petitae
extractionis exponere debeant il 1 i ecclesiastico, qui titulo vicarii seu generalis, seu
foranei, seu quocumque alio titulo in civitate, seu loco auctoritatem, et jurisdictio-
nem episcopalem, seu ecclesiasticam repraesentare contingat, ipsoque absente, seu
deficiente, nec non in quocumque repugnantiae. casu, eadem urbana petitio alteri
ecclesiastico viro, qui in civitate, seu loco prae ceteris spectabilis sit, atque aetate
gravis, facienda erit; et vicarius generalis, sive foraneus, aut aliter nuncupatus, nempe
rector, sive parochus ecclesiae, aut superior localis, quoties de ecclesia regulaiium,
aeque ac praedictus ecclesiasticus vir, ita moniti, statim, nulla nec minima mora
adhibita, et absque aliqua causae cognitione permittere teneantur extractionem sae-
cularis illieo exequendam a ministris potestatis ecclesiasticae, quatenus in promptu
sint, alioquin a ministris brachii saecularis, semper tamen, et in quocumque casu
cum praesentia, ac interventu personae ecclesiasticae.
Idque totum in praesentibus rerum circumstantiis praescribendum esse censui-
mus ad unicum dumtaxat finem, et effectum, vitandi scilicet inordinationes in actu
extractionis ab ecclesia, seu alio loco religioso, atque ut cultus, et decor Domini
locis sacris, et sanctis, licet privilegio localis immunitatis non amplius suffultis, quoad
fieri potest, in posterum quoque servetur. Caeterum quoad ecclesiam, seu ecclesias,
locum seu loca, quae, ut praefertur, ab Ordinariis prò immunibus assignata, et publi-
cata erunt, sancimus, et mandamus, ut dispositiones sacrorum canonum, et aposto-
licarum constitutionum exacte observentur, ita ut intemerata, ac libera sint a qua-
cumque attentatorum specie, neque ii, qui in illis se receperunt, et ad ea confugerunt
extrahi inde possint, nisi in casibus a jure permissis, diligenterque servatis, circa
modum extrahendi, regulis ab eisdem sacris canonibus, et constitutionibus aposto-
licis praescriptis: praeclarae insuper, ac singulari pietati ipsius Karoli regis, ejusque
successorum prò praecipuo apostolici Nostri ministerii debito, majori, quo possumus,
paterni cordis affectu in Domino commendantes, ut speciali proteetione decus aliarum
reliquarum ecclesiarum, ac omnium aliorum locorum sacrorum, sanctorum, et reli-
giosorum asserere, et tueri velint, ac curent, ne quidquam a propriis ministris justi-
492 Riduzione del diritto d'asilo in Spagna a. 1772
tiae, sive a quocumque alio eorum subdito, in ecclesiarum, et locorum hujusmodi
dedecus, atque injuriam peragatur; quod sane absque superni Numinis offensione,
absque piissimi eorum animi, et propriae rectae conscientiae dolore, et absque chri-
stianorum populorum admiratione, et scandalo minime potest evenire. Decernentes
easdem praesentes literas, et in eis contenta quaecumque semper, ac ' perpetuo firma,
valida, et efficacia existere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortili, et
obtinere, ac ab omnibus et singulis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque
spectabit, pienissime suffragari.
Sicque, et non aliter in praemissis per quoscumque judices ordinarios et dele-
gatos, etiam causarum palatii apostolici auditores, ac Sanctae Romanae Ecclesiae
cardinales, etiam de latere legatos, et apostolicae Sedis nuncios, aliosve quoslibet
quacumque praeeminentia, et potestate fungentes, et functuros, sublata eis, et eorum
cuilibet quavis aliter judicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate, judicari, et
definiri debere, ac irritum, et inane si secus semper his a quoquam quavis auctori-
tate scienter, vel ignoranter contigerit attentari.
Non obstantibus praemissis, aliisque apostolicis ac in universalibus, et provin-
eialibus, synodalibusque conciliis editis generalibus, vel specialibus constitutionibus,
et ordinationibus, nec non etiam juramento, confirmatione apostolica, vel quavis
fìrmitate alia roboratis statutis, et consuetudinibus etiam immemorabilibus: ac quo-
rumcumque praedecessorum Nostrorum literis, privilegiis, indultis, facultatibusque,
quibuscumque personis, sub quibuscumque verborum tenoribus, et formis, ac cum
quibusvis etiam derogatoriarum derogatoriis, aliisque efficacioribus, efficacissimis, ac
insolitis clausulis, irritantibusque, et aliis decretis, etiam motu, scientia, et potestatis
plenitudine similibus, etiam consistorialiter, vel alias quomodolibet in contrarium
concessis, approbatis, et innovatis. Quibus omnibus, et singulis, etiamsi de illis,
eorumque totis tenoribus, specialis, specifica, ac individua, et de verbo ad verbum,
non autem per clausulas generales expressio ad hoc servanda foret, tenores hujus-
modi, ac si de verbo ad verbum, nihil penitus omisso, et forma in illis tradita obser-
vata exprimerentur, et insererentur, prò 2 insertis habentes, illis alias in suo robore
permansuris, ad praemissorum effectum hac vice dumtaxat specialiter, et expresse
derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem etc. ostensae. 3
Datum Romae apud sanctam Mariani majorem sub annulo piscatoris, die decima
secunda septembris millesimo septingentesimo septuagesimo secundo, pontificatus
Nostri anno quarto.
I >a Hn/l. Roin. Coni. ed. Rom. IV, 488-492; ed. Prat. V, 499-503, collazionata la minuta
in Sec. Brev. 3800 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi, f. 384-388, 401-402. Il Breve è
entrato in riassunto nella nota 9, tit. 4, lib. I della Novisima Recopilacion (Hergenrother
loc. cit. 378 e Tejada y Ramyro loc. cit. 292, n. 1).
i I Bull. : atque ..
- In Sei . Brev. il formulario delle clausole non e completo, come n< i Hit//., che qui dovrebbero avere ■. prò >
: I Bull. 'iti. Volumus ostensae
a. 1773 Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della Chiusa 493
LX1I1.
CONVENZIONI FRA IL VESCOVO DI GRENOBLE E L'ABBAZIA DI
S. MICHELE DELLA CHIUSA, APPROVATE DA PAPA PIO VI.
/ febbraio - 8 dicembre J77::.
Pius' Episcopus, Servus servorum Dei, Dilectis Filiis Venerabilium Fratrum
nostrorum Valentinensis in Delphinatu, et Gebennensis Episcoporum respective Offi-
cialibus, salutem et Apostolicam Benedictionem. In universa Gregis Dominici cura
ab ipso ammanila Pastore Christo Domino licet immerito constituti, illud ex debito
servitutis nostrae animadvertere satagimus, ne ubi multiplex Ovium numerus in
diversis ac se inter dissitis pabulantium Ditionibus adest, unus tantum Pastor invi-
gilet, qui licet eis in pascendis maxima praestet experientia, vox tamen illius ob
agrorum distantiam haud facile potest audiri: ob id quandoque Gregem ipsum divi-
dendo studemus, ut eius una et altera pars in ilio quo pabulantur agro proprium
quoque habeat Pastorem, cui fonti um et herbarum qualitas ac ferarum lustra inno-
tescant, quique si ovem aliquam longe aberrare contingat, aut lupus insidiator eam
devorandam insurgat, promptius in illius ire possit occursum. Et cum idipsum non-
nullos quoque Christianos Reges circa Praesules Ecclesiarum, quarum regimen nimis
esse dignoscitur extensum, Nobiscum una sentire ac iam propterea consuluisse nove-
rimus maxima cordis laetitia quae a dictis Regibus facta sunt Apostolicae approba-
tionis munimine roboramus, prout in Domino conspicimus salubriter expedire. Sane
prò parte charissimorum in Christo Filiorum nostrorum Ludovici XVI Francorum
et Navarrae Regis Christianissimi, ac Victorii Amadei III Sardiniae Regis Illustris,
ac Venerabilis Fratris Nostri Ioannis de Cairol de Madaillan moderni Episcopi Gra-
tianopolitani, nec non dilectorum Filiorum modernorum Capituli et Canonicorum
infrascriptae Maioris Ecclesiae, ac Francisci Matthaei Doriae Archipresbiteri Sabau-
diae nuncupati Maioris Ecclesiae Gratianopolitanae, ac modernorum etiam Capituli
et Canonicorum secularis et forsan insignis Collegiatae Ecclesiae Sancti Laurentii
loci de Giaveno in Ducatu Sabaudiae, Capitulum Monasterii Abbatiae nuncupati
Sancti Michaelis de Clusa etiam nuncupati Ordinis Sancti Benedicti, nullius dioecesis
Provinciae Taurinensis componentium, Nobis nuper exhibita petitio continebat, quod
quamvis Gloriosae Memoriae Carolus Emanuel etiam III dum viveret praefati
Victorii Amadei Genitor ac etiam dum viveret Sardiniae Rex de vigilanti Pastorali
sollicitudine Episcoporum Gratianopolitanorum omni ferme tempore impensa in ea
quae Decanatus Sabaudiae nuncupatur parte existente in Sabaudiae huiusmodi
Ducatu praefato, ad quem Gratianopolitana Dioecesis extenditur, nequaquam pariter
dum viveret dubitasset, nec dubitaret, quinimo de eorum sedulis labore et studio
certa nimis argumenta haberet, quibus iugiter spirituale bonum animarum dilecto-
rum etiam Filiorum Parochianorum Parochialium Ecclesiarum ea in parte Ducatus
' Traités premettono: «In Nomine Domini. Amen».
494 Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della Chiusa a. 1773
huiusmodi existentium sedula mediante circumspectione circa illarum administra-
tionem augere et promovere curaverant, praesertim vero dicti Ioannis Episcopi zeli
pastoralis paternaeque suae benevolentiae elucescerent, et ipse Carolus Emanuel Rex
haberet specimina, quibus partem ipsam Dioecesis suae Gratianopolitanae praefatae
in Ducatu huiusmodi, aeque ac alteram in Gallia respective sitam eousque prose-
cutuserat; sapienti nihilominus Consilio perpendens, quod ob proprii Pastoris eius-
que Sedis Episcopalis sub alio erectae Dominio distantiam iis haud prompte afferri
valent remedia incommodis quae nimis sane praevideri et removeri non possunt:
secus vero quod si unus Episcopus in Sabaudia huiusmodi residens et Sardiniae
Regis prò tempore existentis subditus eam Gratianopolitanae Dioecesis partem in
dicto Ducatu consistentem praefatam regeret et gubernaret, ne dum Episcopus ipse
zeli sui Pastoralis dictamina facilius exequi valeret, verum et maior prout tantopere
idem Carolus Emanuel Rex similiter dum viveret optabat eius subditorum in spiri-
tualibus piane redderetur utilitas, dum revera subditi ipsi sub Dioecesi Gratianopo-
litana praefata modo comprehensi uni Episcopo1 eis compatrio qui leges et mores
particularesque nosceret Patriae consuetudines propriumque calleret idioma libentius
procul dubio adhaererent, in Regiis idcirco eius votis iampridem habuerat, ut illamet
dictae Gratianopolitanae Dioecesis pars quae Decanatum Sabaudiae huiusmodi con-
stituit ut praefertur ab uno Archiepiscopo sive Episcopo sibi subdito in spiritualibus
de facto regeretur et gubernaretur. Et cum huiusmodi tam iustis quam rationabi-
libus praefati Caroli Emanuelis Regis animi sensibus i Ili quoque iungerentur prae-
fati Ioannis Episcopi, qui licet in nihilo hucusque Ministerii sui neglexerit partes,
considerans tamen quod si ipse omnem Pastoralis officii sollicitudinem in suis qui
Regi Christianissimo prò tempore existenti subduntur 2 et numerimi de caetero notabi-
lem efformant, Dioecesanis tantum limitaret, possent ipsi quidem in vinea Domini
maiores fructus facere : et e contra si caeterorum qui Sardiniae Regis prò tempore
existentis praefati subditi existunt Dioecesanorum suorum cura uni Episcopo de
eorum natione qui minus latam iurisdictionem haberet, committeretur, maiores ipsi
quoque spirituales experirentur utilitates. Hinc tam bonae memoriae Carolus Alber-
tus Sanctae Romanae Ecclesiae dum viveret Cardinalis Guidobono Cavalchini nun-
cupatus, ac etiam dum viveret Abbas Commendatarius dicti Monasterii, cui tam
operosa pietas dicti Caroli Emanuelis Regis innotuit, quam praefatus Ioannes Epi-
scopus, cui piissima quoque circa praemissa gloriosae pariter memoriae Ludovici XV
dum viveret Francorum et Navarrae Regis Christianissimi desideria patebant, cupien-
tes insimul tanta in re manum certatim praebere, sub die prima mensis februarii
anni Domini millesimi septingentesimi septuagesimi tertii sub Sedis Apostolicae bene-
placito et de Caroli Emanuelis et Ludovici Praedecessoris Regum praefatorum con-
sensu nec non cum primo et secundo dictorum Capitulorum et Canonicorum accessu
et interventu inter eos primo infradicendum iniverunt Tractatum quem successive
licet praefatus Carolus Emanuel Rex de eodem anno Domini millesimo septingente-
simo septuagesimo tertio, novissime vero dictus quoque Ludovicus Rex Praede-
cessor sicut Domino placuit ad vitam ex hac beatiorem respective migrarent, tam
dictus Victorius Amadeus Rex paternae aemulator pietatis tam iustos sanctosquc
1 Ti aiti s: «Episcopi-.
* Traités: . snbdnnt .
a. 1773 Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della Chiusa 495
animi sensus praefati Caroli Emanuelis Regis eius dum vivcret Genitoris ample-
ctendo, quam dictus Ludovicus modernus Rex eiusdem qua pollet pietatis causa
huiusmodi tam Religiosa praefati Ludovici Regis Praedecessoris et eius etiam dum
viveret Avi desideria fovendo, gratuiti et acceptum respective habuerunt. Per dictum
itaque Tractatum, cuius tenor est qui sequitur, praefatus Carolus Albertus Cardi-
nalis et Abbas huiusmodi tam proprio quam eius in dicto Monasterio Successorum
nomine omnes et quascumque dependentias utiles et honorificas dicti Monasterii in
territorio Statibusque dicti Regis Christianissimi cuiuscumque forent generis et spe-
ciei, cum omnimoda illis annexa auctoritate, iurisdictione, potestate et supcrioritate,
ac iuribus conferendi Beneficia ecclesiastica tam secularia quam regularia, et Ofiicia
claustralia sive conventualia essent sive simplicia, ac Locos seu Mensas Monacales,
Praestimonia, Legata pia Missarum, et munera quaecumque tam ad nutum amovibilia,
quam in titulum obtineri solitos ac solita, seu ad illos et illas ac illa respective nomi-
nandi seu praesentandi nec non cum omnibus qualitatibus et praeeminentiis ac bonis
mobilibus et immobilibus ac corporalibus et incorporalibus nec non feudalibus et
plebeis vulgo en roture nuncupatis, ac ecclesiasticis seu mere temporalibus, censibus
insuper et emolumentis, nominibus, rationibus et actionibus ac rescindentibus et rescis-
soriis in quacumque re consistentibus, eidem Ioanni ut praefertur moderno et prò tem-
pore existenti Episcopo Gratianopolitano perpetuo et absque ulla prorsus exceptione
et reservatione per Procuratorem suum ad hoc specialiter constitutum cessit et in
eumdem Ioannem ut praefertur modernum et prò tempore existentem Episcopum Gra-
tianopolitanum praefatum etiam perpetuo transtulit etiam cum facultate et consensu
ea perpetuo Sedi Episcopali Gratianopolitanae uniendi vel Regi Christianissimo
retrocedendi ut infra latius continetur. Dictus vero Ioannes Episcopus ratione et
titulo mutuae permutationis itidem tam proprio quam eius in Ecclesia Gratianopo-
litana successorum nomine Decanatum Sabaudiae nuncupatum qui alias ut asseritur
praevia illius tituli collativi suppressione et extinctione Mensae Episcopali Gratia-
nopolitanae Apostolica auctoritate perpetuo unitus extitit, omnesque pariter depen-
dentias utiles et honorificas dìctae Ecclesiae Gratianopolitanae cui dictus Ioannes
Episcopus tunc praeerat et praeest ad praesens in Ducatu Sabaudiae huiusmodi
sitas, et cuiuscumque pariter forent generis et speciei, ac sub quacumque denomi-
natione comprehensae venirent; cum omnibus similiter illis annexis iuribus confe-
rendi similia Beneficia Ecclesiastica saecularia et regularia ac Officia claustralia sive
conventualia essent sive simplicia, ac locos seu Mensas Monacales nec non praesti-
monia et legata pia huiusmodi ac munera quaecumque tam ad nutum amovibilia,
quam in titulum etiam obtineri solitos et solitas ac solita seu ad illos et illas ac
illa etiam respective nominandi seu praesentandi nec non cum omnibus qualitatibus
et praeeminentiis ac omnimoda quoque facultate, auctoritate, potestate, superiorità te
et iurisdictione Episcopali tam super Ecclesiis quibuscumque seu si Cappellae aut
Cappellaniae et Parochiales aliquae Ecclesiae etiam curam animarum annexam
habentes, forent, quam super Villis, Oppidis, Pagis, eorumque quibusvis habitato-
ribus, ac bonis pariter mobilibus et immobilibus, corporalibus seu incorporalibus, et
feudalibus seu plebeiis, ut praefertur, en roture nuncupatis, ac censibus, emolu-
mentis, nominibus, rationibus, actionibus, ac rescindentibus et rescissoriis quibus-
cumque. Et insuper Archipresbyteratum etiam Sabaudiae nuncupatum dictae maioris
496 Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della Chiusa a. 1773
Ecclesiae, qui inibì non tamen dignitas sed personatus vel administratio aut alias
officium existit, ac cuius dum ille prò tempore vacat, collatio, provisio, aut quaevis
alia dispositio ad prò tempore existentem Episcopum Gratianopolitanum, cessantibus
tamen affectionibus et reservationibus Apostolicis, spectat et pertinet, et quem dictus
Franciscus Mattheus ut etiam asseritur tunc obtinebat, illiusque dependentias simi-
liter utiles et honorifìcas in Ducatu Sabaudiae huiusmodi existentes, absque etiam
ulla prorsus exceptione et reservatione de eiusdem Francisci Matthei consensu prae-
fato Carolo Alberto Cardinali tunc ut praefertur moderno et prò tempore existenti
Abbati Commendatario dicti Monasterii, ad effectum tamen erectionis unius Sedis
Episcopalis in oppido civitate nuncupato Camberii Gratianopolitanae Diocesis aut
perpetuae unionis et applicationis Decanatus et Archipresbiteratus praefatorum, et
Ecclesiae Gratianopolitanae praefatae dependentiarum huiusmodi Metropolitanae
Tharantasiensi aut alteri cuiquam Cathedrali Ecclesiae prout eidem Carolo Ema-
nueli Regi magis libuisset, Apostolica tamen auctoritate inde respective faciendae
et non alias, etiam perpetuo cessit et respective in eumdem Carolum Albertum Car-
dinalem tunc ut praefertur modernum et prò tempore existentem Abbatem Com-
mendatarium dicti Monasterii etiam perpetuo transtulit, expresso ad id et infra-
scripta omnia venerabilis quoque Fratris nostri Ioannis Georgii Le Frane de
Pompignan moderni Archiepiscopi Viennensis in Delphinatu, cui dieta Ecclesia Gra-
tianopolitana Metropolitico iure subesse dignoscitur accedente consensu, per Procu-
ratorem suum ad hoc specialiter constitutum praestito, sub reservatione tamen postu-
landi favore Metropolitanae Ecclesiae Viennensis in Delphinatu huiusmodi illam
quam decebit indemnitatem tam ratione amissionis Metropolitici iuris huiusmodi
super eodem Decanatu Sabaudiae nuncupato ut praefertur cesso et translato, qua-
tenus ille praefatae Metropolitanae Tharantasiensi vel alteri cuiquam Cathedrali
Ecclesiae quae dictae Metropolitanae Ecclesiae Viennensi in Delphinatu praefato
immediate subiecta non existat, uniatur, quam etiam ratione praeiudicii quod ex
supradicta dependentiarum huiusmodi permutatione respectu Parochialium Eccle-
siarum praefatarum tam Gebennensis, quae in dicto Regno Franciae consistunt,
quam Bellicensis respective Dioecesum quae in eodem extant Ducatu inferri posset
praefatae Metropolitanae Ecclesiae Viennensi in dicto Delphinatu, quatenus Paro-
chiales Ecclesiae Gebennensis Dioecesis dictae permutationis vigore Ecclesiae et
Dioecesi Bellicensi in posterum uniendae numero et extensione caeteras Parochiales
Ecclesias praefatae Bellicensis Dioecesis mutuo Ecclesiae et Dioecesi Gebennensi
huiusmodi etiam perpetuo uniendas excederent, ita ut limites actuales Regni Fran-
ciae et Ducatus huiusmodi efformare deberent limites Episcopatus Gratianopolitani
illiusque Dioecesis partis in dicto Ducatu existentis et ut praefertur cessae et trans-
latae; consentientes tam Carolus Albertus Cardinalis et Abbas, quam Ioannes Epi-
scopus praefati, prò eo quod eorum unumquemque respicere poterat, ut Decanatus
et Archipresbiteratus ac eadem Gratianopolitanae Dioecesis pars in Ducato praefato
existens et eidem Carolo Alberto Cardinali et Abbati respective ut praefertur cessa
et translata huiusmodi ab Ecclesia et Dioecesi Gratianopolitana praefata perpetuo
respective dismembrarentur, et quoad Archipresbiteratum huiusmodi etiam perpetuo
supprimeretur et extingueretur, et ex illis et illa una Sedes Episcopalis in dicto
Oppido Camberii ut praefertur erigeretur, seu illi et illa Metropolitanae Tharanta-
a. 177:; ( bm elisioni fra il Vescovo di Grenoble >■ l'Abèasra (/lS. Michele della < Musa \')1
siensi seu alteri cuicumque Cathedrali Ecclesìae Praefatae prò dicti Caroli Ema-
auelis Regis libito parìter perpetuo unirentur et applicarentur, consentiens ulterius
idem Carolus Albertus Cardinalis et Abbas huiusmodi, quod dictae dependentiae
praefati Monasterii, illarumque iuta praefata et alia praemissa per eiim ut praefertur
lidein loanni Episcopo eiusque successoribus praefatis cessa et translata a praelato
loannc Episcopo eidem Ludovico Regi Praedecessori eiusque Regno Franciae etiam
perpetuo ut intra relrocederentur, cum conditione tamcii quod dictus Carolus Alber-
tus Cardinalis et Abbas huiusmodi fruì et gaudere deberet dependentiis dicti Mona-
sterii sic per eum cessis et translatis huiusmodi donec et quousque permutatio prae-
fata .smini plenarium sortiretur eflectum. Dictus vero Ioannes Episcopus in exereitio
iiuium spirit-ualium et temporalium quae Decanatui et Arcliipresbiteralui praefatis
diclaeque Gratianopolitanae Dioecesis parti in Duca tu huiusmodi sitae, per eum
etiam ut praefertur cessis et translatis reperiuntur annexa continuare deberet usque
ad diem qua iura huiusmodi penes alium Episcopum transirent et ab eo respective
exercerentur, ac alias prout in dicto Tractatu plenius continetur. Postmodum vero
mediante altero inter infrascriptos sub die octava mensis decembris eiusdem anni
millesimi septingentesimi septuagesimi tertii similiter sub ilictae Sedis Apostolicae
beneplacito inito Tractatu, Ioannes videlicet Episcopus praefatus ac iidem Capitulum
et Canonici, nec non Franciscus Mattheus Archipresbiter dictae Maioris Ecclesiae
ex una ac Capitulum et Canonici dictae Collegiatae Ecclesiae ex altera partibus ut
moris est convenientes in unum primodictum Tractatum in omnibus et per omnia
unanimiter ratum gratumque habuere, et ad illuni quoque consensus ratihabitio prae-
fatorum Sardiniae et Franciae Return per eorum respective Administros seu Com-
missarios ad hoc specialiter constitutos, facta subinde accessit. Ulterius vero dictus
Ioannes Episcopus intuiti! renunciationis nominationi ad infrascriptum .Monasterium
et Prioratum etiam infrascriptum per dictum Ludovicum Regem Praedecessorem
lune prout etiam per eumdem Ludovicum modernum Regem nunc ut infra factae
tam proprio quam eius in Ecclesia Gratianopolitana praefata successorum eorum-
dem nomine omnes et singulas dependentias primodicti Monasterii in Regno Fran-
ciae huiusmodi ut praefertur existentes, illisque annexa iura praefata et alia prae-
missa cuiuscumque generis et speciei aut in quacumque re consisterent seu consistere
possent, eisdem tamen modo et forma quibus ille et illa sibi eiusque Successoribus
Hpiscopis Gratianopolitanis praefatis ab eodem Carolo Alberto Cardinali et Abbate
huiusmodi in priori Tractatu ut praefertur cessae ac cessa ac translatae et translata
fuerant eidem Regi Christianissimo prò tempore existenti eiusque Regno praefato
perpetuo retrocessit et in illum et illud etiam perpetuo transtulit, reservata tamen
sibi suisque successoribus Episcopis Gratianopolitanis praefatis iurisdictione mere
spirituali, si qua foret (quam vero iurisdictionem successive dictus Ioannes Episcopus
sedulo perpendens decere magis et expedire ut iurisdictio huiusmodi penes Archic-
piscopos vel Episcopos in quorum respective Dioecesi illa posset existere residerei,
itidem sub praefatae Sedis Apostolicae beneplacito eisdem Archiepiscopis vel Epi-
scopis praefatis et eorum unicuique, prò ea scilicet porlione quae respectivam eorum
Dioecesim respicit, similiter perpetuo cessit, et in eos et eorum unumquemque etiam
respective transtulit i et sub conditione infrascriptarum unionum Mensae Episcopali
• .ratianopolitanae ut infra laciendarum: et quod dictus Ioannes Episcopus per con-
198 ( 'onvensioni fra il Vescovo ili Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della Chiusa a. 177:>
ductores seu colonos eiusdem Regis Christianissimi pio tempore existentis eorumque
Deputatos sub quacumque causa seu quovis praetextu (respectu bonorum immobilium
et iurium realium quorumeumque si quae adsint in eisdem cessione et translatione
per dictum Carolum Albertum Cardinalem et Abbatem huiusmodi ut praefertur
lactis) tam ratione solutionis, extinctionis et novae acquisitionis, quam centesimi
denarii et Regesti vulgo insinitatiou nuncupati, seu alterius cuiuscumque iuris Regii
vel cuiusvis alterius Dominii, nullatenus inquietari vel requiri possit. Declarans pro-
pterea idem loannes Episcopus nullam eorumdem bonorum immobilium iuriumque
Realium praefatorum in primodicta cessione comprehensorum cognitionem habere
sicuti nullam eorum ad formam dicti prioris Tractatus habuit nec habere poterat
fruitionem et possessionem. Quae quidem retrocessio et translatio per dictum Ioan-
nem Episcopum ut praefertur factae per eiusdem Ludovici Regis Praedecessoris
Commissarios ad hoc per suas litteras deputatos, sub spe tamen reportandi prò
eodem Ludovico Rege Praedecessore eiusque successoribus Franciae Regibus a
Sede Apostolica praefata infrascriptam iuris nominandi ad Beneficia tam saecularia
quam regularia eisdem dependentiis primodicti Monasterii ut praefertur cessis ac
praefato Regi Christianissimo prò tempore existenti eiusque Regno praefato etiam ut
praefertur retrocessis ac respective translatis annexa reservationem: ac sub eisdem
conditionibus favore dicti Ioannis Episcopi superius expressis ac promissione eum-
dem Ioannem Episcopum a quacumque molestia seu requisitionc quoad iura huius-
modi tam Regia quam alterius dominii praefati liberandi eiusdem Ludovici Regis
Praedecessoris nomine fuerunt receptac. Et respective dictus Ludovicus Rex Prae-
decessor ad hoc ut dictus loannes ut praefertur modernus et pio tempore existens
Episcopus Gratianopolitanus de retrocessione et translatione sibi suoque Regno
praefato sic factis huiusmodi redderetur indemnis per cosdem Commissarios ut prae-
fertur deputatos suppressioni et exlinctioni titilli collativi tam Monasterii Abbatiae
etiam nuncupati Sancti Andreac de Villanova nuncupati dicti Ordinis Sancti Benc-
dicti Congregationis Sancti Mauri Avenionensis Dioecesis a parte dicti Regni Fran-
ciae et in Dominio dicti Regis Christianissimi existentis concordatis eiusdem Fran-
chie inibì vigentibus, ad quod dum illud pio tempore vacat nominatio personae
idoneae Nobis et Romano Pontifici prò tempore existenti ad eumdem prò tempore
existentem Francorum et Navarrae Regem Christianissimum vigore eorumdem Con-
cordatorum dudum inter Sedem Apostolicam praefatam et clarac memoriae Fran-
ciscum Primum olim eorumdem Francorum Regem super nominatione personarum
certis inibì expressis modis qualificatarum ad Ecclesias et Monasteria Regni Fran-
ciae privilegio eligendi non suflulta pio tempore vacantia promovendarum per
Regem Franciae huiusmodi prò tempore existentem facienda initorum spectat et
pertinet, et quod dictus loannes Episcopus in Commendam ad sui vitam ex conces-
sione et dispensatione Apostolicis tunc obtinebat prout adhuc obtinet de praesenti,
quam etiam cura conventuque carentis personalemque residentiam non requirentis
seu a quadraginta annis et ultra, habitu forsan non tamen aclu, conventualis dictam-
que residentiam non requirentis Prioraius de Cunlhat seu Cunlhaco ' nuncupati
i < aite . « iinul h:K seu camolato .. Correggo secondo l'indicazione di J.-M. Bessi in Abbaycs ci Prictm'sde
fan,. Balia Vi Yichives de la Ffance monastique XIV), Province ceetés. de Bourgcs, Vbb.di Ligugc" ■ Paris 191-', 127.
a. 1773 Convenzioni fra il Vescovo ili Grenoble e i . Ibbasia di S Mù fiele della ( hiusa 199
eiusdem Sancti Benedicti sou alterius Ordinis Claromontensis Dioecesis a primodicto
Monasterio dependentis; nec non Unionis, videlicet extunc omnium et singulorum
fructuum, reddituum, proventuum, bonorum et omnium iurium in quatumque re
consistentium eiusdem Monasterii secundodicti; ac ex tunc proul ex ea die postquam
tamen Prioratum huiusmodi ex persona illum in titulum seu commendam tunc obti-
nentis quovis modo etiam commenda huiusmodi cessante vacare contingcret, omnium
etiam et singulorum fructuum, reddituum, proventuum et bonorum Prioratus huius-
modi .Mensae Episcopali Gratianopolitanae praefatae Apostolica auctoritate pariter
inde perpetuo respective faciendae consensi!; rcservata tamen sibi suisque succo-
soribus Franciae Regibus praefatis nominatione ad omnia Beneficia Ecclesiastica
saecularia et regularia tam a secundodicto Monasterio quam a Prioratu huiusmodi
respective dependentia Parochialibus Ecclesiis aliisque Beneficiis Ecclesiasticis curati)
animarum annexam habentibus tantum cxceptis, de quibus per respective loco-
iiim in quibus illae et illa consistere possent, Ordinarios libere et licite disponi
valeret et deberet; ac pra'eterea ad hoc ut cessio et retrocessio huiusmodi a prae-
fato Ioanne Episcopo ut praefertur respective factae rite perfìcerentur iidem Capi-
tulum et Canonici dictae Maioris Ecclesiae capitulariter etiam congregati ultra
primodicti Tractalus ratihabitionem in omnibus et per omnia per eos tunc valide
factam eisdem retrocessioni et translationi per dietimi Ioannem Episcopum praefato
Regi Christianissimo prò tempore existenti, eiusque Regno huiusmodi ut praefertur
factis unanimiter consenserunt. Expresse insuper renunciantes omni et cuicumque
Iurisdictioni Sedi Episcopali Gratianopolitanae ratione dicti Decanatus ac illius et
dictae Ecclesiae Gratianopolitanae dependentiarum huiusmodi in Ducatu praefato
existentium et ut praefertur cessarum et translatarum annexae, quam ipsi Capitulum
et Canonici dictae Maioris Ecclesiae sub quovis praetextu seu quacumque de causa
occasione vacationis eiusdem Ecclesiae Gratianopolitanae quocumque modo even-
turae loco illius Episcopi possent et poterant exercere: nec non omni et cuicumque
iuri ab eisdem Capitulo et Canonicis dictae Maioris Ecclesiae super Archipresbitc-
ratu praefato illiusque dependentiis etiam ut praefertur cessis et translatis eousque
Inibito, sub conditionc tamen quod in qualibet vacatione dictae Ecclesiae Gratiano-
politanae sive per obitum aut dimissionem dicti Ioannis ut praefertur moderni et
prò tempore existentis Episcopi Gratianopolitani de dieta Ecclesia illiusque regimine
et administratione in manibus nostris et Successorum nostrorum Romanorum Pon-
tificum prò tempore existentium sponte et libere prò tempore faciendam, sive alio
quovis modo eventura et respective in qualibet eiusdem Episcopi Gratianopolitani
variatione ' ipsi Capitulum et Canonici praefatae Maioris Ecclesiae frui et gaudere
possint et debeant unius integri completique anni spatio, fructibus, redditibus, pro-
ventibus et emolumentis quibuscumque bonorum et iurium tam secundodicti Mona-
sterii quam Prioratus huiusmodi eidem Mensae Episcopali Gratianopolitanae ut prae-
fertur uniendorum. Dictusque annus a die post obitum dicti Episcopi Gratianopolitani
prò tempore existentis usque ad eamdem dicm anni ex tunc proxime immediate
futuri exclusive, quatenus per obitum, quatenus vero per dimissionem huiusmodi
aut alio quovis modo Ecclesiam Gratianopolitanam praelatam vacare contigerit
1 Non dovrà essere, come poco prima e più avanti, • vacation<
00 ' ònvensioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Micheli ideila Chiusa a. 177it
ut praefertur, a die qua fructus, redditus, proventus et emolumenta iurium et hono-
rum dictae Ecclesiae Gratianopolitanae et aliorum illius Episcopali Mensae praefatae
ut praefertur uniendorum desinent esse illius Episcopi prò tempore existentis praefati
usque ad eamdem diem anni ex tunc etiam proxime immediate futuri pariler exclu-
sivc eomputetur et respective currere incipiat. Ac cum piena insuper liberiate bona
huiusmodi per eosdem Capitulum et Canonicos dictae Maioris Ecclesiae vel eorum
Deputatos coli faciendi seu illa locandi eodem anno durante eisdem modo et forma
quibus Episcopus Gratianopolitanus prò tempore existens praefatus bona huiusmodi
coli tacere aut respective locare posset et valeret, absque eo quod Economus sequestra-
tor Benefìciorum consistorialium nuncupatus supradicto integro anno durante eosdem
Capitulum et Canonicos dictae Maioris Ecclesiae ulto modo perturbare aut aliquam
administrationem vel perceptionem fructuum reddituum, proventuum et emolumen-
torum praefatorum tam ratione honorum et iurium Mensae Abbatialis secundodicii
Monasterii de quo concistorialiter disponi consuevit, quam Prioratus huiusmodi habere
seu praetendere, nec ullum ius Economatus exigere respective possit. Cum hoc
tamen quod iidem Capitulum et Canonici dictae Maioris Ecclesiae eodem supradicto
anno durante omnia et singula onera ordinaria et extraordinaria fructuum, reddi-
tuum, proventuum et honorum praefatorum quibus eos fruì contigerit ut praefertur,
exceptis tamen quibusvis pensionibus annuis super Mensae Episcopalis praefatae
Ecclesiae Gratianopolitanae fructibus, redditibus et proventibus in actu nomina-
tionis ad illam et illius respective provisionis reservatis, adimplere et satisfaecrc
debeant et teneantur. Cum hoc etiam quod eveniente quocumque modo eiusdem
Ecclesiae Gratianopolitanae vacatione praefata anteqtuim unio sccundodicti Mona-
sterii et Prioratus huiusmodi eidem Mensae Episcopali ut praefertur facienda suum
sortita fuerit effectum, iidem Capitulum et Canonici dictae Maioris Ecclesiae bonis
ac redditibus et iuribus eiusdem secundodicti Monasterii et Prioratus huiusmodi
supradicto integro anno durante etiam fruì et gaudere possint et valeant perinde
ac si unio praefatae Mensae Episcopali sic facienda huiusmodi suum plenarie obti-
nuisset effectum. Ac demum prò praesentis posterioris Tractatus complemento dictus
Eranciscus Matthaeus praefatae Maioris Ecclesiae Canonicus et Archipresbyter Sabati-
diae ut praefertur nuncupatus omni et cuicumque iuri et possessioni in dicto Archi-
presbyteratu Sabaudiae nuncupato, illiusque fructibus, redditibus, proventibus ac bonis
et iuribus honorificis vel utilibus ac iurisdictioni et superioritati ac quibuscumque
dependentiis in dicto Ducatu existentibus sibi ratione praefati Archipresbyteratus
competentibus et per eum praetensis ac per dictum loannem Episcopum cessis et
translatis huiusmodi de praefatorum Cupituli et Canonicorum dictae Maioris Ecclesiae
consensi! cessit et abdica vit; consentiens itidem ut Archipresbyteratus praefatus una
cum Decanatu supradicto eiusque et praefatae Ecclesiae Gratianopolitanae depen-
dentiis huiusmodi in Ducatu praefato consistentibus, ac etiam ut praefertur cessis
et translatis, erectioni praefatae vel eorum applicationi eidem Metropolitanae Tha-
rantasiensi vel alteri cuiquam Cathedrali Ecclesiae praefatae prò dicti Victorii Ama-
dei Regis libito praesto esset et occurreret; cum conditione tamen quod ratione
cessioni*» et alxlicationis de dicto Archipresbyleratu per eum ut praefertur factarum
huiusmodi, eidem Francisco Matthaeo in illius indemnitatem pensio annua mille
librarum Turonensium ab omnibus et quibuscumque oneribus et impositionibus etiam
a. 177U Coiiirìi .ioni fra il Vescovo di Grenoble e V Abbazia ili S. Michele della Chiusa 501
Cleri ac alias quocumque nomine ntincupatis tune impositis et prò tempore quomo-
dolibet imponendis libera, immunis et exempta super omnibus et singulis tam secundo-
dicti Monasterii quam Prioratus huiusmodi ut praefertur respective suppriméndorum
et extinguendorum ' ac eidem Mensae Episcopali etiam ut praefertur respective unien-
dorum proportionabiliter respective fructibus, redditibus et proventibus dicti Francisci
Matthaei vita naturali durante tantum, et non ultra duratura, et a die octava dicti
mensis decembris eiusdem anni millesimi septingentesimi septuagesimi tertii, sub qua
praesens posterior Tractatus ut praefertur initus fuit currere incipienda ac respective
eidem Francisco Mattliaeo vel Procuratori suo legitimo integre persolvenda, expresso
elicli Ludovici Regis Praedecessoris ad hoc tunc accedente consensu, Apostolica
auctoritate praefata reservaretur, constitueretur et assignaretur ac alias prout in
posteriori Tractatu praefato plenius etiam continetur. Cum autem sicut eadem petitio
subiungebat primo et secundodicti Tractatus huiusmodi prò maiori (i regis Dominici
iuxta pia iam defunctorum et modernorum nunc etiam Regum praefatorum vota spiri-
tuali progressu intti sint ipsique Tractatus Catholicae Religioni plurimum utilcs esse
noscantur. Ea vero tirmius subsistant et ab omnibus exactius observari soleant, quae
Sedis Apostolicae munimine roborantur, proindeque tam Victorius Amadeus et Ludovi-
nus modernus respective Reges ac Ioannes Episcopus praefati, quam moderni Maioris •'
et Collegiatae respective Ecclesiarum huiusmodi Capitula et Canonici praefati, nec non
dictus Franciscus Matthaeus plurimum cupiant primo et secundodicto Tractatus ut
praefertur initos huiusmodi, ad hoc ut illorum valide et eflìcaciter obtineatur effectus
nostrae et dictae Sedis Apostolicae approbationis robore communiri, aliaque per nos ut
infra fieri. Quare prò parte tam Victorii Amadei et Ludovici moderni respective Regum
ac Ioannis Episcopi praefatorum, quam eorumdem modernorum Maioris et Collegiatae
respective Ecclesiarum huiusmodi Capitulorum et Canonieorum, dictique Francisci
Matthaei Nobis fuit humiliter supplicatimi quatenus eorum votis in praemissis annuere
de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur qui omnes et singulas3 personarum
Regali praesertim et Pontificali respective dignitate fulgentium petitiones quae ad
animarmi! utilitatem protendere videntur paterna excipimus benevolentia Victorium
Amadeum et Ludovicum modernum respective Reges ac Ioannem Episcopum praefa-
tos necnon eosdem modernos Maioris et Collegiatae respective Ecclesiarum huiusmodi
Capitula et Canonieos, dictumque Franciscum Matthaeum a quibusvis non tamen
quoad dictum Ioannem Episcopum exeommunicationis ac non tamen quoad Victorium
Amadeum et Ludovicum modernum Reges praefatos suspensionis et interdicti aliis
que scntentiis, censuris et poenis a iure vel ab homine quavis occasione vel causa
latis si quibus quomodolibet innodati existunt ad effectum praesentium tantum con-
sequendum harum serie absolventes et absolutos l'ore censentes, nec non primo et
secundodictorum Tractatuum ut praefertur respective initorum huiusmodi tenores
etiam veriores ac datas eisdem praesentibus prò expressis habentes huiusmodi sup-
plicationibus inclinati, Discretioni Vestrae per Apostolica scripta mandamus quatenus
Tu videlicet, Dilecte Fili, Officialis Venerabilis Fratris nostri Valentinensis in Del-
phinatu prò parte Franciae praefatae Statuumque dicti Regis Christianissimi, Tu vero,
1 Traités: supprimendo et extinguendo .
- Trailés: Maiores ».
Traités: • singulos .
502 ( onvensioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della CJiiusa a. 177*.
Dilecte etiara Fili Oflìcialis Venerabilis quoque Fratris nostri Episcopi Gebennensis
prò parte Sabaudiae huiusmodi Statuumque elicti Regis Sardiniae primo et secundo-
dictos Tractatus ut praefertur initos huiusmodi et in eis respective contenta, quae-
cumque licita tamen et honesta cum omnibus et singulis iam forsan inde legitime
secutis et sequendis quibuscumque auctoritate nostra itidem perpetuo respective
approbetis et confirmetis, illisque perpetuae, inviolabilis et irrefragabilis Apostolicae
lirmitatis robur, vim et efficaciam respective adiiciatis, omnesque et singulos tam
iuris quam facti et solemnitatum aliosve quantumvis substantiales defectus si qui
desuper in primo et secundodictis Tractatibus ut praefertur initis huiusmodi princi-
paliter vel accessorie aut alias quomodolibet intervenerint aut intervenisse dici, cen-
seri, intelligi aut praetendi possent in eisdem etiam respective suppleatis et sanetis
ac penitus et omnino tollatis et aboleatis. Et insuper tibi diete Officialis praefati
Episcopi Valentinensis in Delphinatu huiusmodi per eadem Apostolica scripta man-
damus quatenus Tu eidem Ludovico moderno Regi eiusque Successoribus Franciae
Regibus ius nominandi Nobis et Romano Pontifici prò tempore existenti personas
idoneas ad tam conventuales, quam cura conventuque carentes et personalem rcsi-
dentiam non requirentes Prioratus caeteraque Beneficia Ecclesiastica tam saecularia
quam primodicti Ordinis regularia eisdem dependentiis primodicti Monasterii in
Regno Franciae huiusmodi consistentibus, ac per dictum Carolum Albertum Cardi-
nalem et Abbatem huiusmodi eidem Ioanni ut praefertur moderno et prò tempore
existenti Episcopo Gratianopolitano in primodicto ut praefertur cessis et translatis
et deinde per ipsum Ioannem Episcopum eidem Ludovico Regi Praedecessori eius-
que Regno praefato in secundodicto respective Tractatibus ut praefertur respective
initis ac etiam ut praefertur respective approbatis et confirmatis similiter perpetuo
retrocessis et translatis, annexos et annexa quorum dum illi et illa prò tempore vaca-
bant collatio, provisio et quaevis alia dispositio seu ad quos et quae etiam dum illi et
illa etiam prò tempore vacabant nominatio seu praesentatio personarum idonearum
in eis ad nominationem seu praesentationem huiusmodi per respective loeorum Ordi-
narios aut alias respective instituendarum ad prò tempore existentem Abbatem
Commendatarium primodicti Monasterii, cessantibus tamen reservationibus etaffectio-
nibus Apostolicis, spectabat et pertinebat quandoeumque et quomodocumque illos et
illa ex personis eos et ea nunc prò tempore respective obtinentium vacare contigerit,
quorum tamen expeditio per Datariam Apostolicam, solita servata forma fieri debeat,
exceptis tamen Prioratibus aliisque beneficiis curam animarum annexam habentibus
eisdem dependentiis primodicti Monasterii ut praefertur cessis et translatis atque
etiam retrocessis huiusmodi pariter annexis de quibus per respective loeorum in
quibus dicti Prioratus aliaque Beneficia Ecclesiastica praefata curam animarum
huiusmodi ut praefertur annexam habentes et habentia consistere possunt Ordinarios
libere et licite disponi poterit et debebit eadem auctoritate nostra similiter perpetuo
reserves, concedas et assignes. Nos enim si approbationem, contìrmationem, roboris
adiectionem, detectuum suppletionem, sanationem, reservationem, concessionem et
a^isjnationem huiusmodi per Vos et respective Vestrum alterum fieri contigerit ut
praefertur primo et secundodictos Tractatus ut praefertur respective initos ac per
vos etiam ut praefertur respective approbandos et eonlirmandos in omnibus et per
umnia suos plenarios et integros effectus sortiri et obtinere : nec non a Victorio
a. 177:j Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di s. Michele della Chiusa 503
Amadeo et Ludovico moderno respective Regibus praefatis eorutnque Successorìbus
Sardiniae et Franciae etiam respective Regibus, ac a praefatis Ioanne moderno eius-
que pariter successoribus Episcopis Gratianopolitanis ac praefatis modernis et prò
tempore existentibus Maiorìs et Collegiatae respective Ecclesiarum huiusmodi Capi-
tulis et Canonicis, nec non a praefato Francisco Matthaeo ac ab omnibus aliis ad
quos nunc spectat et pertinet ac spoetare et pertinere potest et potcrit quomodolibet
in futurum lirmiter et inviolabiliter ac inconcusse observari et adimpleri debere,
illosque a primo et secundodictis Tractatibus ut praefertur respective initis ac etiam
ut praefertur per vos respective appmbandis et confirmandis nullo umquam tem-
pore et quovis praetextu, occasione vel causa resilire vel recedere posse, imo eosdem
ad integram illorum respective observantiam teneri ita ut quaecumque tam per
Victorium Amadeum et Ludovicum modernum respective Reges eorumque Successo-
res Sardiniae et Franciae etiam respective Reges huiusmodi, quam per eumdem Ioan-
nem modernum eiusque pariter successores Episcopos Gratianopolitanos praefatos,
et dictos modernos ac prò tempore existentes Maioris et Collegiatae respective Eccle-
siarum huiusmodi Capitula et Canonicos, nec non praefatum Franciscum Matthaeum
et quoslibet alios contra primo et secundodictorum Traetatuum, ut praefertur, respe-
ctive initorum ac etiam, ut praefertur, per vos respective approbandorum et conlìr-
mandorum formam ac earumdem Praesentium tenorem et continentiam, quando-
cumque faciendae dispositiones nullae prorsus et invalidae ac insubsistentes sint et
tales fore et esse censeri debeant. Reservationem quoque, concessionem et assigna-
tionem huiusmodi nec non easdem Praesentes nullo unquam tempore, ex quocumque
capite vel qualibet causa quantumvis iuridica et legitima, pia, privilegiata ac spe-
ciali nota digna, aut ex eo quod causae propter quas praemissa emanarunt, corani
nobis vel alibi adductae, verincatae et iustificatae non fuerint, aut quolibet alio etiam
quantumvis substantiali, substantialissimo et inexeogitato ac specialem mentionem et
expressionem requirente defectu notari, impugnari, invalidar!, retractari, in ius vel
controversiam vocari, ad viam et terminos iuris reduci aut adversus illas restitu-
tionis in integrum aut aliud quodeumque iuris vel facti aut gratiae remedium impe-
trari vel etiam quomodolibet concesso aut impetrato quempiam uti, seu se iuvare '
posse, ncque illas sub quibusvis similium vel dissimilimi! gratiarum revocationibus,
suspensionibus, limitationibus, derogationibus aut aliis contrariis dispositionibus per
quascumque litteras et constitutiones Apostolicas editas vel edendas comprehendi, sed
semper ab illis excipi, et quoties illae emanabunt, toties in pristinum ac eum in
quo antea quomodolibet erant statum restitutas, repositas et plenarie reintegratas ac
de novo etiam sub quacumque posteriori data per Victorium Amadeum et Ludo-
vicum modernum respective Reges eorumque successores Sardiniae et Franciae
etiam respective Reges praefatos ac dictum Ioannem modernum eiusque pariter
successores Gratianopolitanos Episcopos huiusmodi ac eosdem modernos et pio
tempore existentes Maioris et Collegiatae respective Ecclesiarum praefatarum Capi-
tula et Canonicos, nec non dictum Franciscum Matthaeum quandocumque eligenda
concessas, validas et efficaces fore et esse suosque plcnarios et integros effectus sor-
tiri et obtinere ac omnibus ad quos nunc spectat et prò tempore quomodolibet spe-
1 Traìtés: > iuvaii •.
504 Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Michele della Chiusa a. 177".
ctabit in futurum pienissime suffr'agari, sicque et non alias per quoseumque Iudices
Ordinarios vel Delegatos quavis atictoritate fungèntes etiam causarum Palatii Apo-
stolici Auditores ac Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales etiam de latere legatos,
Vicelegatos, dictaeque Sedis Nuncios iudicarì et definiti debere et quidquid secus
super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentar]
irritum et inane decernimus. Ae praeterea attento quod earumdem Praesentium
executio et publicatio in diversis et inter se dissitis locis ut similiter asseritur lieti
debet, ac propterea si vos quibus praesentes litteras praefatas prò illarum executione
huiusmodi ut praefertur respective commisimus unusquisque videlicet Vestrum prò
supradicta respective Dominii parte ad eadem loca prò Instructionibus praepara-
toriis ante respectiva per vos ferenda Decreta conficiendis vos transferre deberetis
nimium temporis et expensae foret impendendum, vobis ut vos et quilibet vestrum
prò supradicta respective parte quascumque personas in Dignitate Ecclesiastica con-
stitutas ad efiectum se conferendi ad respectiva loca huiusmodi prò conficiendis
Instructionibus praefatis ac quibusvis Processibus ad easdem Praesentes rite inde
exequendas quomodolibet necessariis et opportunis seligere et deputare libere et
licite possitis Apostolica auctoritate praefata ipsarum tenore praesentium facultatem
concedimus et impertimur; non obstantibus quibusvis etiam in Synodalibus, Provin-
cialibus, Generalibus Universalibusque Conciliis editis vel edendis, specialibus vel
generalibus Constitutionibus et Ordinationibus Apostolicis ac Maioris et Collegiatae
respective Ecclesiarum huiusmodi nec non primo et secundodictorum Monasteriorum
ac primodicti Ordinis et Congregationis praefatae etiam iuramento confirmatione
Apostolica vel quavis firmitate alia roboratis, statutis et consuetudinibus, privilegiis
quoque, indultis et literis Apostolicis quibusvis Superioribus et personis in genere
vel in specie in contrarium praemissorum, forsan quomodolibet concessis, approbatis,
contìrmatis et innovatis. Quibus omnibus et singulis etiam si prò illorum sufficienti
derogatione alias de illis eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa et
individua ac de verbo ad verbum, non autem per clausulas generales idem impor-
tantes mentio seu quaevis alia expressio habenda aut alia aliqua etiam exquisita
torma ad hoc servanda foret tenores huiusmodi ac si de verbo ad verbum niliil
penitus omisso, et forma in illis tradita observata, inserti1 forent praesentibus più
piene, et suftìcienter expressis habentes, illis alias in suo robore permansuris latis-
sime et pienissime ad praemissorum validissimum effectum, hac vice dumtaxat spe-
cialiter et expresse, harum quoque serie derogamus caeterisque contrariis quibus
cumque.
Datum Romae apud Sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicae millesimo
-•l'ptingentesimo septuagesimo quinto, octavo idus iulii, Pontificatus nostri anno
primo.
Da Traités publics de In Royale Maison de Savoie V, 281-303 (n. XXIII).
i
1 rraiWs: i ci in forma in illis tradita, observata, ei inserti : il tormulario e nolo e ricorre ad cs., perPioVJj
in finii. Rom. Coni. ed. Rom. V, 11; ed. Prat. \'t. 1^
a. i77c» Concordato sulla collusione di alcuni canonicati nel Belgio 505
LXIV.
CONCORDATO SULLA COLLAZIONE DI ALCUNI CANONICATI
NLL BLLGIO.
21 maggio 177ii.
Pius episcopus Servus servorum Dei Ad perpetuam rei memoriam.
Ubi primuro Nos nihil quidem tale merentes, sed omnipotentis Dei miseratione
gubernandam suscepimus Romanam Ecclesiam, quae ad complexum omnium eccle-
siarum instar tenui divinitus constituta est, id maxime Nobis curandum intellexi-
mus, ut sublatis si quae essent, causis dissidiorum, remitteremus etiam aliquid, qund
Nostrum esset, ad reducendum in omnibus, et per omnia, quoad fieri posset, unitatem
spirìtus in conjunctione paeis, et charitatis.
Haec cogitatio cum alte delìxa in Nobis versaretur, mentis Nostrae oculos con-
vertimus ad quatuor collegiatas ecclesias, quae in Belgio existunt, nimirum de Lille,
de Cassel, de Seclin, et de Dovaj ubi accepimus jamdiu exortam esse controversiam
de collatione canonicatuum, quam contra jus apostolicae Sedis, atque antiquissimam
consuetudinem ab anno Domini millesimo septingentesimo sexagesimo secundo sihi
ita arrogaverant praepositi earumdem ecclesiarum, ut omnino excluderent illos,
quibus canonicatus earumdem ecclesiarum in mensibus reservatis vacantes aposto-
lica Sedes legitime contulisset. Reclamatimi quidem huic novae agendi rationi, qui
apostolicis literis muniti erant, sed frustra, cum repentini illi canonicatuum quasi
ordinarli collatores, neglecto jure pontificis, iis, quos ipsi nominaverant, canonica-
tuum possessione-m eoncederent et provisis ab apostolica Sede omnino denegar ent,
cui quidem malo amovendo occurrere aliquo modo visa est meritis digna laudibus
justitia, et pietas christianissimi regis Ludovici XV. qui sua auctorìtate prohibuit,
ne reditus canonicatuum, de quibus agitur, in eorum utilitatem integre deinceps
cederent, quos praepositi nominaverant, sed tuto in loco deponerentur quoad res
componeretur; ad eam igitur compositionem cum animimi Nostrum studio pacis,
ac charitatis llagrantem adjecissemus venerabili fratri archiepiscopo Seleuciae Jose-
pho ab Auria Nostro, et apostolicae Sedis nuntio Parisiis commoranti in mandatis
dedimus, ut ea de re diligenter ageret cum dilecto filio Karolo Gravici- romite de
Vergennes commendatario ordinimi regis, ejusque administro, et a secretis status,
tractandisque exteris negotiis praeposito.
Die1 itaque vigesima prima mensis maji proxime elapsi unanimi eorum opera
ea pacta conventa, quae in- infrascriptis odo articulis continentur, constituta sunt,
quaeque Nobis ita probantur, ut gaudeamus datam occasionem declarandi erga
christianissimum regem Ludovicum XVI. illam paternae charitatis vini, quae et
ipsius erga Nos filiali amori, : et maximis tum suis, tum majorum suorum clarissimo-
1 1 Bull.: negotiis. Praeposito die .
- 1 Bull. oni.
; Reg. : « amore -.
506 Concordato sulla collazione di alcuni canonicati nel Belgio a. 177(1
rum erga Romanam Ecclesiam promeritis debetur. Horum autem articulorum stimma
haec est. '
Articulus primus. Quod nimirum a die praesentis eonventionis res in eumdem
statum restituentur, quo erant ante annum millesimum septingentesimum sexagesi-
mum secundum, adeoque Sanctitas Sua canonicatus, de quibus agitur, providebit,
prout infra conventum erit. Serenissimus vero rex christianissimus promittit execu-
tionem provisionum apostolicarum praestaturum eodem modo, quo usque ad annum
millesimum septingentesimum sexagesimum fieri consuevit.
Articulus secundùs. Quod interim ii, qui ab apostolica Sede post annum mil-
lesimum septingentesimum sexagesimum secundum de canonicatibus dictarum
quatuor collegiatarum ecclesiarum provisi literarum apostolicarum executionem
minime obtinuere, suorum canonicatuum dimissionem pure, et simpliciter coram
ipso Sanctitatis Suae, et Sedis apostolicac apud serenissimum regem nuncio
faciant.
Articulus tertius. Quum in praefatis ecclesiis collegiatis sex modo canonicatus
vacantes reperiantur, de his Sanctitas Sua providebit totidem ex illis, a quibus facta
fuerit, ut supra dimissio, juxta illorum antianitatem, ita tamen, ut eorum quilibet
canonicatum in eodem capitulo obtineat, in quo antea provisus fuerat.
Articulus quartus. Idem servandum erit, cum deinceps quolibet anni mense alii
canonicatus earum quatuor collegiatarum ecclesiarum vacaturi erunt. UH enim iis,
I In Arni. XIV, ci, n. 85 (Archivio segreto Vaticano) sta in data di Versailles 12 giu-
gno 1776 la ratifica, a firma e sigillo di Luigi XVI, del presente concordato, che ivi suona
così :
Artide premier.
À compter du jour de la présente Convention Ics choses seront remises au mCme itat
où elles étoient avant l'année mil sept cent soixante deux; En consequence le Pape pour-
voira aux Canonicats dont il s'agit de la manière dont il sera convenu ci après; Sa Majesté
Très chretienne promettant de (aire expédier des lettres d'attaché sur les provisions de la
Cour de Rome, ainsi qu'il en a été use jusqu'en mil sept cent soixante.
Artide deux.
Tous ceux qui ont été nommés par le Pape depuis mil sept cent soixante deux, à des
Canonicats dans l'un des quatre Chapitres, remettront entre les mains de M. le Nonce les
provisions qu'ils ont obtcniies, et lui en donneront leur démission pure et simple.
Artide trois.
Sa Sainteté accorderà aux six plus anciens d'entre eux des provisions des six Canoni-
cats actuellement vacans dans les dits Chapitres, en observant néammoins de donnei" à cha-
cun un Canonica! du Chapitre pour le quel il avoit été pour vii.
Artide quatre.
II en sera use de méme a l'égard des Canonicats qui vaqueront en tous mois dans Ics
dits Chapitres, jusqu'à ce que tous ceux qui auront donne volontairement leur démission
ayeht été pourvus de Canonicats pareils a ceux dont ils avoient obtenu des provisions.
Artide cinq.
Ceux qui ont été pourvus par Ics Prévots depuis mil sept cent soixante deux dans Ics
huil mois du Papi' se retireront à Rome pour obtenir de Sa Sainteté des provisions des
a. 1770 Concordato sulla collazione di alcuni canonicati nel Belgio 507
qui hujusmodi canonicatuum earumdem ecclesiarum dimissiones fecerint, erunt con
ferendi, donec dimittentes omnes adhuc superstites canonicatum dimisso parem fue-
rint adepti.
Articulus quintus. Rursus vero, qui post annuiti millesimum septingentesimum
sexagesimum secundum ab earumdem ecclesiarum praepositis de canonicatibus in
octo anni mensibus apostolicae Sedi reservatis tunc vacantibus nomìnationent obti
nuerunt, novam a summo pontilìce eorumdem canonicatuum provisionem impetrare
teneantur.
Articulus sextus. Post obtentas vero novas canonicatuum provisiones ad eorum
supplicationem quaectimque fructuum sequestratio sublata crii, ut illi possessinnem
una rum integra fructuum perceptione definitive nanciscantur.
Articulus septimus. Sancticas Sua concedit majestati suae indultum perpetuum
nominandi ad canonicatus dictarum quatuor ecclesiarum collegiatarum Flandriae in
quatuor anni mensibus, videlicet februario, majo, augusto, et novembri: ita lumen
ut ab eodem serenissimo rege prò tempore nominati apostolicas literas dein reci-
pere teneantur, quarum vigore in possessionem de more immittantur. Non prius
tamen indultum hujusmodi effeetum sortiri poterit, nisi postquam singuli provisi
apostolici alios canonicatus in locum dimissorum pacifice obtinuerint, firmo tamen
remanente Sanctitati Suae, ejusque Successoribus iure nominandi, et providendi
canonicatus dictarum collegiatarum in quatuor anni mensibus, nempe januario,
dits Bénéfiees, sus Ics quelles provisions Sa Majesté (era expédier gratuitement et sans (rais
des lettres d'attaché.
Artide six.
Rn consequence des dites nouvellcs provisions il sera rendu arrét au Conscil sur leur
requéte pour leur donnei- mairi levée du sequestre, et les envover en possession definitive
il<- la totali té des fruits.
Artide sent.
Sa Sainteté cède a Sa Majesté par un Indult perpetuel, la nomination aux Canonicats
des dits quatre Chapitres de Flandres pendant les quatre mois de fevricr, Mai, AoQt et
Novembre, et le St. Pere fera expédier a ceux qui seront nommés, les Bulles sur les quelles
Sa Majesté donnera des lettres d'attaché; Le quel Indult ne commeneera à avoir son effet,
qu'après que ceux qui ont été ci-devant pourvus des dits Canonicats par le St. Siège auront
été placés. En consequence Sa Sainteté continuerà de nommer, et lui resteront Ics provi-
sions aux dits Canonicats pendant les quatre mois de Janvier, Avril, Juillet et Octobre, sur
les quelles provisions Sa Majesté fera expédier des lettres d'attaché conformement a l'Artide
premier.
Artide huit.
La presente Convention sera aprouvée et ratiliée par Sa Sainteté et par Sa Majesté
Très chretienne, et les ratilications en seront fournùs dans l 'espace de six semaines du jour
de la signature, ou plustùt sii est possible.
Fait à Versailles le vingt un May mil sept cent soixante seize.
; |. Archevèquc de Seleucie. Gravier de Vergennes.
L. S. L. S.
< 'oncotdato >/,//<< collazione di alami canonicati nel Belgio a. 1770
aprili, julio, et octobri, iisdemque provisionibus upostolicis piena executio debe-
bitur, prout in1 priore Articulo con ventum est.
Articulus octavus. Ac demnm inituni l'uit partimi, ut summi pontificis beneplu-
citum quemadmodum assensio regia infra sex hebdomadas a die initae conven-
tionis accedere debeant.
C'um autem conventiones huiusmodi eidem Ludovico regi suo diplomate '-'
ratae, probataeque fuerint, Nos modo perpendentes quantum earumdem collegia-
tarum ecclesiarum tranq militati profutura1 in posterum sit illarum conventionum
exequutio, ex certa scientia, deque apostolicae potestatis plenitudine praescriptas
conventiones in articulis praemissis contentas tenore praesentium approbamus, et
ratas habemus, atque illis omnibus, et singulis apostolicae auctoritatis robur, et
vim adjicimus, omniaque in iis contenta sincere, et inviolabiliter ex Nostra, ejus-
demque Sedis parte impletum, et servatimi iri ' tana Nostro, quarti successorum
Nostrorum nomine promittimus, et spondemus.
Ut autem ipsi Ludovico regi christianissimo, quoquomodo possumus, Nostrum
gratificarteli propensam voluntatem ostendamus, eidem, ac successoribus suis Gal-
liarum regibus christianissimis jus Nobis, et prò tempore existenti Romano ponti-
fici successoribus Nostris nominandi, et praesentandi personas ecclesiasticas pro-
batae famae, et nominis, ac secundum sacros canones, et concilii Tridentini decreta
idoneas ad earumdem quatuor collegiatarum ecclesiarum canonicatus, et praeben-
das, qui mensibus februarii, maji, augusti, et novembris ex personis illos obtinen-
tibus vacaverint, ita ut ab eodem Ludovico rege, ejusque successoribus prò tempore
nominati apostolicas literas super praesentatione hujusmodi reportare, et expedire
teneantur, quarum vigore, et non alias in possessionem immitti queant. Quod quidem
initium suum minime sumet nisi postquam ii, qui ab apostolica Sede de hujusmodi
canonicatibus antea fuere provisi, illosque dimisere denuo alios canonicatus, ut
supra con ventum est, pacifice fuerint assecuti tenore praesentium specialiter, et
expresse reservamus, concedimus, et impertimur.
Decernentes conventiones praescriptas semper firmas, validas, et efficaces esse,
et fore, ita quoque jus nominandi, et praesentandi ad canonicatus dictarum qua-
tuor collegiatarum ecclesiarum in quatuor enunciatis mensibus, ut praefertur, vaca-
turos eidem Ludovico regi, ejusque successoribus competere debere, nec a praemissis
conventionihus recedi, vel resiliri, ncque eidem juri nominandi, et praesentandi dero-
gari posse, aut sub quacumque generali, vel speciali derogatione comprchendi ; ipsas '•
quoque literas subreptionis, vel obreptionis, aut cuivis alio defectui minime obnoxias
esse, vel fore.
Sicque, et non alias per quoscumque judices quavis auctoritate fungentes, sublata
eis quavis aliter judicandi faeultate, judicari, ac defìniri debere, ac irritum, et inane
si secus super his a quoquam quavis auctoritate contigerit attentar!.
i I Bull. om.
'-' l.e lince, i-In- mancano nei Bull., sono nella minuta: vi doveva andare la data della ratifica indicala a p. 506,
I. -•! s.
Reg.: « profuturum .
• 1 Bull. : e in » !
I Bull.: « comprehendi ipsas».
a. 177* Concordato tra Papa Pio VI e Maria I ili Portogallo 609
Non obstantibus quibusvis apostolicis et in universalibus, provincialibusque con
ciliis editis generalibus, vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus apostolicis,
et cancellariae apostolicae regulis, nec non earumdem quatuor collegiatarum eccle-
siarum edam juramento, conlìrmatione apostolica, vel quavis lìrmitate alia roboratis
statutis, et consuetudinibus; privilegiis quoque indultis, et literis apostolicis eisdem
collegiatis ecclesiis, earumque capitulis et personis quomodolibet concessisi quibus
omnibus et singulis eorum tenores pio expressis habentes, illis alias in suo roborc
permansuris, ad praesentiura ' effectum dumtaxat specialiter, et expresse derogamus,
contrariis quibtiscumque.
Nulli ergo omnino hominum liceat paginam liane Nostrae approbationis, ratifi-
cationis, promissionis, reservationis, concessionis, assignationis, decreti, et deroga-
tionis infringere, vel ei ausu temerario contraile; .si quis autem hoc attentare prae-
sumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri, et Pauli apostolorum
ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud sanctam Mariani majoretti nonis
augusti anno incarnationis Dominicae MDCCLXXVI. pontificatus Nostri anno
secundo.
Uà Bull. Rom. Coni. ed. Rom. V, 275-277; ed. Prat. VI, 280-282, collazionata la minuta
in Reg. aittogr. Liti. Apost. Pii PP. 17 <tù unno 177. 1 ad 1798 per Jos. Manasset expe
ditarum, T. VIII, f. 96-105 (Archivio segreto Vaticano).
LXV.
CONCORDATO TRA PAPA PIO VI E MARIA I DI PORTOGALLO.
20 luglio 1778.
In Nomine Sanctissimae Trinitatis.
Quum inter Sanctitatem Pii PP. VI. et Reginam Fidelissimam conventum Inerii,
ut nova praescriberetur Regula, qua in nominatione Beneficiorum utendum sit in
Regnis Portugalliae et Algarbiorum : Pi'aesens Concordatimi mutuo consensi! cele-
bratimi uterque inter se. Ad hunc vem effectum designati Plenipotentiarii suni, ex
parte quidem Sanctitatis Suae Excellentissimus ac Reverendissimus Dominus Ber-
nardinus Mulus, Archiepiscopus l'etrensis, Ejusdem Sanctitatis Suae in Olyssipo-
nensi Aula Nunlius; ex parte vero Reginae Fidelissimae Illustrissimus atque Excel-
lentissimus Dominus Arius de Sa Mellius'-' de Consilio11 Ejus Ipsiusque prò Negotiis
Externis ac l'.ellicis Administer, et Secretarìus Status: qui quidem' quum secum
invicem communieassent plenas potestates sibi ultro citroque impertitas, easque
recte se habere judicassent, in sequentes articulos consensere.
1 i Bull. .• praemissoruoi •.
- Ni ssi : «Sa Mcllio».
Ni ssi : Concilio .
1 Vissi om.
510 Concordato tra Papa Pio 17 e Maria ì di Portogallo a. 1778
1. Sanctissimus Dominus Noster perpetuum Indultum eoncedet, ' ut Regia Maje-
stas Portugalliae et Algarbiorum Reginac Fidelìssimae Ejusque Successores ad Bene-
fu ia Ecclesiastica etiam Curata, exceptis infrascriptis, in Regnis Portugalliae, et
Algarbiorum sita, quae in quatuor ex octo vel in tribus ex sex anni mensibus Aposto-
licae Sedis collationi et dispositioni reservatis, per obitum eorum respective possesso-
rum vacaverint, personas idoneas et juxta canonicas Sanctiones probatas, Eidem San-
citati Suae et Successoribus nominare valeat et valeant; ita" quod eidem Reginae
Ejusq. Successoribus ad ea Beneficia, quae vel in Februarii, Maji, Augusti et Novembris
anni mensibus vacaverint, aut si contigerit, quod alicujus Ecclesiae Archiepiscopi
vel Episcopus gratiam alternativae mensium in nona Cancellariae ApostolicaeRegula
oblatam acceptaverit, cimi eo eveniente casu eorumdem Beneficiorum collatio in
sex tantum alternis mensibus ad Sedem Apostolicam pertineat, tunc ad illa Bene
licia, quae in Martii, Julii et Novembris mensibus etiam ut praefertur vacaverint,
jus nominandi hujusmodi competat, et quoad Beneficia curata, habito in his^ de
more concursu juxta formam a S. Concilio Tridentino praescriptam , integrimi
crit Regiae Majestati Suae ad ea nominare personas, quae ex informatione Eidem
Majestati Suae facienda ab Ordinario, se adamussim referente ad acta concursus,
babitae fuerint digniores. In pari autem meritorum concursu inter duas vel plures
personas, liberum erit Regiae Majestati Suae gratificati, cui magis ipsi vide-
bitur.
2. Quod Dignitates in Cathedralibus Ecclesiis Majores, et in Ecclesiis Collegiatis
Principales, prout antea, Apostolicae Sedis collationi, quoties vacaverint, erunt reser-
vatae: ita quoque Pontificiae collationis, etiam ut antea, erunt Beneficia non modo
apud Sedem Apostolicam, sed etiam juxta Decretimi in provisionibus Apostolicae
Sedis appositum respective vacantia. Illa itidem Beneficia, quae ex personis S. R. E.
Cardinalium Familiarium, et Officialium Summi Pontificis vacaverint, et generaliter
ea omnia, quae juxta Apostolicas reservationes et earum vigore ad Sedem Aposto-
licam, exceptis vacationibus in enunciatis mensibus, spectabant.4
3. Quod cuncti etiam a Rege nominati ab Apostolica Sede opportunas litteras
Apostolicas plumbo obsignatas de more absq. immutatione aliqua sint impetraturi,
ita ut in possessionem Beneficiorum eorumdem, nisi expeditis et praesentatis eisdem
litteris, immitti nequeant.
4. Quod praesens indultum nil officiat alteri, quo S. R. E. Cardinales et Aposto-
licus Nuntius in eisdem Regnis gaudent, sed ì 1 li juxta facultates eis attributas jus
conferendi beneficia, prout antea, exercere potcrunt.
5. Quod integrarti liberumque sit Apostolicae Sedis jus admittendi prò libito
Beneficiorum Resignationes et cum futura Successione Coadjutorias, quavis remota
limitatione, perinde ac si praesens concessio minime peracta foret.
In quorum fidem Nos infrascripti Plenipotentiarii Manu Nostra nomine Nostro-
rum respective Dominorum et virtute plenarum potestatum quibus in cum linem
. coni ■ dit ..
■ itcm .
1 Nissi: «in
• spectabunl .
Erezione del tribunale per l'esame dei libri a Lisbona ">ll
instructi sumus praesens Concordatimi subscripsimus Sigillisque Stemmatum Nostro-
rum muniendum curavimus Olissyponae die vigesima Julii Anno Millesimo Septin-
gentesimo Septuagesimo octavo.
L. S. B. Arcbiep. Petren. Nini. Apostolicus.
L. S. Ayres de Sa Mello. '
I ).i Nussi, Omventiones etc, 136-138 s. n. Wlll , collazionato il testo contenuto nella
Bolla Apostolicae benignitatis . con cui l'io VI, in data del 9 settembre 1778, conferma il
Concordalo, in Sec. Brev. 4369, l. 255-265 nell Archivio della Segreteria dei Brevi.
LXVI.
EREZIONE DEL TRIBUNALE PER L'ESAME DEI LIBRI A LISBONA.
29 novembre 1780.
l'ius PP. VI. Ad perpetuarvi rei memoria ni.
Romanorum pontificum, quibus est a Domino Nostro, et Salvatore Jesu Christo
laeta in beato Petro pascendi universi christiani gregis, regendique potestas, in eo
semper vigil, atque sollicita cura versata est, ut ne quae pravae doctrinae semina
in agrum Dominicum inferantur; quae quidem et pullularent densius, et buissime
propagarentur, nisi cautione, et providentia sacerdotali intercluderetur tot librorum
introducendorum via, quos in dies non ad instruendum publicari cernimus, sed ad
subvertendum. Kl cimi Tridentina synodus satis explorate perspectum, et cognitum
haberet, indicem librorum prohibitorum, quem salutari decreto suo conliei jusserat,
exhiberi Sedis Apostolicae antistitibus oportere testata est, ut eorum judicio, et
auctoritate perficeretur, atque evulgaretur, quorum ad haec usque tempora diligens
investigalo serpentes profanas novitates detexerat, vigilantia divulga verat, censura,
et auctorìtas coercuerat; neque vero ignota sunt, quae inde communi saluti consul-
tura Sedes apostolica statuii, quo mala bonis permixta, tamque multis in libris sata
gramina oves Christi possint secernere, ac vitare. Hac in alma quidem urbe Nostra
cautum est a pontificibus praedecessoribus Nostris, ne opus ullum cuiquam impri-
mere, emittereque in publicum liceat, non ante impetrata a dilecto fìlio sacri palatii
apostolici magistro prò tempore existenti (acuitale, qui illud, aut per se, aut adhi-
bitis doctis, gravibus, et accuratis censoribus, per quam diligenter expenderit. Quin
etiam eorumdem praedecessorum Nostrorum prospicientia singulari, atque sollicitu-
dine factum videmus, ut venerabilium fratrum Nostrorum Sanctae Romanae Eccle-
siae cardinalium luiereticae pravitatis inquisitorum, et indicis congregationes id con-
tinenter agant, et elaborent, ut qui libri ubivis locorum vulgati in suspicionem erroris
vocati sint, cogitate, studioseque considerentur, ac si quid in iis pravitatis depre-
1 Nussi: ■ Ariua di Sa Mi Ilio .
512 Erezione del tribunale per l'esame dei libri a Lisbona a. 17H<>
liensum fuerit proscribantur, caveaturque, no a quoquam catholicorum ubicumque
degat, retineri, aut legi possint.
Qua in re, et alias saepe et nunc etiam Sedes apostolica adjumentis est usa
principimi orthodoxorum, quibus cum jus sii prosciùbendi libros, qm>s ipsi arbi-
trentur, noxtos statiti, scu reipublicae suae civili (ore, tum illiul etiam est vehe-
menter cordi, ut qui itemi libri doctrinae pravae causa (de qua judicare ad Eccle-
siam pertinet) reprobali auctoritate pontificum sint, e manibus suorum subditorum
tollantur, ceu ' venenum, quod lectione detestabilium operum eo propinatur pernicio-
sius, quo venenata poetila, quodam veluti melle perlinita sint, ne usqucquaque sen-
tiantur, quae sunt futura mortifera; cujusmodi operum hac aetate permulta dolemus
esse, quae decipiendae imperitae, aut incautae plebis causa circumferuntur.
Sane cum inter catholicos, eximieque religiosos principes hujusmodi carissima
in Christo fi Ha Nostra Maria Francisca Portugalliae, et Algarbiorum regina lìdelis-
sima jure, ac merito enumeretur, quae ut primum divino munere ad regium solium
pervenit, scrii» cogitans, quae damna ex fraudulenta pravorum librorum in regna
praedicta introductione Christifidelibus suis subditis inferri possent; licet aliquid de
avertendo tam gravi malo a clarae memoriae Josepho primo, dum vixit, rege fide-
lissimo genitore suo constitutum fuit ; quoniam tamen ea, quae de sanae doctrinae
custodia statuenda sunt, ad Sedem divi Petri referri oportere probe novit, ut tota
ejus auctoritate justa, quae fuerit pronunciarlo firmetur, indeque sumant caeterae
ecclcsiae, veluti de natali suo fonte aquae cunctae procedunt, et per diversas totius
mundi regiones puri latius capitis incorrupti manent, - quid decernendum sii, quidque
christianae plebi praecipiendum. Nobis propterea prò parte memoratae Mariae Fran-
ciscae reginae fidelissimae expositum fuit, methodum usque adlntc in praefatis
Portugalliae, et Algarbiorum regnis ad evellendam tot damnorum radicem obser-
vatam minus com modani esse quippe quia omne de probandis, publicandisque, ac
introducendis libris judicium sola unius, alteriusve censoris relatione nitatur, eamque
ideirco legitimum tribunal a personis ecclesiasticis compositum instimi, cujus prae-
cipua sit, et singularis de libris aut adprobandis aut reprobandis, cura, cuique libro-
rum eorumdem expendendorum, ac dijudicandorum auctoritas, delegetùr, tribunal
commissionis pontitìciae, ac regiae super examine, ac censura librorum denomi-
nandum summopere desiderare.
Nos igitur, qui stimma quaeque studia Nostra, diligentiam, operam praestamus
iis omnibus, quae ad tutelam, amplitudinem, decus rcligionis, et spirituale popu-
lorttm bonum, atque ad publicam regnorum tranquillitatem conferre posse videntur:
molti proprio, ac ex certa scientia, et matura deliberatione Nostris, deque aposto-
licae potestatis plenitudine tribunal, cui, ut praefertur, commissionis pontificiae, ac
regiae super examine, ac censura librorum indenda sit appellatio, cuique praecipua
cura, atque onu$ singulare crii proprium in examen revocandi, et adprobandi bonos,
i l luiii. . Scc. Bn v.: • scu •.
inchi Scc. /In,.: la fonie i la Icllcru (27 gennaio II") d'Innocenzo I ai vescovi ilei concìlio cai'Uigincsc,
tul tota hujus auctoritalc justa quae lucril pronuntiatio firmarctur, indequi sumerent cctcrai cccli
siac i vr lui de natali mm fonte aquac cunctae proccdcrcnt, et per diversas totius mundi regiones puri laticcs capitis
• ctc. P. Coustant, Epistolac Romanorum Poutificum I, Purisiis 1721, 889 e Micxe, /'. L.
a. I78i» Erezione del tribunale per l'esame dei libri •/ Lisbona '.lj
atque utiles, malos vero condemnandi ' libros, nec non suspensione, ìnterdicto,
exeommuaicatione, aliisque poenis in «>(icnsis memoratac reginae fidelissimae jurìbus
inobedientes ^ibi homines coercendi in civitate Ulyssipponensi erigimus, ac tenore
praesentium constituimus, ac deputamus. Veruna cum inter praecipuas pastorum
curas ea sit, concreditas sibi oves a pravis pascuis avertere, bine salvam, et illaesam
esse episcoporum in praefatfe regnis consistentium auctoritatem eis a sacrosancta
Tridentina synodo attributam harum serie decernimus, ac declaramus. Quamquam
vero ad haec usque tempora sanctae Inquisitionis tribunal in eisdem regnis consistens
diligenter caverit, nequi libri in ea ipsa regna irreperent, quibus in periculum vocali
simplicium, ineuutorumque hominum fides posset, ne tamen, si id agere pergat, ulla
inter sanctae ejusdem inquisitionis, novique tribunalis ministros oriatur propter
jurisdictionem contendo, quae pacem perturbet, tranquillitatemque communem, edi-
cimus, ne posthac Lusitanis haereticae pravitatis inquisitoribus jus sit ullum dijudi-
candorum, notandorum, damnandorumque librorum, sed ea onini potestate tribunal
commissionis pontificiae, ae regiae potiatur.
Mandamus praeterea, ut nunc, perpetuisque futuris temporibus illud ipsum pon-
tili» iae, ae regiae eommissionis tribunal a personis ecclesiasticis eomponatur; quae
personae a memorata Maria Francisca regina fedelissima, deincepsque a suis suc-
eessoribus seligantur, ac deputentur, atque insuper Ulyssipponensis patriareba San-
ctae Romanae Ecelesiae cardinalis unum aliquem in sacris cunstitutum suo arbitrio
designet, qui suas vices in codem tribunali gerat. Quin etiam volumus, ut qui ejus
tribunalis a regia majestate nominatus praeses, is omnino sit a Romano pontilìee
in ea dignitate, atque officio confirmandus. Sed cum sine gravi, aut detrimento, aut
ineommodo neri nequeat, ut dum ex urbe Roma confirmatio expectatur, praesidis
ejusdem facultas exercendi muneris suspensa maneat, concedimus, ut is, simul ac
primum dictus est praeses, a pontifico confìrmationem petat, dumque liane oppe-
ritur, nuncio apostolico se se sistat, ut hujus verbali assensu, obire interim munus
pussit.
Demum si venerabilium fratrum \ostrorum Sanctae Romanae Ecelesiae cardi-
li, ilium haereticae pravitatis inquisitorum, ac Indicis eongregationibus supplices
libelli subditorum memoratae Mariae Franciscae reginae ad rctinendos, legendosque
vetitos libros in posterum porrigantur, esse eos remittendos, non velut hactenus
factum est, ad sacrae Inquisitionis tribunal in illis regnis existens, sed ad tribunal
pontificiae, ac regiae commissionis, motti, scientia, ac potestate paribus harum serie
praecipimus, ac ordinamus.
Uecernentes has praesentes literas semper fìrmas, validas, et efficaces existere,
et tote, suosque plenarios, et integros effectus sortili, et obtinere, ac illis, ad quos
speetat, et prò tempore quandoeumque spectabit in omnibus, et per omnia plenis
sime suffragali, et ab eis respective inviolabiliter observari, sicque in praemissis per
quoseumque judices ordinari» >s, et delegatos etiam eausarum palatii apostolici audi-
tores, ae Sanctae Romanae Ecelesiae cardinales etiam de latere legatos, et sanctae
Sedis nuncios, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter judicandi, et interpre-
tandi facilitate, et auctoritate judicari, et delìniri debere, ac irritum, et inane, si
514 ' oiicordato fra lJ/<> 1 7 e l'Imperatore Giuseppe II sulle nomine et c/esiastie/te a. 1784
secus super bis a quoquam quavis auctoritatc scienter, vel ignoranler contigerit
attentarì.
Non obstantibus apostolicis, ac in universalibus, provincialibusqué, et synoda-
libus conciliis editis generalibus, vel spccialibus constitutionibus, et ordinationibus;
privilegiis quoque, indultis, et literis apostolicis in contrarium praemissorum quo-
modolibet concessis, approbatis, et innovatis. Quibus omnibus, et singulis illorum1
tenores praesentibus prò piene, et sufficienter expressis, ae de verbo ad verbum
insertis habentes, illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum eflectum
hac vice dumtaxat specialiter, et expresse derogamus, caeterisque contrariis quibus-
cumque. Datum Romae apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris die vige-
sima nona novembris millesimo septingentesimo octuagesimo, pontificatus Nostri
anno sexto.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. VI, 286-28^; ed. Prat. VI, 761-763, collazionata la minuta
in Sec. Brev. 3944, f. 1-3 e 59 s. nell'Archivio della Segreteria del Brevi).
LXVIL
CONCORDATO FRA PIO VI E L'IMPERATORE GIUSEPPE II SULLE
NOMINE ECCLESIASTICHE NEI DUCATI DI MILANO E DI MAN-
TOVA.
20 gennaio 17X4.
In Christi nomine Amen.
Quum Sanctissimus in Christo Pater Dominus Pius PP. VI. prò pastorali Officio
Sanctitati Suae injuncto animarum saluti, Populorumque felicitati consulere pluri-
mum intendat, diversis prius habitis cum Sacra Caesarea Regia Apostolica Majestatc
Josepho lì. Romanorum Imperatore colloquiis, mutuis bine inde consensibus ad infra-
scriptam amicabilem Conventionem in verae firmaeque amicitiae Conjunctionis testi-
monium deventum fuit. Quod idem Pius de Apostolicae Potestatis plenitudine et
nomine Sanctae Sedis laudato Josepho uti Duci Mediolani et Mantuae, ejusque in
hujusmodi Ducatibus Successoribus cedit nominationem semper et quandoctimque
ad praesens usque tempus ab ilio exercitam ad Ecclesias Cathedrales, etiam Metropo-
litanas, Abbatias, seu Monasteria, Prioratus, Praeposituras, • aliasque Dignitates Con-
ventuales, et Praereptorias Generales quorumeumque Ordinum, necnon ad :: Digni-
tates post Pontificales Majores in eisdem Catbedralibus etiam Metropolitanis et
Principales in Collegiatis Civitatum et Locorum in Ducatibus Mediolanensi et Man-
tuano sub Majestatis suae uti Ducis praedicti temporali Dominio ad praesens vere,
et realiter consistentium. Ad reliquas vero Dignitates inferiores, Canonicatus, Paro-
1 "".-. Brev, li.i: icliamsi prò illorum ctc. , ciò the fa pensare ad altra fonuola ili clausole
'-' Nussi : « propositura
J .Vissi ••ih.
a. 1784 ( oin <>r, /ut" fra Pio l'I e l'Imperatore Giuseppe Usuile noni ine ecclesiastù he 515
chìales Ecclesias, caeteraque Beneficia Ecclesiastica simplicia, et residentialia (illis
dumtaxat Jurispatrunatus Laicalis, et mixti exceptis) in mensibus Sedi Apostolica e
hactenus reservatis (Salvisquoad reliquos menses Ordinarìorum jurìbus), ' vacatura
nominationem eamdem perpetuo cedit. Personae nominatae ad Ecclesias Cathedralés
etiam -' Metropolitanas inter digniores nominabuntur, et sese examini in Urbe.ju.xta
solitati] consuetudinem subjicient. Ad Beneficia Curata, Praebendas Theologales, et
Poenitentiarias :: habito super his de more concursu, juxta formam a Sacro Concilio
Tridentino praescriptam, eae Personae nominentur, quae ' fuerint digniores. Per-
sonae sic nominatae ad Ecclesias Cathedralés, etiam Metropolitanas, aliaque Bene-
ficia non curata Bullas sub plumbo de more intra solitum terminum a die secutae
nnminationis computandum expedient, ac taxas et jura consueta persolvent, exce-
ptis tamen omnibus conferendis per Concursum, in quibus Sanctitas Sua Episcopis
jus instituendi ab ilio hactenus habitum1"' concedit. Sanctitati Suae dubitare non licet,
quod Sacra Caesarea Regia Majestas Sua, ejusque Successores in Nominationibus
praedictis, et in distributionibus Pensionum etiam impositarum, et non assignatarum
acceptiores semper habebit personas ex dictis Ducatibus Mediolanensi et Mantuano
sibi subditas, et nunc Sanctae Sedi inservientes. Quae omnia in hoc Concordati'
amicabili contenta tam Sanctitas Sua prò se, et prò Romanis Pontificibus Suis ■
>uccessoribus, quam Sua Caesarea Regia Majestas uti Dux praedictus prò se, suisque
in dictis Ducatibus Successoribus in omnibus et per omnia perpetuo inviolabiliter
observare et observari facete obligant.
Actum-1 Romae die Vigesima mensis '■' Januarii Anno Domini Millesimo Seplin-
gentesimo octuagesimo quarto. "'
Da N'osi, Conventiones etc. K>8s. (n. XIX. collazionata la copia in .1.1. Arni. IX Vili
6'J5 (già Arni. II, e. VII, n. 30, 31) nell'Archivio Segreto Vaticano.
1 N'ossi: Ordinario nunc juritms > !
• AA. Ann. I-XVIII 625 ha qui cathedralés, metropolitanas », del pari chi l'esemplari appo 11. Schutter,
J'uis IV. umi Josef 11. Fonie* rei uni austriacarum XLYIl '.'i Wien 1894, 202, ma, come più sopra e pio sotto, andrà
forai litio « etiam -. Nussi ha : et .
a Ni'ssi : Praebcndos Thcologales et Pocnitentiarios
' Ni -,~i e Schutter add. «habitué».
.1.1. Uni. I-XVIII 625 i Scurii tir om. !
« .1.1. Ann. I-XVIII 625: habito .
: Mussi om.
» AA. Ann. I-XVIII 625: Datura .
■ l.l. Arni. I-XVIII 625 om.
'"Presso Senili ter 203 scjuc la soli. .scrizione: < Pius PP. VI. m. p. . in AA. Arni. I-XVIII 625 invece
« Iosephu-, .
-,lh Facoltà ni Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiastici a. 1794
LXVIH.
INCOLTA D'IPOTECARE ED ALIENARE BENI ECCLESIASTICI CON-
CESSE DA PIO VI A VITTORIO AMEDEO III E CARLO EMA-
NUELE IV RE DI SARDEGNA.
1.
I > marzo 1794.
Piu> Papa VI. Carissime1 in Christo Fili Noster, Salutem et Apostolica™ Bene-
dictionem.
Cum summa vi gerendum etiam num sit Regiae Maiestati Tuae atrox istud ac
perdiflìeile cum Gallis bellum quis non videt, quanti ad illud exiganlur sumptus,
quaeque ideirco inire Consilia Ipse debueris, ne is tam necessarius belli nervus
deesse Tibi hoc anno possit ad hostem a Tua non solum ditione, sed et ab uni-
versa Italia propulsandum. Igitur certa aliqua cautione utendum Tibi mine esse
censes ad multo maiora pecuniae subsidia, quibus- indiges, promptius comparanda;
et proinde praeter iam oppignoratos amplos aliquot ad Te spectantium bonorum
fructus, adhuc ad alia bona similiter progredì summa coactus necessitate, statuisti
ad fundos scilicet et fructus Abbatiarum et Beneficiorum Tuae Regiae Nominationis
hypothecae subiiciendos. Itaque petis a Nobis per dilectum Filium nobilem virum
Equitem Damianum de Priocca Ministrum Tuum Plenipotentiarium, ut eam Tibi
potestatem Apostolica Nostra auctoritate faciamus; cum quam Tibi anno proxime
praeterito indulsimus super Regularium bonis in Tua ditione existentibus, reipsa
deprehenderis multo minus pecuniae, quam speraveras, ex eadem exprimi potuisse.
His Nobis expositis, nihil morae, Carissime in Christo Fili Noster, interponimus quo
tam iustis postulationibus Tuis, urgentissimis hisce temporibus satisfaciamus; unaque
Tuae de Nobis fiduciae, ac debitae erga Ecclesiasticas leges observantiae paterno
piane studio respondentes per hasce Nostras in forma Brevis Literas, ut in tanto
rerum omnium discrimine pignori seti hypothecae dare ac subiicere bona cuncta
Abbatiarum concistorialium, et Beneficiorum Regiae Nominationis Tuae, possis et
valeas, facultatem Tibi Apostolica auctoritate Nostra, quibuseumque in eontrarium
non obstantibus, indulgemus, concedimus et impertimur. Atque hoc ipsum tanto
prolixiore animo erga Maiestatem Tuam facimus, quod certi piane simus, Te, tan-
torum dispendiorum cessante causa, prò Tua aequitate et religione maxime curatu-
rum, ut ea Ecdesiae bona ab inducto, quo obligata fuerint, pignoris seu hypothecae
vinculo quampi imum liberentur. Deum Optimum Maximum enixe precamur, ut Suae
potentiae dextera praesto esse velit armis Tuis, Tuosque conatus omnes ita dirigat,
1 II Hi' diretto a \ ittorio Ani. di o III.
' Epist.: ■ quorum .
a. 17ì»."i Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ect lesiastici 517
secundet ac provehat, ut iliiu> ope liberatam per Te non solum ditìonem Tuam, ac
universam Italiani, sed et ipsius Dei Religionem maxima Tui nominis gloria defen-
sam viiulicatamquc Regiae Maiestati Tuae gratulemur; cui interim Apostolicam
Benedictionem Coelestium Benedictionum auspicem ex intimo paterno corde aman-
tissime impertimur. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annido Piscatori* die
XV martii MDCCXCIV, Pontificatus nostri anno trigesimo.
Benedictus Stay.
Uà Traités public* de la Royale Maison de Savoie V, ;ìl6s. n. XXIX), collazionate
le Epistolae ad Principes etc., 191, i. 20T-22' nell'Archivio segreto Vaticano.
4 settembre 1795,
Pius Papa VI. Dilecte1 Fili Noster Saluterà et Apostolicam Benedictionem.
Quoties animo repetimus diffìcillimum, diuturnumque bellum qtiod ab infensis-
simis hostibus ad sacra aeque ac temporalia evertenda cum carissimo in Christo
Filio nostro Victorio Amadeo Sardiniae Kege illustri hisce temporibus geritili*, vix
a lacrvmis temperare possumus; quod laboresl quot perieula! quot etiam sumptus
ad illud sustentandum, ac Religionem, nostramque Italiam ab illorum incursionibus
defendendam ipse impendit! Quocirca Nos alias hisce calamitatibus additeti, preci-
busque ab eodem Victorio Amadeo Rege nobis humiliter hisce desuper porrectis
annuentes praegravato iam suo Regio aerario, auctisque ultramodum vectigalibus,
vel extraordinaria subsidia super bonis Ecclesiasticorum intra limites suae ditionis
consistentibus auctoritatc nostra Apostolica imposuimus, vel ea eisdem oneribus,
quae super bonis laicorum indicta erant, subiecimus, - immo novissime per Nostras in
simili forma Brevis sub die XV martii anni MDCCXCIV expeditas literas ut bona
cuncta Abbatiarum concistorialium et beneficiorum ex dotatione vel fundatione aut
Indulto Apostolico de suo iure patronatu hypothecae dare libere ac licite posset,
auctoritate praedicta coneessimus. Ast sicut memoratus Victorius Amadeus Rex
Xobis nuper exponi fecit cum nulla certa spes affluat quamprimum tam sumptuo
sum bellum confectum iri, proptereaque in dies sui Regii aerarli diflìcultates augean-
tur, ac duriores (iant, :: quo urgentissimi* hisce necessitatibus facere possit satis, bona
ac fundos Abbatiarum ac beneliciorum de suo iure patronatu praedictorum, quae de
praesenti vacant, vel in posterum vacatura erunt alienandi, ac distrahendi, ut illorum
pretium in tot loca montium novi montis ab eodem Victorio Amadeo Rege sub
titulo Sancti Ioannis Baptistae ad hoc erecti pollicita quadranti usura cum dimidio
impcndatur, opportunam licentiam per Nos Sibi concedi plurimum desiderat ; Nobis
propterea humiliter supplicar* fecit, ut in praemissis opportune providere, et ut infra
indulgere de benh(nitate Apostolica di<;naremur. Nos igitur, omnibus rerum ac tem-
porum circumstantiis serio perpensis, ac considerantes non solum de tam urgenti
1 li nr. w ,• diretto ni Cardinale Arcivescovo .u Torino V. M, B. Co9ta d'Arignano.
- Traités <• Sec. Uni.: ■ subiicimus .
s.r. lini: : « fient .
018 Facoltà ai Re di Sardegna d' ipotecare ecc. beni ecclesiastici a. 1795
causa publica, sed ctiam de ipsa religione inter vere Christi fideles tutanda agi, ac a
Romanis Pontificibus Praedecessoribus nostris, et signanter a felic. ree. Sixto PP. V
in urgentissimis Ecclesiae et Status temporibus simillima Indulta sublimibus Prin-
cipibus fuis.se concessa, horum exempla sectantes, auditoque bisce desuper pecu-
liari' aliquorum Venerabilium Fratrum nostrorum Sanctae Romanae Ecclesiae Car-
dinalium Congregationis deputatae Consilio, supplicationibus huiusmodi inclinati,
cireumspectioni Tuae, de cuius fide, integritate, ac summo Religionis zelo in re tam
gravi plurimum in Domino confidimus, per praesentes committimus, ac mandamus,
ut quantum in Nobis est eidem Victorio Amadeo nova suppeditentur media, quibus
ex urgentissimis angustiis. emergere valeat per Te, vel per alias personas, quae ob
prudentiam, consiliique gravitatem sint ab unoquoque Episcopo pio sua cuiusque
Hioccesi in Domino commendatae, a Te eligendas, - bona stabilia, ac fundos dieta-
rum Abbatiarum, ac Benefìciorum, quae de praesenti vacant vel vacabunt in futu-
ribili, interim pio stimma dumtaxat sexagies centena millia librarum istius monetae
Pedemontanae absque ullo suspensionis interdicti, aliarumque Ecclesiasticarum poe-
narum incursu auctoritate nostra Apostolica vendas, ac alienes; Volumus tamen, ac
harum serie decernimus, ut dum haec confeeeris, illud semper 3 prae oculis habeas,
ut nempe in ipsis bonorum huiusmodi alienationibus, quod magis proficuum, ae utile
ipsis Abbatiis ac Beneficiis attendatur, immo, quatenus prò tuo arbitrio et conscientia
opportunum in Domino arbitraberis, ut publica edicta affìgantur, seti affigi cures,
sicque ex pluribus oblatoribus Ecclesiae conditio melior effieiatur, utque exceptis
semper bonis ad Metropolitanas ac Cathedrales Ecclesias quomodolibet spectantibus
prius bona minus utilia distrahantur, et 4 quibus carere Abbatiae, seu Beneficia prae-
dicta facilius possint, deinde si ea ad dictam summam satis non erunt, caetera bona,
ac fundos, dummodo non sint primaria fetida, aut domus principales Abbatiarum
seu Beneficiorum huiusmodi, vel oppida maenibus cincta, loca insignia, aut alia
bona, quorum alienatio Dignitatem Abbatiis et Beneficiis praedictis imminuat, Tibi-
que praeterea iniungimus, ut in alienatorum bonorum seu fundorum huiusmodi sub-
rogationem pretium inde perceptum deinceps in emptionem locorunv' montium dicti
Montis recens ut praefertur erecti iuxta formam a Regio Edicto die XIX iunii cur-
rentis anni emanato praescriptam , auctoritate praedicta eroges atque impendas,
seu erogali, atque impendi cures, et studeas: Tibique insuper pariter committimus,
ut in eventum, quo eisdem Abbatiis seu Beneficiis pretium alienatorum bonorum
in locorum montium praedictorum emptionem impensum quomodolibet restituatur.
ut restitutio huiusmodi, nisi per emptionem bonorum stabilium nomine, ac favore
earumdem Abbatiarum et Beneficiorum confici possit auctoritate praedicta decernas
ac statuas. Nos enim Tibi quameumque necessariam et opportunam ad praemissa
facultatem harum serie de Apostolicae potestatis plenitudine tribuimus et imperti-
mur. Decernentes easdem praesentes literas, et in eis contenta quaecumque ctiam
ex eo quod quicumque in praemissis interesse habentes, seu habere quomodolibet
1 Dovrebb'essere « peculiari-. , ma anche Sec. Bici: ha peculiari , corretto anzi ila € peculiare ».
■ Traités: i eligendus ».
: Traités ora.
» Traités: € ut ..
■ Trai!,'-.: < loca ; Scc. Brev. ha sempre l'abbreviazione: « I-L. ».
a. 1797 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiastici 519
praetendentes, illis non consenserint, neque causae propter quas ipsae praesentes
emanarint sufficienter adductae, verificatae et iustificatac non fuerint, aut ex alia
qualibet etiam quantum vis iurìdica et privilegiata causa, colore, praetextu et rapite
edam in corpore iuris clauso, nullo unquam tempore de subreptionis, vel obreptionis,
aut nullitatis vitio, seu intentionis nostrae, aut interesse habentium consensus, uliove
quolibet quantumvis magno et substantiali, ac individuam expressionem requirente '
defectu, notati, impugnavi, infringi, retractarì, aut ad terminos iuris reduci, seu
adversus illas quodcumque iuris et faeti, vel gratiae remedium intentali, vel impc-
trari, seu impetrato, aut etiam motti proprio, et ex certa scientia, ae de Apostolicae
potestatis plenitudine concesso, quempiam in iudicio, et extra illud liti, seu se iuvare,
sed ipsas praesentes literas semper firmas, validas et efiìcaces esistere, et fore, suos-
que plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac in omnibus, et per omnia
pienissime suffragati, ac inviolabiliter observari, sicquein praemissis per quoscumque
ludices, Ordinarios, et Delegatos etiam eausarum Palatii Apostolici Auditores, ac
S. Romanae Ecclesiae Cardinales etiam de Latere Legatos, et Sedis Apostolicae
Nuncios, sublata eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi, vel interpretandi
facultate, et auctoritate iudicari et definiri debere, ac irritum et inane, si secus
super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari.
Non obstantibus praemissis, ac Nostra, ac Cancellariae Apostolicae Regula de iure
quaesito non tollendo, ac felic. ree. Pauli PP. II, aliorumque Romanorum Pontificum
Praedecessorum nostrorum de rebus Ecclesiasticis non alienandis, aliisque Apo-
stolicis, ac in universalibus, provincialibusque Conciliis editis generalibus vel spe-
cialibus constitutionibus et ordinationibus, ceterisque contrariis quibuscumque.
Datum Romae apud Sanctam Mariani Maiorem sub annulo Piscatoris die IVseptem-
bris MDCCXCV, Pontificatus nostri anno vigesimo primo.
R. Card. Braschius de Honestis.
Da Traiti ecc., loc. cit. 348-3.7J (n. XXXI, collazionata la minuta in Sec. Urei'. 42S5,
I. 5s. e 29 s.
76' luglio 1797.
Pius PP. VI ad futuram rei memoriam. Exponi Nobis nuper fecit charissimus
in Christo filius noster Carolus Emmanuel Sardiniae Rex illustris, quod Nos alias
precibus clarae memoriae Victorii Amadei, dum vixit, Sardiniae pariter Regis illu-
stris parentis sui, Nobis humiliter porrectis annuentes per nostras in simili forma
Brevis, diei quartae septembris, anni MDCCXCV, expeditas litteras ex urgentissimis,
rationabilibusque - tunc adductis de causis, atque de peculiaris aliquorum venerabi-
lium fratrum nostrorum Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalium Congregationis
deputatae Consilio bonae memoriae Victorio Mariae Balthaxari, dum vixit, Sanctae
Romanae Ecclesiae P/esbytero Cardinali Costa de Arignano nuncupato ex dispensa-
1 Trailcs; reqoirens ».
' Trattesi « rationalibusque
520 Facolttì ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiastici a. 1797
tione, ntque indulto apostolico tunc Archiepiscopo Taurinensi commisimus, ac manda-
vimus, ut venditis, atque alienatis, sub certis tunc expressis cautelis et conditionibus
bonis stabilibus ad Abbatias et benelicia ecclesiastica tunc vacantia, vel deinceps vaca-
tura, quae de iure patronati! regio, ac intra suam dhionem essent, spectantibus interini
prò stimma sexagies centena millia librarum raonetae Pedemontanae tantum, illorum
prctium, prò eorumdem honorum permutatione, et subrogatione in emptionem tot loco-
1 uni Montium Montis Sancti Ioannis Baptistae tunc Regia auctoritate erecti erogaret,
atque impenderet, prout in memoratis nostris Litteris continetur. Et cum non multis
post mensibus memoratus Victorius Maria Balthaxar Cardinalis Archiepiscopus viam
universae carnis sit ingressus, dilectum lìlium Franciscum Ferrerò Oeconomum gene-
ralem, seu administratorem beneficiorum in sua Regia ditione vacantium auctoritate
Apostolica deputatimi, vel Oeconomos generales huiusmodi pio tempore existentes
auctoritate pariter Apostolica legitime deputatos in locum defuncti Victorii Mariac
Balthaxaris Cardinalis Archiepiscopi cum omnibus et singulis facultatibus per memo-
ratas nostras litteras, ac sub iisdem conditionibus et cautelis in earumdem litterarum
executores auctoritate Apostolica suffecimus et subrogavimus, atque in executores
eiusmodi constituimus et deputavimus, et alias prout in aliis nostris in simili pariter
forma Brevis die tertia iunii anni MDCCXCVI expeditis litteris uberius continetur.
Cum autem sicut eadem expositio subiungebat, honorum stabilium huiusmodi aliena-
tiones et distractiones prò dieta summa sexagies centena millia librarum monetae
Pedemontanae fuerint iam iam perfectae et stipulatae, rerum vero puhlicarum
ratio postulet, ut quaniprimum alia bona ad Abbatias et beneficia ecclesiastica prae-
dicta vacantia, vel deinceps vaeatura spectantia prò alia simili summa sexagies cen-
tena millia librarum pariter vendi, ac distraili possint, ut illorum pretium in tot
loca Montium1 novi Montis sub die XVI martii currentis anni erecti, aut in cedulas
Mensae Sancti Secundi, quae in vim eiusdem edicti eamdem habent naturam iisdem
utuntur privilegiis, atque cautelis, quibus loca Montium potiuntur, crogetur, hinc
memoratus Carolus Emmanuel Rex, cum Nos postulationem elicti Victorii Amadei
Regis parentis sui, quae prò summa centies et vicies centena millia librarum erat
iustis de causis ad dictam summam sexagies centena millia restringendam interim
censuerimus, conlìdit fore ut opportuna licentia vendendi alia bona praedicta pio
ulteriori enunciata summa per Nos sitai concedatur: imo ut alia etiam indulta, quo
urgentissimis status necessitatibus faciat satis, sibi pariter per Nos impertientur;
Nobis propterea humiliter supplicali fecit, ut praemissis opportune providere, ac ut
infra indulgere de benigniate Apostolica dignaremur. Nos igitur ipsius Caroli Emma-
nuelis votis, quantum cum Domino possumus annuere, eumque specialibus favoribus,
et gratiis prosequi volentes, ac memoratimi Franciscum Ferrerò a quibusvis exeom-
municationis, suspensionis, et interdirti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et
poenis a iure, vel ab homine quavis occasione, vel causa latis si quibus quomodo-
libct innodatus existit, ad effectum praesentium dumtaxat consequendum harum serie
ahsolventes, et ahsolutum fore censentes supplicationibus huiusmodi inclinati, eidem
Francisco, qui, ut praefertur, Occonomus generalis, seu Adminisirator beneliciorum
in Regia ditione praedicta vacantium auctoritate Apostolica deputatus est, nec non
a. 1797 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiàstici 521
Oeconomis generalibus, seu Adrainistratoribus huiusmodi prò tempore existentibus
auctorìtate parìter Apostolica legitìme deputàtis per praesentes committimus, ac
mandamus, ut per se, aut per alias personas, quae oh prudentiam, consiliique ora-
vitatem sint ab iinoqiioque Episcopo prò sua cuiusque Dioecesi in Domino commen-
datae a se eligendas bona stabilia, ac fundos dictarum Abbatiarum, et beneficiorum,
quae de praesenti vacant, vel deinceps vacabunt, spectantia prò alia stimma dum-
taxat sexagies eentena millia librarum istius monetae Pedemontanae absque ullo
suspensionis, interdirti, aliarumque ecclesiasticarum poenarum incursu auctorìtate
nostra Apostolica vendant, ac alienent; in eorumcìem vero bonorum. seu fundorum
subrogationem, seu permutationem pretium inde perceptum in emptionem ' locorum
Montium ditti Montis recens, ac sub die XV7! martii currentis anni, ut praefertur
erecti, iuxta formam a dicto Regio Edicto praescriptam, vel in dictas cedulas Mensae
Sancti Secundi auctorìtate praedicta - erogent, et impendant; ita tamen ut in stipu-
landis vendilionibns huiusmodi timi in illorum predi erogatione omnes omnino con-
ditiones, cautelae, caeteraque omnia, quae alias per dictas litteras dici IV septem-
bris MDCCXCV fuerunt in aliorum bonorum alienationes praescripta, religiose hi»
parìter custodiantur. Nos enim eidem Francisco, vel Oeconomo generali praedicto :
pio tempore existenti, omnem et quameumque necessariam, et opportunam ad prae-
missa faciendi, exequendi et exequi mandandi facili tatem prout in memoratis nostris
litteris die IV septembris MDCCXCV dicto Victorio Mariae Baltliaxari Cardinali
Archiepiscopo tribuimus; harum serie de Apostolicae potestatis plenitudine conce-
dimus, et impertimur. Cum porro praeter solutionem fructuum seu usurarum locis
Montium tum Montis recens erecti, ac cedularum Mensae Sancti Secundi praedi-
ctarum, ' tum Montis Sancti Ioannis Baptistae a Regio Aerario faciendam pio utraque
stimma valoris alienatorum, seu alienandorum bonorum, seu stabilium praedictorum '
Regium Aerarium praedictum multis piis oneribus, ac in maiori eorumdem fructuum
summa praegravelur: hinc eiusdem Caroli Emmanuelis Regis precibus annuentes,
ut solutionem fructuum, ac usurarum huiusmodi, dummodo tamen de iis interim
iam dispositum non sit, ad proximum futurum decennium tantum sustinere, atque
interim hosoe fructus in pios usus, qui eidem Regio Aerario ineumbnnt, erogale
possit, auctorìtate Apostolica tenore praesentium concedimus: sicuti parìter eidem
Carolo Emmanueli Regi, ut fructus locorum Montium, quae Universitates, ac Coetus,
tum regulares, tum saeculares, ex valore argenti ad monetalem offlcinam aliati eme-
runt, ex quo prius nullum fructum accipiebant, in eosdem pios usus ad proximum
futurum parìter decennium tantum impendere licite valeat, auctorìtate et tenore
praedictis indulgemus. Insuper eidem Francisco, vel Oeconomis generalibus prae-
dictis, ut etiam fundos et bona stabilia ad Abbatias et beneficia praefata, quae sint,
ut aiunt, piena, accedente tamen praevio libero possessorum consensu, quibtis ut
consensum huiusmodi sine ullo ecclesiasticarum poenarum incursu praestare
valeant, auctorìtate Apostolica tenore praesentium permittimus, spectantia ven-
1 Traités emptionc .
- Traités: « praescripta .
: Traih'-: praescripto .
» Traili-:: praedictorum .
5 Trai/C*: praescriptorum ».
522 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiastici a. 1797
deridi et alienando illorumque pretium in locorum Montium praedictorum, ac '
cedularum dictae Mensae Sancti Secundi emptionem, reservatis tamen in eorum-
dem beneficiorum seu Abbatiarum possessorum commodum locorum Montium,
seu cedularum praedictorum'-' fructibus impendendi plenam et amplam facultatem
auctoritate, et tenore praedictis tribuimus et impertimur. Praeterea cum memo-
ratus Carolus Emmanuel Rex per enunciatimi edictum die XVI martii currentis
anni suos subditos, caeterosque rogaverit mutuum :ì argentum in dissolutionem
publici aeris alieni, ut securitate mutuae pecuniae subventores alliciantur, bona Cleri
saecularis et regularis prò eis liypothecare ac oppignorare posse summoperc desi-
deret: Nos eidem Carolo Emmanuel! Regi, ut tum prò sorte principini, tum prò inter-
usuriis ' bona, praedia, fundos, agros, molendina, domus, aliaque huiusmodi ad quas-
eumque Ecclesias, exceptis tamen Episcopalibus et Parochialibus, ad Monasteria Con-
ventus, Capitula, aliaque pia loca saecularia et regularia utriusque sexus etiam
undecim Congregationum spectantia prò stimma dumtaxat millies centena millia
librurum monetac Pedemontanae liypothecare, ac praeterea bona quoque omnia qua-
rumiumque Militiarum etiam fra t rum Hospitalis Sancti Ioannis Hierosolymitani acce-
dente tamen consensi! Magni Magistri eiusdem Hospitalis prò alia necessaria summa
hypothecae pariter ' supponere possit auctoritate et tenore praedictis" permittimus. Si
autem unus, aut alter ex Clero saeculari et regulari huiusmodi bona sua, ab edicta
hypotheca levare desiderans, aliqua bona in emptionem locorum Montium, aut cedu-
larum dictae Mensae Sancti Secundi, ac dissolutionem publici aeris alieni vendere
intendat, ipsius Caroli Emmanuelis Regis intuiti!, ut hae alicnationes ommissis prorsus
canonicis solemnitatibus in alienandis bonis Ecclesiasticorum praescriptis, sed ser-
vatis dumtaxat cautelis, et conditionibus iam? in vendendis bonis ac fundis ad Abba-
tias, et beneficia de iurepatronatu Regio pertinentibus supra expressis, perfìci pos-
sint, auctoritate et tenore praefatis indulgemus. Insuper eidem Carolo Emmanueli
Regi subsidium, seu donati vum ditioribus Conventibus, seu Monasteriis suae Regiae
ditionis cuiuscumque sint instituti, undecim etiam Congregationum prò summa cum
eorumdem Conventuum, seu Monasteriorum superioribus concordanda auctoritate
nostra Apostolica postulandi plenam et amplam facultatem eadem auctoritate tenore
praesentium tribuimus et impertimur. Tandem cum ex parvis Conventibns ac Mona-
steriis nulla utilitas, plerumque etiam scandala in Christi fideles exoriantur, vene-
rabilibus fratribus Archiepiscopis, vel Episcopis intra quorum Dioeceses Conventus,
seu Monasteria huiusmodi extant per praesentes committimus ac mandamus, ut ad
postulationem eiusdem Caroli Emmanuelis Regis hosce Conventus, seu Monasteria, in
quibus scilicet octo saltem Fratres seu Monachi degere non solent,- auctoritate nostra
Apostolica supprimant, atque extinguant: Fratres vero seu Monachi inibì commo-
rantes, ad alios Conventus, seu Monasteria eiusdem instituti assegnata eis annua pen-
1 Sec. Brev.: • aut .
- Trattesi « pracscriptorum
li aiti s: • inultum >.
4 Traités: t Inter usuris»!
: Traili s om.
" Traités. • pracsentis ..
: Traités: « etiam ».
a. 1797 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beili ecclesiastici 52 I
sione iuxhi vires supprimendi Conventus seu Monasteri] praefigenda transferant;1
bona vero omnia, ima, actionesque ad cosdem Conventus et Monasteria spc-
i tantia in arbitrium et dispositionem dirti Caroli Emmanuelis Regis supportatis
tamen omnibus et sitigulis oneribus iis adnexis, permittant. Decernentes easdem
praesentes litteras, et in eis contenta quaecumque etiam ex eo quod quicumque in
praemissis interesse habentes, sin habere quomodolibet praetcndentes illis non con-
senserint neque causae propter qua^ ipsae praesentes emanai int, sufficiente!' addii
itae, verificatae et iustifieatae non fuerìnt, aut ex alia qualibet etiam quantumvis
iuridica et privilegiata causa, colore, pretextu, et capite etiam in corpore iuris clauso,
nullo unquam tempore de subreptionis, vel obreptionis, aut nullitatis vitio, seu interi-
tionis nostrae, aut interesse habentium consensus, aliove quolibet quamtumvis magno,
et substantiali, ac individuarli expressionem requirente' defectu notati, impugnali,
infringi, retractari, aut ad terminos iuris reduci, seu ad versus illas quodeumque imi-,
racti, vel gratiae remedium intentati, vel impetrar! seu intentato, vel impetrato ani
etiam motti proprio, et ex eerta scientia, ac de Apostòlicae potestatis plenitudine
concesso, quempiam in iudicio, et extra illud utì, seu se iuvare, sed ipsas praesentes
litteras fa-mas, validas et efficaces existere et fere, suosque plenario* et integros
effectus sortili et obtinere, ac illis ad quos spcctat, et prò tempore quandocumque
spectabit in omnibus, et per omnia pienissime suffragali; sicque in praemissis, per
quoscumque iudices ordinarios et delegatos etiam causarum Palatii Apostolici Audi
tores ac Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales sublata eis, et eorum cuilibet quavis
aliter iudicandi, et interpretandi facilitate et auctoritate iudicari et definiri debere,
ac irritimi et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel
ignoranter contigerit attentali. Non obstantibus praemissis, ac nostra et Cancel-
lariae Apostòlicae regula de iure quaesito non tollendo, ac felicis recordationis
Pauli PP. IT, aliorumque Romanorum Pontilicum Praedecessorum nostrorum de
rebus ecclesiasticis non alienandis, aliisque Apostolieis ac in universalibus provin-
cialibusque et Synodalibtts Conciliis, editis generalibus, vel specialibus Constitutio-
nibus et Ordinationibus caeterisque contrariis quibuscumque. Datimi Romae apud
Sanetam Mariam Maiorem sub annulo Piscatoris die XYIII iulii MDCCXCVn, Pon-
tilicatus nostri anno vigesimotcrtio.
R. Cardinal Braschius de Honestis,
Da Traitt's ecc., loc. cit. 353-360 (n. XXXI), collazionata la minuta in See. Urei: 4364,
f. 311-314 e 327-329 (Archivio della Segreteria dei Brevi).
4.
/ dicembre 1797.
Pius PP. VI Ad futuram rei memoriam.
Exponi Nobis nuper fecit Charissimus in Clnisto Filius Noster Carolus Emma-
nuel Sardiniae Rex Illustris, quod quamvis inter caetera subsidia, quae per Nostras
in simili forma Brevis sub die XVIII mensis iulii labentis anni expeditas literas
' Traités: • transrant i
= Traités: • requirent
524 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiastici a. 1707
cius praecibus annuentes ex bonis Cleri saecularis et regularis utriusque sexus intra
limites suae ditionis consistentis angustiis, quibus ob urgentissimas causas Redimii
smini Aerarium premebatur, paravimus, ei concesserimus, ' ut omnia et quaecumque
bona Ecclesiastica Cleri saecularis et regularis praedicti, exceptis bonis ad Mensas
episcopales et parrochiales spectantibus, tum prò securitate sortis principalis, tum pio
interusuiiis ex suo Regio aerano prò subventoribus mutui argenti per suum Edietum
dici XVI martii eurrentis anni rogati hypothecae, usque ad summam centies mille
millia librarum monetae Pedemontanae supponere posset, rum tamen hoc remedium
^iti*> non sit ut Status ab urgentissimis malis, quibus est obnoxius, ob immodicum
aes alienimi novissimis temporibus contractum, emergami" quin immo Regium Aera-
rium ex interusuiiis elicti rogati mutui ultra vires praegravaretur; Laici vero praeter
onera iam ci - imperata ' nova sustinere impares sint, ne res publica alias bene consti-
uita miserrime dilabalur, ut a Clero tum seeulari, tum regulari hypothecae praedictae
loco sibi subsidium quinquagies mille millia librarum monetae Pedemontanae solvatur
summopere desiderat. Nobis propterea humiliter supplicali fecit, ut in praemissis
opportune providere, et ut infra indulgere de benignitate Apostolica dignaremur.
Nos igitur ipsius Caroli Emanuelis votis quantum cimi Domino possumusannuere,
Eumque specialibus favoribus et gratiis prosequi volentes, supplicationibus huius-
modi inclinati, motti proprio, ex certa scientia, ac matura deliberatione Nostris,
deque Apostolicae potestatis plenitudine unum subsidium quinquagies mille millia
librarum Pedemontanarum ab omnibus et quibuscumque Archiepiscopis, Episcopis,
ac aliis Ecclesiarum Praesulibus, Praelatis, Ecclesiis Parrochialibus, Capitulis, Mona-
steriis, Congregationibus, Ordinibus, aliisque piis locis saecularibus et regularibus
utriusque sexus quibusvis privilegiis suffultis etiam undecim Congregationum, aliis-
que speciali mentione dignis ac quibuscumque militibus etiam fratribus Hospitalis
Sanctis Ioannis Hierosolymitani in ditione ac dominio eiusdem Caroli Emmanuelis
Regis prò sua unius cuiusque assignanda rata portione solvendum tenore praesen-
tium indicimus, atque imperamus. Ita tamen, ut Ecclesiae Archiepiscopales, et Epi-
scopales4 ad subsidium huiusmodi nisi pio rata quae annuum redditum librarum
duodecim mille monetae Pedemontanae, et Ecclesia Metropolitana Taurinensis annuum
redditum librarum huiusmodi triginta mille superet, Parrochiales ' vero nisi prò rata
quae excedat annuum redditum librarum ter mille eiusdem monetae respective
tcneantur. Quo autem subsidium huiusmodi Ecclesiarum Archiepiscopalium, Episco-
palium, Parrochialium, Capitulorum, Monasteriorum, Congregationum, Ordinum,
aliorumque locorum piorum saecularium et regularium, ac etiam Praeceptoriarum,
seu Commendarum, ac dignitatum Militiarum' etiam Sancti Ioannis Hierosolymi-
tani huiusmodi Possessores seu Administratores tum saeculares, tum regulares pio
sua rata portione cum effectu persolvere valcant iis ut sua uniuseuiusque bona,
redditus ac proventus quoscumque prò eadem rata portione tantum vendere ac
1 Trailés: tei concessimi» ».
•n Iìnll. Rum. Coni, ani'hc Scc. fìrev., ma dovrà essere »eis
// nités: iam, el imperata ».
• .si i . Brcv.: - Archicpiscopalis et Episcopalis ..
Trail/s: «super, et Parrochiales»,
s. : . Br,ì\: dignitatum, militiarum .
a. 17«7 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. betti ecclesiastici 525
alienare, voi edam hypothecare, absque solemnitatibus a Sacris Canonibus in con-
tractìbus huiusmodi praerequisitis, et sine allo Ecclesiasticarum poenarum incursu, '
libere ac licite possint, et valeant, motu, scientia, et auctoritate parìbus tenore
praesentìum concedimus et indulgemus. Ut porro huiusmodi sic impositum subsi-
dium facilius exigi possit, Venerabilibus Fratribus, Archiepiscopis, Episcopisque,
ac caeteris l'raelatis iurisdictionem quasi Episcopalem in dilione eidem Carolo
Emmanueli Regi subiecta habentibus committimus ac mandamus ut de ipsius Caroli
Emmanuelis Rci>is consensu Ecclesiasticas Personas non vero laicales in Commis-
sarios, Collectores, et Exactores subsidii huiusmodi constituant, ac deputent, qui
omnes summas3 iuxta taciendam distributionem intra terminum eiusdem3 Caroli
Emmanuelis regis arbitrio praefigendum perceptas memorato Carolo Emmanueli
Regi, sive Ministris et Personis ab eo ad hoc deputatis integre consignare et tra
dere debeant. Praeterea eisdem Archiepiscopis et Episcopis, caeterisque Praelatis
huiusmodi per praesentes pariter concedimus, ut quatenus ipsi a memorato Carolo
Emmanuele Rege requisiti sint iuxta datam sibi a Domino'1 prudentiam, et pio eorum
arbitrio numerum Praebendarum seu Canonicatuum Ecclesiarum Collegiatarum
tantum, non autem Cathedralium intra suam5 uniuscuiusque Dioecesim consisten-
tium numerum imminuere, vel etiam easdem Collegiatas Ecclesias, quatenus in
Domino opportunum videatur, assignatis respondentibus pensionibus illarum Cano-
nicis ac Benefìciatis auctoritate Nostra Apostolica supprimere ac extinguere, ilio
rumque bona quaecumque in eamdem publicam causam attribuere et applicare
libere ac licite possint, et valeant; quamobrem eis haec omnia iuxta tenorem prae-
sentìum auctoritate Nostra Apostolica faciendi, gerendi et exequendi, ac exequi
mandandi plenam et amplam facultatem, motu, scientia, auctoritate et tenore prae-
latis tribuimus et impertimur. Tandem cum aequum et iustum sii ut etiam alia pars
Cleri saecularis et regularis quae subsidio0 huiusmodi obnoxia, ac subiecta non est
in bonum publicum aliquid conferat, hinc motu, scientia, ac ' auctoritate et tenore
praedictis* praecipimus ac mandamus, ut omnes, et singuli Possessores Abbatiarum,
Ecclesiasticoruin Benefìciorum seu Capellaniarum aut Praeceptoriarum seu Com-
mendarum, exceptis iis, qui ut praefertur '■' ad subsidium praedictum conttibuunt
unum annuum proventum seu annatam suae cuiusque Abbatiae, Benencii seu
Capellaniae ac Praeceptoriae, seu Commendaci detractis tamen prius oneribus qùo-
rumeumque vectigalium ac pensionum, quibus gravantur, nec non adempta summa
librarum sexcentum monetaePedemontanae in propriam substentationem et exhibitio-
nem convertendam Commissariis, Exactoribus et Collectoribus praedictis prò publica
militate persolvere omnino teneantur sicuti pariter decernimus, Ut omnes ii, qui
aliquam annuam pensionem excedentem summam librarum quingentarum dictae
1 Scc. Brcv., seguito da Bull. Rom. Coni.: pò im bona cccli siai " rogutavam incursu ».
= Trailés: « summam .
5 Trailés: cidem •. poi om. 'Caroli - memorato»,
1 Sec. Brcv.: « Doo ».
1 Trailés: < inda ^um .
• Traila: -. subsidii .
; Trailés "in.
» Trailés: • praesentis ■.
» Trailo: • praei ipilur •.
526 Facoltà ai Re di Sardegna d'ipotecare ecc. beni ecclesiastici a. 179?
monetae super bonis redditibus ac proventibus Ecclesiasticis sibi reservatam, consti-
lutam et assignatam exigunt et percipiunt ad solulionem unius annalae eiusdem pen-
sionis prò rata portione tantum quae dictam summam librarum quingentarum superai
in eamdem publicam utilitatem erogandae obnoxii et subiecti omnino sint. Decernen
tes easdem praesentes literas firmas, validas et efficaces existere et fore suosque piena-
rios et integros effectus sortiri et obtinere, ac1 in omnibus et per omnia pienissime suf-
fragari sicque in praemissis, per quoscumque ludices, Ordinarios et Delegatos etiam
causarum Palatii Apostolici Auditores et Sanctae-' Romanae Ecclesiae Cardinales
etiam de Latere Legatos, et dictae Sanctae Sedis Nuncios sublata eis, et eorum cuilibet
quavis aliter iudicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate,3 iudicari et definiri
debere, ac irritum et inane si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter
vel ignoranter contigerit attentari non obstantibus Apostolicis, ac in Universalibus Pro-
vincialibusque Conciliis editis generalibus et specialibus constitutionibus et ordinatio-
nibus, nec non Ecclesiarum, Monasteriorum, Conventuum, Collegiorum et locorum
piorum, ac Ordinum, Congregationum, Societatum Militiarum Hospitiorum, aliorum-
que praedictorum, et quibusvis aliis etiam iuramento, confirmatione Apostolica, vel
quavis lirmitate alia roboratis, statutis et consuetudinibus, stabilimentis, et usibus
etiam immemorabilibus, privilegiis quoque indultis, ac literis Apostolicis, eisdem
Ecclesiis, Monasteriis, Collegiis, Hospitiis, Conventibus et locis piis, ac Ordinibus,
Congregationibus, Societatibus, Militiis, et aliis praedictis, illorumque PraesuUbus,
Capitulis, Abbatibus, aliisque Superioribus, et Personis quibuslibet etiam in limine
lundationis et erectionis sub quibuscumque tenoribus et formis, ac cum quibusvis
etiam clausulis derogatoriis, aliisque efficacioribus, efneacissimis ac insolitis irritan-
ti busque, et aliis decretis in genere, vel in specie, ac alias in contrarium quomodo-
libet concessis, cunfirmatis et innovatis. 4 Quibus omnibus et singulis etiamsi prò
sufficienti illorum derogatione de illis, eorumque totis tenoribus specialis, specifica,
expressa et individua, non autem per clausulas generales idem importantes mentio,
seu quaevis alia expressio habenda, vel aliqua exquisita forma ad hoc scrvanda
foret, tenores huiusmodi, ac si de verbo ad verbum nihil poenitus'omisso, et forma
in illis tradita, observata exprimerentur, praesentibus prò piene ac sufficiente!-
expressis habentes illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum effectum
hac vice dumtaxat, specialiter et expresse derogamus, ac pienissime derogatum
esse statuimus, caelerisque quibuscumque. Ceterum volumus pariter, ut iuxta piae
memoriae Clementis PP. V.5 Praedecessoris Nostri in Concilio Viennensi editam
Constitutionem calices,0 libri, caeteraque ornamenta Ecclesiarum, Monasteriorum,
Prioratuum et Beneficiorum, ac piorum locorum sub praesentibus comprehensorum
Divino cultui dicata,7 aliave suppellex Ecclesiastica causa pignoris, vel alias occa-
1 Andrà add, un « etc. > ; in Unii. Rolli. Coni, ed, Kom. X, 129; ed. Prat. VI, 3053: ne illis ad quos spectat,
quandocamque speclabit .
ii,iii,\: «Sucri ntro il formulario solito.
■ Tratte» om. sublala ■ auctoritate», che trovasi in Unii. Rom Coni. loc. cii.
* J i •• .i., ..
■ Traili s .un.
■ Traili < .■ < totius » !
li uu - . . nini iiit cela i
a. I7'.i:. Imposizione dì una gabella per l'Ospedale detta Misericordia ni l'arma 527
sione exactionis et solutionis, contributionis, seu vectigalis, seu tributi luiiusmodi
nullatenus capiantur, distrahantur, aut quomodolibet occupentur.
Datum Romae apud Sanctum Petrum, sub annulo Piscatoris die prima decem-
bris MDCCXCV1I. Pontificatus nustri anno vigesimo tertio.
R. Cardinal Braschius de Honnestis.
Da Traile* ecc., toc cit. 3ou-3or) (n. XXXII), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4364,
I. 34.V347 e 352 S. Archivio della Segreteria dei Brevi).
LXIX.
IMPOSIZIONE DI UNA GABELLA
PER L'OSPEDALE DELLA MISERICORDIA IN PARMA.
23 giugno I7'>r>.
Pius PP. VI. Ad luturam rei memoriam.
Quamvis pio sacri ministerii officio, quo ex ineffabili divinae bonitatis dono fun-
gimur, ut omnes immunitates, ac privilegia ex patrum traditione, et sacrorum cano-
num disposinone, tuni ecclesiis, tum clero debita, quantum in Nobis est, sarta tecta
serventur, curare teneamur, quoties tamen, et praesertim de pauperibus corporis
inlirmitatibus affectis substentandis res est, Nos praedecessorum Nostrorum Roma-
norum ponlincum exempla sectantes hisce desuper jure meritoque Nostram aposto-
licam auctoritatem ad eorum refugium, et curationem interponere non abnuimus,
prout omnibus rerum cìrcumstantiis mature perpensis in Domino salubriter expediri
arbitrati sumus.
Cum iiaque, sictit accepimus, nosocomium de misericordia nuncupatum civitatis
Parmensis rei familiaris angustiis ita prematur, ut nisi sollicitc extraordinariis sub-
ventionibus eidem succurratur, proxime esset occludendum, ac quamvis Nos alias
ad preces dilectissimi in Christo filii Nostri Ferdinanda regii Hispaniarum infantis,
super tructibus, redditibus, ac proventibus monasteri] abbatiae nuncupati s. Mariae
de Clara valle de Columba nuncupat. ordinis Cisterciensis Placentinae dioecesis prò-
vinciae Bononiensis, quae per obitum bo. me. Andreae dum vixit Sanctae Romanae
Ecclesiae episcopi card. Sabinensis Corsini nuncupati vacaverat, in actu illius colla-
tionis novissime dilecto filio Nostro Julio Mariae S. R. E. card, de Somalia nun-
cupato per Nos factae conspicuam scutorum bis millium quingentorum annuam
pensiunem eidem nosocomio reservaverimus, ac assignaverimus, adhuc tamen majo-
ribus indigeat subsidiis; memoratus Perdinandus infans de tenui imponendo vecti-
gali aliquibus generibus, seu fructibus consumptibilibus, ac praesertim uvis, et vino
toties, ac in civitatem Parmensem, ejusque suburbia importabuntur, et introdu-
centur, cogitavit: quamobrem cum ipse Perdinandus infans, ut ab omnibus omnino
ecclesiis, atque ecclesiasticis, tum saecularibus, tum regularibus vectigal hujusmodi
528 Imposizione di mia gabella per l'Ospedale della Misericordia in l'unita a. 1795
solvatur juste, et rationabiliter desideret. Nobis propterea humiliter supplicari fecit,
ut in praemissis opportune providere, et ut infra indulgere de benignitate apostolica
dignaremur.
Nos igitur ipsius Ferdinand] infantis votis annuere, ac tam proficuo, tamque
reipublicae utili instituto, quantum cum Domino possumus, consulere volentes, ac
supplicationibus suo nomine Nobis humiliter porrectis inclinati; motu proprio, ex
certa scientia, ac matura delìberatione Nostris, deque apostolicae potestatis plenitu-
dine tenore praesentium eonstituimus, praecipimus, ac mandamus, ut imposterum,
ac futuris perpetttis temporibus antedictae res consumptibiles a memorato Ferdi-
nando designandae, seu declarandae, quae in civitatem Parmensem importar! solent,
et introduci, aut ex bonis, praediis, fundis, agris, edam ex bonis primae erectionis,
perceptae, quae in praesens ecclesiastica gaudent immunitate, aut quomodolibet ad
quascumque ecclesiasticas personas, tam saeculares, quam regulares quibusvis pri-
vilcgiis suffultas, ac munitas, ac quacumque dignitate praeeminentes etiam Sanctae
Romanae Ecclesiae cardinales, ad quaecumque monasteria, conventus, collegia,
hospitia, et alia pia loca saecularia, et regularia utriusque sexus etiam undecim
congregationum, et universalis Romanae inquisitionis, quarumeumque militiarum,
etiam fratrum sancti Joannis Hierosolymitani, et equestris ordinis, seu militiae Con-
stantinianae, nec non ad quascumque ecclesias, et mensas episcopales, abbatiales,
conventuales, capitulares, et ad prioratus, praeceptorias, praeposituras, canonicati!.^,
praebendas, et dignitates etiam majores, et principales, et alia quaecumque beneficia
ecclesiastica etiam dejure patronatu, ac ad Sanctae Romanae Ecclesiae cardinales:
quocumque jure, ac titillo pcrtinentes, vectigali ab eodem Ferdinando infanti pio
circumspecta sua pielalc, et religione imponendo, quod ' attingat circiter senta duo
pio quolibet centenario super pretio generum, seu fructuum inlroducendorum in
commodum, ac utilitatem nosocomi! praedicti, et non in aliam causam ab ad mini-
stratoribus publici aerarii erogando, sint omnino obnoxii, subjecti, et obligati in
omnibus, et per omnia perinde ac si ex bonis, praediis, fundis, agris, aliisque rebus
praedictis ad quaslibet dictas ecclesiasticas personas, aut ecclesias, aliaque loca
hujusmodi pertinentibus perceptae non essent, aut ad easdem personas, aut eccle-
sias, et loca pia praedicta quomodolibet non spectassent.
Decernentes easdem praesentes literas semper lìrmas, validas, et efficaces exi-
steie, ac foro, suosque plenarios et integros effectus sortiri, et obtinere, ac in omni-
bus, et per omnia pienissime suffragarli et ab eis respective inviolabiliter obser-
vari. Sicque in praemissis per quoscumque judices ordinarios, et delegatos etiam
causarum palatii apostolici auditores, judicari, et definiti debere, ac irritimi, et inane
si secus super liis a quoquam quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit
attentali. -
Non obstantibus constitutionibus, et ordinationibus apostolicis, nec non monaste-
riorum, conventuum, collegiorum, hospitiorum, aliorumque piorum locorum saecu-
larium et regularium, etiam undecim congregationum, quarumeumque militiarum
etiam juramento, confirmatione apostolica, vel quavis firmitate alias roboratis sta-
I Bull, i > ■ . Brcv.: • quae».
I' formulario dato dai Bull, da « Dcccrncntcs a • attentati» noni completo.
a. 1"9<> Imposizione di una gabella per l'Ospedale della Misericordia in Parma 529
tutis, et consuetudinibus; privilegiis quoque, indultis, et literis apostolicis superio
ribus, et personis sub quibuscumque tenoribus, et formis, ac cum quibusvis etiam
derogatoriarum derogatoriis, aliisque efficacioribus, efficacissimis, ac insoliti* clau-
sulis, irritantibusque, et aliis in contrarium quomodolibet concessis, approbatis, et
innovatis. Quibus omnibus, et singulis illorum tenores praesentibus prò piene, et
sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes illis alias in suo
robore permansuris ad praemissorum effectum hac vice dumtaxat specialiter, et
expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud san-
ctum Pelrum sub annulo Piscatoris die vigesima tertia junii millesimo septingente-
simo nonagesimo quinto, pontificatus Nostri anno vigesimo primo.
Da Bull. Rom. Cont. ed. Rom. IX, 524 s.; ed. Prat. VI, 2332-2834, collazionata la minuta
in Sec. Brev. 4364, I". 236-239 (Archivio della Segreteria del Brevi).
19 aprile 1796.
Venerabilibus fratribus episcopis, qui intra ducatus Parmensis fines dioecesim
habent.
Pius PP. VI. Venerabiles1 Fratres. ' Salutem, et apostolicam benedictionem.
Quantum studium semper extiterit Ecclesiae Christi, ab ipso informatae, atque
edoctae, in pauperibus, ac praesertim aegrotis sublevandis, omnique solatii genere
juvandis, quamque libenter suas facultates, ad illud officii praestandum, saepissime
effuderit, omnium certe id aetatum literae, ac monumenta testantur.
Quo et Nos incensi studio, non possumus non statim flecti ad opem, quae enixe
a Nobis imploratur, ferendam nosocomio Parmensi, quod miseris illis magnum est
perfugium, unde a misericordia nomen merito traxit, cujus ita angustae, adflictaeque
fortunae dicuntur esse, ut stare illud nequeat diutius, nisi Ecclesiae ei pietas pro-
pere subveniat. Itaque motuproprio, certa scientia, et matura deliberatione Nostris,
deque apostolicae potestatis, qua sumus instructi plenitudine, vobis, venerabiles fra-
tres, harum literarum tenore praecipimus, et mandamus, ut in bona prorsus omnia,
cuiusque modi sint, ad mensas episcopales, abbatiales, conventuales, ad capitula cathe-
dralium, et collegiatarum, ad prioratus, praeposituras, canonicatus,praebendas, et alia
quaecumque beneficia, ad coenobia, monasteria, collegia, domos, hospitia, quocumque
appellentur nomine, etiam undecim congregationum, ad quascumque militias, etiam
S. Ioannis Hierosolymitani, et S. Georgii ordinis equestris Constantiniani, ac S. Mariae
della Steccata vulgo vocitatae, a ad quaslibet communitates, et personas ecclesia-
; sticas, tam saeculares, quam regulares, cujuscumque gradus, conditionis, et digni-
tatis sint, quocumque privilegio sint munitae, pertinentia, etiam a Sanctae Romanae
Ecclesiae cardinalibus possessa; neque in ea solum bona, quae post annum MDCXX.
abiis parta; sed in illa etiam, quae ante id temporis possessa ab iis iuerint, in bona
profecto ejusmodi, ad praesentem dumtaxat effectum, quisque vestrum in sua dioe-
I Bull.
I Bull. :
530 Imposizione di una gabella per l'Ospedale della Misericordia in Parma a. 1796
cesi, quae intra fines sit Parmensis ducatus, certuni tributum, prò commemorato
nosocomio substentando, auctoritate Nostra apostolica imperetis.
Quod quidem tributum, (necessitatibus nosocomii id postulantibus) non in poste-
rum mudo imponi statuimus, scd exigi idem etiam prò iis, qui sunt praeteriti,
mensibus hujus labentis anni MDCCXCVI. Caeterum, si qua sunt ea inter bona,
quae onere jam sint gravata alio, ad aliud forte nosocomium tuendum, et alendum,
haec aut immunia penitus ab novo hoc tributo esse decernimus, aut si onus illud
quod sustinent, ' sit minus quam tributum imponendum, eam partem solum ab iis
exigi volumus, quae reliqua est, ut cum aliis ecclesiasticis bonis onus exaequent.
Fundos vero illos, qui patrimonii ecclesiastici titulo sint alicui adsignati, quique ad
singulares familias postea reversuri sunt, ei tributo obnoxios esse non permittimus.
Illud denique vos, venerabiles fratres, etiam, atque etiam prò vestra sapientia vide-
bitis, ut ne cui per illam tributi solutionem, legitima congrua minuatur, utque in
exigendi ratione praescriptum servetur constitutionis ab felicis recordationis Cle-
mente pp. V. praedecessore Nostro in concilio Viennensi editae.
Non obstantibus literis Nostris in simili forma Brevis datis die VI. aprilis
MDCCLXXXI.- nec non, quatenus opus sit, iis, quae die XXIII. aprilis superioris
anni sunt expeditae, aliisque apostolicis atque in universalibus, provincialibusque
conciliis editis generalibus, vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus, ac
quibusvis etiam juramento, confirmatione apostolica, vel quavis fìrmitate alia robo-
ratis, statutis, et consuetudinibus; privilegiis quoque, indultis, et literis apostolicis
superioribus, et personis sub quibuscumque tenoribus, et formis, ac cum quibusvis
etiam derogatoriarum derogatoriis, aliisque efficacioribus, efticacissimis, ac insolitis
clausulis, irritantibusque, et aliis decretis in genere, vel in specie, ac in aliis in con-
trarium quomodolibet concessis, approbatis, et innovatis. Quibus omnibus et singulis
etiamsi de illis, eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa, et individua,
non autem per clausulas generales idem importantes, mentio habenda, aut quaevis
alia exquisita forma ad hoc servanda foret illorum tenores praesentibus prò piene,
et sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes, illis alias in suo
robore permansuris, ad praemissorum effectum hac vice dumtaxat specialiter, et
expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud san-
ctum Petrum sub annulo piscatoris die decima nona aprilis millesimo septingen-
tesimo nonagesimo sexto pontificatus Nostri anno vigesimo secundo.
Da Bull. Rom. Cont. ed. Rom. X, 7s.; ed. Prat. VI, 2933 s., collazionata la minuta in
Sec. Brev. 4364, I. 272 s. (Archivio della Segreteria dei Brevi).
1 I Bull.: sustinucrit ».
* Con cui a preghiera delle comunità e uomini e ecclesiastica bona in dioecesibus Parmensi, Piacentina, Burgi
S. PJomnini, et oppido Guastallae existentia subiiciuntur solution! vectigalium >. Bull. Rom. Coni. ed. Rom. VI,
812-817; ed. Pral. VI, 787-792.
a. 1795 Ordinamento ecclesiastico in Corsica 531
LXX.
ORDINAMENTO ECCLESIASTICO IN CORSICA.
1795.
Essendo stato presentato a Sua Santità Pio VI dai Sigg. deputati della commis-
sione per la nazione corsa un foglio manoscritto contenente le istanze distinte in
ventidue articoli che si fanno alla stessa S. S. circa l'esercizio dell'episcopato in Cor-
sica, e circa altri oggetti di ecclesiastica disciplina, non ha potuto il S. Padre non
vedere con dispiacimento che queste medesime istanze, delle quali se ne chiedeva
l'apostolica approvazione, si fossero divulgate prima colle stampe fatte circolar
da per tutto, e per avvalorarle si era parimente colle stampe reso pubblico un
discorso del Sig. Carlo Andrea Pozzodiborgo membro del parlamento del regno di
Corsica, un discorso sediziosissimo nel quale contengonsi molte perverse massime
fatte dai più sfacciati nemici della Sede Apostolica. Col divisato discorso, e gli
accennati articoli si era ancora pubblicato un decreto sui beni ecclesiastici, fatto in
virtù delle leggi francesi, per cui si fa provisoriamente la congrua de' curati e vicarj,
e si regola la forma del pagamento; nel qual decreto più cose vengono stabilite
dalla sola laica podestà, che non possono in nessun conto tollerarsi, e qualora tut-
t'altro mancasse non può al certo soffrirsi ciò che si stabilisce circa la congrua de'
vescovi di Corsica fissata a lire dodicimila all'anno da pagarsi loro secondo gli ordini
del re sulle finanze dello Stato.
Tutto ciò non ostante, seguendo il S. Padre i sentimenti della sua pontificia
dignità, e della paterna sua amorevolezza verso la nazione corsa non ha esitato a
prendere in considerazione, sentito anche il parere di una particolare congregazione
di cardinali, i ventidue articoli, e ad alcuni de' medesimi ha accordato il suo assenso.
Ha commesso a' suoi vescovi l' informazione sopra alcuni altri che esigono schiari-
menti di fatti e notizie locali di quelle diocesi. Ha, suo malgrado, dovuto negare
l'assenso a quelli articoli, ai quali ripugna la vigente ecclesiastica disciplina, che dal
capo e supremo pastore della Chiesa deve custodirsi, non introducendo mai esempj
che potessero altrove adottarsi con sommo pregiudizio non meno de' diritti della
Sede Apostolica, che della disciplina stessa della S. Chiesa.
SieguoHO gli articoli e le risposte.
Art. 1°. I vescovi di Corsica rientreranno nelle loro rispettive diocesi.
Risposta. Non ha riscontrata la Santità Sua la menoma difficoltà col rispon-
dere che i vescovi ritornino nelle loro diocesi, ben inteso che debbono ritornarci
avendo libero l'esercizio della loro giurisdizione, senza dipendere dai laici, eh' è
quanto dire, che debbono essere nello stato in cui essi erano prima della fatale
epoca della rivoluzione di Francia, e venire reintegrati in tutti quei diritti e prero-
gative che possedevano.
532 Ordinamento ecclesiastico in Corsica a. l79">
Art. 2°. Il vescovo di Sagona sarà autorizzato ad esercitare la giurisdizione del
suo ministero anche in quella di Ajaccio, vacante per la morte del titolare, ed il
seggio sarà trasferito ad Ajaccio.
Risposta. Siccome nel presente articolo s'incomincia a far conoscere che si
vuole la riunione del vescovo1 d'Ajaccio col vescovato di Sagona, il che con più
sicurezza rilevasi dall'art. 8°, nel quale si propone la riduzione de' cinque vescovati,
esistenti in Corsica, a tre, perciò si è giudicato più espediente dare risposta circa il
presente articolo, quando si riporterà l'art. 8°.
Art. 3°. I capitoli delle rispettive diocesi, ove sarà un vescovo, saranno ristabiliti.
Risposta. Interessando troppo che tutti i capitoli delle chiese cattedrali del
regno di Corsica siano ristabiliti, perciò si è giudicato rispondere, che debbansi rista-
bilire tutti i cinque capitoli delle chiese cattedrali del regno suddetto.
Art. 4°. Tutte le collegiate, benefizj semplici e i capitoli, ove non sarà il vescovo,
sono soppressi, salvo l'indennità alle persone attualmente proviste di detti benefizj :
quelli che avranno benefizj a titolo di patrimonio ne saranno mantenuti nel possesso
durante la loro vita.
Risposta. Perciò che concerne la soppressione di tutte le collegiate e benefizj
semplici, Sua Santità non ha potuto dispensarsi di negare il suo assenso all'istanza,
sì perchè, accordata tal soppressione, con un sol colpo andrebbersi a distruggere
tutte le fondazioni e tutti i pesi annessi alle collegiate e benefizj semplici; sì perchè
non è stata mai dalla Santa Sede in termini così estesi accordata la soppressione
di tutte le collegiate e benefizj semplici di un regno intiero; sì finalmente perchè, se
da Sua Santità ciò si accordasse, si verrebbe a diminuire considerevolmente nel
regno di Corsica il numero de' ministri del culto divino. Siccome per altro può
darsi che de' benefizj semplici sia espediente farne una qualche riunione o ai semi.
narj, o alle parrocchie, o ad altri luoghi pii, o finalmente alle chiese, o alle mense
vescovili, si daranno perciò su tale oggetto le opportune istruzioni ai vescovi quando
ritorneranno alle loro diocesi.
Art. 5°. I vescovi terranno la loro abituale sede nel luogo delle cattedrali.
Risposta. A scanso di qualsivoglia intelligenza Sua Santità ha dichiarato che i
vescovi debbono intieramente uniformarsi alle disposizioni del Concilio di Trento,
Sess. 23. de re/or: cap. 1.
Art. 6°. La suffraganeità de' vescovi di Corsica verso gli arcivescovi di Pisa e
di Genova è soppressa; le parrocchie di Bonifazio e il suo territorio saranno incor-
porati alla diocesi di Ajaccio.
Risposta. Trattandosi di un affare che concerne la convenienza che si deve avere
al granduca di Toscana e alla repubblica di Genova, e nel quale vi hanno interesse
gli arcivescovi di Pisa e di Genova, si dovrà da chi agisce per la nazione corsa
darne parte al granduca e alla repubblica, ed in oltre ottenere il consenso degli
arcivescovi di Pisa e di Genova, perchè, tolta via la suffraganeità, si dovrà ottenere
il consenso dell'arcivescovo di Genova acciò la parrocchia e territorio di Bonifazio
sieno incorporati alla diocesi di Ajaccio. Premesso tutto questo, Sua Santità ben volen-
tieri promette di condiscendere all'istanza.
' Sic ! ma > escovato •.
a. 1795 Ordinamento ecclesiastico in < or sica 533
Art. 7°. I vescovi, ciascuno nella propria diocesi, potranno dispensare gì' impedì
menti matrimoniali al terzo e quarto grado congiuntamente o separatamente, e
tutti quelli di cognazione spirituale. Gli altri capi sono direttamente riservati a Sua
Santità.
Risposta. Il Santo Padre non ha potuto fare a meno di negare il suo assenso
a questa istanza, perchè non si adduce alcuna ragione per avvalorarla, e tanto più,
perchè i vescovi di Corsica sono in ispecial modo circa l'oggetto presente conside-
rati dalla Sede Apostolica.
Art. 8°. Vi saranno tre vescovi in Corsica che dovranno essere Corsi e nati da
padre corso.
Risposta. Perciò che concerne l'istanza che i vescovi di Corsica siano tre, s'in-
caricheranno i vescovi, tornati che saranno alle loro diocesi, a somministrare su di
ciò le necessarie notizie di fatto, in conformità delle quali si daranno dal S. Padre
le opportune provvidenze. Per quel che poi riguarda l'istanza che i vescovi deb-
bono esser corsi e nati di padre corso, Sua Santità benignamente condiscende.
Art. 9°. A misura che i vescovi attualmente esistenti moriranno, la loro diocesi
sarà incorporata in quella da fissarsi dal parlamento. I capitoli saranno ugualmente
soppressi fino a che si riducano a tre da stabilirsi nel luogo della cattedrale de'
vescovi.
Risposta. Perciò che concerne la prima parte del presente articolo, Sua Santità
non ha potuto dispensarsi dal negare il proprio consenso, non essendo di compe-
tenza de' laici il fissare la diocesi alla quale incorporar debbasi una diocesi vacante.
Perciò poi che riguarda la seconda parte dell'articolo, si è già dato risposta, quando
si è riportato l'art. 3°.
Art. 10°. Nel caso di vacanza di un vescovato si rappresenteranno dal re al papa
quattro soggetti idonei, fra quali sarà scelto da Sua Santità quello che sarà riputato
il più degno.
Risposta. Siccome non trovasi in tutta la storia della Chiesa verun indulto con-
cesso dalla Sede Apostolica a sovrano di altra comunione di presentare alle Chiese
vescovili vacanti, perciò non può Sua Santità accondiscendere ad una tale domanda.
La stessa Santità Sua per altro si presterà a prescegliere uno de' quattro soggetti
che saprà essere di gradimento del sovrano, purché lo giudichi idoneo; ma si asterrà
di (ar menzione alcuna di presentazione per parte del suddetto sovrano, o al più
farà nelle bolle menzione del favore del sovrano relativamente al promosso.
Art. 11°. Prima della presentazione da farsi dal re, i nomi de' candidati saranno
comunicati al parlamento, il quale per mezzo di un indirizzo al re avrà la facoltà di
fare le osservazioni che crederà convenevoli sulle qualità de' promovendi.
Risposta. Sua Santità non deve consentire che il parlamento assuma l'esame
del merito de' promovendi al vescovato; non indagherà peraltro se il re e il parla-
mento si sian concertati circa i soggetti che il sovrano designerà alla stessa San-
tità Sua.
Art. r_)0. Sua Santità è pregata di prevedere affinchè i vescovi di Corsica pos-
sano essere consecrati nel regno.
Risposta. Non si adduce alcuna cagione per cui Sua Santità abbia a provedere
che i vescovi di Corsica abbiano a essere consecrati nel proprio regno, esentandosi
534 Ordinamento ecclesiastica in Corsica a. 1795
dall'obbligo di portarsi a Roma per essere esaminati avanti la stessa Santità Sua,
al qual obbligo soggiacciono anche i vescovi d'Italia, il vescovo dell'isola di Malta
ed i vescovi dell' isola di Sicilia, perciò il S. Padre non ha accordato l'assenso a tale
istanza. Nei casi particolari per altro, concorrendo i giusti motivi, sarà condiscen-
dente a dispensare i vescovi di Corsica dell'obbligo di portarsi a Roma per subire
l'esame, come più volte ha fatto nel passato co' vescovi d' Italia.
Dei Parochi.
Art. 13.° I Parochi saranno nominati dai vescovi secondo le forme canoniche.
Risposta. La norma che deve tenersi nelle proviste delle chiese parrocchiali
e stata con somma maturità stabilita dal Concilio di Trento, i cui decreti debbono
essere in piena osservanza in Corsica, e dalle costituzioni apostoliche ; quindi a scanso
di qualsivoglia equivoco che potrebbe nascere dalla maniera colla quale è concepito
l'articolo presente, si è giudicato dovere inculcare, circa la provista delle chiese
parrocchiali, l'osservanza delle disposizioni del detto Concilio e delle costituzioni
apostoliche.
Art. 14°. Prima di entrare in esercizio saranno tenuti (i paro hi) di prestare il
giuramento prescritto dalla costituzione nazionale avanti la persona delegata a questo
effetto.
Risposta. Anche questo è un oggetto trattato dal Concilio di Trento, Sess. 24.
de refor. cap. 12. Perlochè i parochi dovranno religiosamente attenersi alle disposi-
zioni del prelodato Concilio, tanto più che la prestazione del giuramento di fedeltà
da farsi dai parochi prima di entrare nel loro ministero si è riconosciuta del tutto
nuova, né praticata in altri regni cattolici.
Art. 15°. Veruna parrocchia potrà essere eretta o soppressa senza l'assenso del
parlamento, concertandosi co' vescovi dopo il loro arrivo nelle diocesi.
Risposta. L'erezione e soppressione delle parrocchie e la congrua definitiva de'
parochi non sono di pertinenza della potestà laicale, perciò il S. Padre non può dare
il consenso al presente articolo. Resteranno peraltro incaricati i vescovi di Corsica
di occuparsi di ciò che concerne l'erezione, o soppressione delle parrocchie, come
pure circa la circoscrizione delle medesime, e la congrua definitiva de' parochi, e
di farne la relazione a Sua Santità, perchè possa in seguito dare gli opportuni pro-
vedimenti.
Art. 16°. L'uso delle bolle per la conferta delle cure e de' benefizj, e di quelle
de' mesi beneficiali cesserà in Corsica.
Risposta. Si è creduta Sua Santità in dovere di negare l'assenso a tale istanza,
giacché colla medesima si vogliono in un sol colpo far cessare le regole di cancel-
leria, e le riserve de' mesi. Non si è fin ad ora accordata ad alcun sovrano una
simile istanza, anzi non si è neppure avanzata mai da alcun principe.
De' Monaci Regolari.
Art. 17°. Gli ordini ecclesiastici regolari saranno conservati in Corsica, ciascuno
secondo il proprio istituto.
Risposta. L'istanza è troppo ragionevole, e però il S. Padre volentieri vi ha
acconsentito.
a. 1795 Ordinamento ecclesiastit o m < 'orsica 535
Art. 18°. Veruno potrà essere promosso alla professione del voto solenne se non
al 21 anno compito, né potrà esservi caso di dispensa.
Risposta. Il tenere lontani dalla professione religiosa i giovani fino al 21 anno
compito non solo impedisce tutto quel bene che nel decorso di cinque anni fareb
bero in religione, danno irreparabile per tutti quelli che prima di tale età cessan
di vivere; ma a moltissimi farebbe perdere in mezzo ai pericoli la loro vocazione.
Inoltre la quotidiana esperienza insegna che quelli, i quali professano in età di anni 16
portano comunemente il peso della regolare disciplina con assai maggior facilità
che coloro i quali professano in età avanzata. Finalmente, lasciate altre innumere
voli ragioni, la novità progettata in quest'articolo non è stata mai approvata dalla
Sede Apostolica, perlochè la Santità Sua non ha creduto dovere prestare l'assenso
alla riferita istanza, venendo ciò inculcato dal Concilio di Trento, Sess. 25, de reg.
et montai, cap. 14.
\rt. 19°. I vescovi si concerteranno col re per ristabilire gl'individui ne' con-
venti che saranno giudicati più convenevoli. Non potrà essere in un convento un
numero minore di dodici religiosi professi. Quegl' istituti religiosi ne' quali esiste in
Corsica un numero d'individui, superiore a dodici, saranno conservati; saranno però
tenuti di riunirsi in un sol convento.
Risposta. Saranno incaricati i vescovi nel ritorno alle loro diocesi di esaminare
ed indagare le providenze che giudicheranno le più convenienti per farle poi cono-
scere alla Sede Apostolica circa gì' istituti religiosi e circa i conventi che sono in
Corsica, onde riescano di spirituale vantaggio a quei popoli.
Art. 20°. Tutti gli ordini regolari saranno soggetti alla giurisdizione de' vescovi
in ciò che concerne la disciplina ecclesiastica senza potersene esimere per pretesto
di ubbidienza anche alli superiori dell'ordine.
Risposta. Questo è un oggetto regolato con saviezza dal Concilio di Trento e
dalle costituzioni apostoliche, onde è necessario che in Corsica gli ordini religiosi
esattamente si uniformino, per ciò che concerne la loro soggezione, alla giurisdizione
de' vescovi.
De' Preti.
Art. 21°. Dopo che l'università di Corsica sarà stabilita, veruno potrà essere pro-
mosso agli ordini sacri, se non giustifica aver fatto il corso degli studj per tre anni
nell'università, o in qualunque altra del continente, e se non presenta il certificato
di frequenza e di diligenza degli studj.
Risposta. Le leggi vegliami di Santa Chiesa hanno a sufficienza proveduto per
mezzo de' seminarj vescovili all'istruzione ed educazione della gioventù che desidera
esser promossa agli ordini sacri; e all'istruzione poi de' regolari abbastanza han
provveduto con quei conventi che chiamansi di studio; laddove col corso degli studj
da farsi nella università non si provede alla compiuta istruzione di coloro che desi-
derano essere promossi agli ordini sacri, tanto più che non s' ignora da chicchessia
che in qualunque università del continente s' insegnano massime ugualmente con-
trarie ai diritti della religione e a quelli del principato. Per questi ed altri motivi,
che per brevità si tralasciano, Sua Santità si è creduta in dovere di negare l'as-
senso all' istanza proposta nel presente articolo.
Art. 22°. L'atto di patrimonio dovrà essere, oltre le debite forme, certificato vero
ó36 Incarico al Nunzio in Baviera di confermare una convenzione a. 1796
e reale dal presidente del tribunale della giurisdizione, dopo aver preso il parere
dell'avvocato del re.
Risposta. Siccome la certificazione che si richiede è diretta ad assicurare viep-
più che l'atto del patrimonio sia vero e reale, quindi non si è incontrata difficoltà
a permettere che sia certificato dal presidente del tribunale, bene inteso peraltro
che prima si osservino le forme prescritte dai sacri canoni circa l'oggetto del quale
trattasi.
Dato dalle stanze del Quirinale il dì 30 settembre 1795.
Firmato: Il Card. De Zelada.
Firmato : Michele, Vescovo d' Isaura
della Congregazione deputata.
Da F. O. Renucci, Storia di Corsica II, Bastia 1834, 74-87.
LXXI.
INCARICO AL NUNZIO IN BAVIERA DI CONFERMARE UNA CON-
VENZIONE FRA IL DUCA DI BAVIERA E LA PREPOSITURA DI
BERCHTESGADEN.
3 giugno 1796.
Venerabili fratri Aemygdio archiepiscopo Rhodiensi apud dilectissimum in
Christo filium Nostrum Carolum Theodorum Bavariae ducem, et sacri Romani
imperii principem electorem Palatinum Nostro, et apostolicae Sedis nuncio.
Pius PP. VI. Venerabilis frater salutem, et apostolicam benedictionem.
Decet Romanum pontificem in iis auctoritatis suae partes libenter interponere,
per quae insignium ecclesiarum statui ad majorem Dei gloriam, divinique cultus
augmentum firmiter, ac scite consulitur, prout in Domino salubriter expedire arbi-
tratur.
Nuper siquidem prò parte dilectissimi in Christo filii Nostri Caroli Theodori
ducis Bavariae, et sacri Romani imperii principis electoris Palatini, nec non dile-
ctorum filiorum moderni praepositi praepositurae Berchstegadensis nullius provin-
ciae Salisburgensis, et decani, ac canonicorum, et capituli ejusdem praepositurali^
ecclesiae Berchstegadensis, ' quod jam ab antiquis usque temporibus tum scilicet in
praepositurae praedictae tundatione, tum in pluribus concessionibus, quae deinceps
factae fuerunt, quoddam territorium Montosum in illius dotem a pietate tunc Bava-
riae dominantium assignatum fuit; quodque cum uberrime deinde fodinae salina-
riac in dicto territorio prodierint, duces Bavariae suppeditatis sumptibus ad illas
effodiendas, ac ad eum statum adducendas, ut illarum proventus duobus ab hinc
saeculis maximum ejusdem praepositurae vectigal constituant, salis hujusmodi
1 Manca evidentemente un « expositum fuit » o simile frase.
a. 1796 Incarico 'il Nunzia m Baviera di confermare inni convenzione 537
emptionem certo jam constituto pretio partim pecunia numerata, partim conventa,
et pacta annona solvendo, sibi quasi privative reservarunt. Veruni clini ex plu-
ribus casibus territorium praedictum gravia damna passimi sit, quae ut repara-
rentur, aliisque de causis dicti praepositus, et capitulum grande, atque immo-
dicum, viribusque mensae praeposituralis omnino impar aes alienum ad summam
usque quingentorum mille florenorum circiter illius monetac, vel cum aerario eie-
ctorali, vel ab aliis subventoribus gravi foenore contraxerint, quin aliqua spes affluat
fore, ut illud tandem dissolvi poterit: immo quod maximum est, cum ex novis-
sima visitatone a commissariis capitularibus, et electoralibus anno MDCCXC1V.
peracta compertum sit, omnes illius tractus, caeduas sylvas ad quotidianum illarum
usum adeo imminutas, et deteriores factas esse, ut Ugna ad effodiendum salem prae-
dictum necessaria brevi defectura sint; hinc, prius quam eadem praepositura oh vini
aeris alieni jam contratti, et in posterum contrahendi, cui solvendo non sit,1 vel
etiam ob non solutas conventas usuras certo certius cadat, ac omnia sua bona cre-
ditoribus renuntiare, bonisque cedere cogatur, memoratus praepositus, ac capitulum
e re sua: putarunt contractum cum eodem Carolo Theodoro duce stipulare, quo
ipse salvis antiquis Bavariae juribus, suorum praedecessorum liberalitatem, ac bene-
ficentiam emulando non solum turbatam rei familiaris mensae praeposituralis admi-
nistrationem restituit, verum etiam illam in eum statum adduxit, ut futurae calami
tates nullum, aut saltem minimum damnum ili ì interré valerent: quamobrem sub die
XVI. aprilis Monachii3 ab eodem Carolo Theodoro duce, XXVUI. aprilis MDCCX( A'.
Frisingae a praeposito, canonicis, et capitulis praedictis solemnis stipulata, ac ratiha-
bita fuit conventio, qua dux Bavarie auctis redditibus mensae praeposituralis, illaque
ab aere alieno, quo premebatur, ' exonerata, fodinarum salinariarum hujusmodi
curam sibi suscepit. Cum autem, sicut eadem expositio subjungebat conventio hujus-
modi, quod de re ecclesiastica agitur, stare haud possit, quin Nostra, et hujus san-
ctae Sedis auctoritas hisce desuper intercedat: hinc quo eadem conventio firmiter
subsistat, et exacte servetur memorati exponentes illam apostolicae conrìrmationis
patrocinio per Nos communiri summopere desiderant. Nobis propterea humiliter sup-
plicai fecerunt, ut in praemissis opportune providere, et ut infra indulgere de beni-
gniate apostolica dignaremur.
Nos igitur dictos exponentes specialibus gratiis, et favoribus prosequi volentes
et eorum singulares personas a quibusvis excommunicationis, et interdicti, aliisque
ecclesiasticis censuris, sententiis, et poenis quovis modo, et quacumque de causa
latis, si quas forte incurrerint, hujus tantum rei gratia absolventes, et absolutos
fore censentes, supplicationibus eorum nomine Nobis humiliter porrectis inclinati/'
fraternitati tuae per praesentes committimus ac mandamus, ut constito tibi de veri-
tate narratorum, ac de utilitate contractus praedicti illum, ac omnia in co conventa
auctoritate Nostra apostolica confirmes, et approbes, illique inviolabilis apostolicae
1 Manca evidentemente: « par» o simile.
: I Bull. : « aere suo » !
; I Bull. : « monachi = !
' I Bull.: « praemebantur ».
■ Non so donde i Bull, abbiano desunto questo formulario speciale; in Sec. Brev. tutto il tratto da «Nobis
propterea» a inclinati • è rappresentato da «etc. ».
538 Ordinamento delle Diocesi Ialine nell'Impero Russo a. 1798
firmitatis robur adjicias, ac omnes, et singulos juris, et facti defectus, si qui desuper
quomodolibet intervenerint, suppleas, et sanes.
Decernentes has praesentes literas, semper firmas, validas, et efficaces existere,
ac fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere, ac illis, ad quos
spectat et prò tempore quandocumque speetabit in omnibus, et per omnia pienis-
sime suffragari: sicque in praemissis per quoscumque judices ordinarios, et delegatos
etiam causarum palatii Nostri apostolici auditores, ac Sanctae Romanae Ecclesiae
cardinales etiam de latere legatos, et sanctae Sedis nuncios, sublata eis, et eorum
cuilibet qua vis aliter judicandi et interpretandi facilitate, et auctoritate, judicari, et
definiti debere, ac irritum, et inane si secus super his a quoquam quavis auctori-
tate scienter vel ignoranter contigerit attentari.
Non obstantibus praemissis, ac Nostra, et cancellariae apostolicae regula de
jure quaesito non tollendo ac fel. recordationis Pauli pp. IL, aliorumque Romanorum
pontificum praedecessorum Nostrorum de rebus ecclesiasticis non alienandis, aliisque
apostolicis ac in1 universalibus, provincialibusque, et synodalibus conciliis editis gene-
ralibus, vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus, caeterisque contrariis qui-
buscumque. Datum Romae apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris die tertia
iunii millesimo septingentesimo nonagesimo sexto, Pontificatus Nostri anno vigesimo
secundo.
Da Bull. Rom. Cont. ed. Rom. X, 15 s.; ed. Prat. VI, 2940-2942, collazionata la minuta
in Sec. Brev. 4303, f. 223 s., 231 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
LXXII.
ORDINAMENTO DELLE DIOCESI LATINE NELL'IMPERO RUSSO.
16 ottobre 1798.
Pius Episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam.
Maximis undique pressi calamitatibus exules angustiati afflicti, ac omni fere
1 1 umana ope destituti, regendae Christi Ecclesiae munus humilitati Nostrae commis-
sum in tanta rerum humanarum vicissitudine, ac instauratarum - novitatum dolo-
rumque temporibus adeo grave, et laboriosum experti sumus, ut jam fragilitas Nostra
prae magnitudine ponderis omnino deficere videretur. Siquidem gravissimis ingruen-
tibus malis, atque humanis divinisque rebus penitus eversis atque permixtis, suc-
crescentibus quotidie sollicitudinum fluctibus,3 Nobis infirma plerumque utentibus
valetudine, senioque jam pene confectis, vix datum est Petri naviculam regere, et
ab4 imminenti naufragio servare. Deus autem consolationis et solatìi lenivit aliquan-
tulum maerorem Nostrum, ac fortitudinis spiritu desuper immisso, Nostram cani-
« I Bull. onv
- Numi. Poi. iDtarum ».
.Viimc. /'.'/..• . fructibus .
• Nuna. Poi. add. «omni >.
a. 1798 Ordinamento dell* Diocesi latine nell'Impero Russo 539
tiem fractasque vires ita rexit, ut amaras tribulationum aquas adhuc eluctari pote-
rimus, nec sane defucre coelestium dulcedinum stillae, quae jacentem animum
Nostrum erigerent. Intclleximus enim Principes et Reges, quorum corda in manu
Domini sunt, sanctae matris Ecclesiae aerumnis lacrimisque permotos in id potis-
simum incumbere, ut opportunum eatholicae Religioni1 subsidium afi'erant, eique
illata damna resarciant.
Nova etiam accessit solatìi causa, quod in dissitis quoque regionibus, divina
favente grafia, et auxiliante Serenissimo ac Potentissimo Principe Paulo hoc nomine
Primo Russiarum Imperatore, Venerabilis Frater Laurentius ex Marchionibus Litta
modernus Archiepiscopus Thebarum in partibus Infidelium, quem nos ad Majesta-
tem suam Oratorem nostrum destinavimus, tamquam Apostolicus Delegatus plura
illic disposuit ad Christi Ecclesiae bonum, et Romano eatholicae Religionis incre-
mentum; ingentes propterea Altissimo gratias agimus, a quo omne datum optimum
et omne donum perfectum descendit, inque magnam erigimur spem fore, ut opus
suum ipse perficere ac solidare dignetur. Interea ne quis ea quae a Delegato nostro
acta sunt, progrediente tempore, in dubium vocare aut aliquo defectu notare possit,
omnia et singula hisce nostris litteris expresse approbare et confìrmare statuimus.
Siquidem ubi primum animadvertimus, amplissimum Russiarum Imperium victo-
riis atque triumphis latius fuisse propagatum, numerumque Catholicorum, qui in
antiquis illius limitibus jam antea comprehendebantur, ob Imperii hujusmodi in
orthodoxis regionibus propagationem in dies magnopere augeri, prò nostra Pastorali
sollicitudine nihil magis atque ferventius optavimus, quam ut, crescente in eodem
vastissimo Imperio Catholico Grege, animabus Christi sanguine redemptis neces-
saria, atque opportuna salutis aeternae afferrentur subsidia. Haec ut facilius, et expe-
ditius consequi possent, atque omnia fierent juxta morem, et instituta eatholicae
Ecclesiae, cum Petropolim miserimus praefatum Laurentium Archiepiscopum, qui
Oratoris nostri munere fungeretur apud praedictum Paulum Imperatorem, cujus
eximiam voluntatem, ac paternam prò subjectis sibi Populis, iisque etiam, qui Catho-
licam Religionem profitentur, benignitatem ac sollicitudinem, et singularem erga
Nos benevolentiam jamdiu experti fuimus, eidem Laurentio Archiepiscopo in man-
datis dedimus, ut nostro nomine, et apostolica sibi a Nobis delegata auctoritate, sub
faustissimis ejusdem Pauli Imperatoris auspiciis, Ecclesiarum et Dioeceseum status
ac limites disponeret, aliaque omnia perficeret, prout optimo animarum regimini et
spiritualis gubernii exercitio magis congruere, et opportunum fore dignosceret.
Hinc praefatus Laurentius Archiepiscopus ad delegatum sibi munus perfungen-
dum aggressus, in primis prae oculis habens, quod nonnullarum antea existentium
Dioeceseum regimen vel ob earum nimis amplam extentionem, vel ob dimcultatem
spiritualis jurisdictionis libere commodeque exercendae in illis partibus, quae ad
alienum saeculare dominium transierunt, vel demum ob postremas gravissimas per-
turbationes, et bella haud feliciter procedebat, proptereaque necessc erat, ut Dioe-
cesibus novi limites assignarentur, et ille conservaretur, ac de novo etiam consti-
tueretur Ecclesiarum, et Episcoporum numerus, qui aptus ac necessarius esset ad
rite saluberque- tot catholicorum centena millia regenda, et moderanda.
1 Ann. : ■ Religionis ■.
"■ Sicl
540 Ordinamento delle Diocesi lui ine nell'Impero Russo a. 1798
Requisiti*, auditisque omnibus, interesse habentibus, perpensoque etiam, quod
inter alias Catholicorum latini ritus cathedrales Ecclesias, in imperio liujusmodi exi-
stentes, Metropolitana Mohiloviensis Ecclesia sub titulo Beatae Mariae Virginisusque
ab anno Domini millesimo septingentesimo octogesimo tertio ad honorem et digni-
tatem Archiepiscopalem et Metropoliticam erecta, valde decenter constructa, et pul-
cherrimae t'ormae, una in Russia Ecclesia est, quae metropolitico nomine, jure, ac
dignitate praefulgeat, eaque prima, quae ab Apostolica Sede praefata in ilio Imperio
tuerit fundata, atque erecta, ipsaque Mohiloviensis Sedes fere in medio earum Pro-
vinciarum et regionum est collocata, ubi catholicus grex longe lateque diffunditur,
ejusque Dioecesis adeo vasta existit, ut major in ilio Imperio non reperiatur.
His omnibus attentis, cum jam Nos convenire arbitrati fuissemus, ut ea Mohilo-
viensis Ecclesia super alias Cathedrales omnes Ecclesias praefati imperii praecipuum
quoad honores, jura, et praerogativas sibi locum vindicaret, collatis inde consiliis
cum Venerabilibus etiam Fratribus nostris Archiepiscopis et Episcopis, in hoc inte-
resse habentibus, in vim facultatum, sibi ad id a Nobis delegatarun, Vilnensem, Luceo-
riensem, et Samogitiensem respective Cathedrales Ecclesias Archiepiscopali Eccle-
siae Gnesnensi, illiusque prò tempore existenti Archiepiscopo, et similiter Cathedralem
Ecclesiam Camenecensem Archiepiscopali Ecclesiae Leopoliensi, ejusque pariter prò
tempore existenti Archiepiscopo, Metropolitico jure respective subjectas, et modo prò
majori earum respective Dioeceseum parte, singulas in praefato Russiae Imperio
consistentes, quoad ipsas Dioeceseum partes, cum omnibus et quibuscumque earum
respective territoriis, et terminis, earumque singularum respective Clerum, et Popu-
lum universum cum suis ecclesiis, domibus, beneficiis, et officiis ecclesiasticis, nec
non Hospitalibus, Collegiis et Locis regularibus quibuscumque, a praefatarum Gne-
snensis et Leopoliensis Archiepiscopalium Ecclesiarum metropolitica subjectione per-
petuo divisit, et separavit, et ab earum respective prò tempore existentium Archie-
piscoporum jurisdictione etiam perpetuo exemit, et liberavit. _
Et ad magis magisque Metropolitanae Ecclesiae Mohiloviensis praefatae deco-
rerei, atque honorem augendum, (connrmato in primis metropolitico jure eidem
Metropolitanae Ecclesiae Mohiloviensi annexo super catholicos omnes, qui sub prae-
fato Imperio ab ipsius Cathedrae Mohiloviensis fundatione suberant) eadem jura
metropolitica, et praerogativas ad supra nuncupatas ' Vilnensis, Samogitiensis,
Luceoriensis et Camenecensis2 respective Dioeceseum partes, modo in dicto Impe-
rio, ut praefertur, comprehensas, nec non super caeteros catholicos Latini ritus,
Ecclesias, et loca omnia, quae in Guberniis Lithuaniensi, Vollyniensi, Podoliensi,
et Minsicensi, reperiebantur, vel in posterum poterunt inveniri, salva tamen in
omnibus Apostolicae Sedis super11 Ecclesias omnes auctoritate, et illa, quae Ordinariis
singulis prò respectiva qualibet Dioecesi competit, de jure, et juxta apostolicas con-
stitutiones, atque declarationes, eadem apostolica sibi delegata auctoritate extendit,
et ampliavit; ac modernos, et prò tempore existentes Vilnensis, Samogitiensis, Luceo-
riensis, et Camenecensis Ecclesiarum praedictarum, prout alios omnes, et singulos
respective Episcopos, quorum Cathedrales Ecclesiae in Russiaco Dominio consistunt,
1 Nuna. l'ol. : Buprad
Ih*»., Vilnensem e cosi le seguenti.
3 tfwis. Poi.: « salva tamen in omnibus Apostolica super ».
a. 1798 Ordinaménto delle Diocesi lutine nell'Impero Russo 541
a S. Sede canonice institutos, ac in posterum instituendos, et praeviis literis aposto-
licis servata forma Pontitìcalis Romani consecrandos in Sufliuganeos prò tempore
esistenti Archiepiscopo Mohiloviensi ' subjecit, atque subposuit, ita ut Episcopi omnes
latini Ritus, in dicto Imperio existentes, eidem Archiepiscopo Mohiloviensi metro
politico jure subesse debeant; et respective prò tempore existenti Archiepiscopo
Mohiloviensi, canonice instituendo, et in Apostolicae Sedis communionc permanenti,
in omnibus praedictis Dioecesibus, sibi suppositis, metropoliticum jus exercendi
lacultatem concessit, ita ut praedicti Archiepiscopi Mohilovienses, prò tempore exi-
stentes, Provinciales Synodos evocandi, et cum iisdem sufi'rasjaneis ecclesiastica
negotia terminandi, juxta statuta sacrorum Canonum, et apostolicas constitutiones,
aliaque omnia, quae ad Metropoliticum munus pertinent, gerendi, faciendi, et exer-
cendi habeant lacultatem, et vicissim quilibet Suflraganei, ad omnia et singula erga
praedictos Archiepiscopos Mohilovienses teneantur, quae Metropolitanis juxta sacros
canones, et apostolicas constitutiones praedictas de jure vel consuetudine spectant,
et pertinent.
Et insuper totum illius" regionis tractum, qui in Gubernio Kioviensi comprehen-
debatur, et eatenus Cathedrali Ecclesiae Kioviensi, aliisque, dioecesano jure, obtine-
batur, nec non etiam Ecclesias illas, quae in Alba Russia reperiebantur, quaeque ad
dioecesim Vilnensem spectabant, eadem apostolica sibi delegata auctoritate, ab eadem
Kioviensi et Vilnensi respective Dioecesi, illarumque Ecclesiarum respective prò tem-
pore existentium Episcoporum.aliorumque Ordinariorum respective ordinaria jurisdi-
ctione perpetuo divisit, et separavit, dictumque regionis tractum in praefato Gubernio
seu districtu Kioviensi, ut praefertur,1' comprehensum, prout etiam praet'atas Eccle-
sias in Alba Russia praedicta contentas, Archiepiscopatui Mohiloviensi respective
concessit, et assignavit, illiusque Dioecesi etiam respective annexuit, atque incorpo-
ra vit.
Cumque Dioecesis Mohiloviensis in adeo longinquas, vastissimasque regiones
protendatur, ut dictus Laurentius Archiepiscopus animarum saluti plurimum prospici
posse dignoverit, si praeter alios duos, qui in4 illis partibus reperiuntur, Episcopos
sufì'raganeos, novus etiam prò tempore existenti Archiepiscopo Mohiloviensi adsi-
gnaretur Episcopus suffraganeus, statuit ideirco, atque decrevit, ut quem deinceps
in Episcopum alicujus Ecclesiae in partibus infidelium consistentis apostolica aucto-
ritate praefici, atque in novum Suffraganeum prò tempore existentis Archiepiscopi
Mohiloviensis ad Pontifìcalia, aliaque pastoralia munia in Civitate, et Dioecesi Mohi-
loviensi exercenda, eadem apostolica auctoritate deputari contigerit; praeposituram
Metropolitanae Ecclesiae Mohiloviensis, dignitatem inibì forsan post Pontitìcalem
majorem existentem, consequi et recipere, dictaeque Praepositurae fructibus, redi-
tibus et proventibus prò congrua sui substentatione frui, et gaudere libere et licite
possit, et valeat, ac prò tempore existentem Praepositum dictae Metropolitanae
Ecclesiae ad Suffraganeatum hujusmodi apostolica auctoritate institutum, et in
S. Sedis communionc permanentem, Suffraganeum Mohiloviensem dici et nuncupari
1 \'nnz. Poi.: instituti»; instituendi ; consecrandi » ; ■existentis Archiepiscopi Mohiloviensis
- Nun3. Poi. Hlud •!
3 Ann. : « praedicitur ».
' Ann. om,
542 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
mandavit, eumque in civitate Mohiloviensi1 ad Suffraganei Episcopi et Praepositi
munera rite diligenterque obeunda, residentiam suam habere juxta canonicas san-
ctiones, et illius Capituli statuta teneri ac debere declaravit.
Ac praeterea idem Laurentius Archiepiscopus, votis nostris obsecundando, ad
Ecclesiarum Cathedralium Livoniensis et Vilnensis statum oculos suos convertens;
cum conspexisset Cathedralem Ecclesiam Livoniensem antiquitus quadraginta et
ultra comprehendentem Paroecias, nec non monasteria plura, una cum propria
Cathedrali Ecclesia et Episcopali Sede, tunc ex temporum variatione, et ex saepius
factis ab ipsa Cathedrali Ecclesia Livoniensi separationibus, ad septem tantum
Paroecias inCuronia- existentes, fuisse redactam, nec amplius Cathedralem Eccle-
siam, et Episcopalem Sedem habere, ita ut Episcopi prò tempore existentes Livo-
nienses in alienis Dioecesibus residere adacti fuerint, secusvero Dioecesim Vilnen-
sem nimis amplam esse, (cum ea dilatetur in totani Lituaniam, in veterem Palatinatum
Minscensem, et in maximum regionis tractum ultra flumen Niemen, qui modo sub
dominium Serenissimi Regis Borussiae transivit), ita ut vix unus Episcopus par esse
valeat ad ipsam regendam et gubernandam. Ad consulendum ideirco magis, et con-
venientius Ecclesiae bono, et spiritualibus animarum Christi fidelium necessitatibus,
receptis prius diligentibus, et exactis informationibus, et omnibus visis videndis, et
diligenter perpensis; cum reperiisset, quod Episcopatus Samogitiensis, cui super-
extantes Parochiales Ecclesiae Dioecesis Livoniensis adjacent, satis amplos habet
limites, per totam nempe Samogitiam protendentes, et Parrochialium Ecclesiarum
numerum plusquam suflicientem ad Dioecesim constituendam, et ideirco Episcopati!
hujusmodi Samogitiensi in suo actuali statu relieto; in vim supradictarum facilita-
timi sibi, ut praefertur, :' delegatarum, Livoniensem Dioecesim, praevia illius Cathe-
dralis Ecclesiae et Capituli, et Sedis Episcopalis, ac Tituli, et denominationis Epi-
scopalis Livoniensis perpetua suppressione, et extinctione, una cum toto ejus actuali 1
districtu, territoriis, Ecclesiis, :' Clero, et Populo, quacumque ratione et possessione
non obstante, Dioecesi Vilnensi praedictae similiter perpetuo annexuit, adjunxit,
et incorporavit ; ac partem imposterum Dioecesis Vilnensis efformare, etiam per-
petuo statuit, et declaravit, dictasque Ecclesias, et loca, aeque ac Christi fideles,
tam Ecclesiasticos, quam saeculares, universumque Clerum, et Populum Latini ritus
in dieta Dioecesi Livoniensi, ut praefertur, :| contentum, et cuicumque alteri Dioecesi
usque tunc subjectum, dictaeque Vilnensi Dioecesi, ut praefertur, '■' unitum, ordina-
riae prò tempore existentis Episcopi Vilnensis jurisdictioni perpetuo quoque subjecit,
atque supposuit, ac (futurae Apostolicae Sedis providentiae relieta illa Dioecesis
Vilnensis hujusmodi parte, quae sub dominio praefati Regis Borussiae transivit),
illum ejusdem Vilnensis Dioecesis tractum, qui in palatinatu, seu verius in Gubernio
Minscensi remanet inclusum, ab eadem Dioecesi Vilnensi, illiusque prò tempore
existentis Episcopi ordinaria jurisdictione prò infrascripto0 novae Ecclesiae Episco-
1 Ann. ora. «dici - Mohiloviensi >.
» Ann.: • Curiona ».
' Ann. : praedicitur ».
' Ann.: « naturali •.
- Ann. ■territoriis Ecclesiasti
* Ann. : ■ in tradii to •.
a. 1798 Ordinamento delle Diocesi lutine nell'Impero Rusto 543
palis erectionis effectu, similiter perpetuo divisit, et separa vit, et fines1 in posterum
Dioecesis Vilnensis hujusmodi in Curoniam, et in totum Gubernium Lithuaniae
(tantum- Samogitia excepta) extendi definivit, et declaravit, ipsamque Vilnensem
Ecclesiam a metropolitico jure Ecclesiae Gnesnensis, cui hucusque subjecta reman-
serat, pari apostolica auctoritate liberavit, eamdemque, ac illius Antistites pio tem-
pore existentes, una cum universo Clero, atque Populo totius sic efformatae Dioe-
cesis, Metropolitanae Ecclesiae Mohiloviensi, et ejus Archiepiscopo, quoad idem
Metropolitieum jus, submisit, atque subjecit, nec non mensae episcopali praedictae
Vilnensi, praeter annuum proventum, a praedicti Pauli Imperatoris munificentia,
prò tempore existentibus Vilnensibus Episcopis prò illorum substentatione assigna-
tum, bona, census, aliosque cujuscumque generis fructus, redditus, et proventus ad
Mensam Episcopalem praedictae Cathedralis Livoniensis, ut praefertur," suppressae
et extinctae quomodolibet spectantes, et ab Episcopis Livoniensibus in antea per-
cipi, et exigi solitos, similiter perpetuo univit, annexuit, et applicava, ita ut licc-at
futuro, et prò tempore existenti Episcopo Vilnensi per se, vel per alium, seu alios
ejus, ac mensae Episcopalis Vilnensis nomine dictorum honorum, censuum, aliorum-
que fructuum, reddituum, et proventuum veram, realem, corporalem, et actualem
possessionem propria auctoritate libere apprehendere, et apprehensam perpetuo
retinere, dictaque- bona locare, dislocare, arrendale, fructus, redditus, et proventus
quoque praedictos percipere, exigere, levare, ac in suos usus, et utilitatem con ver-
tere, cujusvis licentia desuper minime requisita, et ita pariter omnibus, et singulis
privilegiis, gratiis, exemptionibus, praerogativis, concessionibus, et indultis, tam spi-
ritualibus, quam temporalibus, quae in antea ad prò tempore existentes Episcopos
Livonienses ante illius Ecclesiae cathedralis suppressionem, et extinctionem, hujus-
modi de jure, usu, consuetudine, privilegio, aut alias quomodolibet competebant,
similiter uti, et gaudere.
Et quia idem Laurentius Archiepiscopus per eum sic ordinatam Dioecesim Vil-
nensem hujusmodi multum adhuc amplam esse, et propter magnum illius Eccle-
siarum numerum, ac locorum distantiam, unum Episcopum minime sutìicere posse
dignoverat, hinc prò ipsius Dioecesis Vilnensis servitio, atque militale, nec non prò
bono catholicorum, aliarum, si necesse erit, Dioecesium existentes jam ad praesens
in ea Episcopos titulares, suffraganeos Vilnensem, Curoniensem, ' Trocensem, et Bre-
stensem nuncupatos, eidem Ecclesiae Vilnensi Apostolica auctoritate deputatos,
eadem Apostolica sibi delegata auctoritate confirmavit, et approbavit, ita ut etiam
imposterum personae idoneae, ad Episcopales Ecclesias in partibus inhdelium apo-
stolica auctoritate promovendae, in hujusmodi suffraganeos prò tempore existentis
Episcopi Vilnensis simili apostolica auctoritate deputentur.
Cumque praefata Ecclesia Vilnensis, tunc per obitum bonae mem. Ignatii Mas-
salski, ultimi illius Episcopi, extra Romanam Curiam defuncti, Pastoris solatio desti-
tuta existeret, idem Laurentius Archiepiscopus, perspectis Venerabilis etiam0 Eratris
1 Nuna. Poi. : < Cataria • '.
'-' Nuiia. Poi.: tantum (».
i Ann.: « praedicilur ».
1 Ann. : « Curiunensem ».
■ Ann. : « et »
544 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
Nostri Joannis Kossakowski, tunc Episcopi Livoniensis, doctrina, morum integritate,
Religionis zelo, aliisque virtutum mentis, et considerato, quod ipse Joannes Episcopus
per plures annos in ipsa Vilnensi Dioecesi, post praedicti Ignatii Episcopi decessimi,
pontilìcalia, aliaque pastoralia officia, cum omni illius Gregis militate, atque pro-
fectu, exercuerat, attenta dictae Ecclesiae Livoniensis unione praedicta1 per eum, ut
praefertur, facta, eundem Joannem Episcopum de Mandato Nostro, et in vim facul-
tatum sibi ut1 praefertur1 delegatarum, a vinculo, quo tenebatur Ecclesiae Livoniensi,
ut praefertur," suppressae, absolvit, et ad praedictam Ecclesiam Vilnensem trans-
tulit, ipsumque Ecclesiae Vilnensi praedictae in Episcopum praefecit, et Pastorem,
curam, regimen, et administrationem ipsius Ecclesiae Vilnensis ei in spiritualibus,
et temporalibus plenarie committendo, ita tamen, ut praefatus Joannes Episcopus
Venerabili edam Fratri Nostro moderno, et prò tempore existenti Archiepiscopo
Mohiloviensi, cui dieta Ecclesia Vilnensis Metropolitico jure subjecta existit, Suffra-
ganeus esse debeat.
Habita vero per dictum Laurentium Archiepiscopum ad statum Ecclesiae Luceo-
riensis consideratione, ac inspecto per eum, quod prò tempore existentes Episcopi
Luceorienses, ex temporum circumstantiis, spiritualem eorum jurisdictionem libere,
commodeque, ut antea, exercere non valerent in illis eorum Dioecesis Locis, qui
sub dominium Austriacum et Borussicum transierunt, quodque prò Catholicae Reli-
gionis bono plurimum conveniret, si pars Dioecesis Kioviensis, quae in vim separa-
tionis supradicti ejusdem Kioviensis Dioecesis districtus, illiusque respective assi-
gnationis Archiepiscopatui Mohiloviensi praefato, ut supra factarum, parva Dioecesis
remanebat, nec non ipsa Cathedralis Ecclesia Kioviensis, illiusque capitulum, item-
que seminarium Puerorum ecclesiasticum in Zytomierz existens, praefatae Ecclesiae
Luceoriensi respective unirentur: necessariis desuper informationibus sibi comparatis,
Processuque etiam desuper confecto, et aliis videndis visis, et diligenter perspectis,
de simili mandato Nostro, et vigore earumdem facultatum sibi ut1 praefertur1 dele-
gatarum, Ecclesiis prius in districtu Kioviensi existentibus, ab eadem Dioecesi
Kioviensi perpetuo, ut supra dismembratis, illisque Archiepiscopatui Mohiloviensi
praedicto, ei, ut praefertur,3 concessis, et assignatis super extantem Kioviensem
Dioecesim, in partibus Wolhyniae existentem, una cum cathedrali Ecclesia, sede
Episcopali, Capitulo, Seminario praedictis, ac omnibus et singulis ejus bonis, Fasztow 4
nuncupatis, rebus, et proprietatibus, illorumque respective fructibus, redditibus,
proventibus, et emolumentis universis cujuscumque qualitatis, nominis, et speciei,
Ecclesiae Luceoriensi praefatae perpetuo quoque respective univit, annexuit, et
applicavit. Ita ut praefata Ecclesia Kioviensis quoad praedictam Dioecesis partem in
Wolhynia sitam, eidem Luceoriensi, aeque principaliter unita Concathedralis cum
ipsa esset, et uti talis recognosci deberet, neque una alteri subjecta, sed ambae
essent independenter et principaliter unitae, et earum Ecclesiarum Kioviensis, et
Luceoriensis quaelibet sic principaliter unita, omnibus et singulis respective suis
facultatibus, exemptionibus, praerogativis, honoribus et juribus, uti antea, fruì debe-
1 Ann. om.
< praefaiur
3 Sic! Forsi iinin letto ■ sic ut praefertur > ; Ann.: • praedicitur »,
' Ann. : • Insziuw .
a. 179S Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo 546
ret, ea tantum1 differenza quoad Ecclesiam Cathedralem Kioviensem, sicut prae-
fertur- unitam, ut loco denominationis Ecclesiae Kioviensis, Zytomiriensis Ecclesia,
illiusque Capitulum similiter Zytomiriense, sicque Episcopus, qui utrique Ecclesiae sic
ut praefertur,- unitae praeerit, Luceoriensis simul et Zytomiriensis Episcopus respe-
ctive in posterum nuncupetur, quodque Episcopi, ad hujusmodi Dioecesis regimen,
apostolica auctoritate, assumendi, possessionem semper, et in perpetuum capiant prius
in Ecclesia Luceoriensi, ac deinde in Ecclesia Zytomiriensi; statuitque edam, ac
declaravit, quod ad futurum et prò tempore existentem Luceoriensem et Zytomi
riensem Episcopum, plenum, atque integrum dominium Praediorum, et fructuun^
reddituum, ac proventuum, qui usque tunc cathedralibus Ecclesiis Luceoriensi et
Kioviensi unitis praedictis :! pertinebant, transire et spedare deberet, exceptis tamen
bonisTorezyn nuncupatis, quae prò indemnitate Hospitalium, Piorum locorum, et Paro-
chialium Ecclesiarum, ac Seminarii Puerorum Ecclesiae Luceoriensis, ac prò repa-
ratione Episcopalis Aedis, aliisque, quibus, ob rerum jacturam postremis temporibus
obventam, supradicta Dioecesis Luceoriensis maxime 4 indigere dignoscebatur, juxta
futuri Episcopi Luceoriensis et Zytomiriensis arbitrium, et prudentiam distribuenda,
et applicanda reliquit. Et sicuti tam Kioviensi quam Luceoriensi Ecclesiis praefatis
respective Episcopus suffraganeus, ab apostolica Sede adsignatus, reperiebatur, ita Lu-
ceoriensem et Zytomiriensem Episcopum, hujusmodi existentes Suffraganeos in poste-
rum etiam ab apostolica Sede deputandos, habere debere 3 declaravit, firmis tamen
remanentibus honorum fundationibus prò illorum congrua substentatione assignatis.
Cumque ipsa Ecclesia Luceoriensis per obitum bon. mem. Adami Naruszewicz,
ultimi illius Episcopi, extra dictam curiam defuncti, Pastoris solatio pariter desti-
tuta reperiretur, et attentis, quod Venerahilis etiam Frater noster Gaspar Cieciszow-
ski, tunc Episcopus Kioviensis, eatenus illi Ecclesiae laudabiliter praefuerat, et
quod jam Dioecesim illam Luceoriensem, ex quo defuerat praefatus Adamus Epi-
scopus, de aliorum Ordinariorum votis, et assensu, cum facultatibus a Sede aposto-
lica praefata sibi concessis, salubriter, ac summa cum laude per longum temporis
spatium gubernaverat, quodque prò ejus literarum scientia, religionis zelo, morum
integritate, spiritualium ac temporalium providentia, prudentia, pietate, aliisque vir-
tutum mentis, quibus fide digno et peramplo commendabatur testimonio, uberius
poterat in pastorali cura proficere, idem Laurentius Archiepiscopus de simili man-
dato Nostro, in vim supradictarum facultatum sibi ut 3 praefertur :1 delegatarum, prae-
fatum Gasparem, tunc Episcopum Kioviensem, a vinculo, quo eidem Kioviensi Eccle-
siae tenebatur, absolvit, ipsumque Ecclesiis Luceoriensi et Zytomiriensi invicem, ut
praefertur,- unitis, Episcopum praefecit, et Pastorem, curam quoque regimen, et
administrationem earumdem Ecclesiarum Luceoriensis et Zytomiriensis invicem ut :'
praefertur3 unitarum ei in spiritualibus et temporalibus plenarie itidem commit-
tendo: ita tamen, ut praedictae Ecclesiae Luceoriensis et Zytomiriensis invicem
ut 3 praefertur 3 unitae eidem moderno, et prò tempore existenti Archiepiscopo
Mohiloviensi praedicto metropolitico jure subesse deberent.
1 j\'hm. / *. >/. . ■ tamen •.
2 Ami. : • praedicitur ■.
J Ann. om.
< Ann. : « magis •.
546 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
Ac ulterius, cum praedictus Paulus Imperator in votis haberet, ut Camenecensis
Dioecesis extentio per dictum Imperium Russiacum ad totum Gubernium Podoliense
constitueretur, ideirco praefatus Laurentius Archiepiscopus, votis hujusmodi obse-
cundando, vigore earumdem facultatum sibi ut ' praefertur ' delegatarum, Episco-
patum Camenecensem, ejusque Dioecesim, in dicto Imperio sitam, ex tunc et ' in
futurum ad totum Gubernium Podoliense praedictum extendit, ac totum Gubernium
Podoliense, hujusmodi Dioecesi Camenecensi unitum, et incorporatum esse declaravit,
ejusque Cathedralem Ecclesiam, et Episcopalem sedem cum illius capitulo, et semi-
nario Puerorum Ecclesiastico in ipsa civitate Camenecensi fore, et esse mandavit.
Et sicuti Venerabilis quoque Frater Noster Adamus Krasinski, Episcopus Came-
necensis, cui alias certis tunc expressis de causis, Venerabilis etiam Frater Noster
Nicolaus Dembowski, Episcopus Drasensis in partibus infidelium Coadjutor perpe-
tuus, et irrevocabilis in regimine, et administratione praedictae Ecclesiae Camene-
censis, cui praefatus Adamus Episcopus tunc praeerat, cum futura in illa successione
de expresso praefati Adami Episcopi consensu, apostolica auctoritate constitutus,
et deputatus fuerat, ob ingravescentem ejus aetatem usque ab anno Domini mille-
simo septingentesimo nonagesimo quinto, per instrumentum desuper confectum, ipsi L'
Nicolao Episcopo et Coadjutori liberum jurisdictionis spiritualis exercitium super
omnes Camenecensis Dioecesis Ecclesias, et loca in dicto Gubernio Podoliensi exi-
stentia, una cum omnibus juribus, atque emolumentis in praedicta3 Dioecesis parte
comprehensis, sponte et libere cesserat, ita praevia approbatione instrumenti cessionis
hujusmodi ab ipso Laurentio Archiepiscopo, supradicta apostolica sibi delegata aucto-
ritate, facta, eumdem Nicolaum Episcopum jam 4 canonice institutum, et qui regiones
illas supradicti Gubernii Podoliensis laudabiliter et salubriter rexerat, a vinculo, quo
tenebatur praefatae Ecclesiae Drasensi, absolvit et liberavit, eumdemque in Epi-
scopum quoque totius Gubernii Podoliensis praedicti, eidem Dioecesi Camenecensi
ut1 praefertur 'incorporati, cum omnibus et singulis privilegiis, gratiis, exemptio-
nibus, praerogativis, concessionibus, et indultis tam spiritualibus, quam temporalibus,
a protempore existente Episcopo Camenecensi antea de jure et consuetudine uti
solitis fore et esse declaravit.
Cumque praefata Camenecensis Ecclesia antea Suffraganea fuerit Archiepisco-
palis Ecclesiae Leopoliensis, idem Laurentius Archiepiscopus, auctoritate Nostra sibi
ut ' praefertur ' delegata, statuit, et decrevit, ut ipsa in posterum una cum suo Pastore
metropolitanae Ecclesiae Mohiloviensi, ejusque moderno Archiepiscopo et Successo-
ribus in perpetuum subjecta remaneat ; et ne unquam Christi fideles, in ipso Gubernio
Podoliensi existentes, spirituali pabulo destituerentur, neque prò tempore existentibus
Episcopis Camenecensibus necessaria deessent subsidia, ad lite ipsorum curae com-
missam Ecclesiam Camenecensem praedictam regendam, et gubernandam, idem Lau-
rentius Archiepiscopus, eadem sibi apostolica delegata auctoritate, Suffraganeatum in
eadem Ecclesia statuit, ut imposterum tam praefatus modernus, quam prò tempore
existens Episcopus Camenecensis Episcopum titularem, ab Apostolica Sede depu-
' Ann. om.
« Ann. e Nun». Poi.: « ipso ».
3 Ann.: • praedictae ».
' Nun». Poi. om.
1798 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo 547
tandum, semper habeat suffraganeum, cujus persona, atque opera uti valeat, tam prò
spirituali animarum sibi commissarum regimine, quam pio functionibus et ceremo-
niis exercendis, quae episcopalem requirunt caracterem, eidemque Nicolao Episcopo
facultatem concessit, ut, cum primum opportunitas sibi foret, canonicam fundationem
prò ipsius suffraganei substentatione adinveniendi, ea, quae adinvenerit funda, prò
ejusdem Suffraganeatus dote constitueret, et assignaret.
Quoniam vero a supradicta Vilnensi Dioecesi ea pars, quae in gubernio seu
districtu Minscensi reperitur, prò novae Sedis Episcopalis institutione ut ' praefertur '
dismembrata extitit; hinc ab eodem Laurentio Archiepiscopo, ex" informationibus
desuper habitis, comperto, quod civitas Minscensis, quae est Gubernii illius caput,
prò sui circuitus amplitudine valde conspicua esset, et in ea plures reperircntur
Ecclesiae, inter quas illa praesertim sub titulo Sanctissimi Nominis Mariae, olim
Clericorum Regularium suppressae Societatis Jesu, amplae elegantisque structurae
adnumeratur, digna proinde recognita, ut Episcopalis Civitatis titulo, et Episcopatus
dignitate decoretur. His attentis, praefatus Laurentius Archiepiscopus vigore supra-
dictarum facultatum sibi ut ' praefertur ' delegatarum, supradictam civitatem in civi-
tatem Episcopalem Minscensem nuncupandam, cum omnibus juribus, honoribus, et
praerogativis, quibus aliae Civitates illarum partium, pontificali sede insignitae,
earumque Cives utuntur, et gaudent; praedictam vero Ecclesiam Sanctissimi Nomi-
nis Mariae, ad Dei omnipotentis et praedictae Mariae Virginis, et SS. Petri et Pauli
Apostolorum laudem, et honorem, nec non fidei catholicae exaltationem, totiusque
Ecclesiae militantis gloriam, in Episcopalem et Cathedralem Ecclesiam Minscensem
nuncupandam, quae etiam parochialis esse deberet, cum congrua dotis et annui red-
ditus assignatione prò uno Episcopo Minscensi, qui eidem cathedrali Ecclesiae, illius-
que Capitulo, ut infra efformato nec non Dioecesi Minscensi etiam ut infra' assignatae
praeesset, quique prò tempore existenti Archiepiscopo Mohiloviensi Suffraganeus,
eique metropolitico jure subjectus existeret4 cum Sede, Mensa, et Sigillo omnibusque
aliis insigniis, nec non privilegiis, honoribus, jurisdictionibus, facultatibus et praero-
gativis, quibus aliae cathedrales Ecclesiae illarum partium quomodolibet utuntur,
fruuntur, pctiuntur, et gaudent, ac uti, frui, potiri et gaudere possunt et poterunt
quomodolibet in futurum, et in ea ex infrascriptis duodecim Parochialibus Ecclesiis,
in districtu praefato Minscensi contentis, infrascriptas sex Dignitates, infrascriptosque
sex Canonicatus et Praebendas, videlicet ex una Husense Praeposituram, quae inibi
post Pontificalem major, ex alia Boryssoviense Archidiaconatum, qui secunda, ex
alia Nevisiensi Decanatum, quae tertia, ex alia Rodoszkoviense Scholastriam," quae
quarta, ex alia Ikaznense Custodiam, quae quinta ex alia6 Minscense Cantoriam,
quae sexta, respective dignitates esse deberent, ex alia vero Ivieniecense primum
et primam, ex alia Dokszycense secundum et secundam, ex alia Cinkovicense7 ter-
Ann. um.
Imi. : < et ».
Ann. ora. < efformato - i
Ann. : * exerceret ».
Ann. : « Scholastieam >.
Ann. add. « quinta .
Ann,: . Linkovietlse
548 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Jinsso a. 1798
tium et tertiam, ex alia Lackovicense1 quartum et quartam, ex alia Niedzviczicense2
quintum et quintam, ex reliqua vero Klesense respective Parochialibus Ecclesiis
sextum et sextam, respective Canonicatus et Praebendas, cum ea tamen lege, quod
tam Dignitates, quarti Canonicatus, et Praebendae hujusmodi cum illas et illos impo-
sterum prò tempore vacare contigerit, nonnisi viris probis et in Jure canonico peritis,
iisque praeditis qualitatibus, quae ad obtinendas Dignitates, et Canonicatus, et Prae-
bendas in cathedralibus Ecclesiis de jure requiruntur, juxta canonicas sanctiones
imposterum conferrentur, ita tamen, ut praedictas Dignitates et Canonicatus et Prae-
bendas prò tempore obtinentes Capitulum dictae Cathedralis Ecclesiae Minscensis
constituant, ac itidem ex aliis infrascriptis, una videlicet Haynense, et alia Kamic-
nense, 3 et alia Borczinense, et alia Zadorczense, et alia Miadziotense, ac alia Volko-
tatense, ac alia Bobroysciense, ac alia Dunitzvicense, et reliqua Chozviense, 4 respe-
ctive Parochialibus Ecclesiis, in eodem districtu Minscensi pariter existentibus, ex
tunc postquam tamen" illas per obitum, aut alias quomodolibet ex personis moderno-
rum nunc existentium illarum Possessorum r' vacare contigisset, sex Mansionarias"
prò sex Presbyteris idoneis, futuris in ea Mansionariis, quibus curam animarum
Parochianorum curae et jurisdictioni Parochiali dictae Cathedralis, et Parochialis
Ecclesiae Minscensis subjectorum, seu subjiciendorum, per turnum inter eos praevia
Ordinarti Loci approbatione, exercendi, ac praeter exercitium curae animarum hujus-
modi eidem Cathedralis8 Ecclesiae Episcopo, ac Dignitariis, et Canonicis inserviendi,
ac diebus, et horis statutis choro ejusdem Cathedralis Ecclesiae interessendi, cete-
rasque praescriptas obligationes explendi respective onera injunxit, eadem sibi apo-
stolica ut 9 praefertur 8 delegata auctoritate perpetuo erexit, et instituit, nec non
praefatam Civitatem Minscensem in Civitatem Episcopalem sic erectam, et totum
districtum Minscensem1" a praefata Dioecesi Vilnensi ut9 praefertur" dismembratum,
illiusque Clerum, et Catholicum Populum Latini ritus universum, nec non Ecclesias
et Monasteria, Oratoria, Pia Loca, ac Hospitalia, et Confraternitates, in eodem
districtu existentes, praedictae Cathedrali Ecclesiae Minscensi ut '•' praefertur9 ere-
etae, illiusque futuro Praesuli prò suis Civitate, Territorio, Dioecesi, Clero, et Populo
simili apostolica sibi11 delegata auctoritate etiam perpetuo concessit, et assignavit,
et respective subjecit atque supposuit.
Pro residentia vero futuri, et prò tempore existentis Episcopi Minscensis, Mona-
sterium Ordinis Fratrum sancti Dominici, Praedicatorum nuncupatorum, in dieta
Civitate Minscensi existens, et parum ab ipsa Cathedrali Ecclesia distans, prò tunc, '-'
et donec alia inveniretur propria Episcopalis Domus, similiter concessit, et assignavit,
1 Ann.: » I.ackoviense ».
- Ann,: * Niedzvieziense ».
;i Ann.: « Kanicense».
• Ann.: > Ohozviense >.
' Ann.: ■ tum ■.
'Ann.: < Possessionum !
: -lini.: i Mansionarios ».
- Niinz. Poi.: ■ Cathedrali , ciò che csiseivlibc ima virgola dopo Ecclesiae ■.
v Ami. oni.
" Ann. om. • in Civitatem - Minscensem».
» jVhiib. Poi. om.
'• \ni:.: • nunc ».
a. 1798 Ordinamento delle Diocesi lutine nell'Impero Russo 549
ac dilectos filios modernos nune existentes priorum duodeeim Parochialium Eccle-
siarum respective possessores, in singulis Dignitatìbus et Canonicatibus, et Prae-
bendis sic, ut praefertur, ' erectis, simili apostolica sibi delegata auctoritate respe-
ctive instituit, iisque supradictas Dignitates, ac Canonicatus, et Praebendas hujusmodi,
a primaeva illarum et illorum erectione hujusmodi sic vacantes, respective con-
tulit, et de illis etiam respective providit. Et attento, quod animarum dilectorum etiam
filiorum parothianorum cura earumdem Parochialium Ecclesiarum per Y'icarios per-
petuos, seu Presbyteros saeculares idoneos Vicarios provisos, seu juratos nuncu-
patos, ad formam Decreti felicis recordationis Benedicti Papae XIV, Praedecessoris
nostri, sub die secunda mensis Septembris anni Domini Millesimi septingentesimi
quinquagesimi secundi editi, exerceri solet, cum eisdem modernis priorum duodeeim
Parochialium Ecclesiarum Possessoribus, ut ipsi et quilibet eorum Dignitates, ac
Canonicatus et Praebendas sic erectas et erectos, hujusmodi, eisque ut '-' praefertur *
respective collatas et collatos, una cum eorum respective Parochialibus Ecclesiis,
quoad viverent, et quilibet eorum respective viveret, respective retinere, et curam
animarum Parochianorum hujusmodi per supradictos Vicarios perpetuos, ad tramiti s
supradicti Decreti praefati Benedicti Predecessoris exerceri facere libere, et licite
possent, et valerent, eadem apostolica sibi delegata auctoritate dispensava, ac futuro
et prò tempore existenti Episcopo Minscensi facultatem concessit, ut occurrentibus
dictarum priorum duodeeim Parochialium Ecclesiarum, per obitum illarum respective
possessoruirf praefatorum respective vacationibus, idem futurus, et prò tempore
existens Episcopus Minscensis, facta per eum singulorum Bonorum 4 dictarum duo-
deeim Parochialium Ecclesiarum divisione, et assignata ex iis ad tramites disposi-
tionis Concilii Tridentini, et juxta Locorum rationem, et animarum numerum, congrua
et competenti portione prò cujuslibet dictarum priorum duodeeim Parochialium
Ecclesiarum Vicarii perpetui" substentatione; reliquas supcrextantes illarum respe-
ctive Bonorum partes, Mensae Capitulari dictae Ecclesiae Minscensis prò singularum
Dignitatum, et Canonicatuum, et Praebendarum ut '-' praefertur - erectarum, et ere-
ctorum hujusmodi dote, dictasque Dignitates, ac Canonicatus, et Praebendas prò
tempore respective obtinentium congrua substentatione, onerumque eis respective
incumbentium supportatione, uniret, et applicaret in modum, ut ex superextantibus
hujusmodi redditibus una Massa Capitulari communi constituta, ex ea quilibet ex
Dignitariis, et Canonicis dictae Cathedralis Ecclesiae Minscensis, aequalem reddi-
tuum partem quotannis percipere debeat, sicque pariter occurrente posteriorum
novem Parochialium Ecclesiarum super expressarum respective vacatione (assignata
pariter ex illarum respective bonis ac fructibus, redditibus et proventibus ab eodem
futuro et prò tempore existente Episcopo Minscense ut supra competenti congrua prò
illarum respective Vicario perpetuo), reliqua superextantia bona, et redditus eidem
Mensae Capitulari, in augmentum praefatac Massae communis, prò fundatione dicta-
rum sex mansionariarum, nec non prò manutentione Musices, Sacrarii ac aedificii
1 Ami. : praedicituT ».
- Ann. om.
Ulti. : • possessionum ■'.
' .Imi. « singulorum, Bonorumquc ».
» Ami.: « Vicarila perpetuis».
, ,u Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
dictae Cathedratis Ecclesiae Minscensis, arbitrio ejusdem Episcopi Minscensis sta-
tuenda, similiter perpetuo applicaret, ita tamen, ut quilibet ex futuris et prò tem-
pore existentibus Mansionariis dictae cathedralis Ecclesiae Minscensis ex redditibus
praedictae Massae communis medietatem tantum emolumentorum cujuslibet Digni-
tatis seu Canonici dictae Cathedralis Ecclesiae Minscensis ' percipere debcat. Com
siderato autem ab eodem Laurentio Archiepiscopo, quod in supradictis omnibus
Parochialibus Ecclesiis, ob eorum imminutos imposterum redditus, omnia illis annexa
onera, ab illarum prò tempore respective existentibus Vicariis adimpleri, et solita
anniversaria celebrari nequibunt, decrevit ideirco, ut proportionate ad bona eidem
Mensae Capitulari praefatae Cathedralis Ecclesiae Minscensis ut 2 praefertur ~ appli-
canda, pars etiam onerum praefatorum cum eisdem Bonorum fructibus sic appli-
candis, ad prò tempore existens Capitulum, et Canonicos dictae Cathedralis Ecclesiae
Minscensis transeat, ac per Dignitates, et Canonicatus, et Praebendas, nec non Man-
sionarias hujusmodi prò tempore respective obtinentes, juxta divisionem a praefato
Episcopo Minscensi in vim facultatis, sibi ad id a praefato Laurentio Archiepiscopo
tributae, proportionate faciendam respective adimpleantur, ejusdemque futuri Episcopi
Minscensis curae commisit, ut inter modernos sic ut ! praefertur - institutos Cano-
nicos dictae Cathedralis Ecclesiae Minscensis, eos prò tunc destinaret, quos aetate,
scientia, pietate, ac prudentia ad Theologi et Poenitentiarii respective munera
obeunda idoneos judicaret. Primo vero vacaturorum Canonica tuum sic, ut praefertur,3
erectorum, Praebendas in Theologalem ac Poenitentiariam respective erigeret, de
quibus tamen in posterum praevio concursu disponi deberet.
Et cum praefatus Laurentius Archiepiscopus novisset insuper, quod praefata
sic constituta Dioecesis Minscensis quam plurimum protenditur, ita ut proprius illius
Episcopus vix sat esse posset ad omnia Episcopalia munera plenarie obeunda, ideirco
ad ejusdem Praesulis Minscensis adjutorium, atque levamen, et ut Catholici omnes
illius Dioecesis spiritualibus auxiliis, quae Episcopalem requirunt characterem, nun
quam destituantur, statuit, ut futurus, et prò tempore existens Episcopus Minscensis
Episcopum titularem sibi Suffraganeum, ab Apostolica Sede deputandum, penes
ipsam Cathedralem Ecclesiam Minscensem semper habere debeat, ac futuri Epi-
scopi Minscensis similiter curae commisit, quatenus Canonicam condignam, certam,
ac stabilem congruam prò hujusmodi Suffraganei substentatione inveniret, atque
statueret.
Ut autem praedicta Ecclesia Minscensis, sic noviter erecta, a primaeva illius
erectione hujusmodi tunc 4 vacans, celeri ac feliciori, quo fieri poterat modo, de idoneo
Pastore provideretur, ne aliter Catholicus universus Grex, sic constitutae Minscensis
Dioecesis, necessariis et opportunis spiritualibus fraudaretur auxiliis, consideratis
eximiis virtutum meritis dilecti etiam filii Jacobi Dederko a pluribus annis Presby-
teri, juris utriusque Doctoris, ac Canonici Majoris Ecclesiae Vilnensis, nec non Praepo-
siti Infulati saecularis, et insignis Collegiatae Ecclesiae Olicensis dictae Vilnensis, seu
alterius Civitatis, vel Dioecesis, et omnibus qualitatibus ad id a jure requisitis, ornati,
1 Ann. om. «ex redditibus ■ Minscensi9 ..
- Ann. om.
* Ann. : « praedicitur ».
1 Ann. ; « nunc ».
a. 1798 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Musso 551
eundem Jacobum post emissam ab eo Fidei professionem juxta articulos, jam pri-
dem a Sede Apostolica praedicta propositos, de simili mandato Nostro in vim lacul-
tatum sibi ut1 praefertur1 delegatarum praefatae Ecclesiae Minsi crisi in Episcopum
praefecit, et Pastorem, cum lege praestandi ante consecrationem solitum Fidelitatis
juramentum in manibus Episcopi consecrantis, curam, regìmen et administratìonem
ipsius Ecclesiae Minscensis, et omnium Catholicorum, tam Ecclcsiasticorum, quam
saecularium latini ritus, in toto Gubernio Minscensi existentium, eidem Jacobo,
ejusque in Episcopatu successoribus, ab Apostolica Sede deputandis, et in ipsius
Sanctae Sedis comtnunione permanentibus, plenarie commitiendo, ita tamen, ut prae-
dicta Ecclesia Minscensis eidem moderno, et prò tempore existenti Archiepiscopo
Mohiloviensi Sulìraganea, eique metropolitico jure subjecta esset, ac propense com-
mendata.
Ac praeterea idem Laurentius Archiepiscopus, ut aliqua futuris Capitulo, et
Canonicis dictae Cathedralis Ecclesiae Minscensis ut1 praefertur1 erectae praerini-
retur forma, atque methodus prò dictae Cathedralis Ecclesiae servitio, ac Persóna-
rum, rerum et Bonorum t'elici et prospera directione, infrascripta prò tunc, et donec
rerum conditio aliter postularet, statuta, a primis et successivis dictarum Dignita-
tum, ac Canonicatuum, et Praebendarum ut1 praefertur' erectarum, et erectorum
hujusmodi possessoribus observanda edidit, quorum statutorum tenor est qui sequitur.
I. Quod Praepositus, prima post Episcopalem Dignitas, primum semper inter
Dignitates, et Canonicos habeat locum; Archidiaconus secundum; Decanus tertium;
Scholasticus quartum; Custos quintum; et ultimum Cantor. Praecedentia inter Cano-
nicos, qui illieo post Dignitates succedent, sit juxta respectivam ipsorum priorita-
tem, ita ut antiquior Canonicus semper habeat praeeminentiam supra juniorem.
II. Quilibet ab Episcopo promovendus tam ad Dignitates, quam ad Canonicatus,
non aliter ad gremium" Capituli erit admittendus, nisi producta prius coram ipso
probatione nobilitatis, exceptis tamen Canonicis Theologo et Poenitentiario. Provisio
enim horum duorum Canonicatuum pendebit a concursu, ab Episcopo conficiendo
ad praescriptunr' sacrorum Canonum.
III. Nullus honorarius, seu titularis Canonicus constituatur, ac proinde praeter
supradictas1 Dignitates, seu Praelatos et Canonicos, aliis non licebit deferre distin-
ctorium capitulare. Omnes, capitulum componentes, sint Dioecesani, sicuti etiam ex
Dioecesanis saecularibus clericis, et Praesbyteris eligantur Mansionarii. Pro his nobi-
litatis qualitas non requiratur.
IV. Provisus de aliqua ex Dignitatibus, aut de Canonicatu ad minus intra duos
menses professionem fidei emittere coram Episcopo, vel ejus Vicario Generali tenea-
tur, et eamdem Fidei professionem emittat, consueto more, in actu ingressus ad
gremium capitulare.
V. Omnes Dignitates, Canonici, ac Mansionarii ad residentiam penes Cathedram
obligentur, et vacationibus conciliaribus5 trium mensium uti nequeant, nisi per tur-
1 Ann. om.
: Nuiib. Poi.: «praemium •!
1 Num. Poi.: i praescripta ».
• Ann. : t subpraefatas ».
6 Ann.: • consiliaribus ».
552 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
num, et cum scitu Ordinarti ad hoc, ut sufficiens semper numerus ipsorum in loco
sii ad rite Ecclesiae servitium adimplendum. Et quoniam a sacro Concilio Triden-
tino sessione 24 cap. 12 de reformatione, Cathedrale Capitulum Ecclesiae Senatus
nuneupatur, et de jure ecclesiastico Cathedralium Ecclesiarum Canonici, arctiori
vinculo velut membra cum capite Episcopo devincti, sunt1 Consiliarii- nati Episcopo-
rum, idcirco Dignitates, et Canonici Minscenses, Minski residentes, ne dum functio-
nibus Ecclesiasticis inferius exprimendis sedulo vacent, verum etiam Episcopum in
suae jurisdictionis exercitio adjuvare non detrectent. Consistorii itaque, seu offìcii
sessionibus juxta normam prò Locorum et temporum conditione, ipsis ab Episcopo
praescribendam, sub infradicendis poenis interesse teneantur.
VI. Quolibet feriali die in Cathedrali conventualis celebretur Missa per alterum
ex Canonicis residentibus, juxta turnum cum assistentia Cleri ad id necessarii ; diebus
vero festivis eadem Missa solemniter pariter celebretur juxta turnum cum assi-
stentia Mansionariorum, ac totius Cleri, et Seminarii per alterum ex Dignitatibus
residentibus: quod si infirmitate, alioque canonico impedimento Dignitates erunt
detentae, quominus possint Missam solemniter celebrare, tunc ea solemniter ut supra
celebretur per Canonicum priorem in ordine, et per unum ex Vicariis in ferialibus
diebus, si aeque Canonici legitime sint impediti, ita ut per anni spatium Missa con-
ventualis quotidie celebretur. In diebus autem solemnioribus infradicendis Episcopus
celebrabit, si vero sit praepeditus, prima ex Dignitatibus praesentibus, quibus assi-
stentiam praestabunt Mansionari!, atque Clerus, uti supra, Episcopo solemniter cele-
branti in sua Cathedra Capitulum cum toto Clero assistet, in aliis vero Ecclesiis Civi-
tatis cum assistentia duorum Canonicorum, et cum Clero a se designando celebrabit.
VII. Singulis diebus dominicis et festivis horae canonicae de mane, aeque ac
primae et secundae Vesperae de sero recitentur in choro cum praesentia Digni-
tatum, Canonicorum, ac Mansionariorum, qui legitima causa non sint praepediti ;
matutinum vero in solemnioribus Festis, videlicet Nativitatis Domini, Epiphaniae,
Purificationis B. Mariae Virginis, Resurrectionis Jesu 3 Christi, Ascensionis 4 Domini,
Pentecostes, SSmae Trinitatis, Corporis Christi, Sanctorum Apostolorum Petri et
Pauli, Assumptionis B. Mariae Virginis, 3 Nativitatis et Conceptionis, Omnium San-
ctorum, Dedicationis Ecclesiae, Sancti Michaelis Archangeli, Patroni Dioeceseos
Titularis, Cathedrae Sti. Stanislai Episcopi, S. Casimiri, Annunciationis Btae Mariae,
et demum in quadraginta horarum tempore ad libitum Episcopi quolibet anno desi-
gnando, per Dignitates, Canonicos et Mansionarios alternatim, et solemniter pariter
recitetur. Hisce autem diebus solemnis Missa ab Episcopo celebrabitur.
Vili. Singulis annis habeatur capitulum generale, videlicet sequenti die post
Festum Sti. Stephani Protomartyris, et prima die post solemnitatem Corporis Christi,
post Missam votivam de Spiritu Sancto inchoetur Capitulum in loco ab Episcopo
ad hoc designato. In omnibus capitulis, antequam Praesidens eligatur, praesidebit
prima ex Dignitatibus praesentibus, et si nulla Dignitas adsit, primus ex Canonicis
praesentibus praesidebit. Electio Praesidentis cadere aeque poterit, tam super Digni-
1 Ann. : .1. \ in. :ti sunt. ..
- Ann. e Num. Poi.: Conciliarli ».
■ Nuhm. Poi. om.
' Ami.: • Assumptionis »!
a. 1798 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo 553
tates, quarti super Canonicos praesentes, Praesidens post canonicali! ejus electionem
nullimodo amoveatur, et durante Capitulo primus ei sit locus in capitularibus ses-
sionibus, terminus assignatur prò Capitulo octo dierum ferialium, et non liceat pro-
rogare ultra tres dies, nisi cum expressa concessione Episcopi, quamvis non omnes
congregentur Capitulares, Capitulum nihilominus habeatur, dummodo plusquam duo
adsint, et in eo coeptae ' resolutiones omnis sint lirmitatis; quaelibet sessio durabit
juxta arbitrium Praesidentis; incoepta materia in eadem sessione liniatur, nisi aliter
unanimiter decidatur. Decisiones omnes fiant per secreta Suffiragìa, dummodo secus
aliqua in re non libeat ex unanimi omnium voluntate; in casu paritatis vocum
materia iterum prò decisione proponatur, et si tunc eadem vocum parìtas habeatur,
eandem resolvet Praesidens, qui in ejusmodi casu duplici gaudebit suffragio. Secre-
tarius Capituli in principio sui officii juramentum consuetum praestet coram Epi-
scopo in praesentia duorum Deputatorum ex Capitulo, custodiam ipse habeat Sigilli
Capitularis, et Prothocollum retineat, in quo propria manti Capitulare actum, et
omnes tractationes rerum cum suis decisionibus diligenter curet inserere. Ipso Secre-
tano legitime impedito, eligi interea per Capitulares cum scitu Episcopi alius valebit
Ecclesiasticus juratus, et ad id muneris idoneus, qui ejus vices exerceat.
IX. In capitulis generalibus agetur de cultu divino, de visitandis aegrotis con-
fratribus, de communicanda Episcopo ratione per conscriptum elenchum omnium
negotiorum Cathedralium in sessionibus promovendorum, de anniversariis non
neglectis prò benefactoribus vivis, et prò defunctis, et post haec et similia pertra-
ctata et composita negotia ipsum Capitulum respicientia, caeptasque opportunas
resolutiones in eis tantum casibus, in quibus Episcopi etiam uti Delegati Apostolici
auctoritas intervenire non debeat, praecipue agatur de Clericis Orphanis, aliisque
adolescentibus Catholicis in religione, literis, et bonis moribus imbuendis.
X. Contra vero non residentes praefinito tempore, aut ad Capitulum generale
non accedentes Episcopus ad inflictionem poenarum, per sacros Canones statutarum,
procedat, exceptis dumtaxat casibus, in quibus ipsi doceant se legitimis causis fuisse
impeditos, quarum validitatem judicare penes Episcopum erit. Ut autem ex nunc
Dignitates, et Canonici ad praescriptam Minski residentiam, et ad assistentiam tum
Consistorii, seu Officii sessionibus, tum Ecclesiae functionibus diligentiores et ala-
criores reddantur, negligentiores vero excitentur per ipsum Episcopum, etiam tam-
qttam Apostolicae Sedis delegatum pariter ex nunc aliqua provisionaliter praefigatur
summa, detrahenda ex fructibus Praebendarum, quae in Dignitates, seu Canonieatus
respective fuerunt erectae, eaque in distributiones quotidianas convertatur, quae
inter Dignitates et Canonicos Consistorii sessionibus, Capitulo generali, et divinis
interessentcs juxta divisionem ab Episcopo faciendam dividatur; caeterum ubi pri-
mum Beneficia, uti supra in Dignitates, aut Canonieatus erecta, vacare contingat,
nisi alius, favente Deo, se obtulerit modus pio distributionibus quotidianis assi
gnandis, tertia pars fructuum Praebendarum, tam Dignitatum, quam Canonicatuum
per ipsum Episcopum, etiam tanquam Apostolicae Sedis delegatum separetur, et
convertatur in distributiones quotidianas juxta dispositionem Sacri Concilii Triden-
tini sessione 21. cap. 3. de reformatione.
' Num. Poi.: € capituN »:
554 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
XI. His statutis unusquisque tum Dignitatum, tum Canonicatuum possessor reli-
giosissime obtemperabit, eaque se observaturum in capienda possessione spondebit.
Quod si hisce statutis in ipsa Capituli origine editis aliquid, ut idem magis Catho-
licae Ecclesiae et bono publico prosit, imposterum addere oporteat, moderni Epi-
scopi Minscensis zelo, ac Sanctae Sedis auctoritate rerum circumstantiis consuletur.
Ac demum idem Laurentius Archiepiscopus mandatis Nostris inhaerendo Eccle-
siae pariter Hipponensi, quae in partibus infidelium consistit, certo modo tunc Pastoris
solatio destitutae, de Persona dilecti Filii Cypriani Odyniec, de legitimis nuptiis ex
Catholicis et nobilibus Parentibus in Dioecesi Vilnensi progeniti, a pluribus annis
Presbyteri, ac in Theologia et Sacris Canonibus experti, et Consistorii Ecclesiastici
Mohiloviensis Judicis, post emissam ab eo Fidei professionem juxta articulos jam-
pridem ab eadem Sede Apostolica propositos, eadem sibi apostolica delegata aucto-
ritate providit, ' ipsumque Cyprianum praefatae Ecclesiae Hipponensis in Episcopum
pariter praefecit, et Pastorem, cum lege solitum ante consecrationem emittendi
Juramentum in manibus Episcopi consecrantis, curam, regimen, et administrationem
ejusdem Ecclesiae Hipponensis ei in eisdem spiritualibus et temporalibus commit-
tendo, ad hoc, ut ipse Cyprianus Episcopus, post susceptum consecrationis munus,
Pontificalia, aliaque Pastoralia munia, et officia in Archidioecesi Mohiloviensi de
licentia tamen, et consensu praefati Archiepiscopi Mohiloviensis exercere posset
eidemque Cypriano Episcopo, ut quamdiu praedicta Ecclesia Hipponensis ab Infide-
libus detinebitur, ad illam accedere, et apud illam personaliter residere minime
teneretur, eadem sibi apostolica delegata auctoritate concessit, et indulsit.
Nos itaque, qui inter praecipuas Pastoralis officii Nostri curas, ac sollicitudines
summo cum studio, ad Christifidelium animarum salutem et Catholicae religionis
augmentum incumbimus, ut praemissa omnia per dictum Laurentium Archiepisco-
pum de mandato Nostro gesta, et peracta, atque inde sequuta quaecumque pleniorem
roboris rìrmitatem obtineant, ac in singulis praemissis actibus expressam volun-
tatem Nostram intercessisse luculentius appareat, eadem praemissa omnia apostolicae
Sedis confirmatione 2 munire volentes motu proprio, non ad alicujus Nobis super hoc
oblatae petitionis instantiam, sed ex certa scientia, ac matura deliberatione Nostris,
deque apostolicae potestatis plenitudine Exemptiones dictarum Cathedralium Eccle-
siarum Vilnensis, Luceoriensis et Samogitiensis a Metropolitana Gnesnensis,3 et Eccle-
siae pariter Cathedralis Camenecensis a Metropolitana Leopoliensis respective Archie-
piscoporum subjectione, nec non earundem Ecclesiarum Vilnensis, Luceoriensis,
Samogitiensis et Camenecensis hujusmodi, prout simul Catholicorum Latini ritus
Ecclesiarum et Locorum omnium, 4 quae in suprascriptis 5 Guberniis Lithuaniensi,
Volhyniensi, Podoliensi ac Minscensi respective reperiebantnr, et imposterum inve-
niri poterunt, Metropolitanae praedicti moderni, et prò tempore existentis Archiepi-
scopi Mohiloviensis jurisdictioni respective subjectionem 6 hujusmodi, ac totum illius7
1 Ann.: « providet ».
* Ann. : « apostolica confirmatione ».
' Ann. e Nuna. Poi.: « Gnesnensi ».
* Nuna. Poi. om.
' Nuna. Poi.: « supractutis e add. • Ecclesiis ..
* Ann. : « subiectlone ».
I Ann. om.
a. 1798 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo 555
regionis tractum, qui in Gubernio, seu districtu Kioviensi, ut praefertur, ' comprehen-
debatur, et eatenus praedictae Cathedrali Ecclesiae Kioviensi, aliisque Dioecesano
jure etiam obtinebatur, nec non ilhirum Ecclesiarum in praedìcta Alba Russia existen-
tium, et ad Dioecesim Vilnensem alias spectantìum, ab eadem Kioviensi et Vilnensi
respective Dioecesi, illurumque Ecclesiarum, Episcoporum, aliorumque Onlinariorum
respective ordinaria jurisdictione, separationem ejusdemque regionis tractus, et
Ecclesiarum praefatarum Archidioecesi Mohiloviensi respective assignationem, et
suppositionem praedictas ac praedictae Cathedralis Ecclesiae Livoniensis, illiusque
Sedis Episcopalis et Capituli suppressionem, et extinctionem, ac Dioecesis et Terri-
torii Livoniensis alteri Dioecesi Vilnensi unionem, et incorporationem, ac Locorum,
et Ecclesiarum, ac Cleri, et Populi praedictae Dioecesis Livoniensis ordinariae prò
tempore existentis Episcopi Vilnensis Jurisdictioni subjectionem, ac praefati Distri-
ctus Minscensis, quae pars praefatae Dioecesis Vilnensis, ut praefertur, ' erat, - ab
eadem Dioecesi Vilnensi dismembrationem, et separationem, nec non bonorum, cen-
suum, aliorumque fructuum, reddituum, et proventuum praefatorum ab Episcopis
Ecclesiae Livoniensis ut :: praefertur 3 suppressae antea percipi solitorum, Mensae Epi-
scopali praefatae Ecclesiae Vilnensis unionem, et applicationem, et Ecclesiarum in
districtu Kioviensi ab eadem Dioecesi Kioviensi divisionem, et separationem, et illa-
rum respective subjectionem Archiepiscopatui Mohiloviensi praefato; superextantis
vero Kioviensis Dioecesis hujusmodi in partibus Wolh\-niae ut praefertur,1 existentis,
illiusque Cathedralis Ecclesiae, et Sedis Episcopalis, Capituli, et Seminarii, ac omnium
et singulorum bonorum Fasztow,4 ut praefertur, ' nuncupatorum, aliorumque fructuum,
reddituum, et proventuum praefatorum Ecclesiae Luceoriensis praefatae unionem
aeque principaliter modo, denominatione, et forma praemissis, ut praefertur, ' factam,
ac Episcopatus ac Dioecesis Camenecensis, in Imperio Russiaco existentis, ad totum
Gubernium Podoliense extentionem: nec non Civitatis Minscensis in Civitatem Epi-
scopalem, et praefatae Ecclesiae Sanctissimi Nominis Mariae in Episcopalem et
Cathedralem, quae etiam Parochialis esse debeat, Ecclesiam cum congrua prò Epi-
scopo dotis assignatione, dictarumque Dignitatum, et Canonicatuum, et Praeben-
darum, et Mansionariarum hujusmodi respective erectionem, ac ejusdem Civitatis
Minscensis in Civitatem Episcopalem, ut praefertur, ' erectae, et totius districtus
Minscensis hujusmodi, nec non Ecclesiarum, Monasteriorum, aliorumque Locorum
piorum supradictorum, una cum Clero, et Populo universo Latini Ritus praefati
eidem Ecclesiae Minscensi, illiusque futuro Praesuli prò suis Civitate, Clero, et
Populo assignationem, et supradictarum Parochialium Ecclesiarum respective fru-
ctuum, reddituum, et proventuum prò dictarum Dignitatum, r' ac Canonicatuum,
et Praebendarum, et Mansionariarum hujusmodi respectiva dote in eventum prae-
missum ac modo et forma praemissis facienda, applicationem, et dictorum priorum
modernorum priorum0 duodecim Parochialium Ecclesiarum respective possessorum
1 Ann.: • praédicittu -•
2 Nuiia. Poi.: «existebat*.
J Ann. om.
1 Ann. : * Iasztow »
5 Ann.: « proventuum pratdictarom prò Dignitatum ■.
' Ann.: > et dictorum moJernoi umque priorum».
Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
in dictis Dignitatibus, ac Canonicatibus, et Praebendis, ut praefertur, ' erectìs respe-
ctive institutionem, ac statutorum praefatorum desuper, ut praefertur, ' conditorum
editionem: et insuper Suffraganeatus in Civitate Minscensi sic erecta hujusmodi
institutionem, ac praefectiones scilicet praefati Joannis Kossakowski in Vilnensis, et
praefati Gasparis Cieciszowski Episcopi tunc Kioviensis in Luceoriensis simul et
Zytomiriensis, invicem ut praefertur ' unitarum et praedicti Jacobi Dederko in
Minscensis noviter, ut praefertur,1 erectae, et supradicti Cypriani Odyniec in Hyp-
ponensis- Ecclesiarum praefatarum respective Episcopos, et quoad ipsum Cypria-
num ad effectum auxiliandi praefato Archiepiscopo Mohiloviensi, taliumque novorum
Archiepiscoporum consecrationes, nec non omnes et singulas dispensationes etiam
retentionum Beneficiorum Ecclesiasticorum incompatibilium supradictis priorum
duodeeim Parochialium Ecclesiarum Possessoribus, et forsan aliis personis respe-
ctive concessas, caeteraque omnia, et singula superius expressa, ab eodem Lau-
rentio Archiepiscopo disposita, et ordinata, ac inde legitime sequuta, et sequenda
quaecumque (cuicumque consensui in aliquo ex praemissis actibus etiam ex parte
illorum, qui in eisdem praemissis auditi non fuerint, aut alias quomodolibet non
accedenti apostolica auctoritate supplendo) eadem apostolica auctoritate perpetuo
approbamus, et confirmamus, illisque perpetuae, inviolabilis, et irrefragabilis apo-
stolicae fìrmitatis robur, vim et efficaciam adjicimus, omnesque et singulos tam
juris quam facti et solemnitatum, aliosque quantumvis substantiales defectus, si
qui desuper in aliqua ex praemissis actibus principaliter, vel accessorie, aut alias
quomodolibet intervenerint, aut intervenisse dici, censeri, intelligi, aut praetendi
possent, in iisdem supplemus, et sanamus, ac penitus et omnino tollimus, et abo-
lemus. Ac supradictas omnes et singulas dispositiones, a praefato Laurentio
Archiepiscopo peractas, et per Nos, ut praefertur, ' approbatas, et confirmatas, in
omnibus, et per omnia suos plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere et ab
omnibus, et singulis, ad quos nunc spectat, et prò tempore quomodolibet spectabit,
in futurum firmiter et inviolabiliter, atque inconcusse perinde ac si a Nobis imme-
diate facta fuissent, observari, et adimpleri debere per praesentes praecipimus, atque
mandamus. Ac praeterea eisdem modernis, et prò tempore existentibus Praeposito,
et Archidiacono, ac Decano, et Scholastico, et Custodi, et Cantori, nec non Canonicis
dictae Ecclesiae Minscensis, ut praefertur, ' erectae, ut ipsi capitulariter congregati
prò ejusdem Ecclesiae Minscensis,11 illiusque Praepositi, et Archidiaconi, ac Decani,
et Scholastici, et Custodis, et Cantoris, et singulorum Canonicorum mensae capitu-
laris, sacrarii, illorumque omnium rerum, et honorum tam spiritualium quam tem-
poralium prospero et felici regimine, gubernio, et directione, onerumque illis prò
tempore respective incumbentium supportatone, divinorum officiorum, processionum,
funeralium, anniversariorum, et aliorum suffragiorum celebratione, ac distributio-
num quotidianarum, et aliorum emolumentorum quorumeumque exactione, perce-
ptione, repartitione, divisione poenarum per kbsentes, et divinis officiis hujusmodi
non interessentes, seu onera, et munera eis et eorum cuilibet incumbentia subire
negligentcs incurrendarum incursu singulorum praesentiis, et absentiis, notandis
1 Ann. : praedicitur ■.
Ami.: \ ilnensi ; Luceoriensi Zytomiriensi , unitis : • ciotta Minscensi Hvpponensi .
' Ami.: .Ecclesia Minscensi .
a. 1798 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo
ceremoniis, et ritibus, in Ecclesia, Choro, Capitulo, Processionibus et aliis actibus
praefatis servandis officialibus et Ministris dictae Ecclesiae Minscensis, sic noviter
erectae necessariis, deputandis, et amovendis, servitiis et ministeriis per ipsos
obeundis, ac eis salariis, et stipendiis praestandìs, et quibusvis aliis rebus in prae-
missis, et circa ea quomodolibet necessariis, et opportunis quaecumque alia statuta,
ordinationes, capitula, et decreta, licita tamen ' et honesta, ac sacris Canonibus, et
decretis Concilii Tridentini hujusmodi ac Constitutionibus Apostolicis minime con-
traria de Ordinari] licentia, et per ipsum Ordinarium examinanda et approbanda, et ab
«. iv ad quos prò tempore spectabit sub poenis in contravenientes, statuendis, obser-
vanda, et adimplenda" de novo condere, et postquam condita fuerint, toties, quoties
prò rerum, ac temporum conditione, et qualitate, vel alias expediens videbitur, illa in
toto vel parte cum ipsiusOrdinarii licentia, et approbatione corrigere, alterare, mutare
et in melius reformare libere et licite possint, et valeant, dummodo tamen correctio,
alteratio, immutatio et reformatio hujusmodi Sacris Canonibus, et Constitutionibus
Apostolicis praefatis, ac Concilii Tridentini hujusmodi decretis contraria, ut praefer-
tur,* non sint, apostolica auctoritate praefata licentiam, et facultatem ipsarum tenore
praesentium concedimus, et impertimur. Praesentes quoque, et in eis contenta quae-
cumque nullo unquam tempore, ex quocunque capite, vel qualibet causa, quantumvi^-
juridica, et legitima, pia, privilegiata, ac speciali nota digna, etiam ex eo quod causar
propter quas praemissa emanarunt corani Nobis, vel alibi adductae, verirìcatae, et
justilicatae non fuerint, aut quolibet alio etiam quantumvis substantiali, substantia-
lissimo, et inexcogitato, ac specialem mentionem, et expressionem requirente defectu
notari, impugnari, invalidari, retractari, in jus vel controversiam revocari, ad viam
et terminos juris reduci, aut adversus illas restitutionis in integrum, aperitionis
oris, aut aliud quodeumque juris vel facti, aut gratiae remedium impetrali, vel etiam
quomodolibet concesso, et impetrato quempiam uti, scu se juvare posse, neque illas
sub quibusvis similium vel dissimilium gratiarum revocationibus, suspensionibus, •
limitationibus, derogationibus, aut aliis contrariis dispositionibus per quascumque
literas, et constitutiones apostolicas editas, vel edendas comprehendi, sed semper ab
illis excipi, et quoties illae emanabunt, toties in pristinum, et validissimum statimi
restitutas, repositas et plenarie reintegratas, ac de novo etiam sub quacumque poste-
riori data, per quoscumque, quandocumque eligenda concessas, nec non validas, et
efficaces esse, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri et obtinere, et
omnibus ad quos nunc spectat, et prò tempore quomodolibet spectabit in futurum,
pienissime suffragari, sicque, et non alias per quoscumque Judices Ordinarios, vel
Delegatos, ac Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam de Latere Legatos,
Vicelegatos, dictaeque Sedis Nuncios sublata, eis, et eorum cuilibet, quavis aliter
judicandi et interpretandi facultate, judicari et definiri debere, ac si secus super his
a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari, irritum,
et inane motu pari decernimus. Non obstantibus quatenus opus sit nostris, et Can-
' Ani:.: « tum •.
s Ann. : « examinantom . ; e approbantem . statuentes . observantes « > adimplentes » ,
: Ann. om.
* Ann.: « praedicitur -.
' Ann.: « suppre9sionibus ».
558 Ordinamento delle Diocesi latine nell'Impero Russo a. 1798
cellariae Apostolicae regulis de jure quaesito non tollendo, ac de unionibus, et appli-
cationibus ad partes committendis, ac de exprimendo in eis vero annuo Benefìciorum
Ecclesiasticorum valore, ac Lateranensis Concilii novissime celebrati uniones, et
applicationes perpetuas, nisi in casibus a jure permissis, fieri prohibentis, ac quibusvis
aliis edam in Synodalibus, Provincialibus, Generalibus, Universalibusque1 Conciliis
editis, vel edendis, specialibus vel generalibus constitutionibus, et ordinationibus2 Apo-
stolicis, nec non Gnesnensis, et Leopoliensis, ac Vilnensis, et Kioviensis, et Livoniensis,
ac Samogitiensis, et Camenecensis Ecclesiarum praefatarum etiam juramento, con-
lirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis, et consuetudinibus,
privilegiis, quoque indultis, et literis Apostolicis quibusvis superioribus, et personis
sub quibuscumque verborum tenoribus, et formis, ac cum quibusvis etiam deroga-
toriarum derogatoriis, aliisque efficacioribus, effìcacissimis, et insolitis clausulis, irri-
tantibusque, et aliis decretis in genere vel in specie, aut alias in contrarium prae-
missorum quomodolibet forsan concessis, approbatis, confirmatis, et pluries innovatis,
quibus omnibus et singulis, etiamsi de illis eorumque totis tenoribus specialis, spe-
cifica, expressa, et individua non autem per clausulas generales idem importantes,
mentio, seu quaevis alia expressio habenda, 3 aut quaecumque alia exquisita forma
ad hoc servanda foret, illorum omnium, et singulorum tenores, formas, et causas
etiam quantumvis pias, et privilegiatas praesentibus prò piene, et sufficienter, ac de
verbo ad verbum, nihil penitus omisso, insertis, expressis ac specificatis, habentes,
illis alias in suo robore permansuris ad praemissorum omnium et singulorum vali-
dissimum effectum latissime, et pienissime, ac specialiter, et expresse, nec non oppor-
tune, et valide, hac vice dumtaxat, motti, scientia et potestatis plenitudine, similibus
harum serie derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Volumus autem, quod praesentium Literarum Transumptis etiam impressis ac
manu alicujus Archiepiscopi, vel Episcopi, seu alterius personae, in ecclesiastica
dignitate constitutae, subscriptis, et illius sigillo munitis eadem prorsus fides adhi-
beatur, quae praesentibus adhiberetur, si in suo originali exhibitae forent vel4
ostensae. 4
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae conlìrmationis, appro-
bationis, roboris, adjectionis, defectuum suppletionis, sanationis, praecepti, mandati,
nec non licentiae et facultatis impartitionis, decreti, derogationis, et voluntatis infrin-
gere, vel ei ausu temerario contraire; siquis autem hoc attentare praesumpserit,
indignationem omnipotentis Dei ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se
noverit incursurum.
Datum prope Florentiam in Cenobio Carthusianorum Anno Incarnationis Domi-
nicae Millesimo Septingentesimo nonagesimo octavo decimoseptimo KalendasNovem-
brisr' Pontificatus Nostri anno 24.
Da Annali delle scienze religiose XIII (1841), 289-324 (ove è da notare il frequente
uso di praefatus ecc. in luogo di praedictus ecc.), collazionata la copia, che ai 23 di luglio
1 A/m.: « Anniversalibusque » !
- Ann. : ordinibus .
Inn. 1 1 attenda >.
« Ann. un.
■Ann. i Quintadecimo Kalendaa Decembris ».
a. 1799 Facoltà ai Vescovi di Spagna e d'America d'alienare beni di opere pie 559
del 1799 Mgr Giovanni Battista Albertrandi, Vescovo di Zenopoli e V icario Generale di
Varsavia, confrontò « cuin autographo transumpto •, in Nunziatura di Polonia 344 (Archi-
vio segreto Vaticano .
LXXIII.
FACOLTÀ AI VESCOVI DI SPAGNA E D'AMERICA
D'ALIENARE BENI DI OPERE PIE.
13 agosto 1799.
Venerabilibus fratribus patrìarchìs, archiepiscopis, episcopis, ac dilectis liliis
caeteris locorum ordinariis regnorum, ac insularum tam citta, quam ultra mare
carissimo in Christo filio Nostro Carolo Hispaniarum regi catholico subjectarum.
Pius PP. VI. V'enerabiles fratres, ac dilecti filii salutem, et apostolicam bene-
dictionem.
Quoties animo repetimus, in quae difricillima incidimus tempora, inter ipsas tri-
bulationes, quae invenerunt Nos nimis, et quibus nisi gratia Jesu Christi adjuvasset
Nos, certo obrueremur, Nobis visum est, haud inopportunum fore, si precibus caris-
simi in Christo filii Nostri Caroli Hispaniarum regis catholici, ac de Christiana repu-
blica optime meriti Nobis humiliter porrectis obsecundaremus.
Nobis siquidem ejusdem Caroli regis catholici nomine expositum fuit quod cum
debitum publicum adeo exereverit, ut immensa sint pertimenda damna in suos sub-
ditos, quod ipse maturo considerans nil opportunius inter caetera remedia tuturum
fore duxit, quam si venditis, ac alienatis fundis, ac bonis ad nosocomia, hospitia,
brephotrophia, confraternitates, caeteraque opera pia, ac jurapatronatus laicalia, noe
non ad cappellanias collativas, aliasque ecclesiasticas fundationes similis jurispatro-
natus etiam ecclesiastici quomodolibet pertinentibus, et spectantibus, ac inter limites
suae ditionis consistentibus illorum pretium in dimissionem, atque extinctionem
publici aeris alieni hujusmodi erogetur, pollicita interim fundorum, ac honorum
hujusmodi possessoribus quadranti usura eis per regium aerarium solvenda. Quod
quidem si a Nobis ei concedatur nedum in praejudicium, sed in manifestum eorumdcm
honorum piorum, ac fundationum utilitatem convertetur. Nobis propterea humiliter
supplicati fecit, ut in praemissis opportune providere, et ut infra indulgere de beni-
gniate apostolica dignaremur.
Nos igitur ejusdem Caroli regis catholici votis, quantum cum Domino possumus,
annuere, eumque a quibusvis exeommunicationis, suspensionis, et interdicti, aliisque
ecclesiasticis censuris, sententiis, et poenis quovis modo, et quacumque de causa
latis, si quas forte incurrerit, hujus tantum rei gratia absolventes, et absolutum lore
censentes, supplicationibus ejus nomine Nobis humiliter porrectis inclinati, fraterni-
tatibus, ac discretionibus vestris respective per praesentes committimus, ac man-
damus, ut quatenus vobis constet de evidenti locorum piorum, etiam ecclesiasti-
corum utilitate prò ea tantum parte fundorum, ac honorum hujusmodi, quorum
alienatio, ac distractio erit utilis, quibus desuper uniuscujusque vestrum conscien-
560 facoltà ai Vescovi di Spagna e d'America d'alienare beni di opere pie a. 1799
tinnì districte oneramus, ac dummodo fructus trium in singula centena pretii, quod
ex publicatis, ac venditis bonis habitum erit, et ab aerario regio persolvendi adeo
certe constituantur, ut nullo umquam casu fructus hujusmodi deficere, aut illorum
perceptio intercipi possit, alienationem, ac distractionem fundorum, ac bonorum
hujusmodi intra uniuscujusque vestrum dioecesum limites consistenthim absque ullo
suspensionis, interdicti, aliarumque ecclesiasticarum poenarum incursu, servata tamen
in venditionibus, ac alienationibus hujusmodi constitutionum apostolicarum forma ex
speciali dono gratiae nunquam in exemplum traducendae auctoritate Nostra apo-
stolica prò vestro arbitrio, et conscientia permittatis.
Decernentes easdem praesentes literas semper firmas, validas, et cflìcaces exi-
stere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere, ac illis ad
quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit in omnibus, et per omnia
pienissime suffragati: sicque in praemissis per quoscumque judices ordinarios et
delegatos etiam causarum palatii Nostri apostolici auditores, et Sanctae Romanae
Ecclesiae cardinales etiam de latere legatos, et sanctae Sedis nuncios, sublata eis,
et eorum cuilibet quavis aliter judicandi, et interpretandi facultate, et auctoritate,
judicari, et definiri debere, ac irritum, et inane si secus super his a quoquam quavis
auctoritate, scienter, vel ignoranter contigerit attentali.
Non obstanibus quorumcumque piorum testatorum, aliorumque fundatorum dispo-
sitionibus, etiam ultimis voluntatibus, quibus per praesentes in ea tantum parte, quae
huic indulto adversatur, expresse derogamus, apostolicis, ac in universalibus, vel
provincialibus, ac synodalibus conciliis editis generalibus, vel specialibus constitu-
tionibus, et ordinationibus, nec non eorumdem locorum piorum etiam juramento
confirmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis statutis, et consuetudi-
nibus; privilegiis quoque, indultis, et literis apostolicis superioribus, et personis sub
quibuscumque tenoribus, et formis, ac cum quibusvis etiam derogatoriarum dero-
gatoriis, aliisque efficacioribus, effìcacissimis, ac insolitis clausulis, irritantibusque, et
aliis decretis in genere, vel in specie, ac aliis in contrarium praemissorum quomo-
dolibet concessis, approbatis, et innovatis. Quibus omnibus et singulis illorum tenores
praesentibus prò piene et sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis
habentes illis alias in suo robore permansuris ad praemissorum effectum hac vice
dumtaxat specialiter, et expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Volumus autem, ut praesentium literarum transumptis, seu exemplis etiam
impressis, et manu alicujus notarii publici subscriptis, ac sigillo personae in eccle-
siastica dignitate constitutae munitis eadem prorsus hdes adhibeatur, quae ipsis
praesentibus adhiberetur, si forent exhibitae, vel ostensae. Datum de speciali man-
dato Nostro Romae ' sub annulo piscatoris die decima tertia augusti millesimo septin-
gentesimo nonagesimo nono, pontificatus Nostri anno vigesimo quinto.
I >a Bull. Rom. Cont. ed. Rom. X, 191-193; ed. Prat. VI, 3112-3114, collazionata la minuta
in Sec. Brev. 4364, 1.379 e 382 (Archivio della Segreteria dei Brevi).
a. 1801
Concordato fra Pio VII e la Repubblica Francese
561
LXXIV.
CONCORDATO FRA PIO VII E LA REPUBBLICA FRANCESE.
Sanctitas Sua , summus pontifex
Pius VII, atque Primus Consul Gallicae
reipublicae in suos respective plenipo-
tentiarìos nominarunt,
Sanctitas Sua, Em. dominum Her-
culem Consalvi, S. R. E. cardinalem dia-
conum S. Agathae ad suburram, suum
a secretis status; [osephum Spina, ar-
rhiepiscopum Corinthi, S. S. praelatum
domestieum ac pontificio solio assisten-
tem; et patrem Caselli, theologum con-
sultorem S. S., plenis facultatibus mu-
nitos. '
Primus Consul, civem Josephum
Bonapartc, consiliarium status; Cretet,
consiliarium pariter status ; ac Bernier, 2
doctorem in S. theologia, parochum
S. Laudi Andegavensis, pariter munitos
facultatibus in bona et debita forma. 3
Qui, post sibi mutuo tradita respe-
ctivae plenipotentiae instrumenta, de iis
quae sequuntur convenerunt:
Conventio inter summum pontificem
Pium VII et gubernium gallicanum.
Gubernium Reipublicae recognoscit
religionem catholicam, apostolicam, ro-
manam, eam esse religionem quam longe
15 luglio 1801.
Sa Sainteté le souverain- pontile
Pie VII et le Premier Consul de la
République francaise ont nommé pour
leurs plénipotentiaires respectifs,
Sa Sainteté, S. Em. Mgr Hercule
Consalvi, cardinal de la sainte Église
romaine, diacre de sainte Agathe ad su-
burram, son secrétaire d'État ; Joseph
Spina,4 archevéque de Corinthe, prélat
domestique de Sa Sainteté, assistant du
tróne pontificai, et le pére Caselli, théo-
logien consultant de Sa Sainteté, munis
de pleins pouvoirs;5
Le Premier Consul, les citoyens Jo-
seph Bonaparte, consciller d'État, Cretet,
conseiller d'État, et Bernier, docteur en
théologie, cure de saint-Laud d'Angers,
pareillement munis de pleins pouvoirs
en bonne et due forme ; '
Lesquels, après l'échange des pleins
pouvoirs respectifs, ont arrété la con-
vention suivante:
Convention entre Sa Sainteté Pie VII
et le gouvernement francais.
Le gouvernement de la République
reconnaìt que la religion catholique,
apostolique et romaine, est la religion
1 AA. Arm. I .VI'/// 435 A: ■ pariter muniios facultatibus in bona et debita forma •. Questo formulario non
corretto iv. pure n. 5 e cfr. n. A e 6) deve derivare da una redazione, in cui il Primo Console era collocalo prima del
Papa, quale fu stampala p»-r essere presentata al corpo legislativo e inserita nel Bollettino delle leggi (cfr. Boui.ay
oi i v Meubthe '.'13. n. 1) e quale è data anche in G. Fa. i>R UABTSHS, Supptémenl au Recueil <lis piincipaux
trail.s ecc. II, Gottingue 1802, 519.
• Bernierium ».
> Andiga\'ensis, plenis facultatibus munitos ».
de Spina •.
■ pareillement munis de pouvoirs en bonne et due forme ».
ninni' de pleins pouvoirs ».
• .1.1. Arm. I-XVIII 435 A:
3 AA. Arm. I XV III 435 A:
< AA. Arm. I-XVIII 435 A:
il Arm. I XVIII 435 A:
' AA. Ann. I-Xl III 435 A:
36
562
Concordato fra Pio VII e la Repubblica Francese
a. 1801
maxima pars civium Gallicanae reipu-
blicae profitetur.
Summus Pontifex pari modo reco-
gnoscit eamdem religionem, maximam
utilitatem maximumque decus perce-
pisse, et hoc quoque tempore praestolari
ex catholico cultu in Gallia constituto,
nec non ex peculiari ejus professione,
quam faciunt Reipublicae Consules.
Haec cum ita sint ' atque utrinque
recognita, ad religionis bonum internae-
que tranquillitatis conservationem, ea
quae sequuntur inter ipsos conventa
sunt :
Art. 1. - Religio catholica, aposto-
lica, romana, libere in Gallia exercebi-
tur. Cultus publicus erit, habita tamen
ratione ordinationum quoad politiam,
quas gubernium prò publica tranquilli-
tate necessarias existimabit.
Art. 2. - Ab Apostolica Sede, colla-
tis cum gallico gubernio consiliis, novis
finibus Galliarum dioeceses circumscri-
bentur.
Art. 3. - Summus Pontifex titularibus
gallicarum ecclesiarum episcopis signifi-
cabit se ab iis, prò bono pacis et unitatis,
omnia sacrificia firma fiducia expectare,
eo non excepto quo ipsas suas episco-
pales sedes resigneiit.
Hac hortatione praemissa, si huic
sacrificio, quod Ecclesiae bonum exi-
git, renuere ipsi vellent (fieri id autem
posse Summus Pontifex suo non reputat
animo), gubernationibus gallicarum ec-
clesiarum novae circumscriptionis de
novis titularibus providebitur, eo qui
sequitur modo.
Art. 4. - Consul Primus Gallicanae
reipublicae, intra tres menses qui pro-
mulgationem constitutionis apostolicae
consequentur, archiepiscopos et episco-
pos novae circumscriptionis dioecesibus
de la grande majorité des citoyens fran-
cais.
Sa Sainteté reconnaìt également que
cette méme religion a reti ré et attend
encore en ce moment, le plus grand bien
et le plus grand éclat de l'établissement
du eulte catholique en France, et de la
profession particulière qu'en font les Con-
suls de la République.
En conséquence, d'après cette re-
connaissance mutuelle, tant pour le bien
de la religion que pour le maintien de
la tranquillité intérieure, ils sont con-
venus de ce qui suit:
Art. 1. -La religion catholique, apo-
stolique et romaine, sera librement exer
cée en France. Son eulte sera public,
en se conformant aux règlements de
police que le gouvernement jugera né-
cessaires pour la tranquillité publique.
Art. 2. - Il sera fait par le Saint-
Siège, de concert avec le gouvernement,
une nouvelle circonscription des diocèses
francais.
Art. 3. - Sa Sainteté déclarera aux
titulaires des évéchés francais, qu'elle
attend d'eux, avec une ferme confiance,
pour le bien de la paix et de l'unite,
toute espèce de sacrifices, mèine celui
de leurs sièges.
D'après cette exhortation, s' ils se
refusaient à ce sacrifice commandé par
le bien de l'Église (refus néanmoins au-
quel Sa Sainteté ne s'attend pas), il sera
pourvu, par de nouveaux titulaires, au
gouvernement des évéchés de la circon-
scription nouvelle, de la manière sui-
vante.
Art. 4. - Le Premier Consul de la Ré-
publique nommera, dans les trois mois
qui suivront la publication de la bulle
de Sa Sainteté, aux archevèchés et évé-
chés de la circonscription nouvelle. Sa
l \ Vili 435 A: . sunt .
1S0I
Concordato fra l'io Vile la Ripubblica Francese
563
praetìciendos nominabit. Summus Pori-
tìfex institutionem canonicam dabit juxta
formas, relate ad Gallias ante regimi-
nis commutationem statutas.
Art. 5. - Item Consul Primus ad epi-
scopales sedes quae in pòsterum vaca-
verint, novos antistites nominabit, iisque,
ut in articulo praecedenti constitutum
est, Apostolica Sedes canonicam dabit
institutionem.
Art. 6. - Episcopi, antequam munus
suum geiendum suscipiant, corani Primo
Consule, juramentum lìdelitatis emittent
quod erat in more ante regiminis com-
mutationem, sequentibus verbis expres-
sum:
« Ego juro et promitto, ad sancta Dei
evangelia, obedientiam et fidelitatem gu-
bernio per constitutionem Gallicanae rei-
publicae statuto. Item, promitto me nul-
lam communicationem habiturum, nulli
Consilio interfuturum, nullamque suspe-
ctam unionem neque intra neque extra
conservaturum, quae tranquillit.-tti publi-
cae noceat. Et si, tam in dioecesi mea
quam alibi, noverim aliquid in Status
damnum tractari, guberni > manifestabo ».
Art. 7. - Ecclesiastici secundi ordinis
idem juramentum emittent corani aucto-
ritatibus civilibus a gallicano gubernio
designatis.
Art. 8. - Post divina otìicia, in omni-
bus catholicis Galliae templis, sic ora-
bitur:
« Domine, salvam fac Rempublicam;
Domine, salvos fac Consules. »
Art. 9. - Episcopi, in sua quisque
dioecesi, novas paroecias circumscribent;
quae circumscriptio suum non sortietur
effectum, nisi postquam gubernii consen-
sus accesserit.
Art. 10. - Iidem episcopi ad paroe-
Sainteté conférera l' institution canoni-
que, suivant les l'ormes établies par rap-
port à la Franco avant le changement
de gouvernement.
Art. 5. - Les nomination* aux évé-
chés qui vaqueront dans la suite, seront
également faites par le Premier Consul;
et l' institution canonique scia donnée
par le Saint-Siège, en conformité de L'ar-
ticle précédent.
Art. 6. - Les évéques, avant d'enti cr
en fonctions, preteront directement, en-
tre les mains du Premier Consul, le ser-
ment de fidélité qui était en usage avant
le changement de gouvernement, ex-
primi' dans les termes suivants:
« Je jure et promets a Dieu, sur les
saints évangiles, de garder obéissance
et fidélité au gouvernement établi par
la constitution de la République fran-
caise. Je promets aussi de n'avoir au-
cune intelligence, de n'assister a aucun
conseil, de n'entretenir aucune ligue,
soit au-dedans soit au-dehors, qui soit
contraire à la tranquillité publique; et
si, dans mon diocèse ou ailleurs, j'ap-
prends qu' il se trame quelque chose au
préjudice de l'État, je le ferai savoir au
gouvernement ».
Art. 7. - Les ecelésiastiques du se-
cond ordre preteront le méme serment
entro les mains dos autorités civiles desi-
gnéos par le gouvernement.
Art. 8. - La formule de prière sui-
vanto sera rócitóe à la fin de l'office
divin, dans toutes les églises catholiques
de France:
« Domine, salvam fac Rempublicam
Domine, salvos fac Consules. »
Art. 9. - Les éveques feront une nou-
velle circonscription des paroisses de
leurs diocòses, qui n'aura d'eflet que
d'après le consentement du gouverne-
ment.
Art. 10. - Les évCques nommeront
564
Concordato fra Pio VII e la Repubblica Francese
a. 1801
cias nominabunt, nec personas seligent
nisi gubernio acceptas.
Art. 11. - Poterunt iidem episcopi
habere unum capitulum in cathedrali
ecclesia, atque unum seminarium in sua
quisque dioecesi, sine dotationis obli-
gatione ex parte gubernii.
Art. 12. - Omnia tempia metropoli-
tana, cathedralia, parochialia, atque alia
quae non alienata sunt, cultui necessaria,
episcoporum dispositioni tradentur.
Art. 13. - Sanctitas Sua, prò pacis
bono felicique religionis restitutione, de-
clarat eos qui bona Ecclesiae alienata
acquisiverunt, molestiam nullam habi-
turos, neque a se, neque a romanis pon-
tificibus, successoribus suis, ac conse-
quenter proprietas eorumdem bonorum,
reditus et jura iis inhaerentia, immu-
tabilia penes ipsos erunt atque ab ipsis
causam habentes.
Art. 14. - Gubernium Gallicanae rei-
publicae in se recipit, tum episcoporum,
tum parochorum, quorum dioeceses at-
que paroecias nova circumscriptio com-
plectetur, sustentationem quae eujusque
statum deceat.
Art. 15. - Idem gubernium curabit ut
catholicis in Gallia liberum sit, si libue-
rit, ecclesiis consulere novis fundatio-
nibus.
Art. 16. - Sanctitas Sua recognoscit
in Primo Constile Gallicanae reipublicae
eadem jura ac privilegia quibus apud
Sanctam Sedem fruebatur antiquum re-
gimen.
Art. 17. - Utrinque conventum est,
quod, in casu quo aliquis ex successo-
ribus hodierni Primi Consulis catholi-
cam religionem non profiteretur, super
juribus et privilegiis in superiori articulo
commemoratis, necnon super nomina-
aux cures. Leur choix ne pourra tomber
que sur des personnes agréées par le
gouvernement.
Art. 11. - Les évéques pourront
avoir un chapitre dans leur cathédrale,
et un séminaire pour leur diocèse, sans
que le gouvernement s'oblige à les doter.
Art. 12. - Toutes les églises métro-
politaines, cathédrales, paroissiales et
autres non aliénées, nécessaires au
eulte, seront mises à la disposition des
évèques.
Art. 13. - Sa Sainteté, pour le bien de
de la paix et l'heureux rétablissement
de la religion catholique, déclare que ni
elle, ni ses successeurs, ne troubleront
en aucune manière les acquéreurs des
biens ecelésiastiques aliénés, et qu'en
conséquence la propriété de ces mèmes
biens, les droits et revenus y attachés,
demeureront incommutables entre leurs
mains ou celles de leurs ayant-cause.
Art. 14. - Le gouvernement assurera
un traitement convenable aux évéques
et aux curés dont les diocèses et les
cures seront compris dans la circonscrip-
tion nouvelle.
Art. 15. - Le gouvernement prendra
également des mésures pour que les
catholiques francais puissent, s'ils le veu-
lent, taire en faveur des églises, des fon-
dations.
Art. 16. - Sa Sainteté reconnaìt dans
le Premier Consul de la République fran-
caise, les mémes droits et prorogati ves
dont jouissait près d'elle l'ancien gou-
vernement.
Art. 17. - Il est convenu entre les
parties contractantes, que, dans le cas
où quelqu'un des successeurs du Pre-
mier Consul actuel ne serait pas catholi-
que, les droits et prérogatives mention-
nés dans l'article ci-dessus. et la nomi-
a. Im>::
Concordato fui Pio Vile la Repubblica Italiana
565
nati.m aux évéchés, scront règie-, par
rapport a lui, par une nouvelle conven-
tion.
Les ratilications seront échangées à
Paris dans l'espace de quarante jours.
Fait à Paris, le vingt-six messidor
de l'an IX de la République francaise.
tione ad archiepiscopatus et episco-
pati, respectu ipsius, nova conventio
fiet.
Ratifkationum autem ' traditio Pa-
risiis fiet quadraginta dierum spatio. '-'
Datum Parisiis, die decima quinta
julii 1801.
Hercules cardinalis Consalvi.
Joseph Bonaparte.
|. archiep. Corinthi.
Cretet.
Fr. Carolus Caselli.
Bernier.
Da Boulay de la Meuktue, Documenta sur la ui'gociation du Concordai III, Paris
1893, 21 t-219 che omette la ripetizione dei numeri degli articoli per il testo francese), col-
lazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei Plenipotenziarii in A A. Arni. I-XVIII
435 A già Arni. IL e. Ill.n. 21 nell Archivio segreto Vaticano. AA. Arni. I-XVIII 434
già come 435 A. ibid.) è la ratifica del Concordato latta da Bonaparte in data di Parigi
21 fruttidoro del IX anno della Repubblica (8 settembre 1801) : concorda con 435 A in
tutte le cose notate a p. 561, n. l-o. La convenzione fu confermata da S. S. Pio VII colla
Bolla Ecclesia Christi del 15 agosto 1801 {Bull. Rom. Cont. ed. Rom. XI, 20S-212; ed. Prat.
VII, 184-188, ma sotto il 18 settembre 1801). L'invito ai Prelati di rinunciare alle loro Sedi,
ili cui all'art. 3, avvenne col Breve Tarn inulta del 15 agosto 1801, ibid. rispettivamente
187-190 e 165-168, e la nuova circoscrizione delle diocesi, di cui all'art. 2, stabilita colla Bolla
Qui Christi Domini del 29 novembre 1801, ibid. rispettivamente 245-249 e 215-219, fu attuata
dal Cardinale legato G. B. Caprara con decreto 9 aprile 1802, ibid. rispettivamente 251-266
e 221-231.
LXXV.
CONCORDATO FRA PIO VII E LA REPUBBLICA ITALIANA.
Sanctitas sua, Summus Pontifex
Pius VII, atque Praeses Reipub. Italie ae,
primus Gallicanae 4 Reipublicae Consul,
in suos respective Plenipotentiarios no-
minarunt:
16 settembre 1803.
Sua Santità il sommo Pontefice
Pio VII, ed il Presidente della Republica
Italiana, Primo Console della Republica
Francese hanno respettivamente per loro
Plenipotenziarii nominato:
1 AA. Arm. I-XVIII 434 e 433 A om. ed hanno invece mutua
-' In AA. Arm. I-XVII! 4A~> A « Ratifkationum spatio», • Les ratifications -jours - è scritto in carattere dif-
ferente dal resto , dopo la data, ma con richiamo al posto dove e riportato qui. Cfr. Boulay de la Muurthe 219, n. I.
: In Theihes, conformemente alla sua fonte, l'ordini liti è invertito.
* Tiieiner, contro la sua stessa fonte,: « Galliarum •.
v,n
Concordato fra Pio VII e la Repubblica Italiana
a. 1803
Sanctitas sua Eminentissimum D.
Joannem Baptistam Caprara S. R. E. ti-
tilli S. Honuphrii presbyterum cardinà-
lem, Archiepiscopum Mediolanensem et
Sanctitatis suae et S. Sedis in Galliis '
de ■' Intere Legatum, munitum facultati-
bus in bona et debita forma ;
Praeses Reipublicae Italicae, pri-
mus Gallicanae 3 Reipublicae Consul, ci-
vetti Ferdinandum Marescalchi, consul-
torem status et exterarum relationum
administrum apud ipsum residentem,
plenis facultatibus munitum ;
Qui post sibi mutuo tradita respe-
ctivae plenipotentiae instrumenta, de iis,
quae sequuntur, convenerunt:
Conventio inter Summum Pontificem
Pium VII et Rempublkam Italicam.
Proemium.
Sanctitas sua, Summus Pontifex
Pius VII, et Praeses Reipublicae Italicae,
primus Gallicanae Reipublicae Consul,
pari studio cupientes, ut in eadem Repu-
blica certus stabilisque ordo in iis, quae
ad res ecclesiasticas pertinent, consti-
tuatur; volentesque ut religio catholica,
Apostolica, Romana, in suis dogmatibus
integra servetur, in sequentes articulos
convenerunt :
Articulus 1.
Religio catholica, Apostolica, Ro-
mana, esse pergit religio Reipublicae.
Art. 2.
Sanctitas sua debitis formis subjiciet
juri metropolitico Ecclesiarum archie-
piscopalium Mediolanensis, Bononiensis,
Ravennatensis, Ferrariensis, infra scri-
1 Thbi.m a, contro la sua Messa fonte,: « Gallia ».
: Tubini r. contro la sua stessa fonte,: «a».
Thedibb, contro la stessa sua fonte, : . Galliamo! .
Sua Santità l'Eminentissimo Signor
D. Giovanni Battista Caprara della S. R.
C. del titolo di S. Onofrio Prete Cardi-
nale, Arcivescovo di Milano, e della San-
tità Sua e della S. Sede legato a laterc
in Francia, munito di facoltà in buona
e dovuta forma.
Il Presidente della Republica Ita-
liana, Primo Console della Republica
Francese, il Cittadino Ferdinando Mare-
scalchi, Consultore di Stato e Ministro
delle Relazioni Estere presso Lui resi-
dente munito di piene facoltà.
I quali, dopo d'essersi scambievol-
mente consegnati gì' Istromenti della re-
spettiva plenipotenza, hanno convenuto
delle cose che seguono:
Concordato fra il Sommo Pontefice
Pio VII e la Republica Italiana.
Proemio.
La Santità di Nostro Signore Papa
Pio VII, e ii Presidente della Republica
Italiana, Primo Console della Republica
Francese, animati da eguale desiderio,
che in detta Republica sia fissato uno
stabile regolamento di quanto spetta alle
cose Ecclesiastiche; e volendo che la
Religione Cattolica Apostolica Romana
sia conservata intatta nei suoi Dogmi,
sono convenuti nei seguenti Articoli:
Articolo 1.
La Religione Cattolica Apostolica
Romana continua ad essere la Religione
della Republica Italiana.
Art. 2.
Sua Santità nelle debite forme as-
soggetterà alla giurisdizione Metropo-
litana delle Chiese Arcivescovili di Mi-
lano, di Bologna, di Ravenna e di Ferrara
u
a. 1803
Concordato fra Pio VII e la Repubblica Italiana
567
ptas Ecclesias episcopales, nimirum Bri-
ziensem, Bergomensem, Papiensem, No-
vocomensem, Cremensem, Novariensem,
Vigevanensem, Cremonensem, Lauden-
sem archiepiscopatui Mediolanensi, cujus
suffraganeae erunt;
Ecclesiae vero Mutinensis, Rhegien-
sis, Imolensis, Carpensis, suffraganeae
erunt archiepiscopatus Bononiensis;
Caesenatensis, Forlivensis, Faven-
tina, Ariminensis, Cerviensis, suffraga-
neae erunt archiepiscopatus Ravenna-
tensis.
Mantuana, Comaclensis, Adriensis,
Veronae a parte Italica suffraganeae
erunt archiepiscopatus Ferrariensis.
Art. 3.
Sanctitas sua ad instantiam praesi-
dis Reipublicae Italicae indulget suppres-
sioni duarum episcopalium Ecclesiarum,
nimirum Sarsinae et Brictinori, et dua-
rum abbatiarum Nulliits, nimirum Asu-
lae et Nonantulae, ca tamen conditione,
ut et respectivae dioeceses, collatis cum
praeside ejusdem Reipublicae consiliis,
aliis proximis dioecesibus uniantur, et
Episcopi atque abbates, nisi forte trans-
lati aut transferendi sint ad alias sedes,
juste compensentur prò cessione jurisdi-
ctionis et congruae, quibus antea1 frue-
bantur, et debitis formis ab iisdem resi-
gnationes respectivarum Ecclesiarum
obtineantur. Bona redditusque supradi-
ctarum Ecclesiarum et abbatiarum, quae
in Republica Italica continentur, ab ea-
dem Sanctitate sua, collatis cum guber-
nio consiliis, aliis ecclesiasticis fundatio-
nibus distribuentur atque adjicentur.
Art. 4.
Attenta militate, quae ex hac Con-
ventione manat in ea, quae ad res Eccle-
: Tiikixer, contro la sua stessa fonte,: ante .
le intrascritte Chiese Vescovili, cioè
quelle di Brescia, di Bergamo, di Pavia,
di Como, di Crema, di Novara, di Vige-
vano, di Cremona, e di Lodi all'arcive-
scovado di Milano, di cui saranno Suf-
fraganee;
Le Chiese di Modena, di Reggio, di
Imola, e di Carpi saranno Suffraganee
dell Arcivescovado di Bologna;
Quelle di Cesena, di Forlì, di Faenza,
di Rimino e di Cervia saranno suffraga-
nee dellArcivescovado di Ravenna ;
Quelle di Mantova, di Comacchio, di
Adria e di Verona dalla parte della Re-
publica Italiana, saranno suffraganee del-
l'Arcivescovado di Ferrara.
Art. 3.
Il Santo Padre alle istanze del Pre-
sidente della Republica Italiana condi-
scende alla soppressione delle due Chiese
Vescovili di Sarsina e di Bcrtinoro, e
delle due Abbadie Nulliits di Asola e di
Nonantola, a condizione che le rispet-
tive Diocesi siano riunite di comune-
concerto ad altre Diocesi vicine, e che
gli attuali Vescovi ed Abati, qualora non
fossero trasferiti ad altre Sedi, ricevano
un adequato compenso alla cessione
della giurisdizione e congrua, delle quali
godevano, ottenute nelle convenienti
forme le rinunzie dei detti Vescovi ed
Abati. I Beni e le rendite delle suddette
Chiese ed Abbadie situate nella Repu-
blica Italiana saranno dalla medesima
Santità Sua ripartiti ed incorporati ad
altre fondazioni Ecclesiastiche di con-
certo col governo.
Art. 4.
In considerazione della utilità che
dal presente Concordato ridonda agl'in-
368
Concordato fra Pio VII e la Repubblica Italiana
a. 1801!
I\
siae et religionis pcrtinent,1 Sanctitassua
concedit, ut praeses Reipublicae Italicae
nominare possit ad omnes archiepisco-
patus et episcopatus ejusdem Reipubli-
cae, et ecclesiasticis viris ab eodem prae-
side nominatis iis dotibus praeditis, quas
sacri Canones requirunt, eadem San-
ctitas sua Canonicam institutionem dabit
juxta formas consuetas.
Art. 5.
Archiepiscopi et Episcopi emittent
Juramentum fidelitatis in manibus prae-
sidis Reipublicae juxta infrascriptam for-
mulam: « Egojuro et promitto ad sancta
Dei Evangelia obedientiam et fidelita-
tem gubernio Italicae Reipublicae. Item
promitto me nullam communicationem
habiturum, nulli Consilio interfuturum,
nullamque suspectam unionem neque
intra, neque extra conservaturum, quae
tranquillitati publicae noceat; et si tam
in dioecesi mea quam alibi noverim ali-
quid in status damnum tractari, guber-
nio manifestabo ».
Art. 6.
Parochi idem juramentum emittent
coram potestatibus civilibus a Reipubli-
cae Praeside constitutis.
Art. 7.
Cuilibet Episcopo liberum semper
erit super rebus omnibus spiritualibus
atque negotiis ecclesiasticis absque ullo
impedimento cum Sancta Sede cornimi-
nicare.
Art. 8.
Liberum pariter erit Episcopis cleri-
cos constituere, atque ad ordines promo-
vere titulo beneficii, cappellaniae, legati
pii, patrimonii, aut cujusvis altcrius legi-
teressi della Chiesa e della Religione,
Sua Santità accorda al Presidente della
Republica Italiana la nomina di tutti gli
Arcivescovadi e Vescovadi della Repu-
blica Italiana medesima; ed agli Eccle-
siastici da esso Presidente nominati, for-
niti delle doti volute dai Sacri Canoni,
Sua Santità darà la Canonica Istituzione
secondo le forme stabilite.
Art. 5.
Gli Arcivescovi e Vescovi preste-
ranno il Giuramento di fedeltà nelle
mani del Presidente della Republica se-
condo la infrascritta forinola: « Io giuro
e prometto su i Santi Evangelj obbe-
dienza e fedeltà al governo della Repu-
blica Italiana. Similmente prometto che
non terrò alcuna intelligenza, non inter-
verrò in alcun consiglio, e non prenderò
parte in alcuna unione sospetta o dentro
o fuori della Republica, che sia pregiu-
dizievole alla publica tranquillità, e ma-
nifesterò al governo ciò che io sappia
trattarsi o nella mia Diocesi, o altrove
in pregiudizio dello Stato ».
Art. 6.
Il medesimo giuramento presteranno
i Parochi alla presenza delle Autorità
civili costituite dal Presidente della Re-
publica.
Art. 7.
Sarà sempre libero a qualunque Ve-
scovo di comunicare senza verun osta-
colo colla Santa Sede sopra tutte le
materie spirituali e gli oggetti Ecclesia-
stici.
Art. 8.
Parimenti sarà libero ai Vescovi
l'ascrivere tra i Chierici, e promuovere
agli Ordini a titolo di Beneficio, di Cap-
pellata, di Legato Pio, di Patrimonio,
' TiiKi\tn : ■ pertinens .
a. 1803
Concordato fra Pio Vile la Repubblica Italiana
569
timae assignationis eos omnes, quos ne-
cessarios atque utiles esse respectivis
Ecclesiis ac dioecesibus existimaverint
Art. 9.
Servabuntur capitula Ecclesiarum
mctropolitanarum et cathedralium, item-
que collegiatarum saltem insigniorum,
eaque convenienti honorum dotatione
t'ruentur. Convenienti item bonorum do-
tatione fruentur1 mensae archiepiscopa-
les et episcopale^, seminarla, fabricae
Ecclesiarum metropolitanarum, cathe-
dralium et collegiatarum saltem insi-
gniorum, et paroeciae.
Hae dotationes, quam citius fieri pot-
erit, a Sanctitate sua, collatis cum gu-
bernio consiliis, constituentur.
Art. 10.
Doctrinae ac disciplinae instìtutio,
educatio et administratio seminariorum
episcopalium subjiciuntur auctoritati
Episcoporum respectivorum juxta for-
mas canonicas.
Art. 11.
Conservatoria, hospitalia, iundatio-
nes charitatis et alia hujusmodi pia loca,
quae antea a solis ecclesiasticis perso-
nis regebantur, regentur deinceps in sin-
gulis dioecesibus a congregatione pari
numero ecclesiasticorum et saecularium
constituta. Reipublicae Praeses eliget
saeculares personas; ecclesiasticas vero
eas, quas Episcopus eidem praesentabit.
Congregationibus praesidebit sem-
per Episcopus, cui etiam liberum erit
o di altra legittima assegnazione tutti
quelli che giudicheranno essere neces
sarii ed utili alle rispettive Chiese e Dio-
cesi.
Art. 9.
Si conserveranno i Capitoli delle
Chiese Metropolitane e Cattedrali, e si-
milmente quelli delle Collegiate almeno
più insigni, e tali Capitoli goderanno di
una conveniente dotazione di Beni. Si-
milmente goderanno d'una conveniente
dotazione di Beni ' le Mense Arcivesco-
vili e Vescovili, li Seminarj, le Fabbriche
delle Chiese Metropolitane, delle Catte-
drali e Collegiate almeno più insigni, e
le Parrocchie.
Tali dotazioni saranno stabilite den-
tro il più breve spazio di tempo di con-
certo fra la Santità Sua e il Presidente
della Republica.
Art. 10.
L'insegnamento, la disciplina, edu-
cazione ed amministrazione dei Seminarj
Vescovili sono soggetti all'autorità dei
Vescovi respettivi secondo le forme ca-
noniche.
Art. 11.
I Conservatorii, gli Ospedali, le Fon-
dazioni di Carità, ed altri consimili Luo-
ghi Pii, in addietro governati da sole
Persone Ecclesiastiche, saranno per l'av-
venire amministrati in ciascuna Diocesi
da una Congregazione di persone per
metà Ecclesiastiche, e per l'altra metà
Secolari. Il Presidente della Republica
scieglierà le Persone Secolari, come le
Ecclesiastiche che dal Vescovo gli ver-
ranno proposte.
Alle Congregazioni presiderà sem-
pre il Vescovo, cui altresì sarà libero di
' In AA. Alili. I-XVI1I 436 A: « Convenienti ■ fruentur • e • Similmente - di Beni . è scritto in carattere ditte
rente dal resto ed è posto alla fine, dopo la data, ma eoi richiamo del posto dove è dato qui.
570
Concordalo fi a Pio VII e la Repubblica Italiana
a. 1808
visitare ea loca, quae legitime a laicis
administrabuntur.
Art. 12.
Sanctitas sua concedit Episcopis jus
eonferendi paroecias, quae quovis anni
tempore erunt vacaturae; iique praevio
concursu, paroecias liberae collationis
conferent iis, quos ipsi digniores judica-
bunt. In paroeciis vero juris patronatus
ecclesiastici instituent eos, quos, praevio
pariter concursu, tanquam digniores
inter approbatos ab examinatoribus pa-
tronus ecclesiasticus praesentabit : in pa-
roeciis vero laici patronatus praesen-
tatos instituent, dummodo, praemisso
examine, idonei fuerint inventi. In omni-
bus autem praedictis casibus Episcopi
personas non seligent nisi gubernio ac-
ptas.
Art. 13.
Episcopus praeter caeteras canoni-
cas poenas poterit in ecclesiasticos cul-
pabiles animadvertere eos etiam elau-
dendo in seminariis et in domibus regu-
larium.
Art. 14.
Nemo ex parochis adigi poterit ad
administrandum sacramentum matrimo-
nii cuipiam, qui obstrictus sit aliquo ex
canonicis impedimentis.
Art. 15.
Nulla suppressio fundationum eccle-
siasticarum quarumeumque absque Apo-
stolicae Sedisauctoritatis interventu fiet.
Art. 16.
Attentis extraordinariis praeterito-
rum temporum vicibus, et effectibus, qui
eas sunt consecuti, et potissimum attenta
visitare quei Luoghi, che legittimamente
sono amministrati dai Laici.
Art. 12.
Sua Santità accorda ai Vescovi il
diritto di conferire le Parrocchie che
verranno a vacare in ogni tempo. Pre-
messo il concorso nelle Parrocchie di
libera collazione i Vescovi le conferi-
ranno ai soggetti ch'eglino giudiche-
ranno i più degni. Nelle Parrocchie poi
di Gius patronato Ecclesiastico, pre-
messo pure il concorso, daranno l'Isti-
tuzione a quelli che il patrono Ecclesia-
stico presenterà come i più degni fra
gli approvati dalli esaminatori. Final-
mente nelle Parrocchie di Gius patro-
nato Laico il Vescovo istituirà il pre-
sentato, purché nell'esame sia rinvenuto
idoneo. In tutti però i sopradetti casi i
Vescovi non scieglieranno se non per-
sone accette al Governo.
Art. 13.
Il Vescovo, oltre le altre pene cano-
niche, potrà punire gli Ecclesiastici col-
pevoli anche col rinchiuderli nei Semi-
nari e nelle case de' Regolari.
Art. 14.
Nessun Parroco potrà essere astretto
ad amministrare il sagramento del Ma-
trimonio a chiunque sia legato da qual-
cheduno degl'Impedimenti Canonici.
Art. 15.
Non si farà alcuna soppressione
di Fondazioni Ecclesiastiche qualunque
esse siano, senza intervento dell'autorità
della Sede Apostolica.
Art. 16.
Attese le straordinarie vicende dei
passati tempi, e gli effetti che ne sono
derivati, e principalmente in vista della
a. 1803
Concordato fra Pio Vile la Repubblica italiana
571
utilitate, quae ex hac Conventione manat
in ea, quae ad res religionis pertinenti,
atque ut etiam publicae tranquìllitati
consulatur, declarat Sanetitas sua, eos,
qui bona Ecclesiae alienata acquisive-
runt, molestia!» nullam habituros, neque
a se, neque a Romanis Pontifìcibus suc-
cessoribus suis; ac consequenter pro-
prietas eorumdem bonorum, redditus et
jura iis inhaerentia immutabilia penes
ipsos erunt, atque ab ipsis causarci ha-
bentes.
Art. 17.
Districte prohibetur quidquid sive
verbo, sive factis, sive scriptis tendit ad
bonos mores corrumpendos, et ad con-
temptum catholìcae religionis ejusque
ministrorum.
Art. 18.
Clerus a quolibet servitio militari
exemptus erit.
Art. 19.
Sanetitas sua agnoscit in Praeside
Reipublicae Italieae eadem jura ac pri-
vilegia, quae in majestate imperatori» uti
duce Mediolani agnoscebat.
Art. 20.
Quoad caetera vero res ecclesiasti-
cas spectantia, quorum ' nulla expressa
mentio in his articulis facta est, mane-
bunt omnia et administrabuntur juxta
vigentem Ecclesiae disciplinam. Si quae
vero supervenerit difficultas, Sanetitas
sua et Praeses Reipublicae secum con-
ferre sibi reservant.
Art. 21.
Praesens Conventio substituitur om-
nibus legibus, ordinationibus et decretis
utilità, che da questo Concordato ridonda
alle cose concernenti la Religione, ed
anche per l'oggetto di provedere alla
tranquillità pubblica, Sua Santità di-
chiara, che quelli i quali hanno acqui-
stato dei Beni Ecclesiastici alienati non
avranno alcuna molestia ne da se, né
dai Romani Pontefici suoi successori; ed
in conseguenza la proprietà delli stessi
Beni, le rendite e i diritti a quelli an-
nessi saranno immutabili presso i mede-
simi, e quelli che hanno causa da loro.
Art. 17.
Resta severamente proibito tutto ciò,
che o colle parole, o col fatto, o in
iscritto tende a corrompere i buoni co-
stumi, o al disprezzo della Religione
Cattolica e de' suoi Ministri.
Art. 18.
Il Clero sarà esente da ogni sorta
di Servizio militare.
Art. 19.
Sua Santità riconosce nel Presidente
della Republica Italiana gl'istessi diritti
e privilegii che riconosceva nella Maestà
dell'Imperatore come Duca di Milano.
Art. 20.
Quanto agli altri oggetti Ecclesia-
siastici, dei quali non è stata fatta
espressa menzione nei presenti Articoli,
le cose rimarranno, e saranno regolate
a tenore della vegliarne Disciplina della
Chiesa; e sopra venendo qualche diffi-
coltà, il Santo Padre e il Presidente
della Republica si riserbano di concer-
tarsi fra loro.
Art. 21.
Il presente Concordato è sostituito
a tutte le Leggi, Ordinazioni e Decreti
la Min stessa (onte
572
Concordato fra Pio VII e hi Repubblica Italiana
a. 1803
a Republica Italica circa ics religionis
huc usque latis.
Art. 22.
Utraque contrahentium pars spon-
dei:, se successoresque suos omnia de
quibus in his articulis utrinque conven-
tum est, sancte esse servaturos.
Ratificationum traditio fiet Parisiis
intra duorum mensium spatium.
Datum Parisiis die decima sexta
Septembris anno millesimo octingente-
simo lertio.
(L. S.) G. B. Card. Caprara Legat.
(L. S.) Ferdinandus Marescalchi.
emanati fìn'ora dalla Republica Italiana
sopra materie di Religione.
Art. 22.
Ambedue le Parti contraenti pro-
mettono che tanto Esse, quanto i Loro
successori osserveranno religiosamente
tutte le cose, delle quali si è convenuto
per l'una parte e per l'altra nei presenti
Articoli.
Il cambio delle Ratifiche sarà fatto
in Parigi dentro lo spazio di due mesi.
Fatto in Parigi il giorno sedici di Set-
tembre dell'Anno Mille Ottocentotre.
(L. S.) G. B. card. Caprara Legato.
(L. S.) Ferdinando Marescalchi.
Da A. Theiner, Histoire des deux Coucordats II, Paris 1869, Pièces justifìcatives 270-276,
che s'è servito dell'esemplare in AA. Arni. I-XVIII 436 (già Ann. Il, e. Ili, n. 22
nell'Archivio Segreto Vaticano), con cui Bonaparte in data di St. Cloud, 2 novembre 1803,
approva e ratifica il trattato, collazionato l'originale colle firme autografe del Card. Caprara
e del Marescalchi, ibid. AA. Ann. I-XVIII 436 A (già come il 436), in cui alla fine segue
la nota:
Parisiis hac die 16. Novembris 1803.
Adduntur de comuni consensu Articulo
tertio post verba - bona, redditusque supra-
dictarum - (v. p. 567, 1. 34) verba omissa
quae sequuntur - Ecclcsiarum et - quae
jam inserta fuerunt suo loco in respectivis
exemplaribus Ratificationum; et praesens
Apostilla adprobatur, et confirmatur edam
in Actu traditionis Ratificationum subscripto
et stipulato hac eadem die. ' In quorum
fidem etc.
(L. S.) J. B. Card. Caprara Legat.
(L. S.) F. Marescalchi.
Parigi questo dì 16. Novembre 1803.
Si aggiungono di commune accordo
all'Articolo terzo dopo le parole - i beni e
le rendite delle sudette - (v. p. 567, 1. 33) le
seguenti parole omesse - Chiese, ed - le quali
sono state già inserite al suo luogo nei re-
spettivi esemplari delle Ratifiche; e la pre-
sente Apostilla viene approvata e confer-
mata anche nell'Atto del Cambio delle rati-
fiche segnato e stipulato questo medesimo
giorno. In fede ecc.
(L. S.) G. B. Card. Caprara Legato
(L. S.) F. Marescalchi.
i Vedi] in t. Rìniebi, I.,i diplomazia pontificia nel secolo XIX II, Roma 1902, 314.
J
a. 1804 Prescrizioni per il governo degli Ordini religiosi hi Spagna 573
LXXVI.
PRESCRIZIONI PER IL GOVERNO DEGLI ORDINI RELIGIOSI
IN SPAGNA.
I.'t maggio 1804.
Pius episcopus servus servorum Dei ad perpetuarli rei memoriam.
Inter graviores curas, ac sollicitudines, quas omni fide, ac studio in suprema
hac Apostolici Nostri muneris procuratane impendendas esse a Nobis Ecclesiae
cognoscimus, illae nimirum habendae sunt, quibus ordinum regularium, tam de
eadem Ecclesia benemeritorum conservationi prospiciamus, eorum decus, ac bonum
promoveamus, ab iisque omnia arceamus, quae nocumento iis esse possunt, in hac
praesertim temporum calamitosissimorum injuria, in quibus maximo cum dolore
Nostro tam multas regularium hominum familias maximis tempestatibus jactatas
tot, ac tam graves aerumnas immerito subiisse cognovimus. At vero si miseranda
coenobitarum conditio multis in regionibus gravissimi doloris, maximaeque tristi
tiae Nobis causa extitit, magnam ex alia parte consolationis, gaudiique causam
Nobis praebuit charissimi in Christo fìlii Nostri Caroli IV catholici regis eximia
religio, ac pietas, qua is ' eosdem religiosos ordines in Hispania prosequitur, eorum-
que sanctissima instituta veneratur, ut qui optime perspectos habet uberrimos fru-
ctus, qui ex iisdem in sua regna semper maxima cum catholicae religionis, ac popu-
lorum suorum utilitate sunt profecti, ut propterea in praesenti ordinum religioso-
rum vicissitudine non modo nullos ex iisdem in amplissimis Hispaniae regnis, aut
e medio sublatos, aut aliquo detrimento affectos videamus, verum etiam peculiari
patrocinio defensos beneficas pientissimi regis curas erga se in dies experiri cogno-
scamus. Ex quo lit, ut eo promptiori animo benignas aures ejusdem catholici regis
postulationibus praebere, earumque rationem habere dueamus, cum ille significet
Nobis, se in iis, quae circa dictos ordines a Nobis postulat, id unum spectare, ut
magis magisque in suis ditionibus ipsorum ordinum conservationi, atque militati
prospiciat ; iis malis amotis, quae fortasse per vicissitudines temporum induci in
eosdem potuerunt, quibus, si quae adsunt, apostolici muneris Nostri est, ad eorum-
dem conservationem stabilius asserendam, atque utilitatem, splendoremque augen-
dum, prout res postulat, in Domino salubriter providere.
Siquidem laudatus idem catliolicus rex exponi Nobis fecit inter caetera gravis-
sima mala, quae ex proxima tum praeteritorum temporum perturbatione, tum opi-
nandi licentia infeliciter etiam in suas ditiones sunt derivata, illud etiam factum esse,
ut in ordines regulares ibi existentes quamvis in iis plurimi non minus virtute, quam
doctrina spectabiles viri inveniantur, qui spiritum, et leges sanctissimorum suorum
fundatorum servant, tamen magno cum regii animi sui dolore ii - abusus irrepse-
/>•»//. ed. Prat, : • ii* ».
Bull. ed. Rom, ■ ii • R, %
.")74 Presi ri-ioni per il governo degli Ordini religiosi in Spagna a. 1804
rim, ut ad eos evellendos atque eradicandos efficaciora remedia adhibenda esse
videantur, ne iidem amplius iterum pullulare possint.
Quae cum nobis exposita fuerunt, Nos excitati non minus officio apostolici mini-
sterii Nostri, quam desiderio obsecundandi religiosissimi regis studiis, ut in re tam
gravi omni maturitate, ac circumspectione, et juxta normam, ac consuetudinem hujus
sanctae Sedis procederemus, exempla sequuti gloriosissimorum praedecessorum
Nostrorum, ac praecipue in simili causa cum in eodem Hispaniarum regno cardinalis
de Ximenes visitator generalis omnium ordinum religiosorum in Hispanicis ditionibus
existentium ab hac sancta Sede constitutus est, apostolica auctoritate Nostra visita-
torem generalem omnium religiosorum in Hispaniarum regnis existentium eligen-
dum censuimus, qui abusus omnes, qui in religiosas familias irrepsisse dicebantur,
certo compertos habere studeret, ac eu facultate, quam nos per apostolicas literas
Nostras in forma brevis datas quarto idus septembris anni proximi superioris eidem
impettiti sumus, ' si quid emendatione, ac correctione dignum invenisset, id emen-
dandum ac corrigendum curaret; deferret vero ad Nos, Nostramque auctoritatem
imploraret, si quid gravius idem deprehenderet, quod opportuna providentia indi-
geret, ut a Nobis ad id sanandum idonea remedia suppeditarentur. Quam Nos pro-
vinciam detulimus dilecto filio Nostro Ludovico Sanctae Romanae Ecclesiae pre-
sbytero cardinali de Bourbon - archiepiscopo Toletano, et archiepiscopalis ecclesiae
Hispalensis administratori, qui sane vir propter singulares laudes regii generis, exi-
miae pietatis, zeli, ac sapientiae, amplissimaeque dignitatis, quas simul conjunctas
habet, quibusque in ter caeteros eminet, maxime idoneus visus fuit Nobis, qui posset
tantum munus sancte, atque integre administrare. Hic vero tanto operi manti admota,
exposuit Nobis, se tum ex iis, quae sibi de ordinibus regularibus in Hispaniarum regnis
existentibus statim deferenda diligenter curavit, tum ex aliis, quae sibi eidem inqui-
renti de praesenti eorumdem statu innotuerunt, maxime opportunum judicare, ad
regimen eorum ordinum regularium, qui hactenus ab uno tantum praeside generali
gubernati fuerunt, totidem vicarios generales constituere, qui stabiliter in Hispanicis
ditionibus residentes, independenter a supremo magistro ordinis partem eam respe-
ctivorum ordinum regant, quae in iisdem regionibus existit. Igitur non minus ab eo
quam a pio rege catholico preces Nobis, ut apostolica auctoritate Nostra huic postu-
latami annuere dignaremur, oblatae fuerunt, illudque additum, hoc, attentis tem-
porum rationibus, non solum stabili regimini ipsorum ordinum regularium oppor-
tunum fore, sed etiam ad visitationem ipsam utiliter perficiendam maxime colla-
turum.
His petitionibus in maturum examen a Nobis vocatis, ac delecta in consilium
juxta Romanorum pontificum praedecessorum Nostrorum consuetudinem, congre-
gatione venerabilium fratrum Nostrorum S. R. E. cardinalium, considerantes ex
una parte quantae curae esse debeat apostolicae huic Sedi conservare unitatem
ipsorum ordinum juxta suorum Fundatorum spiritum, atque instituta, ex alia vero
parte satisfacere cupientes, quantum in Domino possumus catholici regis deside-
' Cioè, comi già tvvertìva I. Hergenrother in Archiv fai kathol. Kirchenrecht XII (1864), 4", n. 1, 1W8,
non ISO1.', come ila Tbjada \ Kvmik... Coìeccion ecc., loc. cit. 294.
' I Bull : l'i
i
a. 181)4 Prescrisioni per il governo degli <>r,/ii/i religiosi in Spagna 575
riis, ac visitatoris studiis, ad bonum ac utilitatem ipsorum regularium ordinum,
ut in dittìcillimis eorumdem temporibus stabili eorum existentiae consulamus, simul"
que uberrimos illos fructus Ecclesiae asseramus, qui ex sanctissimis regularium
institutis, ac virorum religiosorum exemplis, ac laboribus percipiuntur, de memo-
ratile congregationis Consilio, ac sententia censuimus ad luturum regimen praedi-
ctorum ordinum regularium in Hispaniarum regnis, ac ditionibus, ut supra existen-
tium, ex eo exemplum petere, quod summus pontifex Leo X. lei. ree. praedecessor
Noster per apostolicas literas quarum initium - Ite et vos hi vineam nteam* - de
ordine fratrum s. Francisci constituit, eamque prò praedictis ordinibus in Hispania-
rum regnis, ac ditionibus ut supra existentibus, rationem statuere, per quam simul
et unitas eorumdem ordinum juxta respectivorum sanctorum fundatorum spiritum,
ac leges conservetur, et studia regis catholici, et visitatoris a Nobis constituti explean-
tur; atque ad hoc tribuendum ea etiam Nos inducit consideratio, quod omnes pene
ordines regulares conservati, ac propagati in Hispania sunt, plusquam alibi apud
caeteras nationes, ac caenobitae longe plures in Hispania numerantur, quam quos
alia lilla natio possit recensere. Itaque ex certa scientia, ac matura deliberatione
ejusdem congregationis consilium sectantes, Nostris, deque apostolicae potestatis
plenitudine constituimus, quae infra sunt.
Supremum magisterium ordinum in Hispaniis existentium, qui usque adhuc a
generali, seu vicario generali natione Hispanis, atque in Hispania commorantibus
gubernati non fuerunt, alternatim deinceps erit gerendum, nimirum erit una vice
penes Hispanicae nationis virum, altera vero vice apud 2 virum exterae nationis cujus-
cumque. Magisterium idem erit ad sexennium, nisi ad longius tempus statuendum
gravibus intercedentibus causis ab apostolica Sede judicetur. Electio summi magi-
stri juxta leges consuetas respectivorum ordinum a capitulo generali fiet. Cum sum-
mus ordinis magister ex Hispanis eligendus erit comitia generalia in Hispania habe-
buntur; Romae vero sive alibi, prout leges cujuscumque instituti statuunt, cum idem
ex aliis nationibus erit eligendus. Evocari, accedere, atque admitti ad generalia
comitia debebunt vocales tam ex Hispania, quam ex aliis nationibus. Cum magister
generalis non erit natione Hispanus, tunc Hispani habebunt vicarium generalem
Hispanum, et viceversa cum supremum magisterium penes Hispanum erit, ordo
extra Hispaniam existens habebit vicarium generalem aliarum nationum. Vicarii gene
ralis munus erit ad idem tempus muneris superioris generalis. Electio vicarii gene-
ralis fiet in eodem capitulo generali, simul ac summi magistri electio habita fuerit,
sed ab Hispanis vocalibus eligetur, cum is vicarius generalis Hispanus futurus erit.
Vocales vero aliarum nationum vicarium eligent cum is ad ordinem pertinebit, qui
extra Hispaniam est. Tam summus ordinis magister, quam vicarius generalis, cum
Hispani erunt, in regis Hispaniarum ditionibus residebunt. Si super vicarii gene-
ralis electione aliquae difficultates, ac controversiae exoriantur, harum cognitio, ac
definitio ad vocales respectivos, qui eumdem elegerunt, privative pertinebit. At si
per eos dirimi, aut expediri non poterunt, antequam capitulum dissolvatur, causa
ab apostolica Sede definietur, sive ab eo, cui eadem apostolica Sedes specialem pote-
1 Del 29 maggio 1517 in Bull. Ront. Cocq.-Main. Ili, pars tertia, 450-454; rd. Taur. V, 692-<
1 Reg. om. • virum - apud > e add. « religiosum ».
576 Prescrizioni per il governo degli Ordini religiosi in Spagna a. 1804
statem rei definiendae faciet. Si vicarius generalis, sive per obitum, sive per promo-
tionem, sive alia quacumque de causa esse desierit, antequam ordinis magister
tempus magisteri! sui expleverit, cujus ut supra dictum est exequare durationem
muneris debet, tunc si is Hispanus fuerit Hispani alterum item Hispanum sibi in
Hispania in vicarium eligent, et ita vice versa ex aliis nationibus caeteri ad normam
respectivorum institutorum, qui tamen perdurabit usque dum eam temporis partem
expleat, quae ejus decessori reliqua erit ad munus suum absolvendum. In supra-
dicto casu cessationis vicarii generalis intra sexennium sive per obitum, sive per
promotionem, sive quacumque alia de causa, quando Hispani, ut supra dictum est,
alterum Hispanum sibi in Hispania vicarium eligent, electionem, quae a solis voca-
libus Hispani1 fieri debet, ab iis solis fieri permittimus, qui tunc temporis in Hispa-
niae peninsula commorabuntur, ut longae illae morae dilationesque vitentur, quae
si accedere illi quoque vocales deberent, qui extra Hispaniae peninsulam sunt, et
longius absunt, necessario acciderent.
Quod si summum ipsum magistrum generalem ordinis, a suo cessare munere,
sive obitus, sive promotionis, sive alia quacumque de causa contigerit, ita ut novus
in ejus locum magister generalis ad complendum sexennium, quod ab antecessore
non fuerat absolutum eligendus sit, declaramus in hoc casu locum non esse alternae
electioni, de qua supra dictum est, decernimusque, ut novus magister generalis,
usque ad exitum sexennii ab antecessore inchoati duraturus ex ea parte ordinis deli-
gatur, ex qua erat ipsius antecessor, ne ulla pars sit ordinis, quae per sexennium
integrum non habeat magistrum generalem e viris electum ad ipsam pertinentibus.
Electio autem in hoc casu novi magistri generalis ad complendum antecessoris
sexennium substituendi fieri debebit a solis vocalibus nativorum illius partis ordinis,
ad quam ipse antecessor pertinebat, ne nimiae interponantur morae,2 quae vitali
nullo modo possent, si omnes omnino vocales accedere deberent, praesertim cum
evenire non admodum difficile possit, ut magister generalis, cui successor deli-
gendus sit prope ipsum sexennii finem ex :! aliqua e supradictis causis a munere
suo cesset, ejusque successor propterea intra brevissimum tempus sit constituendus;
quod si novus magister generalis eligendus in supradicto casu non completi sexen-
nii ad ipsum sexennium complendum erit natione Hispanus, quia ejusdem nationis
fuerit illius antecessor, a quo sexennium non fuit absolutum, statuimus, ut in hoc
casu ad electionem illius accedere tantummodo debeant vocales illi Hispani, qui in
ipsa Hispaniae peninsula commorabuntur ab accedendi onere dispensantes de Nostrae
potestatis plenitudine eos alios vocales Hispanos, qui extra dictam peninsulam exi-
stant ob illam ipsam causam, quam diximus, scilicet ne electioni minime4 interpo-
nantur morae, quae si accedere illi quoque vocales deberent, qui extra Hispaniae
peninsulam sunt, et longius absunt, necessario acciderent, praesertim cum ne ita
ìieret evenire posset, ut forsitan antea elaberetur reliquum sexennii spatium, quam
novus magister generalis ad illud complendum substituendus, eligeretur. Vicarius
generalis in capitulo generali, ut supra dictum est, statim post electionem stimmi
Sii ! i Bull, ed anche Reg., ma dovrà essere: • Hispanis » ; v. sopra p. fi7ó, 1.35 e sotto 1.33 e :ì5.
! Reg.: « ne nimia interponantur mora » ! i Bull.: « ac nimiae interponantur morae •!
I Hull. : . ea » !
1 Sic! anche Reg., ma forse, come Bopra, dovrà essere nimiae».
a. 1804 Prescrizioni per il governo degli Ordini religiosi in Spagna 577
magistri electus, se ab eo confirmari postulabit, ac facultatibus muniri, ' quae ad
munus gerendum pertinent, quorum utrumque sine dilatione ei summus magister
tribuet. Quod si vicarius generalis extra capitulum generale eligetur per obitum,
sive per promotionem, ac dimissionem ejus, qui in dicto capitulo fuerat electus, ut
supra dictum est, in eo casu ad praecavenda omnia dilationum incomoda, ei vicario
canonica deputato juxta enuncia tam formam, nunc prò tunc per has apostolicas
Nostras literas facultates impertimus, quibus provincias, quae ejus regimini subja-
cent, regere valeat per tempus illud intcrmedium, intra quod nulla mora interpo-
sta certiorem summum ordinis magistrum de sua electione faciet, ab eoque se con-
firmari postulabit, ac necessariis facultatibus muniri, quorum utrumque sine dilatione
ei summus magister tribuet. Hae facultates vicariis generalibus a summo magistro
tributae non cessabunt, sed firmae iisdem manebunt, etiamsi ordo summo suo ma-
gistro caruerit per ejus obitum intra sexennium, sive per ejus promotionem intra
idem sexennium; ita ut post electionem novi summi magistri ad complendum sexen-
nium eligendi, eas ab ipso petere non indigeant, quas ut eo in casu exercere absque
ulla dubitatione valeant, nunc prò tunc de Nostrae potestatis plenitudine per has
apostolicas literas confirmamus, et quatenus opus sit, iisdem vicariis impertimur.
Facultates vero vicariorum generalium eaedem ipsae erunt, quas summus magister
habet. Itaque vicarius generalis, cui tres, aut quatuor assistentes, sive defìnitores,
sive consultores, alijque juxta regulas instituti adsint, in provinciis, quae ab eo
regendae sunt, libere omnem jurisdictionem, sibi delegatam exercebit, quam ante
ibidem summus ordinis magister exercebat. In negotiis vero, quae majoris momenti
sunt, ad spirituale regimen ordinis, ac disciplinam pertinentibus, vicarius generalis,
ut opportuna, ac tutiori ratione procedat, et ut instituti substantia in universo ordine
conservetur, summum magistrum consulere debebit. Mutationes, et reformationes
statutorum, quae necessariae, aut utiles ad respectivorum ordinum bonum videbun-
tur, si universum ordinem respicient, a capitulo generali fient; si vero ad partem
tantum ordinis in Hispania existentis pertinebunt, de his in Hispania ipsa cum Con-
silio tamen summi magistri agetur; sed neutrae ad effectum perduci poterunt sine
Romani pontificis approbatione. Nota satis Nobis pietas, ac religio catholici regis,
ejusque studium prò regularium ordinum bono Nos dubitare non sinunt eum effe-
cturum, ut variationes hujusmodi probatae a Nobis, aut a successoribus Nostris, in
suis ditionibus exequantur. Tandem quod pertinet ad bona temporalia, declaramus
regulares in Hispania existentes libere in posterum administrare, atque erogare ipso-
rum bona, redditus, atque eleemosynas posse, nec amplius ad contribuendum expen-
sis, atque ad subsidia suppeditanda domibus regularium caeterarum nationum teneri,
quod tamen non ita intelligi debet, ut aere alieno, si quo forte erga eas3 obstricti
sunt liberati judicentur. Hae ordinationes omnes exequi debebunt statini post pro-
mulgationem hujus apostolicae constitutionis Nostrae. Quoad electiones vero, cum,
attenta praesentium temporum conditione, eae haud fieri hae vice possint ea ratione,
quae a Nobis supra constituta est ; mandamus, ut in ordinibus, qui nunc praesidem
generalem habent, is suo munere fungi pergat, usquedum absolvatur tempus, quod
1 I Bull.: . rauneri '
- I Bull.: . gerendi !
1 Rull.: . i
578 Prescrizioni per il governo degli Ordini religiosi in Spagini a. 1804
ordinis sui legibus praestitutum est : si qui mine summo magisterio fungitur, natione
est Hispanus fiet a Nobis electio tum vicarii Generalis, tum caeterorum superiorum
majorum ordinis extra Hispaniam existentis; si vero summus ordinis praeses Hispa-
nus non est, Nos vicarium generalem, caeterosque superiores majores Hispanos
constituemus.
Praesentes autem literas et in eis contenta, et statuta quaecumque, etiam ex
eo quod quilibet in praemissis, seu in eorum aliquo jus, aut interesse habentes, seu
habere praetendentes etiam quomodolibet in futurum, illis non consenserint, seu quod
aliqui ex ipsis ad praemissa minime vocati, vel etiam nullimode auditi fuerint, aut
ex alia qualibet eausa nullo umquam tempore de subreptionis aut obreptionis, aut
nullitatis vitio vel intentionis Nostrae, aut alio quovis magno, et substantiali defectu,
sive etiam ex eo quod in praemissis solemnitates, et quaecumque alia forsan ser-
vanda, et adimplenda minime servata, et adimpleta fuerint, aut ex quibuslibet aliis
causis, vel praetextibus notari, impugnali, aut alias infringi, suspendi, limitari, aut
in controversiam vocari, seu adversus illas quodeumque juris, aut justitiae reme-
dium impetrari, easque omnino sub quibusvis contrariis constitutionibus, revocatio-
nibus, suspensionibus, limitationibus, derogationibus, decretis, vel declarationibus
generalibus, vel specialibus, etiam motu, scientia et potestatis plenitudine quomo-
dolibet factis minime comprehendi, sed semper ab illis exceptas esse, et fore, et
tamquam ex pontificiae providentiae officio, et potestatis plenitudine Nostris factas,
et emanatas, perpetuo validas, et efficaces existere, suosque plenarios, et integros
effectus sortiri, et obtinere, ac ab omnibus ad quos spectat, et spectabit quomodo-
libet in futurum, perpetuo, et inviolabiliter observari; sicque in praemissis per quos-
cumque judices ordinarios, vel delegatos, etiam causarum palatii apostolici audi-
tores, ac Sanctae Romanae Ecclesiae cardinales etiam de latere legatos, vice-legatos,
et Sedis apostolicae nuncios, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter judicandi
et interpretandi facultate, et auctoritate judicari, et definiri debere, et si secus super
his a quoquam quavis auctoritate, scienter, vel ignoranter contigerit attentari irritum,
et prorsus inane esse, et fore, volumus, atque decernimus.
Non obstantibus etiam in synodalibus, provincialibus, generalibus, universali-
busque conciliis editis constitutionibus, et ordinationibus apostolicis, nec non omnium,
et singulorum dictorum regularium ordinum, etiam juramento, confirmatione apo-
stolica, vel quavis firmitate alia roboratis statutis, et consuetudinibus; privilegiis
quoque, indultis et literis apostolicis in contrarium praemissorum quomodolibet con-
cessis, confirmatis, et innovatisi quibus omnibus et singulis illorum tenores prae-
sentibus prò piene, et sufneienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes,
illis alias in suo robore permansuris ad praemissorum effectum, hac vice dumtaxat
specialiter, et expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Ut autem praesentes, et in eis contenta quaecumque ad omnium notitiam faci-
lius deducantur, volumus, ut earum transumptis, sive exemplis etiam impressis manu
alicujus notarii publici subscriptis, et sigillo personae in ecclesiastica dignitate
constitutae munitis eadem fides tam in judicio, quam extra illud ubique locorum
habeatur, quae ipsis praesentibus haberetur, si forent exhibitae, vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam Nostrae constitutionis, ordi-
nationis, decreti, derogationis, et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario con-
a. 1813
Concordato di Fontaincbleau
579
traire, si quis autem hoc attentare praesumpserit indignationem Omnipotentis Dei,
ac Beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Romae apud sanctam Mariani Majorem anno incarnationis Dominicae
millesimo octingentesimo quarto, idibus maji, pontificatus Nostri anno quinto.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. XII, 164-168: ed. Prat. VII, 568-572, collazionata la minuta
in Reg. antogr. Lift. Apost. Pii PP. VII ab anno 1800 ad 1804 per Jos. Manassei expe-
ditarion, T. IX, f. 445-469 (Archivio segreto Vaticano).
LXXVII.
CONCORDATO DI FONTAINEBLEAU.
a) - Art l'eoli.
25 gennaio 1813.
Sa Majesté l'Empereur et Roi et Sa
Sainteté, voulant mettre un terme aux
différends qui se sont élevés entre eux
et pourvoir aux diffìcultés survenues sur
plusieurs affaires de l'Église, sont con-
venus des articles suivants comme de-
vant servir de base à un arrangement
definiti!.
Artide l.er Sa Sainteté exercera le
pontificat en France et dans le royaume
d'Italie de la mème manière et avec les
mCmes formes que ses prédécesseurs.
Art. 2. Les ambassadeurs, ministres,
chargés d'affaires des puissances près le
Saint-Pére, et les ambassadeurs, minis-
tres ou chargés d'affaires que le Pape
pourrait avoir près des puissances étran-
gères, jouiront des immunités et privilè-
ges dont jouissent les membres du corps
diplomatique.
Art. 3. Les domaines que le Saint-
Pére possédait, et qui ne sont pas alié-
Sua Maestà l'Imperatore, e Re, e
Sua Santità volendo porre un fine alle
vertenze che sono state tra loro, e prov-
vedere alle difficoltà sopravvenute circa
molti affari della chiesa, sono conve-
nuti degli ' articoli seguenti, come do-
vendo servire di base2 a un aggiusta-
mento definitivo.
Art. 1. Sua Santità eserciterà il pon-
tificato in Francia, e ;1 nel Regno d' Italia
nell'istessa maniera, e colle medesime
forme, che i suoi predecessori.
Art. 2. Gli ambasciatori, ministri,
incaricati d'affari delle potenze presso il
S. Padre e gli ambasciatori, ministri, e
incaricati d'affari, che il Papa potrebbe
avere presso le potenze estere, gode-
ranno delle4 immunità e privilegi, dei
quali godono i membri del corpo diplo-
matico.
Art. 3. I dominii,5 o:' beni stabili, che
il S. Padre possedeva e che non sono
1 Supplcm.: « negli >.
- Copia Vatic: * basi ».
J Sup plein. : ■ o ».
* Copia Vatic. : ■ della i
''■<pi>f Vatic. <.m.
5S0
Concordato di Fontainebleau
a. 1813
nés, seront exempts de toute espèce
d'impòt; ils seront administrés par ses
agents ou chargés d'affaires. Ceux qui
seraient aliénés seront remplacés jusqu'à
la concurrence de 2 millions de francs
de revenu.
Art. 4. Dans les six mois qui sui-
vront la notification d'usage de la nomi-
nation par l'Empereur aux archevèchés
et évéchés de l'Empire et du royaume
d'Italie, le Pape donnera l'institution ca-
nonique, conformément aux concordats
et en vertu du présent indult. L'infor-
mation préalable sera faite par le métro-
politain. Les six mois expirés sans que
le Pape ait accordé l'institution, le mé-
tropolitain, et à son défaut, ou s'il s'agit
du métropolitain, l'évèque le plus ancien
de la province, procèderà à l'institution
de l'évèque nommé, de manière qu'un
siége ne soit jamais vacant plus d'une
année.
Art. 5. Le Pape nommera, soit en
France, soit dans le royaume d'Italie, à
dix 2 évèchés, qui seront ultérieurement
désignés de concert.
Art. 6. Les six évéchés suburbicaires
seront rétablis. Ils seront à la nomina-
tion du Pape. Les biens actuellement
existants seront restitués, et il sera pris
des mesures pour les biens vendus. A la
mort des évèques d'Anagni et de Rieti,
leurs diocèses seront réunis auxdits six
évéchés, conformément au concert qui
aura lieu entre Sa Majesté et le Saint-
Pere.
Art. 7. A l'égard des évéques des
états romains absents de leurs diocèses
par les circonstances, le Saint-Pére pourra
exercer en leur faveur son droit de don-
ner des évèchés in partibns. Il leur sera
alienati, saranno esenti da ogni specie
d'imposizione. Saranno amministrati dai
suoi agenti, o ' incaricati di affari. Quelli
che si trovassero alienati, saranno rim-
piazzati sino alla somma di due milioni
di franchi di rendita.
Art. 4. Dentro li sei mesi, che se-
guiranno la notificazione secondo l'uso
della nomina dell'Imperatore agli arci-
vescovati, e vescovati dell' Impero, e del
Regno d'Italia, il Papa darà l'istituzione
canonica conformemente ai concordati,
e in virtù del presente indulto. La pre-
via informazione sarà fatta dal metro-
politano. Spirati i sei mesi, senza che il
Papa abbia accordata l'istituzione, il
metropolitano, e in di lui mancanza, o
pure se si tratta del metropolitano, il
vescovo più anziano della provincia pro-
cederà all'istituzione del vescovo nomi-
nato, di modo che una sede non resti
mai più di un anno vacante.
Art. 5. Il Papa nominerà sia in Fran-
cia, sia nel regno d'Italia a dieci vesco-
vati; quali saranno ulteriormente fissati
di concerto.
Art. 6. I sei vescovati suburbicari
saranno ristabiliti; saranno di nomina
del Papa. I beni attualmente esistenti
saranno restituiti, e si prenderanno delle
misure per i beni venduti. Alla morte dei
vescovi di Anagni, e di Rieti, le loro
diocesi saranno riunite ai sei detti ve-
scovati in conformità dell'accordo, che
avrà luogo tra Sua Maestà, e il Santo
Padre. 3
Art. 7. Riguardo ai vescovi degli
Stati romani assenti dalle loro diocesi
per le circostanze, il S. Padre potrà eser-
citare in loro favore il suo diritto di
dare dei vescovati in partibns. Si farà
1 Copia Vatic; « ed ».
» De Pradt, Lea quahe Concordats IH. l'iris 1S18, ). come pure Artaud, Histoire du Pape Pie VII II, Par
1836, 307: . des ..
" Copia Val,, . . e S. S. .
a. 1813
Concordato di Fontainebleau
581
fait une pension égale au revenu dont
ils jouissaient, et ils pourront fitre re
placés aux siéges vacants, soit de l'Em-
pire, soit du royaume d'Italie.
Art. 8. Sa Majesté et Sa Sainteté se
concerteront en temps opportun sur la
réduction à (aire, s'il y a lieu, aux évé-
chés de la Toscane et du pays de Génes,
ainsi que pour les évéchés à établir en
Hollande et dans les départements han-
séatiques. ■
Art. 9. La Propagande, la Péniten-
cerie, les Archives seront établies* dans
le lieu du séjour du Saint-Pére.
Art. 10. Sa Majesté rend ses bonnes
gràces aux cardinaux, évéques, prétres,
laiques, qui ont encouru sa disgrAce pai-
suite des événements actuels.
Art. 11. Le Saint-Pére se porte aux
dispositions ci-dessus par considération
de l'état actuel de l'Église, et dans la
confiance que lui a inspirée Sa Majesté
qu'elle accorderà sa puissante protec-
tion aux besoins si nombreux qu'a la
religion dans les temps où nous vivons.
loro una pensione uguale alla rendita,
di cui godevano; e potranno essere ri-
messi nelle sedi vacanti sia nell'Impero,
sia nel regno d'Italia.1
Art. 8. Sua Maestà, e Sua Santità si
concerteranno in tempi opportuni su la
riduzione da farsi, se vi ha luogo, dei
vescovati della Toscana, e del paese di
Genova. L'istesso pei vescovati da sta-
bilirsi in Olanda, e nei dipartimenti An-
seatici.
Art. 9. La propaganda, la peniten-
ziaria, gli archivi saranno stabiliti nel
luogo del soggiorno del S. Padre.
Art. 10. Sua Maestà rimette nella
sua grazia i cardinali, i vescovi, i preti,
i laici che hanno incorsa la sua disgrazia
per ragione degli avvenimenti attuali.
Art. 11. Il S. Padre s'induce alle di-
sposizioni suddette in considerazione
dello stato attuale della chiesa, e nella
fiducia inspiratagli da Sua Maestà, che
essa accorderà la sua potente protezione
ai numerosi bisogni, che ha la 'religione
nei tempi in cui viviamo.
Fontainebleau li 25 gennaio 1813.
Firmati Napoleone - Pius PP. VII.
Il testo francese da Corr esponda me de Napoléon I" (che toglie dal Moniteur del 14 feb-
braio 1813) XXIV, Paris 18b8. 524 s., l'italiano da Supplemento ai documenti relativi alle
contestazioni insorte tra la Santa Sede ed il governo francese VI, s. 1. 1834, 199-203 colla-
zionata, per quest'ultimo, la copia nell'Archivio della Segreteria di Stato (in Archivio segreto
Vaticano, Ses. Segr. di Stato, Esteri, Ruhr. 243}.
b) - Lettera di S. S. Pio VII all' Imperatore Napoleone
con cui ritratta il Concordato firmato a Fontainebleau.
Maestà
24 marzo 1813.
Per quanto costi al nostro cuore la confessione, che siamo per fare a vostra
Maestà, non meno che il disgusto, ch'ella possa torse concepirne, il timore dei giu-
dizj divini, ai quali siamo pur troppo vicini per la nostra avanzata età, e per la
1 In i,. Fg. de Mvktkxs. Supplément, ecc., V, Gottingue 1817, 55J: dell'Impero, sia del regno d'Italia*; così
pure la copia l'oli. .
' Sic!
582 Concordato di Fontaincbleau a. 1813
cadente nostra salute, dee renderci superiori ad ogni altra considerazione, e a tutte
le angoscie, che proviamo in questo momento.
Costretti dai nostri doveri, con quella sincerità, e franchezza, che convengono
alla nostra dignità, e al nostro carattere, significhiamo alla Maestà Vostra, che fino
dal giorno 25 gennaio, in cui segnammo gli articoli che dovevano servire di base a
quel trattato, ' di cui vi si fa menzione, i più grandi rimorsi, e il più vivo penti-
mento hanno "-' lacerato l'animo nostro, che non ha più riposo, né pace.
Noi conoscemmo ;) (ed una seria, e continua meditazione ce lo ha fatto ogni
giorno più conoscere) lo sbaglio, a cui ci strascinò il desiderio di terminare al più
presto possibile le vertenze insorte sugli affari della Chiesa, e quello ancora di com-
piacere Vostra Maestà.
Una sola considerazione temperava alquanto il nostro cordoglio, quella cioè, che
il male da noi fatto alla Chiesa con quella sottoscrizione avrebbe potuto emendarsi
nel successivo atto del definitivo accomodamento. Ma il nostro dolore crebbe poi a
dismisura, allorché con nostra sorpresa vedemmo, malgrado il concerto preso con
Vostra Maestà, 4 publicati colle stampe, e col titolo di Concordato que' medesimi
articoli, che non erano, che basi di un'accomodamento futuro. Gemendo amara-
mente nel nostro cuore per l'occasione di scandalo da noi data alla Chiesa informata
con tale publicazione del loro contenuto, e convinti della necessità di ripararlo, noi
ci trattenemmo con infinita pena dal manifestare subito i nostri sentimenti, e i nostri
reclami, per la sola considerazione di procedere colla maggior prudenza, e non pre-
cipitar nulla in affare di tanto rilievo.
Sapendo che in breve avressimo avuto presso di noi il Sagro Collegio, eh' è il
nostro Consiglio, ci determinammo ad aspettarlo, e consultarlo per aver' i suoi lumi,
e quindi risolverci, non già su quello, che ci riconoscevamo tenuti a fare in emenda
di ciò, che avevamo fatto, su di che Dio ci è testimonio, che fin dal primo momento''
noi eravamo già pienamente risoluti, ma sulla scelta del miglior modo per l'esecu-
zione del nostro proponimento.
Noi non abbiamo creduto di poterne trovare uno, che più si accordasse col
rispetto, che professiamo a Vostra Maestà, di quello di rivolgerci a V. M. medesima, e
scriverle questa lettera, nella quale, posti alla presenza di quel Dio, innanzi a cui
dovremo ben presto rendere ragione dell'uso, che come suo Vicario avremo fatto
della potestà da lui dataci per il governo della sua Chiesa, le dichiariamo con apo-
stolica sincerità, che la nostra coscienza ci oppone insuperabili ostacoli alla esecu-
zione di varj articoli di quello scritto, giacché con nostra confusione, e dolore rico-
nosciamo pur troppo, che verremmo a servirci del nostro potere non in edificazione,
ma in distruzione, eseguendo ciò, che abbiamo in essi 6 incautamente promesso, non
già per poco rette intenzioni, come Dio stesso ce n'è testimonio, ma per umana
fragilità, come polvere e cenere.
1 Pacca add. • definitivo >
- Pacca add. «continuamente •.
' Pacca add. « subito ».
1 Pacca: «sorpresa, malgrado • VoMra Maestà, vedemmo».
■ ••: « dai primi momenti ».
• «in essi abbiamo ».
a. 1813 Concordato di Fontainebleau 583
Di quel foglio, benché da noi sottoscritto, diremo a Vostra Maestà quello
Stesso, ch'ebbe a dire il nostro Predecessore Pasquale II nel consimile caso di uno
scritto da lui segnato contenente una concessione a favore di Errico V, della quale
la di lui coscienza ebbe ragione di pentirsi, cioè, « come riconosciamo quello scritto
per mal tatto, così per mal fatto lo confessiamo, e coll'ajuto del Signore desideriamo,
che onninamente si emendi, acciò niun danno alla Chiesa, e niun pregiudizio all'anima
nostra ne risulti ».
Noi riconosciamo alcuni dei suddetti articoli per emendabili con una diversa
redazione, e con alcune modificazioni, e cambiamenti, ma ne riconosciamo al tempo
stesso alcuni altri per intrinsecamente cattivi, come contrarii alla giustizia, e a quel
regime delln Chiesa, che si trova stabilito dal Nostro Signore Gesù Cristo, e perciò
ineseguibili, e impossibili a sussistere.
E come mai potressimo, a cagion di esempio, commettere la grande ingiustizia
di privare senza alcuna ragione canonica delle loro Sedi tanti venerabili Vescovi,
non di altro rei, che di aver' eseguito le nostre istruzioni, e parimente senza alcuna
causa canonica ammettere la destruzione delle Sedi medesime? Vostra Maestà ram-
menterà certamente qual'alto grido sollevò nell'Europa, e nella stessa Francia l'uso
da noi fatto della nostra potestà nell'anno 1801, privando delle loro Sedi, dopo però
la interpellazione, e la domanda delle loro dimissioni, ' gli antichi Vescovi della
Francia. Eppure fu quella una misura straordinaria, riconosciuta per necessaria in
que' calamitosi tempi, e indispensabile per dar fine ad un luttuoso scisma, e ricon-
durre al centro della Cattolica Unità una grande Nazione. Ma quale di queste for-
tissime cause ora esiste per giustificare innanzi a Dio, e innanzi agli uomini la
misura presa in uno degli articoli, di cui si tratta?
Come potressimo noi parimente ammettere un regolamento così sovversivo della
Divina Costituzione della Chiesa di Gesù Cristo, il quale ha stabilito il Primato di
Pietro, e de' suoi Successori, come lo è quello di sottomettere la nostra potestà a
quella del Metropolitano, e permettere, che questo possa istituire quei nominati, che
il Sommo Pontefice nei vari casi, e circostanze avesse creduto nella sua saviezza
di non istituire, rendendo in tal modo Giudice, e riformatore della condotta del
Sommo - Gerarca chi gli è inferiore nella Gerarchia, e gli deve sommissione, e ubbi-
dienza? Potremmo noi introdurre nella Chiesa di Dio questa mai più udita novità,
che il Metropolitano possa istituire in opposizione al Capo della Chiesa? In qual mai
ben regolato Governo è conceduto ad un'autorità inferiore di poter fare ciò, che il
Capo del Governo abbia creduto di non fare? Inoltre a quali disordini, e scismi
egualmente fatali alla Chiesa, ed allo stato, non apriremmo noi la porta con tale
concessione, mettendo talora i Romani Pontefici nella necessità di separarsi dalla
comunione di quelli nominati, che il Metropolitano avesse istituiti in opposizione
alla loro determinazione, e a loro onta? Potremmo noi inoltre • spogliare la Santa
Sede di uno de' suoi primarj diritti, noi che ci siamo obbligati coi più solenni giura-
menti a sostenerne, e difenderne le prerogative, fin'anche allo spargimento del nostro
1 Pai ca: « della loro dimissione i
- l'i' \ : « Supremo ».
: Pai c» : < d'altr
584 Concordato di FontaincbUnii a. 1813
sangue? Ma Vostra Maestà dirà, che questa stessa concessione fu da noi fatta nel
Breve dato da Savona, > benché con alcune modificazioni ; il qual Breve fu poi ricu-
sato dalla Maestà Vostra con farcene anche ufficialmente intimare il rifiuto. La
nostra risposta è la stessa sincera confessione dello sbaglio, in cui anche in quella
occasione, nella situazione in cui eravamo, umanamente cademmo rapporto a que-
st'oggetto, mossi dalla considerazione, che si presentò a noi di ovviare con quella
concessione ai mali della Chiesa, senza aver fatta la dovuta riflessione, che colla
introduzione dell'enunciato sistema aprivamo l'adito a2 mali più funesti e permanenti.
Quel Breve essendo stato rifiutato da Vostra Maestà, la concessione in esso fatta
rimase tolta di mezzo, e noi riguardiamo ciò, come un tratto della Divina Providenza,
che veglia al governo della Chiesa. Che se così non fosse accaduto, e quel Breve
avesse continuato a sussistere,3 le ragioni sopra esposte militando non meno contro il
Breve, che contro l'articolo di cui si tratta, ci avrebbe egualmente forzati a rivocarlo.
Noi non possiamo nemmeno dissimulare, che la nostra coscienza ci rimprovera
ancora di non avere nei suddetti articoli avuta ragione alcuna di quei diritti sui
dominj della Santa Sede, che il nostro Ministero, e i giuramenti da noi pronun-
ciati nell'assunzione al Pontificato, ci obbligano a mantenere, rivendicare, o4 preser-
vare, ciò, che avrebbe almeno dovuto da noi" esprimersi nel testo medesimo di
quello scritto, né la lettera scrittaci da Vostra Maestà'5 presenta un sufficiente rimedio
alla nostra mancanza.
Per questi, ed altri gravissimi '' motivi, che riguardano gli accennati, ed altri
articoli segnatamente s il V. del loglio dei 25 gennajo, e che per non trattenere troppo
lungamente Vostra Maestà, tralasciamo di qui esporre, i nostri indeclinabili doveri non
ce ne permettono assolutamente la esecuzione.
Noi conosciamo pienamente la forza, e le obligazioni9 delle convenute stipola-
zioni, ma conosciamo ancora, che quando queste si trovano in opposizione colle divine
istituzioni, e co' nostri doveri, ceder devono1" alla forza di una obligazione di un'ordine
superiore, che ne vieta, e ne rende illecita l'osservanza.
Nell'atto stesso però, che noi adempiamo all'indispensabile obbligo di dichiararlo
a Vostra Maestà, ci facciamo anche una viva premura di significarle, che siamo
pronti, anzi desideriamo vivamente di venire sollecitamente a quel definitivo acco-
modamento con Vostra Maestà di tutte le vertenze insorte, il quale si trova riser-
1 In data 20 settembre 1811: v. il testo (con versione francese) in (L.-M. de Barrai.,, Fragmens relatifs àl'his-
toire t'cclesiastique des premières aimées du dix-neuvième siede, Paris 181 J, 346-363. In versione italiana trovai nel
Supplemento ecc., loc. cit. 161169, in francese presso De Pradi, loc. cit., II, 507-514 e in Correspondance de Napc
ìéon 1" XXX, Paris 1869, 654-658.
2 Pacca : « a* » .
3 1° e copie Vatic. : « Breve altronde avesse potuto considerarsi sussistente .
' Pacca: « e ».
b Pacca: «ciò, che da noi avrebbe almeno dovuto».
6 Del 2"> gennaio 1813, in italiano presso Pacca 106 s., in francese (e in redazione non corrispondente alla copia
esistente nell'Archivio della Segreteria di Stato nell'Archivio segreto Vaticano, Sta. Segr. disialo, Esteri, Rubi-. 243,
■ he più risponde al testo del Pacca) presso d'Haussonviile, L'église rotatane , / le premier empire V3 Paris 1870, 228 s.
' 1°: « giusti ».
" l e segnatamente .
» 1": ■ l'obligazionc ».
w 1»: «devano ».
a. 1815 Concordato intorno al ripristinamento degli Ordini religiosi in Toscana 585
bato negli articoli medesimi, sopra ' basi però, che siano conciliabili coi nostri
doveri.
Qualora noi veniamo in cognizione, che la Maestà Vostra convenga in quello,
che con paterna fiducia, e apostolica libertà le abbiamo qui esposto, ci faremo allora
una grata premura di dare subito le disposizioni per intraprendere la nuova trat-
tativa diretta a concludere il desiderato accomodamento definitivo. In tale occa-
sione non dubitiamo, che sarà posto il necessario rimedio ai tanti, e così gravi mali,
che soffre la Chiesa, sopra molti de' quali non abbiamo mancato di far giungere più
volte le nostre rappresentanze al Trono di Vostra Maestà; e sarà pur posto fine a
quelle altre vertenze, che in questi ultimi anni ci hanno dato sì gran motivo di
dolore, e di giusto reclamo; cose tutte, che non potremmo mai trascurare in un'ac-
comodamento definitivo senza tradire gli obblighi del nostro Ministero.
Supplichiamo Vostra Maestà di accogliere questi nostri sensi con quella stessa
effusione di cuore, - colla quale noi glie li abbiamo esposti. Noi la preghiamo per le
viscere di Gesù Cristo di consolare il nostro cuore, che niente più brama, che di
venire a quella conciliazione, eh' è sempre stata l'oggetto de' nostri voti. Noi la pre-
ghiamo di considerare di quanta gloria sarà per Vostra Maestà, e di quanto vantag-
gio ancora ai suoi stati3 la conclusione di un'accomodamento, che dia una vera pace
alla Chiesa, e che possa essere stabilmente mantenuto anche dai nostri Successori.
Forgiamo i più ardenti voti a Dio, acciò si degni egli stesso di diffondere
sopra la Maestà Vostra ' la copia delle sue celesti Benedizioni.
Fontaineblcau 24 marzo 1813.
l'ius IT. VII.
Da B. Pacca, Reiasione dei due viaggi fatti in Francia III, Civitavecchia 1829, 124-134,
collazionate le minute autografe del Pontefice nell'Archivio della Segreteria di Stato (in
Archivio segreto Vaticano, Ses. Segr. di Stato, Esteri, Rnbr. 1 A) (1°) e (2°) nell'Archivio
segreto Vaticano (senza segnatura). In 1 A sono anche due copie per lo più concordanti
col Pacca.
LXXVII1.
CONCORDATO INTORNO AL RIPRISTINAMENTO
DEGLI ORDINI RELIGIOSI IN TOSCANA
4 dicembre 1815.
Art. I. Vi sarà una Commissione in Firenze incaricata del ripristinamento degli
Ordini regolari d'ambedue i sessi nel Granducato di Toscana, a norma delle dispo-
sizioni contenute negli articoli seguenti :
1 Pao \ add. altre».
- 1" : . d'animo .
3 I" > copù Volte. Dm. - e di quanto - stati •.
4 2» ; • sopra di Lei ».
586 I "in 01 dato intoniti al ripristinamento degli Ordini religiosi in Toscana a. 1815
II. La detta Commissione è composta de' tre Arcivescovi dello Stato, che saranno
invitati ad intervenirvi in persona, di tre deputati da destinarsi da S. A. I e R., e
di tre rispettabili ecclesiastici nominati di concerto da S. E. Rma > Mons. Arcive-
scovo di Seleucia Delegato Apostolico, e da S. E. il Sig. Consigliere Gio. Battista
Muti, e dal2 Sig. Avvocato Regio Francesco Cempini commissari di S. A. I. e R.
nelle persone dei sigg 3 Cellesi Vicario Generale del Vescovo d'Arezzo, e nel
caso di sua impotenza, del1 " Brandaglia canonico nella Cattedrale di detta città,
Giuseppe Mancini canonico nella Metropolitana fiorentina, e priore Anton-Lorenzo
Brunacci elemosiniere di S. A. I. e R., che interverranno alle sessioni con voto
deliberativo come deputati di tutti i Vescovi della Toscana, i quali si metteranno in
corrispondenza con loro per far conoscere per mezzo di essi alla Commissione0
i bisogni delle respettive loro Diocesi in ordine a' Conventi da ripristinarsi, unita-
mente ai desideri, ed a quei lumi che credessero di poter somministrare per la
più felice esecuzione di questo piano.
III. Saranno repartiti in natura tra i Conventi da ripristinarsi i beni del Patri-
monio regolare superstite. Attesi però i gravissimi inconvenienti che s'incontrereb-
bero in pratica, qualora si volesse adottare il sistema di tenere l'ordine delle antiche
proprietà nella distribuzione del superstite Patrimonio regolare, per cui ne avver-
rebbe, che alcune corporazioni sarebbero facoltose, mentre altre si troverebbero
assai povere, e non poche forse nella impossibilità di risorgere, per avere il cessato
Governo francese venduta, o in qualsivoglia modo alienata la totalità, o la massima
parte dei loro beni, resta fissata la massima di considerare tutto il Patrimonio eccle-
siastico regolare di ambedue i sessi avanzato alle distrazioni consumate sotto il
Governo predetto, e già restituito alla Causa Pia dalla pietà di S. A. I. e R., come
una massa sola di beni appartenenti alla Chiesa, che coli' intervento dell'autorità
del S. Padre, di concerto col piissimo Sovrano verranno repartiti trai Conventi da
ripristinarsi in quel modo, e con quella proporzione che sarà giudicata la più con-
veniente, e coerentemente ad un piano economico di reparto approvato, il quale1
dovrà esser quindi trasmesso alla Commissione deputata unitamente ai presenti
articoli.
IV. Non essendo possibile di ripristinare tutti i Conventi che esistevano in
Toscana prima delle passate vicende per il difetto degli opportuni mezzi economici
mancati in gran parte per le surriferite distrazioni consumate sotto il cessato Governo,
resta fissata la massima di far risorgere quel solo numero di Conventi ed Istituti
d'ambedue i sessi, la cui sussistenza sia compatibile con la capacità del sopraindi-
cato Patrimonio superstite, e che saranno trovati più convenienti al bisogno della
Chiesa e dello Stato, e all' incremento e splendore della nostra Santissima Religione.
V. Si dovrà vitaliziare a carico del Patrimonio regolare superstite quel numero
d'individui degli Ordini possidenti, che attesa la scarsezza del Patrimonio stesso
1 /"in e 2» om.
- /obi: € ed il >.
; /obi om. i punti ; il nome del Cellesi era Bernardino.
opie I alic. om.
■'■ Zobi om. i punti; il nome del Brandaglia era Martino -Leonardo.
Zobi: Deputazione . Deputtuione ricorre anche nelle copie Vaticane all'articolo XVIII.
<■ parto, approvalo il qu.il. .
a. 1815 Concordato intorno al ripristinamento degli Ordini religiosi in Toscana ">87
non potrebbero aver luogo nei Conventi in qualità di dotati, ma che pure vi entre-
ranno in qualità di' vitaliziati. A tal effetto verrà destinato e separato dal Patri-
monio predetto un millione di scudi di capitale in beni fondi per far fronte alla
-omnia di tutti i vitalizi, il qual millione in fondi sarà repartito tra i Conventi colla
debita proporzione al numero dei vitalizziandi, che ciaschedun Conventi i dovrà
assumere sopra di se.
VI. Gli individui che a forma dell'articolo precedente entreranno nei respettivi
loro Conventi in qualità di vitaliziati, de' quali sarà indicato il numero e non le
persone, avranno diritti uguali ai dotati, e dovranno esservi trattati senza veruna
distinzione dagli altri. A tal'effetto sarà cura della Commissione destinata all'esecu-
zione del piano, e dei Vescovi respettivi di far intendere a tutti i superiori regolari
d'ambedue i sessi, che il fine di questa misura economica non fu di favorire più l'un
soggetto che l'altro, ma di formare un piano, che attesa la ristrettezza del Patri-
monio potesse somministrare a tutti coll'asilo nei Chiostri la necessaria sussistenza,
e che perciò dovranno tutti vivere in perfetta comunione di beni, dovendo servire
il Patrimonio di ciascuna casa ai bisogni di tutti gl'individui imparzialmente, e -
senza veruna distinzione.
VII. Gl'individui degli Ordini regolari possidenti, i quali per legittime cause, e
colle debite facoltà canoniche, rimanessero al secolo, e quando non siano altrimenti
provveduti di benefizi ecclesiastici secolari, potranno godersi separatamente la pen-
sione vitalizia di scudi 43, che ad essi verrà pagata dai Conventi a' quali saranno3
addetti.
Vili. Potendo accadere che alcuni individui religiosi appartengano a qualche
istituto, che non venga ripristinato in Toscana, e che tali individui non credano di
munirsi delle canoniche facoltà per passare a qualcuno degl'istituti da rimettersi,
ma si facciano invece abilitare a rimanere al secolo, resta dichiarato, che ad essi
pure sarà applicata la disposizione dell'articolo precedente.
IX. S. A. I. e R. condescende d'assumersi l'onere a carico dello Stato dell'annua
somma di scudi 35,000 ' per il mantenimento di N. 700 individui degli ordini possi-
denti d'ambedue i sessi, determinato in scudi 50 annui per ciascheduno, con che
peraltro questo aggravio gradatamente diminuisca in ragione degl'individui, che
anderanno i primi di tempo in tempo mancando di vita dalla massa universale di
tutti i religiosi degli Ordini predetti che attualmente esistono.
X. Resta peraltro convenuto che in correspettività di tale aggravio, il cosi detto
Palazzo Riccardi posto in questa città di Firenze, e precisamente in via Larga
al N. 6038, ' ed oggi appartenente alla Causa Pia ecclesiastica, debba da qui innanzi
possedersi in piena ed assoluta proprietà e dominio dallo" Stato di Toscana: Ed" in
conseguenza ne sarà passato tra lo Stato predetto e l'Amministrazione della Causa
pia l'opportuno contratto di cessione e di vendita.
1 Le copie Vatic.: «entreranno per esservi mantenuti comi
- Zobi om.
• Zom : sono ».
< Zobi: 33,000 >.
'• Zobi: « nl38 » ed è cerio un errore: vedi F. Faniozzi, Pianta geometrica delia città ili Firenze, Firenze 1843, 126.
• Le copù Vatic. : dello ».
1 Le copie Vatic. om.
588 Concordato intorno al ripristinamento degli Ordini religiosi in Toscana a. 1815
XI. Essendovi un numero di religiosi mendicanti non rientrati ancora nei chio-
stri già riaperti de' loro respettivi istituti, e non convenendo che questi gravitino
sopra ad un patrimonio che ad essi non apparteneva, nella supposizione che possano
esser muniti delle debite facoltà canoniche per rimanere al secolo, S. A. I. e R. avrà
la condiscendenza e la generosità di accordare ai medesimi a carico della Sua Depo-
siteria una pensione conveniente, sempre però entro la misura delle congrue sino-
dali delle' respettive Diocesi alle quali appartengono.
XII. Il numero de' Conventi da ripristinarsi per i regolari possidenti di ambo i
sessi, non potrà esser minore di 77, 2 che la Commissione dovrà rimettere a forma
del foglio approvato, e che ha per titolo: Prospetto per dare un'idea approssima-
tiva dei Convoiti, che potrebbero ripristinarsi in Toscana oltre t mendicanti, nel
quale si trova indicato il numero degl'individui che dovranno comporre le respet-
tive famiglie con la debita proporzione al patrimonio che verrà destinato dalla Com-
missione deputata al loro decente mantenimento: Sarà poi cura della Commissione
medesima di aumentare il numero dei Conventi da ristabilirsi in proporzione che la
maggior capacità del patrimonio potesse permetterlo.
XIII. È incaricata la Commissione suddetta di scegliere gl'Istituti, destinare i
locali e distribuire il patrimonio ecclesiastico senza aver alcun riguardo allo stato
antico de' Monasteri, procedendo ex integro, adottando le regole più insigni, e spe-
cialmente quelle di fondazione toscana, prescegliendo i locali, che meritar possono :i
maggior considerazione, avendo riflesso nella distribuzione dei beni alla congruità
ed al maggior comodo d'amministrarli, tenuto sempre il principio, che i Conventi
debbano riaprirsi principalmente ove il richiede il miglior culto di Dio, e il van-
taggio dello Stato, non trascurando le circostanze che possano4 render più agevole
in uno che in ' altro luogo la ripristinazione de' Conventi e il collocamento degl'in-
dividui.
XIV. La Commissione deputata potrà secondo le circostanze di unione e di
posizione di beni-fondi, assegnare a qualche Convento un patrimonio maggiore di
quello che richiederebbe il numero fisso de' suoi individui dotati, caricandolo per
il sopra più di una pensione a favore di qualche altra casa religiosa tra quelle da
ripristinarsi.
XV. La Commissione nel fare1' il0 reparto dei beni avrà in vista di dare7 un
aumento proporzionato alle circostanze economiche del Patrimonio superstite a
quelle case religiose di ciascun Ordine, che verranno destinate o per Noviziato
o per Convento di studio, dovendosi considerare queste case come le più aggra-
vate, giacché i giovani nel tempo della loro religiosa, letteraria e scientifica edu-
cazione, non essendo d'ordinario sacerdoti, non sono di verun vantaggio alle mede-
sime.
XVI. È permesso, a giudizio della sullodata Commissione, la vendita dei locali
' Zobi: . nelle •
' \i add. .pollati in effetto a il" 106 ■. che in '.'" sta in margine.
L' copie Vatic: potessero».
1 Le copie Vatic. : pos .
,";i Vatic. : • in un ».
• Le copie Vatic. om.
' Le copie Valit . : . fari •.
a. 1815 Concordato intorno al ripristinamento degli Ordini religiosi in Toscana 589
religiosi che non potranno destinarsi all'uso di' Conventi per impiegarne-' il pro-
dotto nella restaurazione dei Conventi da ripristinarsi, e nel tornirli dei necessari
utensili. Occorrendo delle somme anticipate per provvedere agli oggetti predetti, la
Commissione stessa potrà creare delle passività sui locali suddetti da alienarsi a
beneiìcio della Causa pia.
XVII. Verranno ripristinati i PP. Carmelitani Scalzi, ossiano Teresiam; e sic-
come questi partecipano della condizione de' possidenti e de' mendicanti, cosi sarà
ad essi assegnata una discreta dote, la quale si procurerà, per quanto le circostanze
del Patrimonio superstite lo possano11 permettere, che uguagli il valore di quella che
avevano prima del loro scioglimento.
XVIII. Se la Deputazione vedesse conveniente per il maggior bene dello Stato,
che qualche monastero anche di clausura si consacrasse all'istruzione delle fanciulle
nei luoghi ove ne fosse bisogno, per aprirvi scuola pubblica a benefizio di qualunque
ordine di persone, resta autorizzata di formare il progetto, che sarà sollecita di umi-
liare a S. Santità per implorarne le convenienti dispense e facoltà canoniche.
XIX. Essendo poi S. A. I. e R., atteso lo zelo che lo anima del maggior bene
dei suoi amatissimi sudditi, nella pia e generosa determinazione di ripristinare, oltre
gli esistenti, e di dotare a carico del R. Erario tredici conservatorj d'Oblate per la
pubblica istruzione in diversi luoghi de' suoi felicissimi Stati, la Commissione potrà
destinarvi fino al concorrente numero di 280 circa di' quelle monache professe
dei 5 diversi istituti che amassero d'entrarvi, previe come sopra le opportune facoltà
e dispense canoniche. Le religiose che entreranno nei suddivisati Conservatorj ces-
seranno quindi di gravitare sul Patrimonio ecclesiastico regolare.
XX. Il Governo farà mettere a disposizione della Commissione i libri appartenenti
alle corporazioni religiose non distratti e tuttora disponibili. Essa ne farà il reparto tra
i Conventi da ripristinarsi in quel modo e con quella proporzione che giudicherà più
conveniente, avuto riguardo al diverso scopo6 degl'istituti che verranno rimessi.
XXI. Saranno mantenuti ed osservati i pendenti contratti d'affitto, quelli di cot-
timo, appalto e simili, a' termini dei respettivi istrumenti et proni dej'ure. Per quelli
affitti e7 contratti poi che convenisse di risolvere prematuramente e non potessero
conservarsi, la Commissione è autorizzata a prendere i compensi opportuni, e ad
accordare nei singoli casi quelle indennità che stimerà di ragione, avendo sempre
in vista il minor danno possibile della Causa pia.
XXII. La Commissione deputata esaminerà la passività che attualmente gravita
sul Patrimonio regolare. Essa lo purgherà, ne redimerà gli oneri, e ne pagherà i
debiti, previa la loro liquidazione a' termini di giustizia, in quel modo e forma che
stimerà meno svantaggiosa alla Causa pia; e per gli oneri che non potessero redi-
mersi, dovrà distribuirli tra i Conventi da ripristinarsi, previa la liquidazione come
sopra, e l'assegno di un fondo corrispondente, come crederà più opportuno.
1 Le copie l'utic. : dei .
' Le cofii Wide: ■ impiegarsene •.
1 Le copie Vatic. : potessero ».
1 Le copie Vatit . om.
2" . di ..
* Le copie Vatic. spirito»,
• 1": «u ..
590 Concordato intorno al ripristinarnento degli Ordini religiosi in Toscana a. 1815
XXII I. Resta stabilito che il Governo toscano e non altri esperimenti tutti i
diritti e tutte le azioni, si reali che personali, e di qualsivoglia specie e natura, non
esercitate, neglette o non conosciute dalla soppressa Amministrazione demaniale,
qualunque sia l'epoca della loro origine, e che il resultato di questi diritti ed azioni
sia applicato da S. A. I. e R. in oggetti interessanti la pietà pubblica, il culto e la
C'ansa pia.
XXIV. Siccome senza esporsi a de' gravi inconvenienti non sarebbe combina-
bile di separare i titoli relativi alle proprietà che verranno a ciaschedun Convento
assegnate, separazione resa incongrua dalla commistione de' titoli medesimi, e che
renderà per avventura impossibile la ragione stessa del nuovo reparto, potendo
accadere che si dividano tra due Conventi o più delle fattorie munite di uno stesso
titolo, e che prima appartenevano ad un solo; quindi è incaricata la Commissione
di prendere le opportune provvidenze anche su questo particolare, e di formare un
progetto per cui gl'inconvenienti e pericoli che nascerebbero dalla separazione
sopraindicata rimangano tolti, e siano altresì i Conventi messi in grado di dimo-
strare, ove occorra, la legittimità dei loro possessi.
XXV. Le pensioni dei religiosi degli Ordini possidenti cesseranno di esser pagate
dallo Stato nel dì 21 del presente dicembre 1815, dalla qual'epoca in poi dovranno
pagarsi dal Patrimonio ecclesiastico regolare, finché non sia eseguito il reparto dei
beni tra i Conventi da ripristinarsi. Le rendite di qualunque specie e i canoni degli
affitti dei beni sì urbani che rustici di detto Patrimonio maturati a tutto il dì 11 novem-
bre prossimo passato, dovranno versarsi nella Cassa della R. Depositeria, e da detto
tempo in poi dovranno restare a benefizio del patrimonio ecclesiastico, nonostante
che il pagamento delle pensioni da farsi dalla Cassa dello Stato sia protratto fino al
predetto dì 21 dicembre 1815.
XXVI. La Commissione destinata all'esecuzione del piano, prenderà in consi-
derazione anche il numero de' Conventi degli Ordini mendicanti, che dovranno per-
manentemente esistere in Toscana, col doppio oggetto che la sussistenza degl'in-
dividui che debbono comporli non divenga ad essi difficile ed ai popoli troppo
gravosa.
XXVII. Terminato che sia il lavoro, i membri della Commissione deputata do-
vranno respettivamente implorarne l'annuenza di S. A. I. e R., e la necessaria cano-
nica approvazione di Sua Santità.
Fatto e sottoscritto in Firenze questo dì 4 dicembre 1815.
(Firmati) t Tommaso Arcivescovo di Seleucia Deleg. Apostol.
Gio. Battista Nuti Commissario Regio
Francesco Cempini Commissario Regio.
Da A. Zobi, Storia civile della Toscana IV, Firenze 1852, App. n. XXVII, 109-116, colla-
zionate le copie esistenti nell'Archivio della S. Congregazione degli affari ecclesiastici
straordinari T. Arch. vec. n. 6 (1°) e (2°) nell'Archivio della S. Congregazione Concisto,
riale, Collesioni Bolle e Brevi Apostolici 4. Il concordato ricevette la pubblica approva-
zione e conferma di S. S. Pio VII col Breve Literis vestris del 13 agosto 1816 ai tre Arcive-
scovi del Granducato (Bull. Rom. Cont. ed. Rom. XIV, 204-206; ed. Prat. VII, 1367-1369).
a. 1817 Concordato fra L'io VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera 591
LXXIX.
CONCORDATO FRA PIO VII E MASSIMILIANO GIUSEPPE
RE DI BAVIERA.
, e- .. . ~ . . 5 giugno 1817.
In nomine Sanctissimae Tnnitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex Pius VII. et Majestas Sua Maximilianus fosephus
Bavariae Rex debita sollk itudine cupientes, ut in iis, quae ad res Ecclesiasticas per-
tinent, certus stabilisque in Bavariae Regno terrisque ei subjectis constituatur ordo,
solemnem propterea conventionem inire decreverunt. - Hinc Sanctitas Sua Summus
Pontifex Pius VII. in Suum Plenipotentiarium nominavit Eminentissimum Dominum
Herculem Consalvi sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalem diaconum Sanctae Aga
thae ad Suburram Suum a Secretis Status, et Majestas Sua Maximilianus Josephus
Bavariae Rex Excellentissimum Dominum Baronem Casimirum de Haefl'elin, Epi-
scopum Chersonesi, Suum Ministrum Plenipotentiarium apud Sanctam Sedem. Qui
post sibi mutuo tradita respectivae Plenipotentiae Instrumenta ' in sequentes articulos
convenerunt.
1. Religio Catholica Apostolica Romana in toto Bavariae regno terrisque ei
subjectis sarta tecta conservabitur cum iis juribus et praerogativis, quibus Irui debet
ex Dei ordinatione et canonicis sanctionibus.
2. Sanctitas Sua, servatis servandis, Bavariae Regni Dioeceses sequenti ratione
constituet: Sedem Frisingae Monachium transferet, eamque eriget in Metropolitanam.
quae prò Dioecesi sua habebit territorium actuale Frisingensis Dioecesis, ejus tamen
ecclesiae antistes, ejusque Successores Archiepiscopi Monachii et Frisingae nuncu-
pandi erunt. Eidem Antistiti Episcopales Ecclesias Augustanam, Passaviensem et
Ratisbonensem praevia Metropoliticae qualitatis suppressione, in Suffraganeas assi-
gnabit. Antistes tamen Passaviensis Ecclesiae actu vivens exemtionis privilegio, quo
ad vixerit, gaudebit. - Bambergensem Cathedralem Ecclesiam in Metropolitanam
eriget, illique in Suffraganeas assignabit Ecclesias Episcopales Herbipolensem, Eicli-
stettensem et Spirensem. - Territorium Aschaffenburgense olim ad Moguntinam,
nunc ad Ratisbonensem Dioecesim pertinens, et partem Bavaricam Fuldensis Dioe-
cesis Herbipolensi Dioecesi adjunget. Partem autem Bavaricam Constantiensis Dioe-
cesis cum exempto Territorio Campidunensi Augustanae Dioecesi uniet. Simili modo
partem Bavaricam Dioecesis Salisburgensis et territorium exemptae Praepositurae
Berchtolgadensis partim Passaviensi, partim Monacensi Dioecesi uniet, cui quidem
Dioecesi, praevia suppressione Sedis Chiemensis, hujus quoque Ecclesiae Dioece-
sim assignabit. Novi singularum Dioecesium fìnes, in quantum necesse erit, desi-
gnabuntur.
1 1" om. solomneni [nstrtiment i
592 Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di /-iacinti a. 1817
3. Capitala Metropolitanarum Ecclesiarum habebunt duas Dignitates, nempe
Praepositum, ac Decanum, et decem Canonicos; Capitula vero Cathedralium Eccle-
siarum habebunt pariter duas Dignitates, scilicet Praepositum, ac Decanum, et octo
Canonicos. Quodlibet praeterea Capitulum tam Metropolitanum, quam Cathedrale
habebit Praebendatos seu Vicarios saltem sex. Si vero in posterum Ecclesiarum
istarum reditus per novas fundationes aut bonorum augmentationes incrementum
tale perceperint, ut plures Praebendae erigi possint, Canonicorum et1 Vicariorum "-'
numerus ultra augebitur. - In quo vis Capitulo Archiepiscopi et Episcopi ad formam
sacri concilii Tridentini duos ex Canonicis designabunt, qui partes Theologi et partes
Poenitentiarii respective2 agent. - Dignitates et Canonici omnes, praeter Chori servi-
tium, Archiepiscopis et Episcopis in administrandis Dioecesibus suis a consiliis ser-
vient. Archiepiscopis tamen et Episcopis piane liberum erit ad specialia munia et
negotia officii sui illos prò beneplacito applicare. Simili modo Vicariorum officia
Archiepiscopi et Episcopi assignabunt. - Majestas tamen Regia iis qui officio Yicarii
Generalis fungentur, quingentos florenos annuos, iis vero, qui Secretarii Episcopalis
partes agent, biscentos florenos assignabit.
4. Reditus Mensarum Archiepiscopalium et Episcopalium in bonis fundisque
stabilibus liberae Archiepiscoporum et Episcoporum administrationi tradendis con-
stituentur. - Simili bonorum genere et administrationis jure gaudebunt capitula
Metropolitanarum3 et Cathedralium Ecclesiarum et Vicarii seu Praebendati prae-
dictarum Ecclesiarum Servitio addicti. - Quantitas redituum annuorum, deductis
oneribus, erit ut sequitur : Dioecesis Monacensis. Pro Archiepiscopo florenorum 4
vigiliti millium, prò Praeposito florenorum quatuor millium, prò Decano florenorum
quatuor millium, prò quolibet e quinque canonicis senioribus florenorum bis millium,
prò quolibet e quinque Canonicis junioribus florenorum mille sexcentorum, prò quo-
libet e tribus Vicariis senioribus florenorum octingentorum, prò quolibet e tribus
Vicariis junioribus florenorum sexcentorum. - Dioecesis Bambcrgeiisis. Pro Archie-
piscopo florenorum quindecim millium, prò Praeposito florenorum trium millium
quingentorum, prò Decano florenorum trium millium quingentorum, prò quolibet e
quinque Canonicis senioribus florenorum millium octingentorum, prò quolibet e quin-
que Canonicis junioribus florenorum millium quadringentorum, pio quolibet e tribus
Vicariis senioribus florenorum octingentorum, prò quolibet e tribus Vicariis junio-
ribus florenorum sexcentorum. - Dioeccses Angustana, Ratisbonensis et Herbipo-
lertsis. Pro quolibet Episcopo florenorum decem millium, prò quolibet Praeposito
florenorum trium millium, prò quolibet Decano florenorum trium millium, prò quo-
libet e quatuor Canonicis senioribus florenorum mille sexcentorum, prò quolibet
e quatuor Canonicis junioribus florenorum mille quadringentorum, pio quolibet e
tribus Vicariis senioribus florenorum octingentorum, prò quolibet e tribus Vicariis
junioribus florenorum sexcentorum. - Dioeceses Passaviensis, Eichstettensis et Spì-
rensis. Pro quolibet Episcopo florenorum octo millium, prò quolibet Praeposito
florenorum bis mille quingentorum, prò quolibet Decano florenorum bis mille quin-
1 l" om.
1 si respectivi
■ \> •-! . m. ii opolitanorum .
' Ni -.si add. quatuoi ■
a. 1817 Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera 593
gentorum, prò quolibet e quatuor Canonicis senioribus florenorum mille sexcen-
torum, prò quolibet e quatuor Canonicis junioribus florenorum mille quadringen-
torum, prò quolibet e tribus Vicariis senioribus florenorum octingentorum, prò
quolibet e tribus Vicariis junioribus florenorum sexcentorum. Quorum omnium
redituum summae salvae semper et integrae conservandae erunt, et bona fundique,
ex quibus provenient, nec distraili, nec in pensiones mutari poterunt. Tempore
autem vacationis Arehiepiscopalium et Episcopalium Sedium, Dignitatum, Cano-
nia atuum, Praebendarum seu Vicariatuum, praedictae redituum Summae in utili-
tatem respectivarum Ecclesiarum percipiendae et conservandae erunt. - Habitatio
insuper tam Archiepiscopis et Episcopis quam Dignitatibus, Canonicis senioribus
et Vicariis pariter senioribus, illorum dignitati et statui respondens assignabitur.
Pro curia Archiepiscopali et Episcopali prò capitulo et Archivio Majestas Sua
domum aptam assignabit. - Ad negotium hujusmodi redituum, fundorum et honorum
assignationis intra trimestre post ratificationem praesentis Conventionis si fieri poterit,
vel ad summum intra semestre perficiendum utraque Contrahentium pars Commis-
sarios nominabit, ac de formali praedictae assignationis actu tria exemplaria in
authentìca forma expediri jubebit Regia Majestas, unum prò Archivio Regio, alterum
prò Nuntio Apostolico, tertium denique prò Archivio singularum Ecclesiarum. -
Alia Beneficia, ubi exstant, conservabuntur. - Quod pertinet ad Dioecesim Spirensem,
quoniam ob speciales circumstantias ei nunc fundi ac bona stabilia assignari non
possunt, ' interea usque dum haec assignatio fieri valeat, providebitur a Majestate
Sua per assignationem praestationis annuatim solvendae in summit : Pro Episcopo
florenorum sex millium, prò Praeposito florenorum mille quingentorum, prò Decano
florenorum mille quingentorum, prò quovis ex octo Canonicis florenorum mille, prò
quovis e sex Vicariis florenorum sexcentorum. - Fabricarum denique ipsarumque
Ecclesiarum fundi, reditus, bona mobilia et immobilia conservabuntur et, nisi prò
Ecclesiarum manutentione, prò divini cultus expensis et inservientium necessario-
rum salariis sufticiant, Sua Majestas supplebit.
5. Sua singulis Dioecesibus Seminarla Episcopalia conserventur, et dotatione
congrua in bonis fundisque stabilibus provideantur : in iis autem Dioecesibus, in
quibus desunt, sine mora cum eadem pariter dotatione in bonis fundisque stabilibus
fundentur. - In seminariis autem admittentur atque ad normam Sacri Concilii Tri-
dentini efformabuntur atque instituentur adolescentes, quos Archiepiscopi et Epi-
scopi prò necessitate vel utilitate Dioecesium in iis recipiendos judicaverint. Horum
Seminariorum ordinatio, doctrina, gubernatio et administratio Archiepiscoporum et
Episcoporum auctoritati pieno liberoque jure subjectae erunt juxta formas canonicas.
- Rectores quoque et Professores Seminariorum ab Archiepiscopis- et2 Episcopis
nominabuntur, et quotiescunque necessarium aut utile ab ipsis judicabitur, remove-
buntur. - Cum Episcopis incumbat Fidei ac morum doctrinae invigilare, in hujus
officii exercitio etiam circa scholas publicas nullo modo impedientur.
6. Majestas Sua Regia, collatis cum Archiepiscopis et Episcopis consiliis, assi-
gnabit pariter cum sufficienti dote domum, in qua infirmi ac senes clerici beneme-
riti solamen et asylum reperiant.
\i ssi : « possent .
- 1° »»m.
594 Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera a. 1817
7. Insuper Majestas Sua considerans, quot utilitates Ecclesia atque ipse status
a religiosis ordinibus perceperint ac percipere in posterum possint, et ut promptam
suam erga S. Sederti voluntatem probet, aliqua Monasticorum ordinum utriusque
sexus coenobia ad instituendam in religione et litteris juventutem, et in parochorum
subsidium, aut prò cura infirmorum inito cum sancta Sede Consilio, cum convenienti
dotatione instaurati curabit.
8. Bona seminariorum, parochiarum, beneficiorum, fabricarum, omniurnque alia-
rum Ecclesiasticarum fundationum semper et integre conservanda erunt, nec distrahi,
nec in pensiones mutari poterunt. - Ecclesia insuper jus habebit, novas acquirendi
possessiones, et quidquid de novo acquisierit, faciet suum, et censebitur eodem jure
ac veteres fundationes ecclesiasticae, quarum, uti et illarum, quae in posterum fient,
nulla vel suppressio vel unio fieri poterit absque Sedis Apostolicae auctoritatis inter-
ventu, salvis facultatibus a Sacro Concilio Tridentino Episcopis tributis.
9. Sanctitas Sua, attenta utilitate, quae ex hac conventione manat in ea, quae
ad res Ecclesiae et Religionis pertinent, Majestati Regis Maximiliani Josephi ejusque
Successoribus Catholicis per Litteras Apostolica s statim post ratificationem prae-
sentis Conventionis expediendas in perpetuum concedet Tndultum nominandi ad
vacantes Archiepiscopales et Episcopales Ecclesias Regni Bavarici dignos et idoneos
ecclesiasticos viros iis dotibus praeditos, quas sacri canones requirunt. Talibus autem
viris Sanctitas Sua canonicam dabit institutionem juxta formas consuetas. - Prius-
quam vero eam obtinuerint, regimini seu administrationi Ecclesiarum respectivarum,
ad quas designati sunt, nullo modo sese immiscere poterunt. Annatarum vero et
cancellariae taxae proportionabiliter ad unius cujusque mensae annuos reditus de
novo statuentur.
10. Praeposituras tam in Metropolitanis quam in Cathedralibus Ecclesiis conferet
Sanctitas Sua; ad Decanatus nominabit Regia Majestas, quae etiam ad Canonicatus
in sex mensibus Apostolicis sive Papalibus nominabit. - Quoad alios autem sex
menses, in eorum tribus Archiepiscopus et Episcopus, in reliquis vero tribus Capi-
tulum nominabit. - In capitula ecclesiarum tam Metropolitanarum quam Cathedra-
lium in posterum alii non admittentur, quam indigeni, qui praeter qualitates a Sacro
Concilio Tridentino requisitas in animarum cura et sacris ministeriis cum laude ver-
sati sint, aut Archiepiscopo vel Episcopo in administranda Dioecesi adjutricem ope-
ram praestiterint, vel virtutis ac scientiae mentis conspicuos sese reddiderint.
Vicariatus vero in iisdem Metropolitanis et Cathedralibus Ecclesiis libere ab Archie-
piscopo vel Episcopo conferentur. - Pro hac vice tamen, quoniam, capitulis nondum
constitutis, omnia ea, quae hoc articulo statuta sunt, servari non possunt, Nuntitis
Apostolicus, collatis cum Majestate Sua consiliis et auditis interesse habentibus,
nova capitula constituet. Idem circa vicarios seu praebendatos observabitur. - Ditjni-
tates, Canonici et Beneficiati omnes residentiales uti a pluralitate beneficiorum et
praebendarum juxta sacros Canones prohibentur, ita ad residentiam secundum eorum
Canonum rigorem, salva semper Sedis Apostolicae auctoritate, adstringuntur.
11. Rex Bavariae ad ea beneficia tam paroehialia quam curata ac simplicia prae-
sentabit, ad quae ex1 legitimo1 jure patronatus sive1 per dotationem sive ' per ' firn-
a. 1817 Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera 595
dationem, si ve1 per1' constructionem acquisito1 ejus antecessores, Duces et Electores
praesentabant. - Praeterea Majestas Sua praesentabit ad ea beneficia, ad quae cor-
porationes ecclesiasticae actu non existcntes praesentabant. - Subditi Majestatis
Suae, qui jure patronatus legitime, ut supra, gaudent, ad beneficia respectiva tam
parochialia quam curata ac simplicia hujusmodi juri patronatus subjecta praesen-
tabunt. - Archiepiscopi vero et Episcopi praesentatis debita requisita habentibus,
praemisso circa doctrinam et mores examine ab ipsis Ordinariis instituendo, si de
parochialibus aut de curatis beneftciis agatur, canonicam dabunt institutionem. -
Praesentatio autem ad omnia ista beneficia intra tempus a canonibus praescriptum
lìet, secus ea libere ab Archiepiscopis et Episcopis conferentur. - Reliqua vero bene-
ficia omnia tam parochialia quam curata ac simplicia, quae antecessores Antistites
octo Ecclesiarum Regni Bavariae conferebant, libere ab Archiepiscopis et Episcopis
personis Majestati Suae gratis conferentur.
12. Pro regimine Dioecesium Archiepiscopis et Episcopis id omne exercere libe-
rum erit, quod in vini pastoralis eorum ministerii sive ex declaratione, sive ex dispo-
sitione Sacrorum canonum secundum praesentem et a Sancta Sede adprobatam
Ecclesiae disciplinam competit, ac praesertim: a) Vicarios, 3 Consiliarios et Adjutores
administrationis Suae constituere Ecclesiasticos quoscumque quos ad praedicta
officia idoneos judicaverint ; b) Ad statum clericalem assumere et approbatis a Sacris
canonibus titulis ad ordines etiam majores, praevio examine ab ipsis Archiepiscopis
et Episcopis aut eorum Vicariis cum Examinatoribus synodalibus instituendo, pro-
movere quos necessarios aut utiles suis Dioecesibus judicaverint, et e contrario,
quos indignos censuerint, a susceptione ordinum arcere, quin ab ullo quovis obtentu
impediri queant; e) causas ecclesiasticas atque in primis causas matrimoniales, quae
juxta canonem 12. sess. 24. Sacri concilii Tridentini ad judices ecclesiasticos spectant,
in foro eorum cognoscere, ac de iis sententiam ferre, exceptis causis mere civilibus
Clericorum, exempli gratia contractuum, debitorum, haereditatum, quas Laici judices
cognoscent et defìnient; d) in1 Clericos reprehensione dignos aut honestum clericalem
habitum eorum ordini et dignitati congruentem non deferentes, poenas a sacro Con-
cilio Tridentino statutas, aliasque quas convenientes judicaverint, salvo canonico
recursu, infìigere, eosque in seminariis aut domibus ad id destinandis custodire,
censuris quoque animadvertere in quoscumque fideles ecclesiasticarum legum et
sacrorum canonum transgressores; e) cum Clero et Populo Dioecesano prò munere
officii pastoralis communicare, suasque instructiones et ordinationes de rebus eccle-
siasticis libere publicare; praeterea Episcoporum Cleri et Populi communicatio cum
Sancta sede in rebus spiritualibus et negotiis ecclesiasticis prorsus libera erit ; f ) col-
latis cum Regia majestate, praesertim prò convenienti redituum assignatione, con-
siliis parochias erigere, dividere vel unire; gj praescribere vel indicare preces publi-
cas aliaque pia opera, cum id bonum Ecclesiae vel Status aut Populi postulet, et
invigilare, ut in ecclesiasticis functionibus praesertim autem in Missa et in Admini-
stratione Sacramcntorum Ecclesiae formulae in lingua latina usurpentur.
1 t° ODI.
■ 1°: « aut
'•' Nussi: «Vicarios Consiliarios •.
5% Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera a. 1817
13. Quoties Archiepiscopi et Episcopi libros aut in Regno impressos aut in illud
introductos Gubernio indicabunt, qui aliquid fidei, bonis moribus, aut ecclesiae disci-
plinae contrarium contineant, Gubernium curabit, ut eorum divulgatio debito modo
impediatur.
14. Majestas Sua prohibebit, ne catholica Religio ejusque ritus vel liturgia sive
verbis, sive factis, sive scriptis contemnatur aut ecclesiarum antistites vel ministri
in exercendo munere suo, prò custodienda praesertim fidei ac morum doctrina et
disciplina ecclesiae impediantur. Desiderans praeterea ut debitus, juxta divina man-
data, sacris ministris honor servetur, non patietur quidquam fieri, quod dedecus
ipsis afferre, aut eos in contemtum adducere possit, imo vero jubebit, ut in qua-
cumque occasione ab omnibus Regni Magistratibus peculiari reverentia atque honore
eorum dignitati debito cum ipsis agatur.
15. Archiepiscopi et Episcopi coram Regia Majestate juramentum fidelitatis emit-
tent sequentibus verbis expressum : « Ego juro et promitto ad Sancta Dei Evangelia
« obedientiam et fidelitatem Regiae Majestati; item promitto, me nullam communi-
» cationem habiturum, nullique Consilio interfuturum, nullamque suspectam unionem
« neque intra neque extra conservaturum, quae tranquillitati publicae noceat, et si
« tam in Dioecesi mea quam alibi noverim aliquid in Status damnum tractari, Maje-
« stati Suae manifestabo ».
16. Per praesentem Conventionem leges, ordinationes et decreta in Bavaria huc
usque lata, in quantum illi adversantur, abrogata habebuntur.
17. Caetera quae ad res et personas ecclesiasticas spectant, quorum nulla in his
articulis expressa facta est mentio, dirigentur omnia et administrabuntur juxta doctri-
nam Ecclesiae, ejusque vigentem et approbatam disciplinam. Si vero in posterum
supervenerit dirhcultas, Sanctitas Sua et Regia Majestas secum conferre et rem amice
componere sibi reservant.
18. Utraque Contrahentium pars spondet, Se, successoresque Suos omnia, de
quibus in his Articulis utrinque conventum est, sancte servaturas, et a Majestate
Regia praesens Conventio lex status declarabitur. - Praeterea Majestas Sua Regia
spondet, nihil unquam Se, successoresque Suos, quavis de causa, articulis hujus con
ventionis addituros, neque in iis quidquam immutaturos, vel eosdem declaraturos
esse absque Sedis Apostolicae auctoritate et cooperatione.
19. Ratificationum hujus conventionis traditio fiet intra quadraginta dies ab ejus-
dem data, aut citius, si fieri poterit. Datum Romae, die 5. Jun. anni 1817.
Hercules, Cardinalis Consalvi.
Casimirus Haffelin, Episcopus Chersonensis.
Da Nussi, Conventiones etc. 146-153 (n. XXII), collazionato l'esemplare a firma autografi!
del Re di Baviera, con cui in data di Monaco 24 ottobre 1817 ratifica il concordato (1<>i e (2°
la copia a firme autografe dei plenipotenziarii in Busta IO nell'Archìvio della Segreteria
di Stato. Appo H. von Kremer-Auenrode, Aktenstilcke sur Geschichte des Verhaltnis<t>s
zwischoi Staat und Kirche im 19. Jahrhundert, Erster Theil, Leipzig 1873, 30-38 il testo
tedesco, che si tralascia perchè non figura fra le carte diplomatiche della Segreteria di Stato.
Il concordato ricevette la conferma di Papa Pio VII colla Bolla Benedictus Deus del
Il novembre 1817 (smembrata, non si capisce perche, in Bull. Rom. Cont. ed. Rom. XIV,
!
I
a. 1817
Concordato fra Pio Vile Luigi A' 17// Re di Francia
597
320-322, 438-440; ed. Trai. VII, 1469-1471, 1571-1573),' seguendo, in conformità coll'articolo 2,
la Bolla Dei oc Domini Nostri di circoscrizione delle di< kvsì del l'aprile IRIS [/in//. Rodi.
Cont ed. Rom. XV, 17-31 ; ed. Prat. loc. cit. 1729-1744 e, in conformità coll'articolo 9, l'indulto
al re di Baviera in data 13 novembre 1817 (ibid. rispettivamente XIV, I32s. e VII 1566 s.\
LXXX.
CONCORDATO FRA PIO VII E LUIGI XVIII RF DI FRANCIA
In nomine Sanctissimae et Indivi-
duae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex Pius
Septimus, et Majestas Sua Rex Christia-
nissimus vehementi desiderio affecti, ut
mala quibus Ecclesia in Gallia a pluri-
bus annis affligitur, lìnem penitus ha-
beant, et Religio ad pristinum in eo Re-
gno splendorem revocetur, cum feliciter
restituto in avitum solium Sancti Ludo-
vici Nepote, tandem liceat Regimen Ec-
elesiasticum ibidem aptius ordinare, so-
lemnem propterea Conventionem inire
decreverunt, reservantes sibi Catholicae
Religionis rationibus,collatis studiis, ube-
rius deinde providere.
Consequenter Sanctitas Sua Sum-
mus Pontifex Pius VII. in suum Plenipo-
tentiarium nominavit Eminentissimum
Dominum I [erculem Sanctae Romanae
EcclesiaeCardinalemConsalviDiaconum
Sanctae Agathae ad Suburram, suum a
Secretis Statu>.
Et Majestas Sua Rex Christianissi-
mus Excellentissimum Dominum Pe-
trum Ludovkum Joannem Casimirum
ComitemdeBlacas.Marchionemd'Aulps,
et desRolands, Parem Franciae, Magnum
Praepositum Regio Vestiario, Suum apud
// giugno Is/7.
Au noni de la Très Sainte et Indi-
visible Trinite.
Sa Sainteté le Souverain Pontile
Pie VII. et Sa Majesté Très Chrétienne
animés du plus vif désir que les maux
qui depuis tant d'années affligent l'Eglise
cessent entièrement en France, et que
la Religion retrouve dans ce Royaume
son ancien éclat, puisqu'enfin l'heureux
retour du Petit Fils de Saint Louis sul-
le Tróne de ses Ayeux permét que le
Regime Ecclésiastique y soit plus con-
venablement regie, ont à ces fins resolu
de faire une Convention solemnelle, se
reservant de pourvoir ensuite plus am-
plement, et d'un commun accord aux
intéréts de la Religion Catholique.
En conséquence Sa Sainteté le Sou-
verain Pontife Pie VII a nommé pour
son Plénipotentiaire son Eminence Mon-
seigneur Hercule Consalvi Cardinal de
la sainte Eglise Romaine, Diacre de
sainte Agathe ad suburram, son Secré-
taire d'Etat.
Et Sa Majesté le Roi de France et
de Navarre son Excellence Molisani"
Pierre, Louis, Jean, Casimir Comte de
Blacas, Marquisd'Aulps et des Rolands,
Pair de France, Grand-Maitre de la
Garderobe, son Ambassadeur Extraor-
1 In Sec Bici. 4712. n' 1 (Archivio della Segreterie del Brevi) e Reg. autogr. LUI. ApOSt. l'ii IT. VII. nh
anno 1814 ad 1820 per Doni. Testa expeditarum T. XI (Archivio Segreto Vaticano). I. 343-362, porla la data < pridic
Idus Novcmrjris , ricordata anche nella Bolla Dei ac Domini Nostri.
i
598
Concordato fra Pio VII e Luigi XVIII Re ili Francia
a. 1817
Summum Pontificem et Apostolicam Se-
derti Oratorem Extraordinarium el Pie-
nipotentiarium.
Qui post sibi mutuo tradita legitima,
et authentica respectivae Plenipotentiae
Instrumenta de sequentibus Articulis
convenerunt.
Articulus I. '
Concordatimi inter Summum Ponti-
ficem Leonem X. et Franciscum I. Fran-
corum Regem initum restituitur.
Articulus IL
Consequenter ad Articulum praece-
dentem Concordatum diei 15. Julii
anni 1801 suum effectum habere desinit.
Articulus III.
Articuli Organici nuncupati qui in-
scia Sanctitate Sua conditi ac sine ullo
ejus assensi! die 8. Aprilis Anni 1802 una
cum supradicto Concordato diei 15. Julii
anni 1801 promulgati fuerunt, abrogan-
tur in iis, quae adversantur Doctrinae et
Legibus Ecclesiae.
Articulus IV.
Ecclesiae, quae in Galliarum Regno
per ApostolicasSanctitatis Suae litteras
diei 29. Novembris anni 1801 2 suppressae
fuerunt, denuo erigentur usque ad eum
numerum, qui, utpote Religionis bono
magis proficuus, mutuo consensu praefi-
nietur.
Articulus V.
Cunctae Archiepiscopales, et Episco-
pales Ecclesiae Regni Galliarum per me-
moratas Apostolicas litteras diei 29. No-
vembris anni 1801 erectae una cum
earum Titularibus actualibus conser-
vantur.
1 Nussi dà semplicemente 1, 2 ecc.
« Qui Chrisli Domini ; v. p. 5b5, |. 2ft.
dinaire et Plénipotentiaire près le Saint
Siège.
Lesquels, après avoir échangé leurs
Pleins-pouvoirs trouvés en bonne et due
forme, sont convenus des Articles sui-
vants.
Artide I.
Le Concordat passe entre le Sou-
verain Pontife Leon X, et le Roi de
France Francois I. est rétabli.
Artide IL
En conséquence de l'article précé-
dent, le Concordat du 15 Tuillet 1801
cesse d'avoir son efiet.
Artide III.
Les Articles dits Organiques qui
furent faits à l'inscu de Sa Sainteté et
publiés sans son aveu le 8. Avril 1802
en méme temps que le dit Concordat du
15. Juillet 1801, sont abrogés en cequ'ils
ont de'contraire à la Doctrine et aux
Lois de l'Eglise.
Artide IV.
Les Sièges qui furent supprimés
dans le Royaume de France par la Bulle
de Sa Sainteté du 29 Novembre 1801,'-
seront rétablis en tei nombre qui sera
convenu d'un commun accord, comme
étant le plus avantageux pour le bien
de la Religion.
Artide V.
Toutes les Eglises Archiepiscopa-
les et Episcopales du Royaume de France
érigées par la dite Bulle du 29. Novem-
bre 1801, sont conservées ainsi que leurs
Titulaires actuels.
a. 1817
Concordato fra l'i<> Vile Luigi .VI III Re ili Francia
599
Articulus VI.
Praescrìptum praecedentìs Articuli
circa conservationem eorumdem Titula-
rium actualium in Archiepiscopalibus, et
Episeopalibus eorum Sedibus nunc exi-
Stentibus in Galliis, impedimento non
erit peculiaribus aliquibus exceptioni-
bus, quae gravibus, legitimisque causis
nitantur, neque otheiet, quominus aliqui
ex Titulari.bus praedictis ad alias Sedes
transferri possint.
Articulus VII.
Dioeceses Ecclesiarum, quae in prae-
sens extant, itemque aliarum, quae eri-
gendae sunt, exquisito prius abactualibus
Episcopis.et CapitulisSedium Vacantium
consensi:, iis tìnibus circumscribentur,
qui ad utiliorem ipsarum Administratio-
nem magis expedire dignoscantur.
Articulus Vili.
Conveniens dos cunctis tam existen-
tibus, quam denuo erigendis Ecclesiis in
bonis stabilibus, ac in redditibus super
Regni debito lundatis, vulgo - Rcntes sur
l'Etat - quamprimum neri poterit, consti-
tuetur, assignato interim earum Tasto
ribus redditu in ea quantitate, quae sta-
tum eorum meliorem reddat.
l'ari ratione consuletur dotationi
Capitulorum, Paroeciarum, et Semina-
riorum tum existentium, tum erigen-
dorum.
Articulus IX.
Sanctitas Sua, et Majestas Sua Chri-
stianissima agnoscunt mala omnia, qui
bus Galliarum Ecclesiae affliguntur.
Perspiciunt etiam quam fructuosum
Religioni futurum sit, celeriter augeri
numerum Sedium actu existentium. Ne
proinde tam magna utilitas diutius retar-
Article VI.
La disposition de l'Artide prece
dent relatif à la conscrvation des diis
Titulaires actuels dans les Archevfichés
et Evéchés qui existent maintenant en
France, ne pourra empécher des excep-
tions particulières fondées sur des causes
graves et légitimes, ni que quelques uns
des dits Titulaires actuels ne puissent
Otre transférés à d'autres Sièges.
Artide VII.
I ,es Diocèses, tant des Sièges ac-
tuellement existants, que de ceux qui
seront de nouveau érìgés, après avoir
demandé le consentement des Titulaires
actuels, et des Chapitres des Sièges va-
cants, seront circonscrits de la manière
la plus adaptée a leur meilleure admi-
nistration.
Artide Vili.
Il sera assuré a tous les dits Siè-
ges tant existants, qu'à eriger de nou-
veau une dotation convenable en Biens-
fonds et en Rentes sur l'Etat aussitót que
les circonstances le pernii Uront et, en
attendant, il sera donne à leurs Pasteurs
un revenu suffisant pour améliorer leur
sort.
II sera pourvu également a la dota-
tion des Chapitres, des Cures, et des
Seminaires tant existants, que de ceux
à établir.
Artide IX.
Sa Sainteté et Sa Majesté Très Chré-
tienne connaissent tous les maux qui
aftligent l'Eglise de France. Elles savent
également combien la prompte augmen-
tation du nombre des Sièges qui exis-
tent maintenant sera utile à la Religion.
En conséquence pour ne pas retarder un
Concordato fra Pio VII e Luigi XVIII Re dì Francia
a. 1817
detiir, Sanctitas Sua per Apostolicas Lit-
teras ad Sedium erectionem, et novam
Circumscriptìonem Dioecesium supra-
memoratarum sine mora procedei.
avantage aussi éminent, Sa Sainteté pu-
bliera une Bulle pour procéder sans re-
tard a l'érection et a la nouvelle cir-
conscription des Diocèses.
Articulus X.
Majestas Sua Christianissima novum
praebere volcns sui in Religionem studii
testimonium, omnia, quae in sua pote-
state sunt, collatis cum Sanctitate Sua
consiliis, praestabit, ut mala, et impedi-
menta, quae Religionis bono, et legum
Ecclesiae executioni adversantur, quam
citius fieri, poterit, removeantur.
Articulus XI.
Antiquarum Abbatiarum Nullius
Dioecesis Territoria iis Dioecesibus unien-
tur, intra quarum fines in nova circum-
scriptione comprehensa reperientur.
Artide X.
Sa Majesté Très Chrétienne, voulant
donner un nouveau témoignage de son
zèle pour la Religion emploiera de con-
cert avec le Saint Pére tous les moyens
qui sont en son pouvoir pour faire ces-
ser, le plutòt possible, les desordres et
les obstacles qui s'opposent au bien de
la Religion, et à l'exécution des lois de
l'Eglise.
Artide XI.
Les Territoires des Anciennes Ab-
bayes dites Nullius seront unis aux
Diocèses dans les limites desquels ils
set rouveront enclavés à la nouvelle
circonscription.
Articulus XII.
Redintegratio Concordati, quod in
Gallia observatum fuit usque ad an-
num 17S9. (Articulo primo hujus Conven-
tionis stipulata) Abbatiarum, Prioratuum,
et aliorum Beneficiorum, quae tunc exi-
stebant, redintegrationem secum non
feret. Beneficia tamen, quae in posterum
fundari contingat, regulis in supradicto
Concordato praescriptis subjecta erunt.
Artide XII.
Le Rétablissement du Concordat qui
a été suivi en France jusqu'en 1789 (sti-
pulò par l'article l.er de la présente Con-
vention) n'entrainera pas celui des Ab-
bayes, Prieurés, et autres Bénéfices qui
existaient à cette epoque. Toutefòis ceux
qui pourraient ètre fondés à l'avenir
seront sujets aux reglemens prescrits
dans le dit Concordat.
Articulus XIII.
Ratincationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur unius mensis spatio,
aut citius si fieri poterit.
Artide XIII.
Les Ratifications de la présente Con-
vention seront échangées dans un mois,
ou plutòt, si faire se petit.
Articulus XIV.
Statim ac praedictae Ratificationes
mutuo traditae fuerint, Sanctitas Sua per
Apostolicas Litteras praesentem Con-
Article XIV.
Dès que les dites Ratifications au-
ront été échangées, Sa Sainteté confir-
mera par une Bulle la présente Conven-
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi ili Piemonte 601
ventionem confirmabit, ' ac deinde aliis tion,1 et Elle publiera aussitót aprèsune
A.postolicis Litteris Dioecesium fines cir- seconde Bulle pour fixer la circonscri
cumscribet. -' ption des Diocèses.
In quorum fidem praefati Plenipo- En Eoi de Quoi, les Plénipotentiaires
tentiarii praesenti Conventioni subscri- respectifs ont signé la présente Conven-
pserunt, illamque suo quisque sigillo ob- tion et y ont appose le cachet de leurs
signavit. armes.
Aduni Romae die undecima Junii Faità Rome le 11. Juin mil huit cent
anni millesimi octingentesimi decimi se- dix sept.
ptimi.
Hercules Card. Consalvi. L. S. Signé : Hercules Cardinalis Con-
Blacas d'Aulps. salvi.
L. S. Signé: Blacas d'Aulps.
Il testo latino da Nussi, Conventiones etc. 153-155 (n. XXIII), collazionato l'esemplare a
firma autografa del Re, con cui, in data di Saint-Cloud 28 giugno 1817, viene ratificato il
concordato, e dal quale è tratto il testo francese, in Busta 11 nell'Archivio della Segreterìa
di Stato.
LXXXI.
NUOVA CIRCOSCRIZIONE DELLE DIOCESI DI PIEMONTE
17 lugli,, 1817.
Pius Episcopus. Servus Servorum Dei. Ad perpetuarti rei memoriam.
Beati Petri apostolorum principis, cui unigenitus Dei filius pascendas tradidit
oves suas, licet immeriti tenentes locum; proptereaque Ecclesiarum omnium spiri-
tuali gubernio cum vicaria ipsius Jesu Christi potestate debentes incumbere, ad
munus Nostrum pertinere agnoscimus3 dioeceses per orbem erigere, dividere, vel
abolere prout commissi Nobis dominici gregis utilitatem poscerc, aut inspecta tem-
porum et circumstantiarum ratione ad magnum aliquod bonum assequendum, vel
ad gravius aliquod ab Ecclesia Dei malum propulsandum respective necessarium
esse judicemus. Haec Nos prae oculis semper habuimus quandocumque auctoritatem
hac in re Nostrani exercere officii Nostri ratio postulavit, atque inter proccllas
ipsas et multiplicium diftìcultatum scopulos, in quibus huc usque versati fuimus,
animarum christifidelium saluti per diversa loca eo meliori modo providere studui-
mus, quo conditio temporum passa est, et quo iis omnibus, quorum habenda ratio
erat, mature perpensis, de venerabilium etiam fratrum Nostrorum sanctae Romanae
Ecclesiae cardinalium Consilio duximus expedire. Porro inter caetera a Nobis ob
1 Ciò che fu fatto colla Bolla Ubi pi unum del 19 luglio 1817 {Bull. Rotti. Coni. ed. Kotn. XIV, 305-369; ed. Piai. VII,
1509-1512).
■ Ciò che fu fatto colla Bolla Cotnmissa divinitus del 27 luglio 1817 (v. sotto p. 677-684).
3 Sec. Brev.: « cognoscimus ».
h02 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
extraordinariarum ' rerum exigentiam antea constituta, dioecesium Pedemontanae
provinciae nova recensetur circumscriptio facta per Nostras sub plumbo literas
datas kalendis junii anno Domini millesimo octingentesimo tertio, - et prò executione
commissas bonae memoriae Joanni Baptistae, dum viveret, Sanctae Romanae Eccle-
siae presbytero cardinali Caprara nuncupato archiepiscopo Mediolanensi tunc Nostro
et hujus Sanctae Sedis de latere legato apud gubernium Gallicanum, cujus armis
occupata dieta provincia Pedemontana, eidem eo tempore parebat.
Quarum quidem literarum vigore ab eodem Joanne Baptista cardinali, per sua
decreta diebus vigesima tertia januarii, et decima septima julii mensium anni mille-
simi octingentesimi quinti plenariae executioni demandatarum, sancitum auctoritate
Nostra fuit, ut praevia suppressione, extinctione, ac perpetua annullatione episcopalium
ecclesiarum Secusinae, Pineroliensis, Fossanensis, Albensis, :; Derthonensis, Bobiensis,
Bugellensis, Augustanae, simulque Casalensis, quae subinde, praevia itidem suppres-
sione sedis episcopalis Alexandrinae, illius loco, in pristinum episcopalis ecclesiae
slatum fuit restituta, pariterque abbatiarum nullius dioecesis existentium Sancti
Benigni de Fructuaria, sancti Michaelis de Clusa, sanctorum Victoris et Constantii,
sancti Mauri, et de Caramagna respective nuncupatarum, una cum illarum capitulis
cathedralibus et abbatialibus, nec non seminariis puerorum ecclesiasticis, salvis cae-
teroquin et integris manentibus omnibus ac singulis cujusvis generis et ubicumque
existentibus bonis, redditibus et proventibus ad supradictas ecclesias episcopales et
abbatiales, illarumque capitula, cleros, fabricas, ac seminaria respective spectan-
tibus; civitates episcopales et abbatiales sic suppressae, una cum suis dioecesanis
territoriis, ecclesiis parochialibus et collegiatis, monasteriis, clero et populo uni-
verso, superextantibus metropolitanae Taurinensi, et episcopalibus ejus suffraganeis
Aquensi, Astensi, Casalensi, Ipporegiensi, Montis Regalis, Vercellensi, et Salutiarum
ecclesiis, in quantitate magis respective opportuna unirentur atque incorporarentur;
pariterque quaecumque bona, redditus et proventus ad antedictas suppressas eccle-
sias episcopales et abbatiales, illarumque capitula, cleros, fabricas, et seminaria
pridem pertinentia, proviso tamen ipsarum jam calhedralium decenti manutentioni,
itemque jam dignitatum et canonicorum, aliarumque ecclesiasticarum personarum
congruae sustentationi, enuntiatis metropolitanae, ac septem episcopalibus ecclesiis,
illarumque capitulis, cleris, fabricis, et seminariis, inspecta prius cujuslibet neces-
sitate atque utilitate appropriarentur et applicarentur, prout in memoratis literis
et decretis plenius continetur; quae quidem circumscriptio, modo et forma prae-
missis, apostolica Nostra auctoritate integrum effectum jam sortita, in pieno suo
robore perseverai
Quoniam vero charissimus in Christo filius Noster Victorius Emmanuel Sardiniae
i ex illustris, idemque Sabaudiae, Montisferrati, ac Genuae Dux, et Pedemontii prin-
eps, pio eximia sua religione ac pietate vehementer cupiens id ipsum, quod Nos
quoque continuo optabamus, Christilidelibus videlicet temporali ejus dominationi
subjectis uberiora comparare spiritualia subsidia, summo studio a Nobis petiit per
Nussi: i itraordinariam •.
In Bull. Kom. Coi,/, ed. Rom. XII, 23-27; ed. Prat. VII, 143 147.
Vlbancnsis .
a. 1817 Nuora circoscrizione delle diocesi <ii Piemonti 603
dilectum filium comitem Josephum Barbaroux, ab eodem Victorio Emmanuele extra-
ordinaria apud Nos atque hanc sanctam Sedem missione decoratum, ut non modo
novem antea suppressas, verum edam decimarci, episcopales sedes in eadem Pede-
montana provincia de novo erigeremus et institueremus ; utque perspectis omnium
et singulorum locorum distantiis, positionibus, ac circumstantiis, novos in unaquaque
tana actu existente, quam in praesentiarum erigenda dioecesi diversos ;i veteribus
fines statueremus, qui et singulorum antistitum, et respectivorum dioecesanorum
oommodo ac militati magis accommodati dignoscantur. Ad haec autem aliaque
omnia, quae in Nostris hisce literis continentur lite, atque e majori Ecclesiae utili-
tate peragenda, de pluribus cum praefato Victorio Emmanuele rege conferenda
Consilia fuerunt: quod cum prò rei gravitate plurium mensium spatio actum sit,
concordibus tandem animis ex utraque parte de singulis conventum est, quae ad
totum hoc aegotium feliciter confìciendum pertinerent.
Cum igitur prò Nostri apostolatus munere nib.il magis optemus, nihilque
majori studio curandum existimemus, quum ut animabus Christi sanguine redem-
ptis abundantiora salutis aeternae subsidia, afflante Spiritus Sancii aura, comparare
studeamus, cumque tam piis votis et postulationibus speclatissimi regis, quem illu-
strioribus Nostrae benevolentiae testimoniis prosequi sempcr exoplamus, quique
stimma cum laude suae pietatis ac religionis impensissima officia in subditorum
suorum spirituale solatium haud passus est desiderali, libentissime annuere decre-
verimus, exquisitis prius consensibus omnium interesse habentium, ac de Consilio
nonnullorum ex venerabilibus fratribus Nostris Sanctae Romanae Ecclesiae cardina-
lium, quibus totum hoc negotium commisimus discutiendtim, ex certa scientia ai-
matura deliberatione Nostris, deque apostolicae potestatis plenitudine, fìrmis ut antea
manentibus praedictis sedibus metropolitana Taurinensi, et episcopalibus Aquensi,
Astensi, Casalensi, Ipporegiensi, Montisre»alis, Vcrcellensi, et Salutiarum, quarum
dioecesibus novi ambitus ut infra constituentur, ad majorem omnipotentis Dei glo-
riam, et catholicae religionis incrementum, decem infrascriptas civitates, ac sedes
episcopales, ac totidem ecclesias cathedrales cum respectivis capitulis, utraque prae-
benda theologali et poenitentiaria gaudentibus, ac seminariis, videlicet Albensem ' sub
titulo sancti Laurentii martyris, cujus capitulum ex quinque dignitatibus, ac tresdecim
canonicis efformabitur; Augustanam sub titulo beatae Mariae virginis et sancti Grati,
cujus capitulum constabit duabus dignitatibus et novem canonicis; Bugellensem sub
titulo sanctae Mariae Majoris cum capitulo efformato a quatuor dignitatibus et quin-
decim canonicis; Bobiensem sub titulo beatae Mariae virginis et sancti Petri uposto-
lorum principis cum suo capitulo duabus dignitatibus et decem canonicis constante;
Fossanensem sub titulo beatae Mariae virginis et sancti Juvenalis episcopi cujus capi-
tulum confìabit unica dignitas cum novem canonicis; Pineroliensem sub titulo sancti
Donati cum suo capitulo a tribus dignitatibus et novem canonicis eff'ormando; Secu-
sinam sub titulo sancti fusti cujus capitulum constabit duabus dignitatibus atque
undecim canonicis; Derthonensem sub titulo beatae Mariae virginis in coelum Assum-
ptae cum suo capitulo a quatuor dignitatibus ac novem canonicis efformato; Alexan-
drinam vero quam Nos in ecclesia decentis atque amplae structurae, pridem spe-
1 Ni ssi • Albancscm •
604 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
ctanto fratribus ordinis sancti Dominici Praedicatorum, babito edam generalium
superiorum ipsius ordinis consensu, praevia status regularis hujusmodi suppressione
et annullatione, cathedralem cum ei adnexis aedibus ecclesiam sub antiquae destru-
ctae cathedralis titulo sancti Petri principis apostolorum designamus, cujus capi-
tulum quatuor dignitatibus et decem constabit canonicis; ac demum Cuneensem
in insigni collegiata simulque parochiali ecclesia beatae Mariae virginis, del Bosco
nuncupata, elegantis structurae, aris marraoreis, plurimaque supellectili, non modo
ad sacra peragenda, sed etiam ad pontiticalia exercenda prout aliae supradictae
novem cathedrales ecclesiae sufficienter instructa, et capitulo tribus dignitatibus ac
quindecim canonicis constante; quam similiter, praevia qualitatis collegialitatis sup-
pressione et extinctione, ad cathedralis ecclesiae gradum ducimus evehendam sub
eodem titulo beatae Mariae virginis cum cathedrali capitulo ab ipsis tribus digni-
tatibus ac quindecim canonicis, theologali et poenitentiaria juxta sacrorum canonum
praescriptionem erigendis praebendis comprehensis efformando, in ' civitate item
episcopali Cuneensi, provinciae hujus nominis capite, quae, sicut accepimus, inter
praecipuas Pedemontii urbes numerata, duodecim circiter mille, ob sufficientem
amplitudinem aedilìciorum, splendorem et decorem familiarum, continet habitatores,
pluribus honoribus ac privilegiis a Sabaudiae ducibus aucta fuit, ac nonnulla habet
regularium coenobia, nec non hospitalia, conservatoria, et laicorum sodalitates, per-
petuo erigimus et constituimus.
Ut autem spirituali regimini omnium et singulorum Christindelium in antedicta
Pedemontana provincia degentium commoda atque utili methodo, jam a Nobis ex
authenticis tabulis ac documentis opportune cognita atque probata, consulamus,
praesentem metropolitanae Taurinensis, et episcopalium Aquensis, Astensis, Casa-
lensis, Ipporegiensis, Montisregalis, Salutiarum, et Vercellensis dioecesium integrum
respective statum atque ambitum, quem hic prò expresse ac distincte enuntiatum
haberi volumus, ad effectum de illis libere, ut infra disponendi, perpetuo similiter
cassamus, extinguimus, et annullamus. Hac itaque peracta cassatione, extinctione,
et annullatione, Nos ex pari scientia et matura deliberatione Nostris, deque aposto-
licae potestatis plenitudine metropolitanae Taurinensi, et cuilibet ex episcopalibus
tam antea existentibus, quam in praesentiarum de novo erectis ecclesiis loca infe-
rius distinctim recensenda, cum suis parochialibus, collegiatis et aliis ecclesiis, bene-
ficiis, monasteriis, et locis piis, prò earum respective dioecesium circuitu ac finibus,
modo et forma prout sequitur nempe :
Taurinensi metropolitanae ecclesiae urbes oppida et loca vulgo respective nun-
cupata Ajrali, Ajrasca, Ala, Alpignano, Altesano, Andezeno, Aramengo, Arignano,
Avigliana, Avuglione, Ralangero, Baldissero, Balme, Baratonìa e Varisella, Bar-
bania, Bardassano, Beinasco, Bersano, Bonzo, Borgaro Torinese, Bra, Brandizzo,
Brione, Bruino, Busano, Bussolino, Buttigliela d'Asti, Buttigliera Uriola, Caccia,
Calasse, Camagna, Cambiano, Candiolo, Canischio, Cantoira, Caramagna, Carignano,
Carmagnola, Casalborgone, Casalgrasso, Casanova, Caselle, Casalette, Castagneto,
Castagnole, Castelnuovo, Castiglione, Cavallerleone, Cavallermaggiore, Cavoretto,
Cavour, Cercenasco, Ceres, Chialamberto, Chiaves, Chieri, Cinzano, Ciriè, Coazze
lo. In .
i
a. 1817 Xuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte <>0.")
santa Maria del Pino, Colle dis. Giovanni, Collegno, Cordova, Cono, Courgnè, Cumiana,
Druento, Faille, Favtia, Fiano, Forno di gros Cavallo, Forno di Rivara, Front, Gar-
zigliana, Gassino, Germagnano, Giaveno, Cisoia, Givoletto, Grange di Noli, Gros
Cavallo, Grosso, Grugliasco, La Loggia, I.anzo, l.avriano, Lemmie, l.evone, Leynì,
Lombriasco, Marene, Marentino, Marmorito, Mati, Mezzenile, Mombello, Monastero,
Monasterolo di Lanzo, Monasterolo di Sa vigliano, Moncalierì, Moncucco, Mondrone,
Montaldo, Moretta, Moriondo, ' Murello, Nichelino, Noie, None, Oglianico, Oliva, Orbas-
sano, Osasio, Pancalieri, Passerano, Pavarolo, Pecetto, Pertusio, Pessinetto, Pia-
nezza, Piazzo, Pino Torinese, Piobesi, Piscena, Piossasco, Poirino, Polonghera, Pra-
tiglione, Prato Scorzano, Primeglio, Quazzolo, Racconiggi, Reano, Revigliasco, Riva
di Chieri, Rivalba, Rivalta, Rivara, Rivarossa, Rivoli, Robassomero, Rocca di
Corio, Salazza, s. Colombano, Sanfrè, Sangano, s. Giacomo dell' intiritto, s. Man
rizio, s. Mauro, s. Ponzio, s. Raffaele, s. Salvatore, s. Sebastiano, s. Maria Mad-
dalena, s. Egidio, Santena, Savigliano, Scalenghe, Schierano, Sciolze, Settimo Tori-
nese, Sommariva del Bosco, Stupiniggi, Ternavasio, Trana, Traves, Truffarello,
Usseglio, Val della Torre, Valgioja, Vallo, Valperga, Vauda di Front, Vauda S. Mori-
zio, Vauda superiore, Veneria, VTergnano, Vernone, Vigone, Villafranca di Pie-
monte, Villanova di Mati, Villar di Basse, Villastellone, Vinovo, Virle, Viù, Vol-
piano, Volvera.
Aquensi ecclesiae, praeter ipsam Aquensem episcopalem civitatem cum paroeciis
suburbanis, urbes, oppida et loca vulgo respective nuncupata Alici-, Altare, Alba Mar-
tina, Bell'otte, Bergamasco, Bictagno, Brovida e Niosa, Panno, Bnbbio, Cagna e Lodisio,
Cairo, Calamandrana, Campofreddo, Canelli, C'arcare, Carette, Cactosio, Casaleggio,
Carpenetto, Casinasco, Cassine, Cassinelle, Castelferro, Castelletto d'Erro, Caselletto
Molina, Castel nuovo Belbo, Castel nuovo Bolmida, Castel Rochero, Castelvero,
Cavatore, Cessole, Corticelle, Cremolino, Dego, Denice, Fontanile, Ciusvalla, Gro-
gnardo, Incisa, Lerma, Loazzolo, Malvicino, Maranzana, Masone, Melazzo, Merana,
Mioglia, Moasca, Molare, Mombaldone, Mombaruzzo, Monastero, Montabone, Montaldo,
Montaldo detto volgarmente Montaldo di Spino, Montechiaro, Morbello, Mornese,
Morzasco, Nizza, Olmo, Orsara, Ovada, Pareto, Perletto, Piana, Ponti,' Ponzone,
Prasco, Quaranti, Ricaldone, Rivalta, Roboaro, Rocca Grimalda, Rocca verano, Roc-
chetta, :( Rocchetta Cairo, Rocchetta Palafea, Rossiglione inferiore, Rossiglione supe-
siore, Sasello, Serole, Sessame, Sezze, s. Giorgio, s. Giulia, s. Marzano, s. Pietro
d'Olba, Spigno, Strevi, Tagliolo, Terzo, Toglietto, Trisobbio, Turpino, Vaglio, Vesime,
Visone.
Astensi ecclesiae, praeter ipsam Astensem episcopalem civitatem cum paroe-
ciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Agliano, Albu-
gnano, Annone, Antignano, Azano, Bagnasco, Baldichieri, Belvedere, Calianetto,
Calosso, Camerano, Contarana, Capriglio, Casablanca, Casasco, Castagnole di Mon-
ferrato, Castellalfero, Castellerò, Castelnuovo Calcea, Castelvero, Castiglione, Cella-
rengo, Celle, Cerretto, Cerro, Chiusano, Cinaglio, Cisterna, Corsigliene, Cortandone, 4
1 Nussi e Sec. Bui: add. altro Moriondo .chi- non trovasi in Traités.
- Nussi add. = Pontinorea •. chi- manca in Traités e Sec. Brev.
J N'issi om.; Traités om. col seguente Rocchetta Cairo .
' Nussi: Cortenione -.
600
Nuova circoscrizione dell, diocesi di Piemonte , a. 1817
Cortanze, Cortanzone,1 Cossombrato, Costigliele,- Cunico, Dusino, Ferrere, Frinco,
[sola, [solabella, Maretto, Masio, Migliandolo, Mombarone, Mombercelli, Monale, Mon-
donio, Mongardino, Montafia, Montaldo Scarampo, Montechiaro, Montegrosso, Monte
Marzo, Pica, Pino, Piova, Portacomaro, Pralormo, Quarto, Quattordio, Redabue, Refran-
core, Revigliasco, Revignano, Roatto, Rocca d'Arazzo, Rocchetta Tanaro, s. Damiano,
s. Martino, s. Marzanotto, s. Michele, s. Paolo della Valle, Scursolengo, Serravalle,
Sessant, Settime, Sollio, Solbrito, Tigliole, Vaglierano, Valenera, Valgorera, Valgoz-
zano, Valle d'Andona, Varigliè, Viale, Viarigi, Villiano, Villafranca, Villanova, Villa
s. Secondo, Vinchio.
Albensi ecclesiae, praeter ipsam Albensem episcopalem civitatem cum paroeciis
suburbanis urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Albaretto, Alguero,
Baklissero, Barolo, Benevello, Bergolo, Borgomale, Bosia, Bossolasco, Camo e Val-
divilla, Canale, Carpellazzo, Castagnito, Castagnole delle Lanze, Castellinaldo, Castel-
letto d'Uzzone, Castion Tinella, Castino, Castiglione, Falletto, Ceresole, Cerretto,
Cherasco, Cissone, Coassolo, Cornegliano, Cortemiglia, Cossano, Cravanzana, Diano
e Grinzane, Feisoglio, 3 Gorzegno, Gorrino, Gotta secca, Govone, Guarene, Lequio
d'Alba, Lerice, Magliano, Mango, Monchiero, Monforte, Montelupo, Montaldo Roero,
Monta, Monteu Roero, Monticelli, Morra, Narzole, Neive, Neviglie, Niella di Belbo,
Novello, Perno e Castelletto, Pezzolo, Piobesi, Pocapaglia, Pollenzo, Priocca, Rochetta
Belbo, Rodello, Roddi, Rodino, Roreto, s. Benedetto, Scaletta, Serralunga, Serravalle,
s. Gio. di Sarmasso, Sinio, Somano, Sommariva Perno, s. Stefano Belbo, s. Stefano
Roero, s. Vittoria, Torre di Bormida, Torre d'Uzzone, Trezzo, Veglia, Verduno, Vezza.
Cuneensi ecclesiae praeter ipsam Cuneensem episcopalem civitatem cum paroe-
ciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Aisone, Andorno,
Argenterà, Bagni di Vinadio, Bernezzo, Berzesio, Borgo s. Dalmazzo, Boves, Caraglio,
Castelmagno, Castelletto Stura, Cervasca superiore, Cervasca inferiore e Vignolo,
Demonte, Entraques, Festiona, Gajola, Limone, Mojola, Montanera, Montemale, Mon-
terosso, Passatore, Pietraporzio, Ponte Bernardo, Pradleves, Rillana, Roaschia, Robi-
lante, Roccavione, Roccasparvera, Ronchi, Sambucco, s. Benigno, s. Pietro di Mon-
terosso, 4 Truchi, Valdieri, Valgrana, Valloria, Vernante, Vinadio.
Fossanensi Ecclesiae praeter ipsam Fossanensem episcopalem civitatem cum
paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Centallo,
Cervere, Gerbe, Genolla, le Maddalene, Levaldiggi, Murazzo, Salmore, Villafalletto,
Vottignasco. "'
Ipporegiensi ecclesiae praeter ipsam Ipporegiensem episcopalem civitatem cum
paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Agliè, Albiano,
Alice inferiore, Alice superiore, Alpette, Andrate, Azeglio, Bajo, Bajro, Baldissero,
Banchette, Barone, Bollengo, Borgiallo, Borgofranco, Borgo Masino, Boschetto di
Chivasso, Boschi di s. Martino, Bosco nero, Brozzo, Burolo, Caluso, Campiglia,
Campo, Candia, Caravino, Carema, Carone, Castellamonte, Castel Rosso, Ceresole,
Mussi i Sec. Uni.: • Cortazone •
■ ostiglione ■
Trailés Duin... Feisoglio G
• N'issi add. Spinetta ..
" x • inensi-Vottignasco»! Sec. Brev.: = Vorigniasco ■.
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi ili Piemonte 607
Chiaverano, Chivasso, Ciconio, Cintano, e Sale, Colleretto-Parella, Cossano, Cuceglio,
Druzacco, Feletto, ' Foglizzo, Frassinetto, Ingria, [ssiglio, Lezzolo, Locana, Lombar
dorè, Lorenzo, Lugnaco, Lusigliè, Maglione, Mandria, Mercenasco, Masino, Mazze
Montalto, ' Montalenza, - Montestruto, -' Montanaro, Muriaglio, Noasca, Nomaglia, Orio,
Ozegna, Palazzo, l'arella, Pavone, Pecco, Porosa, Piverone, Pont, Priacco, Quagliuzzo,
Quazzolo, Quincinetto, Ribordone, Rivarolo, Rodallo, Romano, Ronco, Rondizzone,
Roeglio, Salto, Samone, s. Benigno, s. Martino, s. Giorgio, s. Giusto, Scarmagno, Sei
timo Rottaro, Settimo Vittone, Strambinello, Strambino, Sparone, Succinto, 'lava
gnasco, Tina, Torre di Bayro, Traversella, Trausella, Valle Chiusella, Valprato,
Verolengo, Vestignè, Vialfrè, Vidracco, Villareggia, Villate, Vische, Vistorio, Vico.
Montis Regalensi ecclesiae praeter ipsam Montis Regalensem episcopalcm ci vi
tatcm cum paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata
Hagnasco, Bardinctto, Bastia, Batifollo, Belvedere, Bene, Beynette, Biestro, Bonvi-
cino, Bormida, Briaglia, Calissano, Camerano, Carrù, Castagnaretto,a Castellino,
Castelnuovo, Cengio, Ceva, Chiusa, Cigliè, Clavesana, Cossaglia, Cosseria, Dogliani,
Farigliano, Fontane, Frabosa soprana, Frabosa sottana, Garessio, Igliano, Isola di
Bene, Lequio, Lesegno, Lisin, Magliano, Mallere, Malpotremo, Margarita, Marsaglia,
Massimino, Millesimo, Moline, Mombarcaro, Mombasiglio, Monastero di Vasco,
Monasterolo, Monesiglio, Montaldo, Montefreddo, Montezemolo, Morozzo, Muraz-
zano, Murialdo, Niella di Tanaro, Nuceto, Ormea, Ossiglia, Ballare, Pamparato,
Paroldo, Perlo, Peveragno, Pianfei, Pievetta, Piozzo, Plodio, Pra Roburento, Prea,
Priero, Priola, Prunetto, Roascio, Roburento, Rocca Cigliè, Rocca de' Baldi, Rocca-
forte, Rocca Vignale, Rocchetta Cengio, s. Albano, Sale, Salicetto, s. Biagio, Scagnello,
Serra Frabosa, Serra Pamparato, s. Michele, Spinetta,' Torre, Torricella, Trinità,1
Val di Casotto, Val di Pesio, Vetria, Vico, Villanuova, Viola.
Pineroliensi ecclesiae praeter ipsam Pineroliensem episcopalem civitatem cum
paroeciis suburbanis urbes, oppida et loca vulgo respective nuncupata Abbadia,
Antirogna, Bibbiana, Bobbio, Bodenasca, Bourcet, Bricherasio, Buriasco, Campiglione,
Cantalupa seti Monastero, Chateau de Bois, Chabrans, Faetto, Fcnestrelle, Fenile,
Frossasco, Grandubbione, Inverso Pinasca, La Ruà, La Valle, Luserna,0 Lusernetta,
Mai elio, Masello, Mean, Mentoules, Miradolo, Osasco, Perrero, Perosa, Pinasca, Poma-
retto, Porte, Pourrieres, Pralis, Pramolo, Raddoretto, Rolletto, Riva, Rorà, s. Barto-
lommeo, s. Germano, s. Giovanni di Luserna, s. Martino, s. Pietro di Lemina, s. Secondo,
Tagliaretto, Talucco, Torre, Traverses, Turrina, Villaret, Villar Luserna, Villar Perosa,
Usseaux.
Salutiensi ecclesiae praeter ipsam Salutiensem episcopalem civitatem cum paroe-
ciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Acciglio, Alba-
retto, Alma, Bagnolo, Barge, Becetto, Bellino, Brandello, Brosasco, Busca, Canosio,
Cardetto, Cartignano, Castellaro, Castelletto, Casteldelfino, Celle, Celle di Bellino,
1 Mossi add. « Plorano .
i s, i i:,t v. i Trailés om.
' Nussi om.
■ Nussi add. • Truchi •.
• Nussi i- Sec. Hi tv.: Brich !
• Sec. Brev. om.; Nussi: « Lucernar .
608 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
Cervignasco, Chiapera, Chianale, Costigliole, Crissolo, Dronero, Envie, Elva, Famo-
lasco, Frassino, Gambasca, Gilba, Isasca, Lagnasco, La Manta, Lemma, Lotterò,
Marinoni, Mar t intana, Mele, Morra, Moschieres, Oncino, Ostana, Paesana, Pagherò,
Pagno, Payeres, Piasco, Ponte, Prasso, Pratavecchia, Preit, Revello, Riffredo, Robella,
Rocchetta, Roccabruna, Rore, Rossana, Ruffia, Sanfront, s. Antonio di Dronero, Scar-
nafiggi, s. Damiano, s. Michele, s. Peyre, Staffarda, Stoppo, Tarantasia, Tetti di Dro-
nero, Torre di s. Giorgio, Ussolo, Valmala, Verzuolo, Vernasca, Villar di s. Peyre,
Yillar s. Costanzo, Villano vetta, Villanova Solara.
Secusinae ecclesiae praeter ipsam Secusinam episcopalem civitatem cum paroe-
ciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Almese, Arnauds,
Bardonèche, Beaularde, Borgone, Bousson, Brussolo, Bussolino, Celle, Cesane, Chau-
mont, Chateau Boulard, Chianocco, Chiavrie, Chiusa, Condove,1 Deserts, Exilles, Fenile
e Solomine, Ferriera, Foresta, Frassinere, Giaglione, Gravere, Mattie, Meana, Meleret,
Millaurd, Mocchie, Moncenisio, Novalesa, Novaretti, Oulx, Rivera, Rochemolles,
Rubbiana, Salbetrand, s. Ambrogio, s. Antonino, s. Giorgio, s. Restitut, Saure d'Oulx,
Sauze de Cesena, Savoulx, Thures, Yajes, Venaus, Villar d'Almese, Villar Focchiardo.
Vercellensi ecclesiae praeter Vercellensem civitatem ipsam cum paroeciis subur-
banis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Ailoche, Albano, Apertole,
Arboro, Ariota, Asigliano, Balocco, Bastia, Biandrate, Biansè, Bolgaro, Borgo d'Ale,
Bornate, Brusnengo, Buronzo, Brussanengo, Candia, Caprile, Caresana, Carezzano-Blot,
Carpenetto, Casal Bertrame, Casa del Bosco, Casaleggio, Casalrosso, Casanova,
Cascine di s. Giacomo, Cascine di Strà, Castelletto, - Castelnovetto, Celpenchio, Cigliano,
Colombara, Collobiano, Confienza, Costanzana, Cozzo, Crescentino, Crevacuore, Crova,
Dezana, Flecchia, Fontanetto, Formigliano, Gargarengo, Gattinara, Ghislarengo, Gif-
tlenga, Gregio, Guardabossone, Gurrino, Lamporo, Landiona, Langosco, Larizzate,
Lenta, Lerio, Lignana, Livorno, Lozzolo, Lucedio, Masserano, Moncrivello, Monta-
rolo, Montanaro, Motta de' Conti, Oldengo, Oldenico, Palazzolo, Pallestro, Pertengo,
Pezzana, Pianceri, Piane di Serravalle, Pobbietto, Postua, Prarolo, Quinto, Recetto,
Rive, Roasenda, Robbio, Rongio, Ronsecco, Roasio, Salasco, Saletta, Sali, Saluggia,
s. Antonino, s. Genuario, s. Germano, s. Giacomo, s. Grisante, s. Nazzaro, Santhià,
Selve, Serravalle, Sostegno, Stroppiana, Tarazza, Torrione, Tricero, Trino, Tronzano,
Venaria, Vettignate, Viancino, Vico lungo, Villa, Villarboito, Vintebio.
Alexandrinae ecclesiae praeter ipsam Alexandrinam episcopalem civitatem cum
paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Bassignana,
Borgoratto, Bosco, Cantalupo, Capriata, Carentino, Casal Bagliano, Casal Cermelli,
Castel Ceriolo, Cascina grossa, Castellazzo, Castel Spina, Frascaro, Felizzano, Fruga-
rolo,3 Gamalero, 4 Lobbi, Monte, Montecastello, Mugarone, Oviglio, Pasturana, Pavone,
Pecceto, Pietra Marazzi, Piovara, Portanova, Predosa, Quargnento, Quattro Cascine,
Retorto, Rivarone,'' s. Giuliano, Solerò, s. Maria di Mandroghe, Spinetta, s. Rocco
di Gamalero, Tassarolo, Valenza, Villa del Foro.
' ( ondi vi- ..
Brev. add. un altro Castelletto in margine, che e dato pure da Nussi,
Src. B doro»; Traili - Fregarolo».
' Ni -m i : ola di . Vntonio
Ni "i inl.l. v Carlo delle Alluvioni •.
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte 609
Bugellensi ecclesìae praeter ipsam Bugellensem episcopalem civitatem cum
paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo nuncupata Andorno, Arro, Bena,
Rioglio, Boriana, Bugliana, Cacciorna, Calabiana, Camandona, Cambursano, Cam-
piglia, Candelo, Carisio, Casapinta, Castellengo, Cavaglià, Ceresito, Cerretto, Cerrione,
Chiavassa, Cogiola, Cossato, Cossila, Croce di Mosso, Donato, Donzano, Gaglia-
nico, Graglia, Lessona, Magnano, Magnonevolo, Masazza, Miagliano, Mongrando,
Montasinaro, Mortigliengo, Mosso, Mottalciata, Muzzano, Nebbione, Netro, Occhieppo
infer., Occhieppo super., Pettìnengo, Piatto, Pie di Cavallo, Pollone, Ponderano, Por-
tuia, Pralongo, Prato di Coggiola, Prato di Trivero, Quaregna, Riale di Mosso,
Ronco, Ropolo, Sagliano, Sala, Saluzzola, s. Damiano, Sandigliano, Selve, Sereno seu
s. Giuseppe, Soprana, Sordevolo, Strona, Travigliano, Ternengo, Tolegno, Torazzo,
Trivero, Valansengo, Valdengo, Valle di Mosso, Valle di s. Nicolao, Veglio, Ver-
gnasco, Verrone, Vigelio, Vigliano, Villanova, Viverone, Zimone, Zubiena, Zu-
raaglia.
Casalensi ecclesiae praeter ipsam Casalensem episcopalem civitatem cum paroe-
ciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Alfìano, Altavilla,
Balzola, Borgo di s. Martino, Bozzole, Brossolo, Brusasco, Brusaschetto, Calliano,
Camagna, Cantavenna, Camino, Cardona, Casalino, Casorzo, Castellazzo, Castelletto
Merli, Castelletto Scazzoso, Castellino, Castel S. Pietro, Cavagnolo, Cella, Cereseto,
Cerrina, Cicengo, Cocconato, Cocconito, Colcavagno, Collegna, Coniolo, Conzano,
Corteranzo, Cortiglione, Cuccaro, Fabbiano, Forneglio, Frassinello, Frassinetto, Fubine,
Gabiano, Gazo, Giarole, Grana, Grazzano, Guazzolo, Illengo, Isolengo, Lazzarone,
Lù, Lusello, Marcorengo, Mirabello, Mombello, Moncalvo, Moncestino, Montaldo,
Montallero, Montemagno, Monteu di Po, Montiglio, Morano, Moranzengo, Morsingo,
Occimiano, Oddalengo grande, Oddalengo piccolo, Olivola, Ottiglia, Ozzano, Penango,
Piancereto, Piazzano, Pomaro, Pontestura, Ponzano, Popolo, Pozzengo, Quarti,
Rinco, Rioglio, Robella, Rocca delle Donne, Roncaglia, Ronzone, Rosignano, Rossingo,
Sala, Salabue, Sanico, S. Antonio della Serra, s. Aurelio, s. Desiderio, s. Germano,
s. Giorgio, s. Salvadore, Scandaluzza, Serralunga, Servotto, ' Solonghetto, Sorina, Ter-
ranova, Terruggia, Ticineto, Tongo, Tonengo, Torcello, Treville, Tuffo, Valle Stura,
Valmaca, Varengo, Verrua, Vignale, Villadeati, Villamiroglio, Villanova, Zanco.
Augustanae ecclesiae praeter ipsam Augustanam episcopalem civitatem cum
paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata, Aymaville,
Alein, Anthei, Arnas, Arvier, Avise, Ayas, Bard, Biona, Brisogncy Brusson, Challand,
Chambave, Chamois, Champ de Pratz, Champorcher, Chàtillon, Chaverlod,'1 Chezalet,
Cogne, Courmayeur, Derbe, Diemoz, Donaz, Doves, Emarese, Etrouble, Fenis, Fon-
tanemore, Gignod, Gressan, Gressonei, ' Hone, Introd, Jovensan, Issime, Issogne,
La Maddalena, La Sale, La Thuile, Lillianes, Mont Jovet, Morgex, Nus, Ollomont,
Ovate, Perloz, Pollein, Pontboset, Pontey, Pont s. Martin, Prè s. Didier, Quart,
Remet, Roysan, s. Barthelemi, s. Christophe, s. Denis, s. Germain, s. Marcel, s. Nico-
Sec. Brev.: • Serralunga Servotto • ; Traités: «Serralunga, Servotto di Verrua».
- Set . Bici-.: Brissone .
; Nessi dà due volle « Chaverlot • : Sec. Brev.: . Chaverold .
See. Brev. e Traih •-. • t ire a
Svs&i nm.
610 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
las, s. Oyen, s. Pierre, s. Remy, s. Vincent, Sarre, Torgnon, Valgrisenche, Vagel-
line, Valsavaranche, Valtournance, Verraye, Verres, Villeneuve.
Bobiensi ecclesiae praeter ipsam Bobiensem episcopalem civitatem cubi paroeciis
suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Alpepiana, Ascona,
Borsonasca, Brughelli, Cabanne, Calice, Canale, Caregli, Carisetto, Casalporino, Casa-
nova, Casasco, Cerignale, Colli, Drusco, Fabbrica, Lazzarello, Menconico, Montarzolo,
Monteforte, Orezzoli, Ottone, Otton soprano, Priosa, Resoaglio, Romagnese, Rossi,
Rovegno,1 Rovezzano, Ruino, s. Albano, s. Stefano, s. Maria d'Allegrezze, Suburbano,
Torrio, Trebecco, Valverde, Zerbo.
Derthonensi ecclesiae praeter ipsam Derthonensem episcopalem civitatem cuna
paroeciis suburbanis, urbes, oppida, et loca vulgo respective nuncupata Agneto,
Albera, Alpe, Alzano, Arena, Argine, Arguata, Avolasca, Bagnara, Barbianello,
Basaluzzo, Baselica Steffanora, Bastita, Bogli, Bognassi, Borghetto, Borgo Adorno,
Borlasca, Bornasco, Brignano, Broni, Bruggi, Cabella, Calcababbio, Caldirola, Catri-
gnano, Cambio, Campazzi, Campoferro, Caneto, Canevino, Cantalupo, Carbonara,
Carezzano maggiore, Carezzano superiore, Carisasca, Carrega, Cartasegna, Casal-
nocea, Casasco, Casatisma, Casei, Cassane Spinola, Castagnara, Castagnola, Castana,
Casteggio, Castel de' Rati, Castellar Guidobono, Castellar Ponzano, Castelletto
Adorno, Castelletto al Po, Castelnuovo Scrivia, Cecina, Cegni, Cella, Celli e Mon-
tale, Cencerato, Cerreto, Cerreto de' Rati, Cervesina, Cigognola, Codevilla, Colleri,
Corana, Cornale, Cornegliasca, Corvino, Cosola, Costa, Croce de' Fieschi, Cuquello,
Cusano, Daglio, Dernice, Donelasco, Dorè, Fabbrica, Forotondo, Francavilla, Freso-
nara, Garadassi, Garbagna, Gavazzana, Genestrelli, Gerola, Giarollo, Godiasco, Golfe-
renzo, Gorreto, Gremiasco, Grondona, Groppo, Guazzora, Languzzano, Lemmi, Litio,
Livelli, Lunassi, Luzzano, Mairano, Malvino, Marmassana, Medassino, Merlassino,
Mezzana Biglia, Mezzanino, Mezzano Rabattone, Molino de' Torti, Molo, Mombisaggio,
Momperone, Mondondone, Mondonico, Monleale, Montacuto, Montaldeo, Montalto, Mon-
tebello, Montebere, Montecalvo, Monte Capraro, Montegioco, Monte Marsino, Monte
Martino, Montesegale, Montesoro, Montù Beccaria, Mormorala, Mornico, Muriasco,
Nazzano, Negruzzo, Nenno, Nivione, Nove, Oliva, Oramala,- Oriolo, Paderna, Pagliaro,
Pallavicino, Pallenzona, Pancarana, Parpanese, Passalacqua, Pei, Perleto, Perzi, Piazzo,
Pietrafraccia, Pietra Gavina, Pinarolo, Pizzale, Pizzocorno, Pontecurone, Porana,
Portalbera, Pozzol Formigaro, Pozzolo del groppo, Prarolo, Pregola, Rea, Restegazzi,
Retorbido, Ridavalle, Rivalta, Rivanazzano, Robecco, Rocca ;' de' Giorgi, Rocca del
Grue, Roccaforte, Rocca Susella, Rochetta, Rotta de Torti, Rovescala, s. Agata,
Sagliano, s. Alberto, Sale, Sale santa Maria, Salogni, Sangugnano, s. Antonino, Sar-
digliana, Sarezzano, Sarizzola di Scrivia, Sarizzola Vescovato, Sasso, Savignone,
s. Biagio, s. Cipriano, s. Cristina di Steffanago, s. Damiano, Semino, Serravalle,
s. Eusebio, s. Gaudenzio, s. Giovanni di Piumesana, s. Giuletta, Silvano Adorno
inferiore, Silvano Adorno superiore, Silvano Pietra, s. Margarita, s. Maria Primo-
rago, s. Martino de' Bagozzi, s. Martino di Roccaforte, s. Nazzaro di Montaro, Sorli,
Soriasco, Spineto, s. Ponzo, s. Sebastiano, Staghiglione, Stazzano, Stradella, s. Zac-
Si ■ . Bicv.: . Ruvengo».
I - Orninola •.
' Nussi . Ri
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte 611
caria, Tonno, Torassa Costa, Torre del Monte, Torre di Garofoli, Torre Menapace,
Torricella, Trebiano, Vacare/za, Val di Nizza, Vargo, Variana, Varìnella, Varzi,
Vegni, Verreto, Verrua, Vh<>, Vignole, Viguzzolo, Villa Illibardi, Villa Romagnano,
Villavernia, Vocemola, Voghera, Volpara,1 Volpedo, Volpiglino, Zavaterello, Zebe-
dazzi, Zenevreto.
Itemque paroecias, et loca nuncupata Campi, Carpineto, Casella, Fascia, Fonta-
narossa, Monte bruno, Propata, Rondanina et Tortiglia.
Super quibus tamen Nobis, ac Romanis Pontificibus successoribus Nostris facul-
tatem semper et quandocumque, absque ullius consensu, ad hujus apostolicae Sedis
beneplacitum de illis libere disponendi per translationem ad aliam dioecesim juxta
ejusdem Victorii Emmanuelis regis votum ac desiderium specialiter et expresse
reservamus; cum uniuscujusque respectivo territorio in perpetuimi constituimus et
assignamus.
Ad majoretti itidem omnipotentis Dei gloriam, et catholicae Ecclesiae splendo-
rem, simulque Christifidelium utilitatem supradictam episcopalem ecclesiam Ver-
cellensem, quae ob multam erectionis antiquitatem, constantis famae celebritatem,
plurium cjus antistitum sanctitatem, distinctumque cleri numerum ac decorem aliis
merito supereminet, quaeque in sat ampia praenobili civitate, ubere*' amoenoque ornata
territorio consistit, praevia illius omnimoda solutione et exemptione a quocumque
metropolitico jure, dependentia ac subjectione archiepiscopali ecclesiae Taurinensi,
cui ad praesens suffragatur, de specialis gratiae dono ad archiepiscopalis metro-
politanae ecclesiae sub titulo sancti Eusebii primi illius sedis episcopi et martyris
cum suo capitulo a quatuor dignitatibus et viginti duobus canonicis efformato, gra-
dum et dignitatem extollimus, salvo interea et illaeso manente jure metropolitico
archiepiscopalis ecclesiae Taurinensis super antedictis jam existentibus ecclesiis
episcopalibus, Aquensi, Astensi, Ipporegiensi, Montis Regalis, et Salutiarum ; reliquas
jam pariter vigentes episcopales ecclesias, Casalensem et Vercellensem, a quovis
illius metropolitico jure, subjectione, ac dependentia, in perpetuum omnimode exi-
mimus ac liberamus. Eidem vero archiepiscopali Taurinensi ecclesiae suffraganeas
adjungimus novas ut supra a Nobis erectas episcopales ecclesias Albensem,3 Cune-
ensem, Fossanensem, Pineroliensem et Secusinam, illasque similiter metropolitico
juri ecclesiae archiepiscopalis Taurinensis apostolica auctoritate perpetuo subjicimus
atque supponimus. Alteri autem noviter erectae archiepiscopali ecclesiae Vercel-
lensi suffraganeas assignamus ecclesias episcopales Alexandrinam, Bugellensem et
Casalensem, quas pariter Vercellensis archiepiscopi juri metropolitico perpetuis
futuris temporibus simili auctoritate Nostra apostolica subdimus atque submitti-
mus, reservantes Nobis Vercellensis metropolitanae provinciae fines ampliare, assi-
gnando eidem in suffraganeas ad majus pastorum et fidelium eommodum, praefato
etiam Victorio Emmanuele rege id exoptante, episcopales ecclesias Novariensem
et Vigevanensem.
Quod spectat domos prò decenti et commoda cujuslibet antistitis noviter ere-
ctarum episcopalium sedium Albensis, Alexandrinae, Augustanae, Bugellensi^,
1 Nussi con Sec. Brev. add. un altro Volpara •.
- Mussi : « uhi » !
: Nussi : • All'. incnsi in ..
612 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
Bobiensis, Fossanensis, Pineroliensis, Secusinae et Derthonensis habitatione, illas
ipsas eorum unicuique libere ac integre adsignamus et tradì volumus, quae anno
Domini millesimo octingentesimo tertio in respectiva tunc episcopali civitate cui
libet episcopo prò decora ejus habitatione pertinebant; prò decenti vero novi futuri
episcopi Cuneensis habitatione domum illam statuimus et adsignamus, quae suiti-
ptibus universitatis hominum civitatis Cuneensis comparanda erit ad formam obli-
gationis per publicum instrumentum diei vicesimae octavae junii anni proxime prae-
teriti ab eadem universitate contractae.
Seminariis item puerorum ecclesiasticis ad juventutem Catholica religione, ac
bonis artibus opportune informandam necessariis, in qualibet ex praedictis de novo
erectis episcopalibus civitatibus Albensi, Alexandrina, Augustana, Bugellensi,Bobiensi,
Fossanensi, Pineroliensi, Secusina et Derthonensi ad formam legum canonicarum
instituendis, illa ipsa aedifìcia libere restituenda decernimus, quae supradicto anno
Domini millesimo octingentesimo tertio cuilibet seminario respective tributa repe-
riebantur. Novo autem futuro episcopo Cuneensi ex nunc prò tunc onus injungimus
curandi modis omnibus, ut quam primum possit, in eadem Cuneensi civitate semi-
narium puerorum ecclesiasticum erigatur. Et hoc quidem non longe assequendum
speramus eo ve) maxime quia praelaudatus Victorius Emmanuel rex prò eximia sua
religione ac pietate, summaque regii sui animi liberalitate sponte paratum se ostendit
ad nonnulla exhibenda opportuna media, quae ad tale pium opus cito perlìcien-
dum conducere posse videbuntur.
Ut insuper congruae dotationi uniuscujusque de novo, ut supra, erectae sedis
episcopalis, itemque noviter erecti cujuslibet capituli cathedralis, nempe Albensis,
Alexandrini, Augustani, Bugellensis, Bobiensis, Fossanensis, Pineroliensis, Dertho-
nensis et Secusini opportune provideatur, omnia et singula bona, possessiones, red-
ditus, ac proventus cujusvis generis et naturae ubicumque locorum existentia, quae
anno millesimo octingentesimo tertio, tunc existentibus hujusmodi mensis episcopa-
libus et cathedralibus capitulis respective spectabant, quaeque vigore antedictarum
literarum apostolicarum super extantibus metropolitanae Taurinensi, et episcopalibus
ecclesiis Aquensi, Astensi, Casalensi, Ipporegiensi, Montisregalis, Salutiarum et Ver-
cellensi, earumque capitulis cathedralibus fuerunt respective applicata et appropriata,
praevia ab hisce ultimo dictis mensis et capitulis omnimoda sejunctione, dismem-
bratione et abstractione, cuilibet ex primo dictis episcopalibus mensis, et capitulis
cathedralibus plenarie atque integre restituì per praesentes volumus ac mandamus,
ita ut ex nunc in posterum perpetuis futuris temporibus episcopales ecclesiae Albensis,
Alexandrina, Augustana, Bugellensis, Bobiensis, Fossanensis, Pineroliensis, Dertho-
nensis et Secusina, illarumque capitula cathedralia iisdem prorsus bonis, posses-
sionibus, redditibus, ac proventibus cujusvis generis ac naturae, et ubilibet loco-
rum existentibus, libere gaudeant et potiantur, quae ad ipsas antedicto anno millesimo
octingentesimo tertio pertinere compertum fuerit, nisi praefatus rex Victorius Emma-
nuel harum ecclesiarum dotationi alia ratione in utilitatem Ecclesiae, praevia hujus
sanctae Sedis approbatione, providere existimaverit. Hoc idem pari methodo ser-
vandum erit quoad omnia et singula bona, possessiones, redditus et proventus cujus-
cumque sjeneris ac naturae ubicumque existentia, quae ad tabricas cathedralium,
et ad eeciesiastica puerorum seminarla supradkiorum de novo erectorum episcopa-
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte 613
tuum jam spedasse dignoscantur, quaeque pariter ipsis fabricis ac seminariis integre
ac libere vigore praesentium erunt ' rcstituenda.
Dotatio autem novae episcopalis mensae Cuneensis efformabitur sequentibus
bonis stabilibus, redditibus, ac proventibus a quolibet vincule et hvpotheca prorsus
exemptis in perpetuarli proprietatem ipsi mensae libere concedendis, videlicet lati-
fundio Cassina "sancti Benigni nuncupata, cum ejus adncxis in territorio communis
Cuneensis pariter tiuncupato, a praedicta universitate hominum civitatis Cuneensis,
cui spectabat, eidem mensae cessa per supraraemoratum instrumentum diei vige-
simae octavae mensis junii anni proxime praeteriti; quae quidem universitas homi-
num in vini primodicti instrumenti onus in se suscepit spatio duorum proxime inse-
quentium annorum summam praebere librarum triginta millium Pedemontanae
monetac in palatii episcopalis aedirlcationem impendendam, ac propterea si forsan
contingat decenti habitationi episcopi alio modo firmiter providere, tunc eadem tri-
ginta millium librarum summa eroganda erit in emptionem tot liberorum bonorum
stabilium ipsi mensae perpetuo applicando-rum ; atque ulterius bonis, ac redditibus
spectantibus confraternitati sub titulo sancti Sebastiani in eadem urbe Cuneensi
canonice erectae, quae vigore publici instrumenti rogati sub decima die mensis julii
anni proxime superioris, ipsa bona et redditus libere cessit ad effectum ut illa in
praedictae mensae episcopalis lìberam proprietatem perpetuo transferantur, excepta
tamen domo ecclesiae ipsius confralernitatis adnexa;et ad ultimum universis bonis
ac redditibus pertinentibus ecclesiae parochiali beatae Mariae virginis del Bosco
dictae urbis Cuneensis separatim pertinentibus, a moderno parocho per alterum
publicum instrumentum sub memorata decima die mensis julii integre ac libere
cessis ad effeotum illa perpetuis futuris temporibus libere itidem applicandi in par-
tialem dotationem supradictae episcopalis mensae Cuneensis. Et quoniam bona spe-
ctantia supradictae confraternitati sancti Sebastiani gravata reperiuntur onere cele-
brati! mis annuae missarum mille biscentum quatuordecim, ideirco, firmis de caetero
remanentibus nonnullis aliis oneribus iisdem bonis inhaerentibus, et per prò tempore
existentem Cuneensem episcopum de more supportandis, praevia voluntatum respe-
ctivorum fundatorum seu testatorum commutatione ac derogatione, praedictum prò
tempore existentem episcopum Cuneensem ab obligatione celebrationis enunciatarum
missarum eximimus ac liberamus, eique simul injungimus, ut in qualibet hebdo-
mada unam missam lectam- ad placitum antedictac confraternitatis, perpetuis futuris
temporibus celebrare facere teneatur. Cumque dilectus filius Joannes Baptista Giraudi
modernus dictae parochialis ecclesiae sanctae Mariae del Bosco parochus, qui pri-
mam insimul in eadem antea :| collegiata, et modo cathedrali ecclesia, usque adhuc
obtinuit dignitatem, exercitio curae animarum parochianorum ipsius ecclesiae renun-
ciaverit; ideo supradicto episcopo injungimus onus durante vita memorati Joannis
Baptistae, deputandi cum congrua mercedis assignatione idoneum presbyterum, qui
eorumdem parochianorum animarum curam laudabiliter exerceat. Ipso deinde Joanne
Baptista defuncto, et prioratus dignitatis post pontificalcm majoris dictae cathedralis
ecclesiae vacatione sequuta, eidem prò tempore existenti episcopo Cuneensi pote-
vi "i • erant ».
- Nussi : « missam, lectam ».
3 Nussi : ■ anteacta .
614 Nuova civcoscrisione delle diocesi di Piemonte a. 1817
staterei facimus, dicto prioratui jam do sufficienti dotatione proviso, perpetuimi impo-
nendi onus curae animarum parochianorum praedictae cathedralis, ita ut idem prio-
ratus curatus, praevio concursu juxta Tridentini concilii praescriptum habendo, ab
apostolica Sede in posterum valeat conferri. Et attento quod in loco Burgi sancti
Dalmatii auncupato, pridem intra limites dioecesis Montisregalis comprehenso, ac
vigore praesentium literarum novae dioecesi Cuneensi aggregato parochialis existit
eci Lesia adnexis aedibus instructa pertinens ad monasterium abbatiam sancti Dal-
maiii nuncupatum, ordinis sancti Benedicti, a moderno et prò tempore Montisre-
galis episcopo possessum,utpote illius mensae episcopali jam antea unitum et incor-
poratum, in qua cura animarum parochianorum per presbyterum ab eodem episcopo
vicarium curatum deputatum exercetur, et cujus parochialitatis intuiti! communitas
hominum praefati loci annuum canonem noningentarum tresdecim librarum monetae
Pedemontanae dicto Montisregalis episcopo uti abbati sancti Dalmatii solvere
tenetur, ' acceptisque super hac re precibus moderni episcopi Montisregalis, eum-
dem a quocumque dictae parochialitatis onere prorsus liberamus, idemque onus in
futuru m ac prò tempore existentem episcopum Cuneensem, qui parochialem eccle-
siam hujusmodi, et in ea idoneum vicarium curatum inibì continuo in portione aedium
abbatialium prò solita ejus habitatione adsignata residentem manutenere teneatur,
cuique Cuneensi episcopo jus tribuimus in posterum exigendi praefatum canonem
annuarum librarum noningentarum tresdecim perpetuo transferimus, et commutamus,
sai vis de caetero et integris manentibus aliis omnibus et singulis juribus ac pro-
ventibus antedicto Montisregalis episcopo ratione commendae memoratae abbatiae
quomodolibet legitime competentibus.
Cum insuper Nobis laudati Victorii Emmanuelis regis nomine fuerit expositum
quod antedictae Taurinensis, Aquensis, Astensis, Casalensis, Ipporegiensis, Montisre-
galis, Vercellensis et Salutiarum ecclesiarum capitula ob praeteritorum temporum
iniquitatem multis eorum respective bonis ita exspoliata remanserint.ut statuti antiqui
numeri dignitatum et canonicorum congruae ac decenti substentationi provideri
nullimode possit, ideirco ad illorum futurae stabilitati ac manutentioni etiam juxta
ipsius regis vota opportune consulendum, praevia uniuscujusque prioris numeri digni-
tatum et canonicorum reductione ac imminutione, ut ex nunc perpetuo in poste-
rum eadem capitula, nempe Taurinense e sex dignitatibus, ac duodecim canonicis,
Aquense e tribus dignitatibus, et duodecim canonicis, Astense ex quatuor dignita-
tibus, et octodecim canonicis, Casalense ex duabus dignitatibus, et quatuordecim
canonicis, Ipporegiense ex quinque dignitatibus, ac undecim canonicis, Montisregalis
ex quatuor dignitatibus, et duodecim canonicis, Vercellense ex quatuor dignitatibus,
et vigintiduobus canonicis, et Salutiarum ex tribus dignitatibus et tresdecim cano-
nicis constare, atque integre efformata manere debeant, apostolica Nostra auctori-
tate decernimus ac mandamus. In singulis profecto metropolitanis et cathedralibus
tam jam existentibus quam noviter erectis ecclesiis, in quibus animarum respecti-
vorum parochianorum cura exerceri solet, firma etiam in posterum debito modo
servabitur. Cuilibet vero ex antedictis prò tempore existentibus archiepiscopis et
episcopis peculiarem tribuimus facultatem, ut inspecto statu honorum ac reddituum
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte 615
proprii respective capituli, et poenitcntiariis thcologalibusque praebendis congrue
proviso, alias in posterum juxta proventuum quantitatem vel dignitates vel canoni
catus unum corpus cum veteribus efficientes, et insimul de consuetis quotidianis
distributionibus participantes, collatis cum rege consiliis, de novo erigere libere et
licite unusquisque possit ac valeat, sai vis tamen et integris manentibus vel in suo
robore respective restitutis juribus omnibus, aut praerogativis, quibus capitula prae-
dicta ante annum millesimum octingentesimum tertium legitime potiebantur, et
quibus hac Nostra constitutione nominatim derogatimi non fuerit, salvis praeterea
vel restitutis ut antea in quorumlibet beneficiorum ad praefatas dioeceses pertinen-
tium collationibus, nisi secus in posterum mutuo utriusque partis consensi! aliqua
in parte constituatur, tam reservationibus et affectionibus apostolicis, quam jure
vel privilegio eidem carissimo in Christo filio Nostro Victorio Emmanuel! Sardiniae
regi illustri, ejusque successoribus, ad eas dignitates vel canonicatus praedictarum
cathedralium aut collegiatarum ecclesiarum , aliave beneficia praesentandi, vel
respective nominandi, ad quae ante annum millesimum octingentesimum tertium
ex jure, vel privilegio praedictis, aliove titillo legitime praesentabat vel nominabat,
salvo denique vel restituto quovis jurepatronatus, quod tam ecclesiasticis quam
laicis personis, familiis, communitatibus, civitatibus, collegiis, aliisque omnibus in
eorumdem capitulorum dignitates vel canonicatus, aliave beneficia, ut supra, legi-
time competebat.
Unicuique insuper ex noviter erectis capitulis cathedralibus, ut eorum dignita-
tes et canonici capitulariter congregati prò respectivae1 ecclesiae rerum spiritualium
ac temporalium felici directione, onerumque illis incumbentium supportatione, divi-
norum officiorum quotidiana recitatione, et missarum sacrarumque functionum cele-
bratione quaecumque statuta licita tamen et honesta, sacrisque canonibus, et con-
stitutionibus apostolicis minime repugnantia, praevio ordinarli loci examine et appro-
batione, de novo edere, atque edita reformare, et in meliorem formam redigere,
atque ab iis ad quos prò tempore spectabit sub poenis in contravenientes statuendis,
observari facere libere ac licite possint et valeant, eadem apostolica auctoritate
licentiam harum tenore impertimur.
Quod vero pertinet ad supradictarum ecclesiarum tam archiepiscopalium Tau-
rinensis et Vercellensis, quam episcopalium Albensis, Alexandrinae, Aquensis,
Astensis, Augustanae, Bobiensis, Bugellensis, Casalensis, Cuneensis, Derthonensis,
Fossanensis, Ipporegiensis, Montisregalis, Salutiarum, ac Secusinae a primaeva etiam
erectione vacantium, canonicam provisionem laudato charissimo in Christo filio
Nostro Victorio Emmanueli Sardiniae regi illustri, ac moderno Sabaudiae, Monti-
ferrati et Genuae duci, ac Pedemontii principi, illiusque successoribus, ipsis et eorum
temporali dominio subditis in integritate obedientiae sanctae Sedi persistentibus, jus
nominandi infra tempus a jure praelinitum Nobis ac Romano pontifici prò tempore
existenti ecclesiasticas idoneas personas in archiepiscopos et episcopos praeficiendas,
prout antea quoque nominare consueverunt, nihil tamen circa id, quod tam quoad
praedictas nominationem et canonicam provisionem, quam quoad examen et con-
secrationem nominatorum ante annum millesimum octingentesimum tertium serva-
1 Nrssi : - respective ».
616 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
batur innovantes, vigore praesentium contìrmamus, ac de novo insuper perpetuo
concedimus atque tribuimus.
Nunc autem ut duorum monasteriorum ordinis sancti Benedicti Abbatiarum
nuncupatorum, pridem nullius dioecesis existentium sancti Michaelis de Clusa, et
sancti Benigni de Fructuaria ob illorum antiquitatem et celebritatem constans me-
moria servetur, utque votis etiam praelaudati Victorii Emmanuelis regis benigne
indulgeamus eadem monasteria quae jam antea una cum tribus aliis per primo-
dictas apostolicas literas anno millesimo octingentesimo tertio editas, omnino sup-
pressa et extincta fuerant, et quorum bona in vim decreti antedictae bonae memo-
riae Joannis Baptistae cardinalis anno millesimo octingentesimo quinto auctoritate
Nostra lati, mensis archiepiscopali Taurinensi, et episcopali Ipporegiensi fuerant unita
et applicata, firma atque integra manente suppressione status et qualitatis Nullius,
eadem monasteria s. Michaelis de Clusa, et s. Benigni de Fructuaria praefati ordinis
sancti Benedicti abbatias nuncupatas, et in commendam ab apostolica Sede con-
ferri solitas, in antiquis respectivis earum ecclesiis de novo, absque tamen ullo sepa-
rato territorio et ordinariae jurisdictionis exercitio, ut idoneis personis ecclesiasticis
a Nobis et Romanis pontificibus successoribus Nostris, modo et forma ac terminis
jam ante praedictam suppressionem statutis atque usitatis, ad praefati regis nomi-
nationem deinceps conferri valeant, in perpetuum erigimus et instituimus ; ac
proinde omnia et singula bona, proprietates, i-edditus, et proventus cuilibet ex prae-
dictis duabus abbatiis ante memoratam illarum suppressionem spectantibus, a prae-
dictis Taurinensi et Ipporegiensi mensis dividimus et abstrahimus, atque unicuique
abbatiae prorsus integre ac libere restituì et consignari volumus et mandamus.
Et quoniam in ipsis duabus abbatiis erecta pridem reperiebantur seminarla puero-
rum ecclesiastica, quorum redintegrationem, deficiente in posterum ordinarti prae-
sentia, minime expedire arbitramur, ideirco quaelibet bona, redditus, et proventus
jam hisce seminariis pertinentes, aliis seminariis puerorum ecclesiasticis illarum
dioecesium, quibus dictarum abbatiarum territoria incorporata dignoscentur, per-
petuo, integre, ac libere unimus, applicamus, et appropriarmi, sub lege tamen in
seminariis ipsis alendi atque educandi tot pueros in locis antiquum praefatarum
abbatiarum territorium jam efformantium respective natos, quot adjunctis cujuslibet
seminarii redditibus annuatim respondeant. Ex quorum quidem puerorum numero
duo a prò tempore existentibus sancti Michaelis de Clusa et sancti Benigni de Fru-
ctuaria abbatibus commendatariis erunt successive nominandi.
Demum ut in futuris dictarum noviter erectarum ecclesiarum episcopalium, vide-
licet Albensis, Alexandrinae, Augustanae, Bobiensis, Bugellensis, Derthonensis, Fos-
sanensis, Pineroliensis et Secusinae provisionibus apostolicis de more conficiendis
eadem respectiva taxa servetur, quae ante priorem illarum suppressionem in libris
camerae apostolicae jam erat descripta; utque episcopalis ecclesia Cuneensis, ac etiam
attenta status immutatione abbatialium sancti Michaelis de Clusa, et sancti Benigni
de Fructuaria ecclesiarum nova taxa in ipsius camerae apostolicae libris, modo et
forma consuetis in illarum quoque apostolicis provisionibus de more servanda con-
ficiatur, volumus atque mandamus.
Ut autem hac ipsa opportunitate spirituali quoque regimini aliorum christifide-
lium supradicti regis temporali dominio pariter subjectis et commorantibus in quin-
a. 1817 Nuota circoscria/otte delle diocesi di Piemonte hi 7
que locis vulgo Gravellona, Casolo vecchio, Casolo nuovo, Vignarello, et Villanova
nuncupalis intra limites amplae Novariensis dioecesis consistentibus expeditius,
atquc utilius consulatur, praevia illorum exemptione ac liberatione a quocumque
Novariensis antistitis ordinario jure, et subjectione, eadem quinque supra enunciata
loca cum suis territoriis, parochialibus, et aliis ecclesiis, personis tam ecclesiasticis,
quam laicis, et locis piis in illis fortasse existentibus, finitimae dioecesi Vigleva-
nensi perpetuo unimus, et incorporamus, ac futuri, et prò tempore existentis Vigleva-
nensis episcopi jurisdictioni, obedientiae, et auctoritati subjicimus, atque supponimus.
Cum vero opportunum et conveniens Nobis sit visum praefati quoque Victorii
Emmanuelis petitione concurrente, in ampio Sabaudiae ducatu, in quo olim una
metropolitana et tres cathedrales eeclesiae erectae reperiebantur, quas per aposto-
licas Nostras literas sub Datum Romae apud sanctam Mariani Majorem anno incar-
nationis Dominieae millesimo octingentesimo primo, tertio kalendas decembris, qua-
rum initium « Qui Chi isti Domini vices > suppressimus et extinximus, novam deinde
in eisdem literis prò toto ducatu praedicto episcopalem Camberiensem sedem eri-
gentes, dum matura et diligenti deliberatione perpenditur, si, et in quo numero aliae
eeclesiae de novo erigendae a Nobis sint, cathedralem ecclesiam cujus sedes in prin-
cipe ducatus urbe constituta est, in metropolitanam erigere; hinc1 Nos ad majorem
Dei omnipotentis gloriam, et catbolicae Eeclesiae splendorem, simulque christifide-
lium utilitatem supradictam episcopalem ecclesiam Camberiensem sub titulo sancti
Francisci Salesii episcopi et coniessoris, cum suo existente capitulo, praevia illius
omnimoda solutione et exemptione a quocumque metropolitico jure, dependentia, ac
subjectione archiepiscopali eeclesiae Lugdunensi, cui ad praesens suftragatur, prae-
stito jam a dilecto in Christo filio Nostro Josepho Sanctae Romanae Eeclesiae pre-
sbitero cardinali Fesch nuncupato moderno Archiepiscopo consensu, et ejusdem
eeclesiae capituli consensum ad cautelam supplentes, de specialis dono gratiae ad
archiepiscopalis metropolitanae eeclesiae gradum et dignitatem extollimus, firmo
manente favore praedicti Victorii Emmanuelis, ejusque successorum jure nomina-
tionis ad eam ecclesiam, prout ei antea competebat; eidemque noviter erectae metro-
politanae eeclesiae in suffraganeam interea assignamus episcopalem ecclesiam Augu-
stanam quam de novo pariter ut supra ereximus, quae dum antiquitus existebat
suffraganea erat archiepiscopalis eeclesiae Tarantasiensis in eodem ducatu positae,
eamdemque archiepiscopi Camberiensis juri metropolitico perpetuis futuris tempo-
ribus, simili auctoritate Nostra apostolica subdimus et submittimus, reservantes
Nobis eidem Camberiensi metropolitanae eeclesiae illas quoque cathedrales eccle-
sias, quas in Sabaudiae ducatu de novo erigere judicabimus, in suffraganeas assignare.
Perpendentes praeterea ad majus tam pastorum, quam fidelium commodum et
utilitatem conducere, si episcopales eeclesiae Derthonensis et Bobiensis de novo a
Nobis, ut supra, erectae Januensi potius, ad quam urbem frequentior et expeditior
esse solet a civitatibus illis accessus, quam Taurinensi, cui antiquitus subjectae erant
metropoli subjiciantur, Niciensem vero iisdem de causis convenientius praefatae
metropolitanae Januensi eeclesiae, quam Aquensi in provincia Provinciae2 subdi posse;
NUSSI In. ..
Nussi quam \quMisi provincia) . Traités. quam Provinciae Aquensi in Provincia».
618 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte a. 1817
bino Nos, re jam quoad Niciensem dioecesim Aquensi capitulo sede archiepiscopali
vacante a Nobis significata, et quatenus opus sit consensum futuri archiepiscopi sup-
plentes, praefatam Niciensem cathedralem ecclesiam a quacumque subjectione et
dependentia a metropolitico jure archiepiscopi Aquensis de apostolicae potestatis
plenitudine subtrahentcs, eam una cum supradictis cathedralibus ecclesiis Dertho-
nensi et Bobiensi, archiepiscopi Januensis metropolitico juri perpetuis temporibus
simili apostolica auctoritate subdimus atque submittimus.
Quoniam vero Caprariae insula, quae nunc temporali dominio Sardiniae regis
subjecta est, ab Adjacensi civitate, cujus nunc antistiti subest, quam a Januensi
urbe, cum qua illius insulae habitatores frequentioris commercii necessitudinem
habent, magis distat, Nos praedictam Caprariae insulam cum suis clero et populo,
habito jam Adjacensis episcopi consensu, ab ejusdem dioecesi subtrahimus, et Ja-
nuensi dioecesi de apostolica auctoritate Nostra unimus atque incorporamus.
Quocirca dilecto in Christo hlio Nostro Paulo Josepho sanctae Romanae Eccle-
siae presbitero cardinali Solaro nuncupato, olim episcopo Augustae Praetoriae, quem
exequutorem praesentium Nostrarum literarum apostolicarum eligimus ac deputa-
mus, ad hoc ut constito1 de libera redintegratione antedictorum omnium honorum
atque reddituum, ipse per se, vel per aliam seu alias personam, seu personas in
ecclesiastica dignitate constitutam seu constitutas, ab eo specialiter subdelegandam
vel subdelegandas, prò supradictarum archiepiscopalium et episcopalium ecclesiarum
nova erectione, nec non capitulorum cum uniuscujusque dignitatum et canonica-
tuum numero, vel jam superius distincte enunciato, vel post accuratam dignitatum
et canonicorum actu existentium verificationem firmiter juxta illam prò qualibet
ecclesia declarando, ac puerorum ecclesiasticorum seminariorum, ac mensarum epi-
scopalium et capitularium respectivis institutionibus et donationibus, itemque ter-
ritoriorum unamquamque archiepiscopalium et episcopalium, tam jam existentium
quam noviter erectarum, ecclesiarum dioecesim efformantium, respectiva assigna-
tione ; novaque similiter erectione praefatarum duarum ecclesiarum abbatialium, cae-
terisque aliis in hisce Nostris literis contentis atque statutis, omnia et singula quae
necessaria dignoverit, gerere, facere, disponere, ac statuere, omnesque cujusvis generis
quaestiones ac controversias super praemissis forsitan exorituras examinare, judi-
care et definire libere ac licite possit et valeat, necessarias omnes et opportunas
facultates concedimus et impertimur; simulque eidem Paulo Josepho cardinali injun-
gimus, ut post completam harum literarum executionem, actorum omnium authen-
ticum exemplum, infra bimestre, ad urbem transmittere teneatur, in consistoriales
tabulas referendum.
Praesentes autem literas, et in eis contenta quaecumque, nullo unquam tem-
pore, etiam ex eo quod quicumque in iis interesse habentes vel habere praeten-
dentes vocati et auditi non fuerint, ac auditi quoque praemissis non consenserint,
de subreptionis, vel obreptionis, aut nullitatis vitio, seu intentionis Nostrae, vel quovis
alio substantiali et inexeogitato defectu notari, impugnar), invalidali, in jus vel con-
troversiam deduci, aut adversus illas quodeumque juris vel facti aut gratiae reme-
dium impetrati posse ; nec illas sub quibusvis derogationibus, aut aliis contrariis
' Nushi : • ad hoc constituto ut > :
a. 1817 Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte bl9
disposi tionibus comprehendi, sed" tanquam ad divini cultus augmentum, et ad chri-
stifidelium spirituale regimen, in eorum animarum salutem editas et emanatas, ab
illis semper excipi, validasque efficaces esse et foie, suosque plenarios et integros
effectus sortiri et obtinere, sicque ab omnibus observari; et ita per quoscumque
judices ordinarios vel delegatos qua vis auctoritate fungentes,1 sublata eis qualibet
aliter judicandi et interpretandi facultate, judicari et definiri debere volumus atque
mandamus; et si secus super his a quoquam, qua vis auctoritate, sciente!" vel igno-
ranter contigerit attentali, irritimi et inane decernimus.
Non obstantibus quibusvis, etiam in provincialibus, vel generalibus conciliis2
editis constitutionibus et ordinationibus apostolicis, ac Nostris et cancellariae aposto-
licae regulis, nec non supradictarum ecclesiarum, etiam confirmatione apostolica, vel
quavis tìrmitate alia roboratis statutis, consuetudinibus, conecssionibus et indultis
etiam specifica et individua mentione dignis: quibus omnibus et singulis, eorumque
totis tenoribus et formis, etiamsi de illis specialis, specifica et individua mentio, seti
quaevis alia expressio habenda, aut alia aliqua exquisita torma ad hoc servanda
foret, illorum tenores praesentibus prò expressis habentes, ad singulorum omnium
et praemissorum effectum latissime et pienissime, ac specialiter et expresse dero-
gamus, et derogatum esse intendimus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Volumus autem ut praesentium literarum transumptis, etiam impressis, manu
tamen alicujus notarii publici subscriptis, ac sigillo personae in ecclesiastica digni-
tate constitutae munitis, eadem prorsus fides ubique adhibeatur, quae ipsis praesen
tibus adhiberetur si forent exhibitae vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam Nostrarum circumscriptionis,
erectionis, constitutionis, extinctionis, annullationis, assignationis, elevationis, exem-
ptionis, liberationis, subjectionis, suppositionis, reservationis, restitutionis, dismem-
brationis, impartitionis, unionis, appropriationis, incorporationis, concessionis, facul-
tatis, indulti, mandati, decreti et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac bea-
torum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Romae apud sanctam Mariam Majoretti anno incarnationis Dominicae
millesimo octingentesimo decimo septimo, sextodecimo kalendas augusti, pontifi-
catus Nostri anno decimo octavo.
Da Nussi, Conventiones etc. 155-178 (n. XXIV), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4712
n.° 31 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi, e tenuto conto dell'edizione in Traités
publics de la Royale Maison de Savoie IV, 334-367 (n. CCXLI).
1 Ni ---i : . fulgi
- Nossi : consiliis .
620
Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
a. 1818
LXXXII.
CONCORDATO FRA PIO VII
E FERDINANDO I RE DELLE DUE SICILIE.
In nomine Sanctissimae Trinitatis.
Sanctitas sua summus Pontifex
Pius VII., et majestas sua Ferdinan-
dus I. regni utriusque Siciliae rex pari
studio consulere cupientes malis, quae
in res ecclesiasticas in regno irrepse-
runt, collatis consiliis novam inire con-
ventionem decreverunt.
Hinc ' Sanctitas sua summus Pon-
tifex Pius VII. in suum plenipotentia-
rium nominavit eminentissimum domi-
num Herculem Consalvi S. R. E. cardi-
nalem diaconum s. Mariae ad Martyres,
suum a secretis status.
Et majestas sua Ferdinandus 1. regni
utriusque Siciliae rex excellentissimum
dominum Aloisium de Medicis regii or-
dinis s. Januarii equitem, nec non regio-
rum ordinum s. Ferdinandi, del Merito,
Constantiniani s. Georgii, l atque Impe-
rialis s. Stephani de Hungaria magnae
crucis equitem, suum consiliarium, et
a secretis status, atque aera rio regio
praepositum.
Qui post sibi mutuo tradita respecti-
vae plenipotentiae instrumenta in sequen-
tes articulos convenerunt.
Articulus I.
Religio Catholica Apostolica Romana
est sola religio regni utriusque Siciliae,
16 febbraio 1818.
In nome della Santissima Trinità
Sua Santità il Sommo Pontefice
Pio VII, e Sua Maestà Ferdinando I. Re
del regno delle Due Sicilie, animati da
un egual desiderio di riparare i disor-
dini che nelle materie ecclesiastiche si
sono introdotti nel regno, hanno deter-
minato di comune accordo di stabilire
fra Loro una nuova Convenzione.
Quindi Sua Santità il Sommo Ponte-
fice Pio VII. ha nominato in suo pleni-
potenziario l'Eminentissimo Signor Er-
cole Consalvi Cardinale della S. R. C,
Diacono di S. Maria ad martyres, suo
Segretario di Stato :
E Sua Maestà Ferdinando 1. Re del
regno delle Due Sicilie, l'Eccellentissimo
Signor Don Luigi de Medici Cavaliere
del real Ordine di S. Gennaro, Gran-
Croce de' reali Ordini di San Ferdinando
e del Merito, e Costantiniano di S. Gior-
gio, e dell'imperiai Ordine di S. Stefano
di Ungheria, suo Consigliere e Segre-
tario di Stato Ministro delle finanze.
I quali, dopo di avere mutuamente
cambiate le rispettive Plenipotenze, hanno
convenuto ne' seguenti articoli.
Articolo I.
La Religione Cattolica Apostolica
Romana è la sola Religione del regno
• li Imi .
antimani, S. Georgi!
a. 1818
Concordato fra Pio VII <■ Ferdinando 1 Re delle Due Sicilie
621
atque in eo semper conservabitur cum
omnibus juribus ac praerogativis, quae
ipsi competunt ex Dei ordinatione et
canonicis sanctionibus.
Articulus II.
Consequenter ad articulum praece-
dentem institutio in regiis universitati-
bus, eollegiis et scholis tam publicis,
qu.im privàtis erit in omnibus conformis
doctrinae ejusdem religionis Catholicae.
Articulus III.
Cum in conventione anni MDCCXLI
unio nonnul lanini sidium episcopalium,
quae angustissimis continentur limitibus,
et ubi episcopalis dignitas reddituum
etiam modicitate vilescit, necessaria agni-
ta fuerit, cumque unionem istam, quae
tunc peracta non fuit, tum earumdem,
tum aliarum sedium deterior facta con-
ditio nunc magis magisque postulet, ideo
in ditione ' citra Pharum, servatis ser-
vandis, et exquisito prius interesse ha-
bentium consensu, nova fiet dioecesium
circumscriptio. In ea constituenda fide-
lium commodum, et spiritualis praeser-
tim utilitas respicientur. Ex episcopalibus
sedibus, quae ob nimiam reddituum mo-
dicitatem, autlocorum obscuritatem, aut
ob alias rationabiles causas conservari
non poterunt, antiquiores et insignio-
res conservabuntur tamquam concathe-
drales.
In ditione vero trans Pharum omnes
archiepiscopales, et episcopales sedes,
quae nunc existunt, conservabuntur; imo
earum numerus, ut commodo, ac spiri-
tuali lìdelium utilitati melius prospicia-
tur, augebitur.
Territoria quarumdam abbatiarum
nullius dioecesis, quae aut angustis ni-
delle Due Sicilie; e vi sarà sempre con-
servata con tutti i diritti e prerogative
che le competono, secondo l'ordinazione
di Dio e le sanzioni canoniche.
Articolo II.
In conformità dell'articolo prece-
dente l'insegnamento nelle regie Uni-
versità, Collegii e Scuole sì pubbliche,
che private, dovrà in tutto essere con
forme alla dottrina della medesima Re-
ligione Cattolica.
Articolo III.
Riconosciutasi nella Convenzione del
1741 la necessità di venire alla unione
di parecchi piccolissimi vescovati, dove
i Vescovi non possono mantenersi colla
decenza dovuta ; e questa unione, che
allora non fu eseguita, essendo ora dive-
nuta ancor più necessaria per la mag
giore decadenza delle suddette ed altre
Mense; si farà ne' dominii di qua dal
Faro nel modo debito, e ricercato prima
il consenso delle parti che vi avranno
interesse, una nuova Circoscrizione di
Diocesi. Nel determinarla si avrà riguardo
al comodo de' fedeli, ed in particolar
modo al loro spirituale vantaggio. Tra
le Sedi, che o per troppa scarsezza di
rendite, o per l'oscurità de' luoghi, o per
altri ragionevoli motivi non potranno
conservarsi, le più antiche e le più insi-
gni si conserveranno come Concatte-
drali.
Ne' dominii poi di là dal Faro si
conserveranno tutte le Sedi arcivesco-
vili e A-escovili, che attualmente vi esi-
stono; e di più, affine di provveder me-
glio al comodo ed al vantaggio spirituale
de' Fedeli, ne sarà accresciuto il numero.
I territori] di alcune Abbadie nul-
lius dioecesis, sia per la loro picciolezza,
Busta 12 Regno
622
Concordato fra l'io VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
a. ISIft
mium continentur limitibus, aut sua bona
amiserunt, aut modicis admodum dotatae
sunt redditìbus, collatisconsiliisiisunien-
tur dioecesibus, intra quarum fines in
nova citvumscriptione sita reperientur.
Abbatiarum consistorialium, quarum
annui redditus summam ducatorum quin-
gentorum excedunt, nulla unio net. Bona
aliarum abbatiarum pariter consistoria-
lium (iis exceptis quae sunt jurispatro-
natus), quarum annui redditus supradi-
ctam summam non attingunt, aut unien-
tur aliis abbatiis ecclesiasticis usque ad
quingentorum ducatorum summam, aut
augendis dotibus capitulorum et paroe-
ciarum applicabuntur. Haec dispositio
ordinum militarium commendas non re-
spicit.
V Articulus IV.
Quaelibet mensa episcopalis in regno
gaudebit annuo redditu ad minus trium
millium ducatorum ex bonis stabilibus,
publicis deductis oneribus.
Sanctitas sua collatis cum regia ma-
jestate consiliis ejusmodi dotes quam
citius fieri poterit constituet prò iis se-
dibus episcopalibus, quibus praesens di-
spositio applicanda erit.
Articulus V.
Quaelibet ecclesia tam archiepisco-
palis, quam episcopalis, suum habebit
capitulum, ac seminarium, quibus si dos
sufficiens erit, conservabitur, sin secus
augebitur, aut si opus fuerit etiam ex
integro constituetur in bonis stabilibus.
Quaelibet dignità* capituli archiepi-
scopalis ecclesiae Neapolitanae redditu
annuo ducatorum ad minus quingento-
rum, reliqui vero canonicatus redditu ad
minus ducatorum quadringentorum gau-
debunt.
Singulae dignitates capitulorum cae-
terarum ecclesiarum partis regni citra
sia per la tenuità delle loro rendite, sia
per la perdita che ne hanno fatta, ver-
ranno di concerto uniti a quelle Diocesi,
entro i cui confini si troveranno nella
nuova Circoscrizione.
Le Abbadie Concistoriali, le quali si
ritrovano colla rendita al di là di cin-
quecento ducati annui, rimarranno senza
essere aggregate. I fondi delle altre
minori della rendita suddetta, quando
non siano di giuspadronato, o si aggre-
gheranno ad altre Abbadie ecclesiasti-
che sino alla indicata somma di ducati
cinquecento, o ne sarà disposto in favore
de' Capitoli, e delle Parrocchie.
Questa disposizione non riguarda le
Commende degli Ordini militari.
Articolo IV.
Ciascuna Mensa vescovile del regno
non potrà avere una rendita minore di
annui ducati tremila in beni stabili,
libera da' publici pesi.
La Santità Sua di concerto con Sua
Maestà assegnerà il più presto possibile
tali dotazioni in favore di quei Vesco-
vati, a' quali sarà applicabile la presente
disposizione.
Articolo V.
Ciascuna Chiesa, sia arcivescovile,
sia vescovile avrà il suo Capitolo, e
Seminario, a' quali sarà conservata se
sufficiente, o accresciuta se mancante
in parte, e se fosse necessario anche per
intero assegnata una sufficiente dote in
beni stabili.
Ciascuna Dignità del Capitolo me-
tropolitano di Napoli non avrà meno di
ducati cinquecento di annua rendita, e
gli altri Canonicati non meno di ducati
quattrocento.
Le Dignità de' Capitoli delle altre
Chiese arcivescovili e vescovili, che
a. 181S
Concordato fra Pio Vile Ferdinando 1 Re delle Due Sicilie
623
Pharum, quae in nova circumscriptione
constituentur, ciucata ad minus centum
octoginta, reliqui vero canonicatus du-
cala ad minus centum prò annuo unius-
cujusque redditu habebunt.
Excipiuntur canonicatus patronatus
regii, ecclesiastici, et laicalis, qui mane-
bunt ut sunt, nisi forte eorum annui
redditus a suis patronis canonica me-
thodo augeantur.
Seminarla dirigentur, eorumque bona
administrabuntur juxta concilium Tri-
dentìnum.
Articulus VI.
Bona ecclesiarum uniendarum iis ec-
clesiis applicabuntur, quae in nova cir-
cumscriptione conservabuntur, nisi forte
earumdem ecclesiarum uniendarum ne-
cesMUitcs diversam praedictorum hono-
rum applicationem ecclesiasticam postu-
lent, quae fieri debebit cum interventu
auctoritatis sanctae Sedis.
Capitula earum ecclesiarum, quae in
nova circumscriptione non conserva-
buntur, exquisito prius interesse haben-
tium consensi!, commutabuntur in capi-
tula collegiata cum fundis ac redditibus
quae nunc possident.
Articulus VII.
Paroeciis, quae sufficientem con-
gruam non habent, dos ita augebitur, ut
iis paroeciis, quae duobus hominum mil-
libus non Constant, ad minus ducata
centum, iis, quae numerum quinque mil-
lium animarum non attingunt, ad minus
ducata centum quinquaginta, caeteris
vero quae ma.jorem animarum numerum
continent, ducata ad minus biscentum
prò annuo redditu consiituantur.
nella nuova Circoscrizione verranno
stabilite nella parte del regno di qua
dal Faro, non dovranno aver meno di
ducati centottanta di annua rendita ; i
Canonicati non meno di ducati cento.
Questa disposizione non comprende
i Canonicati di Patronato Regio, Eccle-
siastico, e Laicale, i quali si conserve-
ranno nello stato in cui sono, a menu
che da' rispettivi patroni non se ne vo-
gliano nelle debite forme canoniche ' au-
mentare le rendite.
I Seminarii saranno regolati, e le
loro rendite amministrate a tenore del
Concilio di Trento.
Articolo VI.
Le rendite delle Chiese da unirsi si
applicheranno a quelle Chiese che nella
nuova Circoscrizione si conserveranno,
meno che altri casi urgenti delle sud
dette Chiese da unirsi richiedessero altra
applicazione ecclesiastica da farsi col-
V intervento dell' autorità della Santa
Sede.
I Capitoli di quelle Chiese che nella
nuova Circoscrizione non saranno con-
servate, ricercato prima il consenso
degl'interessati, saranno convertiti in
Capitoli collegiati, e la loro rendita ri-
marrà tal quale si trova nello stato pre-
sente.
Articolo VII.
Le Parrocchie, le quali non hanno
una sufficiente congrua, avranno un
supplimento di dote in tale proporzione,
che le cure al di sotto di duemila anime
non abbiano meno di ducati cento an-
nui; quelle al di sotto di cinquemila
anime, ducati cencinquanta; le altre fi-
nalmente di cinquemila anime in sopra,
non meno di ducati dugento annui.
CnnCi'ìihll D,
624
( 'oncordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
a. 1818
Parochialis ecclesiae conservatio,
uti et cooperatoris parochi stipendia, ubi
redditus ad id attributi non adsint, respe-
ctivis civitatibus incumbent, et praedes
dabuntur fundi, aut vectigalis privile-
giata pecunia.
Haec dispositio non respicit eccle-
sias parochiales juris patronatus sive
regii, sive ecclesiastici, sive laicalis
canonice acquisiti, quarum onus respe-
ctivis patronis incumbet.
Excipiuntur pariter ecclesiae rece-
ptitiae sive numeratae, sive innumeratae,
capitula, et collegiatae, quibus cura ani-
marum inest, cum suam congruam in
communibus bonis habeant.
Articulus Vili.
Collatio abbatiarum consistoria-
lium, quae juris patronatus regii non
sunt, perpetuo spectabit ad sanctam
Sedem, quae illas 2 viris ecclesiasticis
subditis majestati suae conferet.
Collatio beneficiorum simplicium li-
berae collationis cum fundatione, et ere-
ctione in titulum ecclesiasticum fiet a
sancta Sede, et ab episcopis prò diver-
sitate mensium, quibus vacabunt; scili-
cet a mense januarii usque ad mensem
l'unii conferentur a sancta Sede, a mense
vero julii usque ad mensem decembris
conferentur ab episcopis. Provisio au-
tem semper fiet in favorem subditorum
majestati suae.
Articulus IX.
Catalogus tam abbatiarum regii
patronatus, quam earum quae regii pa-
tronatus non sunt, prout apud cappel-
lanum majorem descriptae reperiuntur,
quam primum Sanctitati suae exhibebi-
Sarà a carico 'de' rispettivi ' Co-
muni il mantenimento della Chiesa par-
rocchiale, e del sottoparroco, qualora
non vi sieno rendite addette a questo
fine; e per la sicurezza se ne assegne-
ranno i fondi, o tassa privilegiata nel
pagamento.
Questo articolo non comprende le
chiese parrocchiali di giuspatronato
regio, ecclesiastico, e laicale canoni-
camente acquistato, le quali saranno a
carico de' rispettivi patroni.
Neppure vi restano comprese le
Chiese ricettizie, sieno numerate, sieno
innumerate, i Capitoli e le Collegiate
con cura di anime, avendo la loro con-
grua nella massa comune.
Articolo Vili.
La collazione delle Abbadie Conci-
storiali, che non sono di regio patro-
nato, spetterà sempre alla Santa Sede,
che le conferirà ad ecclesiastici sudditi
di Sua Maestà.
I Benefizii semplici di libera colla-
zione con fondazione ed erezione in ti-
tolo ecclesiastico saranno conferiti dalla
Santa Sede, e da' Vescovi, secondo la
distinzione de' mesi ne' quali la vacanza
succeda; cioè da gennajo al giugno
dalla Santa Sede, e da luglio al di-
cembre da' Vescovi. La provvista sarà
sempre in persone di sudditi di Sua
Maestà.
Articolo IX.
Si rassegnerà sollecitamente al Santo
Padre la nota delle Abbadie, come si
ritrova nella Curia del Cappellano mag-
giore, che sono di nomina di Sua Mae
sta, e la nota di quelle che non sono di
ltn-hi 12. • J.-lli-
a. 1818
Concordalo fra Pio l 'Il e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
.'
tur. Catalogus iste deinceps concorditer
corrigi poterit.
Articulus X.
Canonieatus liberac collationis in
capitulis sive cathedralibns, sive colle-
giatis re>pective conferentur a sancta
Sede, et ab episcopis; scilicet sex primis
anni mensibus a sancta Sede; aliis vero
sex mensibiH ab episcopis.
Prima dignitas semper erit liber.ie
collationis sanctae Sedis.
Articulus XI
Sanctitus Sua concedi: episcopis re-
gni jus iv>nferendi paroecias, quae quo-
vis anni tempore erunt vacaturae. Prae
vio concursu in paroeciis liberae colla-
tionis, episcopi eas conferent iis inter
approbatos, quos digniores judieabunt.
In paroeciis vero juris patronatus eccle-
siastici, praevio pariter concursu, eos
instituent, quos tanquam digniores inter
approbatos ab examinatoribus, patronus
ecclesiasticus praesentabit. Tandem in
paroeciis juris patronata< regii, et lai-
calis, episcopi praesentatos instituent,
dummodo praemisso examine idonei fue-
rint inventi.
Excipiuntur paroeciae vacaturae in
curia, aut quarum parochi fuerint a
s. Sede de aliqua ecclesiastica dignitate,
aut canonicatu provisi. Harum omnium
collatio spectabit ad summum Ponti-
ficem.
Articulus XII.
Omnia bona ecclesiastica non alie-
nata a gubernio militari, quaeque in re-
ditu majestatis suae penes admini>tr,i-
tionem vulgo dei Dentatilo reperta sunt.
Ecclesiae restituuntur. '
regio patronato. Queste note potranno
in seguito di concerto rettifìcar-i.
Articol" X.
I Canonicati di libera collazione,
tanto de' Capitoli Cattedrali, che de' col-
si conferiranno rispettivamente,
dalla Santa Sede, e da' Vescovi, cioè ne'
primi sei mesi dell'anno dalla Santa
Sede, e ne' secondi sei mesi da' Ve-
scovi.
La prima Dignità sarà sempre di
libera collazione della Santa Sede.
Articolo XI.
La Santità Sua accorda a' Vescovi
del regno il diritto di conferire le par-
rocchie, che verranno a vacare in ogni
tempo. Previo il concorso nelle parroc-
chie di libera collazione, i Vescovi le
conferiranno a' soggetti fra gli appro-
vati, ch'cslino giudicheranno i più de-
gni. Nelle parrocchie poi di giuspatro-
nato ecclesiastico, premesso pure il
concorso, daranno l'istituzione a quelli
che il patrono ecclesiastico presenterà
come i più degni fra gli approvati dagli
esaminatori. Finalmente nelle parroc-
chie di giuspatronato regio, e laicale.
il Vescovo istituirà il presentato, pur-
ché nell'esame sia rinvenuto idoneo.
Si eccettuano le parrocchie che va-
cheranno in Curia, o per promozione a
qualche dignità ecclesiastica, o canoni-
cato conferito dalla Santa Sede, le quali
saranno di collazione pontificia.
Articolo XII.
Tutti i beni ecclesiastici non alie-
nati dal governo militare, e che al ri-
torno di Sua Maestà si sono trovati nel-
l'amministrazione del così detto Demanio.
sono restituiti alla Chie-a.
rrstituemur >.
626
Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
a. 181S
Praedictorum honorum procuratio
statini post praesentis conventionis ra-
tificationem quatuor selectissimis viris,
quorum duo a Santitate sua, duo a re-
gia majestate nominabuntur, interim
eommittetur, qui illa fideliter administra-
bunt, donec modo debito destinentur, et
applicentur.
Artieulus XIII.
Cum in ditionibus eitra Pharum sub
militari regimine haud parva pars ho-
norum ad ecclesiam spectantium alie-
nata fuerit, cumque majestas sua ut
omni qua posset ratione hostium incur-
sioni obsisteret, tum Neapoli antequam
hostes praedictas ditiones invaderent,
tum in ditionibus trans Pharum ne in-
vaderentur, bona pariter ecclesiastica in
parva quantitate alienare et ipsa coacta
fuerit, assignatis tamen possessoribus
ecclesiasticis in praedicta ditione trans
Pharum prò debita indemnitate totidem
redditibus civilibus; hinc instante maje-
state sua, et ne publica tranquillitas per-
turbetur, cujus conservatio religioni
quam maxime interest, Sanctitas sua
declarat eos omnes, qui praedicta Eccle-
siae bona alienata possident, nullam mo-
lestiam habituros neque a Se, neque a
RomanisPontificibus successoribus suis;
ac consequenter proprietas eorumdem
honorum, redditus, etjura iis inhaeren-
tia immutabilia penes ipsos erunt, atque
ah ipsis causam habentes.
Artieulus XIV.
Honorum patrimonii regularis, quae
a militari regimine non alienata, et in
administratione vulgo del Demanio in
reditu majestatis suae reperta fuere,
cum ea sit conditio, ut minime sufficiant
restituendis omnibus utriusque sexus
religiosis domibus, eaedem eo majori
Seguita la ratifica del presente Ci in-
cordato, la massa degli anzidetti beni
sarà interinamente amministrata da
quattro sceltissimi soggetti, due de' quali
verranno nominati da Sua Santità, e due
dalla Maestà Sua; e questi dovranno fe-
delmente amministrarli, finché non sieno
nel modo debito destinati ed applicati.
Articolo XIII.
Essendo stata alienata sotto il go-
verno militare ne' dominii di qua dal
Faro non poca parte di beni apparte-
nenti alla Chiesa, e la Maestà Sua, per
opporsi con tutti gli sforzi possibili alla
incursione nemica, essendo stata co-
stretta anch'Essa tanto in Napoli prima
che seguita fosse la invasione de' detti
dominii, quanto in quelli di là dal Faro,
onde impedire che fossero invasi, ad
alienare una piccola quantità di fondi
ecclesiastici, con avere assegnato a' pos-
sessori ecclesiastici ne' suddetti dominii
di là dal Faro per la dovuta indennizza-
zione altrettante rendite civili; quindi
ad istanza della Maestà Sua, ed avuto
riguardo alla pubblica tranquillità, che
alla Religione sommamente importa di
conservare, Sua Santità dichiara che i
possessori di tutti gli anzidetti beni non
avranno alcuna molestia né da Se, né
da' Romani Pontefici suoi Successori ; e
che in conseguenza la proprietà degli
stessi beni, le rendite, e i diritti a quelli
annessi saranno immutabili presso i me-
desimi, e quelli che hanno causa da loro.
Articolo XIV.
Le attuali ristrette circostanze eco-
nomiche del patrimonio regolare non
alienato, e trovato da Sua Maestà al Suo
ritorno nell'amministrazione del così
detto Demanio, non permettendo di ri-
pristinare tutte le case religiose del-
l'uno e dell'altro sesso, le medesime
a. 1818
Concordati' fra l'io VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
627
numero restituentur, quem dotationum
quae supersunt modus patietur, ex iis
praesertìm institutis, quae juventuti in
religione et literis instituendae, curae
infirmorum, et praedicationi verbi Dei
incumbunt.
\ Bona ordinum regularium possiden-
tium non alienata, debita proportione
religiosis domibus reserandis assigna-
buntur, quin ulla habeatur ratio de an-
tiquae proprietatis titulis, qui titilli om-
nes in vim hujus articuli declarantur
extincti.
Domus religiosae non alienatae ex-
ceptis iis, quae publicis usibus in totum
addictae sunt, si ob reddituum defectum
restituì non poterunt, patrimonii regu-
laris partem efficient. Quotiesautem elicti
patrimonii utilitas id postulaverit, etiam
alienari poterunt, ea tamen lege, ut pre-
tium inde percipiendum in favorem prae-
lati patrimonii cedat.
Numerus existentium conventuum
religiosorum Mendicantium, quos mino-
res Observantes, Reformatos, Alcantari-
nos, et Capueinos vocant, quoties cir-
cumstantiae, et fidelium neeessitates id
postulent, augebitur.
Postquam religiosae domus eonsti-
tutae et dotatae fuerint ordinibus regu-
laribus possidentibus, nec non sacris
virginibus, habito respectu ad ea quae
ad vitam sustentandam - iis suppetent,
novitios acceptare liberum erit. Eadem
ratione acceptatio novitiorum libera erit
religiosis Mendieantibus.
Puellarum, quae in posterum sese
Deo mancipabunt, dotes quas attulerint,
juxta leges canonicas monasterio cedent.
verranno ripristinate in quel maggior
numero che sarà compatibile co1 mezzi
di dotazioni, e specialmente le case di
quegl' Instituti, che sono addetti alla
istruzione della gioventù nella religione
e nelle lettere, alla cura degl'infermi, e
alla predicazione.
I beni de' Regolari possidenti, non
alienati, saranno con debita proporzione
ripartiti Ira i Conventi da riaprirsi, senza
avere alcun riguardo a' titoli delle an-
tiche proprietà, che in vigore del pre-
sente articolo tutti restano estinti.
I locali religiosi non alienati, ec-
cettuati quelli interamente addetti ad
usi pubblici, se per mancanza di mezzi
non potranno ripristinarsi, formeranno
parte del patrimonio regolare ; ed essen-
dovi l'utilità del detto patrimonio, po-
tranno anche alienarsi colla condizione
che il prezzo che se ne ritrarrà debba
surrogarsi in vantaggio del patrimonio
medesimo.
Si aumenterà il numero de' Conventi
tuttavia esistenti de' Religiosi Osser-
vanti, Riformati, Àlcantarini, e Cappuc-
cini, qualora le circostanze ed i bisogni
delle popolazioni lo richieggano.
Fissate le rendite e le località già
enunciate, sarà libera la vestizione di'
novizii degli Ordini regolari possidenti
e delle Monache, in proporzione de' mezzi
di sussistenza; come allo stesso modo
sarà libera la vestizione de' novizii pe'
religiosi mendicanti.
Le doti delle fanciulle che si mo-
nacheranno, saranno impiegate in favore
del monistero, secondo le disposizioni
canoniche.
1 Rnslti 12: • dei ..
- Ni-.si • sustendendam ; Busta 12, che anche altrove presenta, nel testo latino, idioti mi napoletani,
1 dandam »,
628
Concordato fra Pio VII e Ferdinando 1 Re delle Due Sicilie
a. 1818
Religiosi omnes tam mendicantes,
quam possidentes in utriusque Siciliae
regno vel existentes, vel restituendo
suis superioribus generalibus subditi
erunt.
Religiosis eorum institutorum regu-
larium possidentium, quae in dominiis
citra Pharum restituentur, secularizatio-
nis indultum a s. Sede obtinentibus, et
de aliquo ecclesiastico beneficio non pro-
visis, gubernium, aerarii publici sum-
ptibus, titulo patrimonii, annuam pen-
sionem, qua nunc gaudent, persolvet,
donec de congruenti beneficio, aut cap-
pellata provideantur. Religiosis autem
illorum institutorum, quae restituì non
poterunt, annua pensio, qua nunc gau-
dent, a gubernio indistincte persolvetur.
Tutti i religiosi si mendicanti che
possidenti, che saranno ripristinati, egual-
mente che quelli che esistono, dipende-
ranno da' loro rispettivi superiori ge-
nerali.
A' Religiosi di quegli Ordini rego-
lari possidenti che si riammetteranno
ne' dominii di qua dal Faro, ottenendo
l'indulto apostolico di secolarizzazione,
e non essendo provveduti di benefizio
ecclesiastico, il Governo per conto del-
l' Erario continuerà a titolo di patrimo-
nio la pensione di cui ora godono, finché
sieno provveduti di un corrispondente
benefizio, o cappellania. A' religiosi poi
di quegl' Instituti che non potranno ri-
pristinarsi, il Governo continuerà indi-
stintamente il pagamento delle loro at-
tuali pensioni.
Articulus XV.
Ecclesia jus habebit novas acquirendi
possessiones, et quidquid de novo acqui-
sierit faciet suum, et censebitur eodem
jure, ac veteres fundationes ecclesia-
sticae.
Hac libertate in posterum gaudebit
Ecclesia, quin tamen praejudicium ullum
afferaturlegalibuseffectibus legum vulgo
di ammortizzazione, quae in regno vi-
guerunt usque ad hanc diem, earumque
legum executioni etiam in posterum prò
casibus nondum consummatis, et condi-
tionibus nondum impletis.
Nulla fundationum ecclesiasticarum
net suppressio, aut unio absque inter-
ventu auctoritatis Sedis apostolicae, sal-
vis facultatibus a sacro concilio Triden-
tino episcopis tributis.
Articolo XV.
La Chiesa avrà il diritto di acqui-
stare nuovi possedimenti: e qualunque
acquisto faccia di nuovo, sarà suo pro-
prio; e goderà dello stesso diritto, che
le antiche fondazioni ecclesiastiche.
Questa facoltà s'intende da oggi in-
nanzi, e senza che sia di pregiudizio agli
effetti legali delle leggi di ammortizza-
zione, che sono state in vigore finora,
ed alla esecuzione delle suddette leggi
anche in futuro pe' casi non ancora con-
sumati, e per le condizioni non ancora
verificate.
Non potrà farsi soppressione alcuna,
o unione delle fondazioni ecclesiastiche
senza l'intervento dell'autorità della Sede
Apostolica ; salve le facoltà attribuite a'
Vescovi dal Sacro Concilio Tridentino.
Articulus XVI.
Quum luctuosae tcmporum circum-
stantiae non patiantur ecclesiasticos
Articolo XVI.
Le luttuose circostanze de' tempi
non permettendo che gli ecclesiastici go-
a. 1818
Concordato fra Fio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
629
exemptione a publicis regiis, ' et civi-
tatis onerìbus gaudere, raajestassua pol-
licetur ahusum superioribus temporibus
in segno introductum, quo ecclesiastici,
eorumque bona durioribus taxis prac
laicis praegravabantur, cessaturum : quin
imo cum per feliciora tempora status
conditio prosperior evadet, regia ma-
jestas largitionibus clero opitulabitur.
ciano la esenzione da' pubblici pesi ' regii,
e comunali; Sua Maestà promette di tar
cessare l'abuso ne' passati tempi intro-
dotto, per cui gli ecclesiastici e i loro
beni venivano più gravati de' laici
stessi: che anzi a' momenti felici di mag-
giori risorse dello Stato dal religioso So-
vrano si supplirà con elargizioni in van-
taggio del Clero.
Articulus XVII.
Mons Frumentarius nuncupatus, Nea-
poli erectus, sive regia procuratio spo-
liorum, et reddituum mensarum episco-
palium, abbatiarum, aliorumque Benefì-
ciorum vacantium supprimetur. '-'
Vix nova dioecesium circumscri-
ptione peracta, in qualibet earum consti-
tuentur administrationes dioecesanae,
quartini unaquaequeconstabitduobus ca-
nonicis a capitulo seu metropolitano,
seu cathedrali, tertio quoque anno per
suffragiorum pluralitatem eligendis, ac
renovandis, et :; regio procuratore, quem
majestas sua nominabit.
Cuilibet congregationi, seu admini-
strationi dioecesanae praesidebit epi-
scopio, aut ejus vicarius generalis, sede
vero vacante vicarius capitularis.
Ordinarius, et regia majestas per
suum administrum, collatis consiliis,
fructus ex supradictis beneficiis vacanti-
bus perceptos in favorem ecclesiarum,
hospitalium, seminariorum, in subsidia
charitatis, et in alios usos pios eroga-
bunt , reservata * tamen dimidia parte
reddituum mensarum episcopalium va-
cantium prò futuro earumdem episcopo.
Regia praescriptio adhuc vigens, vi
cujus tertia pars reddituum mensarum
Articolo XVII.
Resterà soppresso il cosi detto Monte
Frumentario eretto in Napoli, o sia la
regia amministrazione degli spogli e
delle rendite delle Mense vescovili, Ab-
badie, ed altri benefizii vacanti.
Appena eseguita la nuova circoscri-
zione delle diocesi, si stabiliranno in
vece, in ciascuna di esse, delle ammini-
strazioni diocesane composte da due
Canonici che il Capitolo, sia metropoli-
tano, sia cattedrale, eleggerà e rinno-
verà di tre in tre anni per pluralità di
voti, e da un regio procuratore che verrà
nominato da Sua Maestà.
A ciascuna amministrazione prese-
derà il Vescovo, o il di lui Vicario ge-
nerale; e nel tempo di Sede vacante il
Vicario capitolare.
L'Ordinario e Sua Maestà per mezzo
del suo regio ministro erogheranno di
concerto i frutti percepiti da' soprad-
detti vacanti a benefizio delle chiese,
degli ospedali, de' seminarii, in sussidii
caritativi ed in altri usi pii. Sarà però
riservata la metà delle rendite delle
Mense vescovili vacanti in favore del
futuro Vescovo.
La risoluzione tuttora vigente di
depositare nel sopraddetto Monte Fru-
/ìnstn 12: ■ publicis, regiis», «pesi, re^ii •.
Busta 12 e Bolla In Supremo: . supprimitur .,
Nessi, con Bmlii 12 e Bolla In Supremo, idd.
Nussi e Bolla In Supremo: < servata».
630
Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re 'Ielle I >itc Sicilie
a. 1818
episcopalium, et beneficiorum sub ap-
pellatone Tertii pensionabilis apud su-
pradied montis frumentarii administra-
torem deponebatur, per praesentem
articulum abrogatur, quin tamen prae-
sentes pensionarii priventur pensionibus,
quibus nunc gaudent.
Tempore provisionum episcopatuum,
et beneficiorum regiae nominationis,
reservatio pensionum secundum formas
canonicas locum habere perget. Nomi-
nati a majestate sua ad praedictas pen-
siones a s. Sede bullas apostolicas obti-
nebunt, vi quarum pensiones ipsas quoad
vixerint percipere, et suas facere pote-
runt. Pensionano vita functo, episcopa-
ti^, aut beneficium ab onere persolven-
dae pensionis, qua gravabatur, liberum
erit.
mentano la terza parte delle rendite de'
vescovati, e benefizii sotto il nome di
terzo pensionabile , in forza del pre-
sente articolo resta abrogata ; senza che
per questo gli attuali pensionati riman-
gano privi delle pensioni delle quali
sono in possesso.
All'occasione delle provviste de' Ve-
scovati e benefizii di nomina regia, con-
tinuerà ad ammettersi la riserva delle
pensioni, secondo le forme canoniche. I
nominati da Sua Maestà a tali pensioni
otterranno dalla Santa Sede le corri-
spondenti bolle apostoliche, colle quali
saranno abilitati a percepirle, vita loro
naturale durante; rimanendo dopo la loro
morte libero da1 tal peso il vescovato o-
benefizio, a carico del quale erano state
riservate. 3
Articulus XVIII.
Sanctitas sua super aliquas episco-
pales mensas, et abbatias regni desi-
gnandas sibi reservat in perpetuum an-
nuas pensiones in summa ducatorum
duodecim millium, quas Romanus Pon-
tifex prò tempore suis subditis status
Ecclesiastici prò lubitu conferet.
Articulus XIX.
Beneficia et abbatiae existentes in
regno utriusque Siciliae, quarum fru-
ctus aut ex toto, aut ex parte applicati
reperiuntur personis ecclesiasticis, et
aliquibus ecclesiis, collegiis, monasteriis,
et piis domibus urbis, aliorumque lo-
corum status Ecclesiastici, suam conser-
vabunt applicationem in favorem praedi-
ctorum. Haec dispositio non respicit
1 Busta 12 add. un
- Busta 12: • . .
■ Busta 12: «era stata riserva
1 Biisln 12 : • pensioni .
Articolo XVIII.
Sua Santità sopra alcuni Vescovati
ed Abbadie del Regno, che verranno
stabilite, si riserva in perpetuum dodici-
mila ducati annui di pensioni,4 delle
quali il Romano Pontefice prò tempore
disporrà a suo piacimento in benefìzio
de' suoi sudditi dello Stato Ecclesia-
stico.
Articolo XIX.
I Benefizii ed Abbadie situate nel
regno delle Due Sicilie, i di cui frutti,
o in parte, o in tutto, si trovano appli-
cati a persone ecclesiastiche, ed a varie
Chiese, Collegii, Monasteri, e Pie Case di
Roma, e di altri paesi dello Stato Ec-
clesiastico, dovranno continuare ad es-
sere applicati per lo stesso uso. Questa
disposizione non comprende i Benefizii
a. lsis Concordati' fra Pio VII < Ferdinando I Re ■Ielle Ina- Sicilie
631
beneficia, et abbatias regii patronatus,
elilla quorum1 bona alienata fuerunt.
Artieulus XX.
Archiepiscopi, et episcopi in exer-
citìo eorum pastoralis ministeri] prorsus
liberi erunt secundum sacros canones.
Causas ecclesiasticas, atque in pri-
mis causas matrimoniales, quae juxta
canonem 12. sess. 24. sacri concini Tri-
dentini ad judices ecclesiasticos spe-
ctant, in foro eorum cognoscent, ac de
iis sententiam ferent. Haec dispositionon
respicit causas civiles clericorum, exem-
pli grada contractuum, debitorum, hae-
reditatum, quas laici judices cognoscent
et definient.
In clericos reprehensione dignos,
aut honestum clericalem habitum eorum
ordini, et dignitati congruentem non de-
ferenles, poenas a sacro concilio Tri-
dentino statutas, aliasque quas conve-
nientes judicaverint, salvo canonico re-
cursu, infligent, eosque in seminariis, et
domibus regularium claudent : censuris
quoque animadvertent in quoscumque
fidcles ecclesiasticarum legum et sacro-
rum canonum transgressores.
In sacris visitationibus suarum dioe-
cesium, et ad limina apostolorum pera-
gendis, et in dioecesanis synodis convo-
candis liberi erunt.
Cum clero, et populo dioecesano
prò munere officii pastoralis communi-
care, suasque instructiones, et ordina-
tiones de rebus ecclesiasticis libere pu-
blicare, indicere preces publicas, aliaque
pia opera, cum id bonum ecclesiae, vel
ed Abbadie di regio patronato, nò quelli '
i di cui beni sono alienati.
Articolo X X .
('.li Arcivescovi ed i Vescovi sa-
ranno affatto liberi nell'esercizio del loro
pastorale ministero, secondo i sacri ca-
noni.
Riconosceranno nel loro Foro le
cause ecclesiastiche, e principalmente
le cause matrimoniali, che giusta il ca-
none 12 Sess. 24 del Sacro Concilio
Tridentino spettano a' giudici ecclesia-
stici; e porteranno su di esse sentenza.
Non sono comprese in questa disposi-
zione le cause civili de' chierici, come
per esempio, quelle di contratti, debiti,
eredità, le quali saranno conosciute e
definite da' giudici laici.
Castigheranno con le pene stabilite
dal Sacro Concilio di Trento, o • altre
che giudicheranno opportune, i chierici
degni di riprensione, o che non portino
l'abito chiericale conveniente alla loro
dignità ed al loro ordine, salvo il ri-
corso canonico e li rinchiuderanno ne'
seminarii e nelle case de' Regolari. Pro-
cederanno eziandio con le censure con-
tro qualunque tra' fedeli, che sia tras-
gressore delle leggi ecclesiastiche e de'
sacri canoni.
Non saranno impediti dal fare le
sacre visite delle rispettive loro dio-
cesi, e ad Umilia Apostolorum, e dal
convocare i sinodi diocesani.
A' medesimi Arcivescovi e Vescovi
sarà libero di comunicare col clero e
col popolo diocesano per dovere del-
l'officio pastorale; pubblicare libera-
mente le loro istruzioni, e ' ordinazioni '
sulle cose ecclesiastiche; ordinare e in-
BoUa /// Supremo. \Yssi :
■ Busta 12: « quelle ..
Bit<la 12 .1.1 J . . cor •.
< Concordalo om.
illorum quorura«; lìnala 12: Mia quarum
-;■_•
( om 01 dato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
a. 1818
status, aut populi postulet, archiepisco-
pis et episcopis regni liberum erit.
Causae majores spectabunt ad sum-
mum Pontificem.
Articulus XXI.
Archiepiscopi, et episcopi, praemisso
praescripto examine, clericos de neces-
sario patrimonio, aut alio canonico ti-
tillo provisos, quos suis dioecesibus ne-
cessarios aut utiles judicaverint, ad sa-
cros ordines promovebunt, servatis ta-
men cautehs et praescriptionibus in
decreto die prima julii anni MDCXXIII
a sa. me. Gregorio XV. lato, ' nec non
capite 4. conventionis anni MDCCXLI
cujus titulus est - Requisiti de' promo-
vendi - - contentis, quibus cautelis et
praescriptionibus per praesentem con-
ventionem non derogatur.
Ne autem ecclesiasticis ad vitam
sustentandam necessaria desint, annona
praesentibus temporibus arctiore facta,
archiepiscopi, et episcopi post hujus
conventionis publicationem taxam sacri
patrimonii promovendorum ad sacros
ordines, quae in bonis stabilibus consti-
tuenda erit, augebunt, ita tamen ut nec
minor sit ducatis quinquaginta, nec du-
catis octoginta major.
Quia vero experientia compertum
est, in regno per artem et l'raudem cle-
ricis ad sacros ordines promovendis prò
sacro patrimonio eos fundos saepe as-
signari, qui vel fleti sunt, vel hypothecis,
aliisque vinculis obnoxii, quo fit ut plu-
ribus ecclesiasticis post ordinationem
modus sustentandae vitae desit ; ut hujus-
modi abusus evitetur, ad facti veritatem
adstruendam, de pertinentia, ut ajunt,
atque exemptione ab omni hypothecae
limare le preghiere pubbliche, ed altre
pie pratiche, quando lo richiederà il bene
della Chiesa, o dello Stato, o del Popolo.
Le cause maggiori spetteranno al
Sommo Pontefice.
Articolo XXI.
Gli Arcivescovi e Vescovi promuo-
veranno a' sacri Ordini, previo il pre-
scritto esame, e quando sieno provve-
duti del debito patrimonio, o di altro
titolo canonico, quei chierici che giu-
dicheranno necessarii o utili alle loro
diocesi; con le cautele però e prescri-
zioni contenute nel decreto del 1 lu-
glio 1623 della Sa. Me. di Gregorio XV,
e nel Concordato Benedettino, capitolo 4,
che ha per titolo Requisiti de' promo-
vendi: quali cautele e prescrizioni non
sono derogate col presente Concordato.
Essendo necessario di provvedere
al sufficiente sostentamento di ciascun
ecclesiastico, che ne' presenti tempi
esige maggiori mezzi: gli Arcivescovi
e Vescovi da ora in poi aumenteranno
la tassa del sacro patrimonio per gli
ordinandi, da costituirsi in beni fondi;
la quale non potrà essere né in minor
somma di ducati cinquanta, né mag-
giore di ottanta.
L'esperienza avendo dimostrato che
nel regno accade frequentemente che
nel costituire i patrimonii sacri, si fanno
degli assegni fraudolenti, o simulati, o
non liberi da ipoteche ed altri vincoli,
per cui gli ordinati a titolo di tali pa-
trimonii si trovano poi sprovveduti, e
mancanti di sussistenza; ad evitare
quindi questo abuso, dovrà, per la ve-
rità del fatto, costare in forma legale
della pertinenza e della esenzione da
' li in r
• p. 350.
a. 1818
Concordato fra Pio VII e Ferdinando 1 Re delle Due Sicilie
633
vinculo furali, vel fundorum, qui a prò-
movendis ad sacros ordine- prò sacro
patrimonio exhibentur, legaliter constare
debebit ; ad quem eflectum curiae eccle-
siasticae documcntum authenticum de
pertinentia, ut supra dictum est, et li-
bertate fundi a tribunali civili provin-
ciae exquirent, a quo illud recusari non
poterit.
Si qui vero clerici ad sacros ordines
beneficii ecclesiastici, aut cappellaniao
titulo promovebuntur, quoties talis Be-
neficii, aut cappellaniae annuus redditus
ad taxam dioecesanam, ut supra, non
pertingat, tantumdem sibi ex aliis libe-
ris fundis constituent, quantum supradi-
ctae taxae integritas postulaverit.
Excipiuntur illae dioeceses, in qui-
bus ex dioecesana lege taxa sacri pa-
trimonii in majori summa canonice con-
stituta reperiatur, respectu quarum nulla
mutatio fiet.
ogni vincolo d'ipoteca del fondo, o fondi,
che dall'ordinando si costituiscono in
patrimonio sacro; al qual effetto le cu-
rie ecclesiastiche richiederanno il docu-
mento della pertinenza e libertà del
fondo al tribunale civile della provincia,
il quale non potrà ricusarlo.
I promovendi a' sacri Ordini a ti-
tolo di benefizio o cappellania, per es-
sere ordinati dovranno costituirsi un
supplimento certo fino all'ammontare
della tassa diocesana, come sopra, quando
il frutto di esso beneficio o cappellania
fosse minore di detta tassa.
Questa disposizione non comprende
le diocesi, nelle quali già fosse stata ca-
nonicamente stabilita una tassa patrimo-
niale maggiore, a riguardo delle quali
non avrà luogo alcun cambiamento.
Articulus XXII.
Liberum erit ad sanctam Sedem
appellare.
Articulus XXIII.
Episcoporum, cleri, et populi com-
municatio cum sancta Sede in rebus spi-
ritualibus, et negotiis ecclesiasticis pror-
sus libera erit, ac consequenter epistolae,
ut ajunt, circulares, leges et decreta
circa « Liceat scribere » abrogantur.
Articolo XXII.
Sarà libero di appellare alla S. Sede.
Articolo XXIII.
La comunicazione colla Santa Sede
de' Vescovi, Clero, e Popolo su tutte le
materie spirituali, e gli oggetti eccle-
siastici, sarà pienamente libera; e per
conseguenza le circolari, leggi e decreti
del liceat scribere sono rivocati.
Articulus XXIV.
Quoties archiepiscopi, et episcopi
in libris introductis, vel qui introducun-
tur, impressis, vel qui imprimuntur in
regno, aliquid repererint Ecclesiae do-
ctrinae, aut bonis moribus contrarium,
gubernium eorum librorum divulgatio-
nem non permitlet.
Articolo XXIV.
Ogni qualvolta gli Arcivescovi ed
i Vescovi ne' libri introdotti, o che s'in-
troducono, stampati, o che si stampano
nel Regno, troveranno qualche cosa con-
traria alla dottrina della Chiesa, ed a'
buoni costumi, il Governo non ne per-
metterà la divulgazione.
Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
a. 1818
Aj-ticulus XXV. '
Regii delegati jurisdictionis eccle-
siasticae munus a maiestate sua suppri
mitur.
Articulus XXVI.
Curia cappellani majoris, ejusque
jurisdictio, iis continebitur limitibus, qui
in constitutione fel. ree. Benedicti XIV.
cujus initium - Convenit8 -, et sequenti
ejusdem Pontificis Motu proprio3 super
eadem re praescribuntur.
Articulus XXVII.
Ecclesiae proprietas in suis possessio-
nibus, et acquisitionibus sacra et invio-
labilis erit.
Articulus XXVIII.
Sanctitas sua attenta utilitate, quae
ex hac conventione manat in religio-
nem, et l in Ecclesiam, utque singularis
benevolentiae suae testimonium maje-
stati Ferdinandi regis praebeat, eidem
atque ab eo descendentihus catholicis
in regno suceessoribus, concedit in per-
petuum indultum nominandi dignos et
idoneos ecclesiasticos viros iis dotibus
praeditos, quas sacri canones requirunt,
ad omnes illas archiepiscopales et epi-
seopales ecclesias regni utriusque Sici-
liae, ad quas majestas sua jure nomi-
nandi nondum gaudebat; ac propterea
statim post hujus conventionis ratifica-
tionem literas apostolicas, quibus hoc
indultum continebitur, expediri jubebit.
Majestas sua tempore debito Sancti-
tati suae nominatos manifestabit, ut ne-
cessarii processus juxta canones de
Articolo XXV.
Sua Maestà sopprime la carica di
Regio Delegato della Giurisdizione ec-
clesiastica.
Articolo XXV I.
La Curia del Cappellano maggiore e
la sua giurisdizione si conterrà ne' limiti
della Costituzione di Benedetto XIV,
che comincia Convenit, e del susseguente
Motuproprio dello stesso Pontefice sul
medesimo oggetto.
Articolo XXVII.
La proprietà della Chiesa sarà sacra
ed inviolabile ne' suoi possessi ed ac-
quisti.
Articolo XXVIII.
In considerazione della utilità che
dal presente Concordato ridonda nella
Religione e nella Chiesa, e per dare
un attestato di particolare affezione alla
persona di Sua Maestà il Re Ferdinando,
Sua Santità accorda in perpetuo a Lui,
ed a' suoi discendenti cattolici Succes-
sori al trono, l'indulto di nominare de-
gni ed idonei ecclesiastici, forniti delle
qualità richieste da' sacri canoni, a
tutti que' Vescovati ed Arcivescovati
del regno delle Due Sicilie, pe' quali
Sua Maestà finora non godeva del diritto
della nomina : e a tale effetto, tostochè
sieno seguite le ratifiche del presente
Concordato, Sua Santità farà spedire la
Bolla d'indulto.
Sua Maestà manifesterà in tempo
debito a Sua Santità i nominati, aftinché
a tenore de' canoni si facciano i neces-
; lui 34 invece di 35, articoli del Concordato.
Del 6 luglio 1741 in I. I irai i, De capello regis utriusque Sii iliae, Romae 174". 158 172, donde in R. de Mas
rima, Beuet a, u XIV Ada I, Xeapoli 181'4, 75-83.
I >• 1 10 novi mlire 1741, ihid. 473-476 e r>E Martinis loc. cit. 130-182, che pone- erroneamente la data del 174'-'.
1 Bufili 12,
a. IMs
Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie
iis fiant, atque canonicam institutionem
modis et formis consuetis obtineant.
Prìusquam vero cam obtinuerint, regi-
mini, seti administrationi ecclesiarma
respectivarum ad quas erunt designati,
nullo modo sese immiscere poterunt.
Articulus XXIX.
Archiepiscopi, et episcopi corani ma
jestate regia juramentumfidelitatis emit-
tent sequentibus verbisexpressum. - Ego
juro et promitto ad sancta Dei Evan-
gelia obedientiam et lidelitatem regiae
majestati ; item promitto me nullam coni-
municationem habiturum, nullique Con-
silio interfuturum, nullamque suspectam
unionem ncque intra, ncque extra con-
servaturum, quae tranquillitati publicae
noceat, et si tam in dioecesi mea, quam
alibi noverim aliquid in status damnum
tractari, majestati suae manifestabo. -
Articulus XXX.
Caetera vero res ecclesiasticas spe-
ctantia, quorum nulla mentio in bis ar-
ticulis facta est, dirigentur juxta vigen-
tem ecclesiae disciplinam. Siqua vero
supervenerit difficultas, Sanctitas sua et
majestas sua secum conferre sibi reser-
vant.
Articulus XXXI.
Praesens conventio substituitur om-
nibus legibus, ordinationibus, et decre-
tis in regno utriusque Siciliae circa res
religionis huc usque latis.
Articulus XXXII.
Cum nomine regiae majestatis fuc-
rit expositum Sanctitati suae conven-
tionem anni MDCCXLI, attentis praesen-
tibus ecclesiarum regni citra Pharum
sarii processi, ed ottengano la in.stitu-
zione canonica ne' modi e forme praticale
finora. Prima però che l'abbiano avuta
non potranno in verun modo intromet-
tersi nel regime, o sia nell'amministra-
zione delle rispettive chiese alle quali
sono nominati.
Articolo XXIX.
Gli Arcivescovi ed i Vescovi fa
ranno alla presenza di Sua Maestà il giù
lamento di fedeltà espresso colle seguenti
parole:
10 giuro e prometto sopra i sunti
Evangeli obbedienza e fedeltà alla Reale
Maestà. Parimente prometto che io non
avrò alcuna comunicazione, ni inter-
verrò ail aldina adunanza, né conser-
verò dentro, o fuori del regno alcuna
sospetta unione, che noccia alla pubblica
tranquillità, lì se , lauto nella mia dio-
cesi, che altrove, saprò che alcuna cosa
si tratti in danno dello Stato, lo mani
Pesterò a Sua Maestà.
Articolo XXX.
Quanto agli altri oggetti ecclesiastici,
de' quali non è stata fatta menzione
ne' presenti articoli, le cose saranno rego-
late a tenore della vegliante disciplina
della Chiesa: e sopravvenendo qualche
difficoltà, il Santo Padre e Sua Maestà
si riservano di concertarsi fra Loro.
Articolo XXXI.
11 presente Concordato è sostituito
a tutte le leggi, ordinazioni, e decreti
emanati finora nel regno delle Due Si-
cilie sopra materie di Religione.
Articolo XXXII.
Essendosi rappresentato a Sua Santità
per parte della Maestà Sua, che, attese
le attuali necessità delle Chiese del Re-
gno di qua dal Faro, e gli effetti prò-
636
< 'oncordato fra Pio VII e Ferdinando l Re delle Due Sicilie
a. 1818
necessitatìbus; nec non effectibus ab ho-
stili invasione exortis, non satis amplius
prospicere malis, quibus omnino mederi
necesse est, ac praeterea ditionibus quo-
que trans Pharum, quas praedicta con-
ventio comple.xa non fuerat, esse consu-
lendum; insuper cum ex ditionibus ul-
tra et citta Pharum unum modo re-
gimili efformatumsit, uniformem omnino
regulam constituendam esse in eccle-
siis universi regni observandam, utrius-
que partis consensu praesens conventio
praecedenti substituitur.
Articulus XXXIII.
Utraque contrahentium pars spon-
det se, successoresque suos omnia de
quibus in his articulis utrinque conven-
tum est, sancte servaturos.
Articulus XXXIV.
Ratificationum hujus conventionis
traditio net Romae non ultra quinde-
cim dierum spatium a die his articulis
apposita.
Articulus XXXV.
Post hujus conventionis ratificatio-
nem, ejusdem executio duobus selectis-
simis viris, quorum alter a Sanctitate
sua, alter a majestate regia nominabi-
tur, committetur, iique a respectivis par-
tibus contrahentibus necessariis, et op-
portunis facultatibus munientur.
In quorum fidem praefati plenipoten-
tiarii praesenti conventioni subscripse-
runt, illamque suo quisque sigillo obsi-
gnavit.
Datum Anxuris (Terracinae) die de-
cimasexta februarii anni millesimi octin
gentesimi decimi octavi.
Loco Sigilli - Hercules Card. Consalvi.
dotti dall' inimica invasione, la Con-
venzione del 1741 non è più .sufficiente
a provvedere a' mali che richieggono
un indispensabile riparo, e che altresì
la parte de' dominii di là dal Faro, che
la Convenzione suddetta non abbracciò,
è pure bisognosa di provvidenze, e che
d'altronde essendosi de' dominii di qua
e di là dal Faro fatto ora un regno solo,
conviene fissare una regola uniforme da
osservarsi egualmente nelle Chiese di
amendue i suddetti dominii; resta con-
venuto, che il presente Concordato è so-
stituito al precedente.
Articolo XXXIII.
Ognuna delle alte Parti Contraenti
promette in suo nome, ed in quello de'
suoi Successori, di osservare esattamente
tutto ciò che si è convenuto in questi ar-
ticoli.
Articolo XXXIV.
Le ratifiche del presente Concor-
dato saranno cambiate in Roma, non
oltre lo spazio di quindici giorni dalla
data del presente.
Articolo XXXV.
Seguita la ratifica del presente Con-
cordato si commetterà l'esecuzione del
medesimo a due sceltissimi soggetti, uno
da nominarsi da Sua Santità, e l'altro
dalla Maestà Sua, i quali saranno muniti
dalle rispettive parti contraenti delle
opportune facoltà.
In fede di che i suddetti Plenipoten-
ziarii hanno sottoscritto il presente Con-
cordato, e vi hanno apposto i loro si-
gilli.
Fitto in Terracina il giorno sedici di
febbraio dell'anno mille ottocento di-
ciotto.
Firmato Frcole Cardinal Consalvi.
Firmato Cavaliere Luigi de" Medici.
a. 1818
Concordato fra Pio 17/ e Ferdinando I Re delle l>uc Sicilie
637
Noi Ferdinando I, per la grazia ili Dio Rè del Regno delle due Sicilie, di Geru-
salemme, ec; infante di Spagna; Duca di l'arma, Piacenza, Castro, ec. ec. Gran Prin-
cipe Ereditario di Toscana, ec. ec. ec.
Oltre del concordato tra la Santa Sede e Noi conchiuso e firmato in Térracina
il giorno sedici del corrente mese di Febbraio, in nome di Sua Santità Pio VII.
Sommo Pontefice dal Cardinal Ercole Consalvi, Segretario di Stato della Santità
Sua; ed in nome Nostro dal Cavaliere Don Luigi de' Medici, Nostro Consigliere ili
Stato, e Segretario di Stato Ministro delle Finanze, muniti delle opportune facoltà,
e respettive Plenipotenze, è stato benanche dai medesimi Plenipotenziarii conchiuso
e firmato lo stesso giorno un Articolo segreto, il quale è del tenore seguente:
Articulus Secretus.
Renovatur, et confirmatur secundus
ex Articulis Secretis Conventionis inter
Summum Pontilicem P.enedictum XIV.
fel. ree. et Carolum III. Regcm anno 1741
initae, cujus tenor est ut sequitur:
« Desiderando Sua Santità, che tanto
« in Napoli, che in tutto il Regno si dia
« libera, e pronta esecuzione a tutte le
« Polle, Brevi, e Spedizioni della Corte
di Roma, ed anche dei suoi Tribunali,
« e Ministri, Sua Maestà per la nota Sua
« pietà, e religione assicura la Santità
Sua, che darà gli ordini opportuni per
« la pronta esecuzione delle suddette Spe-
« dizioni di Roma ».
Datum Anxuris (Terracinae) die de-
cima sexta Februarij anni millesimi octin-
gentesimi decimi octavi.
Articolo segreto.
Si rinnova, e si conferma il secondo
Articolo Segreto del Concordato fatto
nel 1741 fra il Sommo Pontefice Bene-
detto XIV. di fel. mem., ed il Re
Carlo III., il di cui tenore è il seguente:
« Desiderando Sua Santità, che tanto
« in Napoli, che in tutto il Regno si dia
« libera, e pronta esecuzione a tutte le
« Bolle, Brevi, e Spedizioni della Corte
« di Roma, ed anche dei suoi Tribunali,
« e Ministri, Sua Maestà per la nota Sua
« pietà, e religione assicura la Santità
Sua, che darà gli ordini opportuni per
« la pronta esecuzione delle suddette Spe-
« dizioni di Roma ».
Fatto in Térracina il giorno sedili
di Febbraio dell'anno mille ottocento di-
ciotto.
(L. S.) Hercules Cardinalis Consalvi.
{L. S.) Cav.1 Luigi de' Medici.
Da Nussi, Conventioncs etc, 178-188 (n. XXV , die dà il solo testo latino (e invece di
articulus I, II ecc. ha « 1, 2 » ecc.), e da Concordalo fra Sua Santità Pio VÌI. e Sua
Maestà Ferdinando I., parte prima, Napoli 1818,4-15, collazionato l'esemplare a firma auto
grata e sigillo di Re Ferdinando, con cui questi in data di Napoli 25 febbraio 1818 ratifica
il concordato, in Busta 12 nell'Archivio della Segreteria di Stato, donde il preambolo e
le due redazioni dell'articolo segreto. Pio VII confermò il concordato colla Bolla In Supremo,
per la quale fu collazionata la minuta nel cit. Reg. lift, apost. Pii PP. VII, T. XI Archivio
segreto Vaticano), f. 213-229, del 7 marzo 1818 Bull. Poni. Con/, ed. Rom. XV, 7-14; ed. Prat.
VII, 1719-1726\ colla bolla Sinceritas fidei, stessa data (ibid. rispettivamente 14 s. e 1726 s.),
concesse l'indulto, di cui all'art. 28, e colla Bolla De utiliori del 27 luglio 1818 stabilì La
nuova circoscrizione delle diocesi ibid. rispettivamente 57-61 e 1771-1776), di cui all'art. 'A.
638 .Vuoili circoscrizione delle diocesi in Polonia n. 1818
LXXXIII.
NUOVA CIRCOSCRIZIONE DELLE DIOCESI IN POLONIA.
30 gingilo 1818.
Pius lìpiscopus servus servorum Dei. Ad perpetuano rei memoriam.
Ex imposita Nobis divinitus omnium ecclesiarum cura in ea solliciti adigimur
apostolicae auctoritatis praesidium conferre, quibus cumulatiora Catholicae reli-
gionis incrementa, utilioremque Dominici gregis procurationem comparari posse
dignoscamus. Hac sane mente in ecclesias Polonici regni, quod in praesens domi-
natui subest serenissimi, ac potentissimi principis Alexandri Russorum imperatoris,
ac Poloniae regis cogitationes Nostras intendimus, ut cessatis praeteritorum tem-
porum calamitatibus rem sacram ibidem aptiori forma componere, utiliusque ordi-
nare conniteremur.
Novimus siquidem, eam esse dioecesium illarum partium divisionem, qua per-
durante minus commode animarum regimini consultum foret, compluresque insuper
extare paroecias modo spectantes ad Gnesnensem, Wratislaviensem, ac Praemislien-
sem dioeceses, quibus earumdem respectivus antistes aegre admodum juvare posset.
Animadvertimus praeterea gravibus rationum momentis in Christifidelium uti-
litatem cessurum fore, si extincto titulo cathedralis ecclesiae Vigerscensis, ipsius
episcopalis sedes cum suo capitulo in civitatem de Seyna nuncupatam, pariterque
titulo sublato cathedralis ecclesiae Kielcensis, illius sedes episcopalis una cum capi-
tulo in civitatem Sandomiriensem respective transferrentur, unde commodior ad
episcopos aditus pateret.
De necessitate demum convicti augendi pastores in tanta regionum amplitu-
dine, novam episcopalem sedem constabiliendam esse censuimus in loco de Janow,
quod prae ceteris illius vicinitatis oppidis nominibus persensimus commendatum.
Universam idcirco rem auxilio omnipotentis Dei, cuius majorem gloriam urge-
bamus, fidenter exorato, diligentissime conciliare ' studuimus, curisque Nostris miri-
fice obsecundante laudato Alexandro Russorum imperatore, ac Poloniae rege, cujus
egregiam etiam in Nos voluntatem, probe jamdiu experti sumus, omnia tandem
fausto, ac felici exitu ita composuimus, ut certioratis pridem episcopis, et capitulis
aliisque omnibus interesse habentibus, novum exinde praesentis Poloniae regni eccle-
siarum, ac dioecesium statum prò locorum positione, prò incolarum commoditatc,
prò peculiari- demum rationum complectione praetìnire, ipsumque Nostris hisce lite-
ris pontificiae auctoritatis munimine valeamus roborare.
Ex certa itaque scientia, ac matura deliberatione Nostris, deque apostolicae pote-
^latis plenitudine ad omnipotentis Dei gloriam, ad honorem Deiparae Virginis, quam
illustris Polonorum natio praecipuo veneratur obsequio, novam episcopalem sedem
nciliabanl \ i j a i om iliandam .
\ 1. i i i . pei aliai um >.
a. 181S Nuova circoscrisione delle diocesi in Polonia 639
Podlachiensem nuncupandam in collegiata sub titillo SS. Trinitatis oppidi de Jano^v
nuncupati erigimus, et constituimus, collegiatam eamdem ad cathedralis dignìtatem,
ac oppidum praefatum ad civitatis episcopalis honorem estollendo, futuroque ac pio
tempore existenti episcopo Podlachiensi omnia et singula jura, praeeminentias, prae-
rogativas, ac privilegia aliis episcopis legitime competentia tribuendo, praedictoque
capitulo cathedrali indulgendo facultatem condendi statuta ab ordinario adprobanda,
et gaudendi privilegiis aliai uni cathedralium in regno Poloniae capitulis legitime
competentibus.
Suppressis deinde sedibus episcopalibus Vigerscensi, et Kìelcensi, earum primam
transferimus, ac de novo erigimus in civitate de Seyna nuncupata cujus episco-
pus Augustoviensis, sive Seynensis denominabitur, et in eadem civitate ecclesiam
ab infrascripto harum literarum executore in ejus decreto expresse referendam eri-
gimus in cathedralem in quam capitulum antiquae Vigerscensis cathedralis trans-
ferimus; alteram vero in civitatem Sandomiriensem transferentes, atque ecclesiam
inibi collegiatam sub titulo Nativitatis B. Mariae Virginis ad cathedralis ecclesiae
gradum evehentes, eamque designantes prò capitulo prioris cathedralis Kielcensis,
de novo erigimus episcopalem ecclesiam Sandomiriensem nuncupandam, cujus epi-
scopus Sandomiriensis nuncupabitur.
In supradictis autem Jannovensi, de Seyna, et Sandomiriensi civitatibus tam pula-
tium prò decenti episcopi habitatione, quam aedes prò puerorum ecclesiastico semi-
nario per antedictum apostolicum executorem erunt respective assignandae.
Firmis vero manentibus episcopalibus sedibus Cracoviensi, Uladislaviensi, quae
imposterum Uladislaviensis, seu Calisiensis erit nuncupanda, Plocensi, et Lublinensi, '
cujus erectionem jam ab anno 1805 apostolicis literis sancitam* praescntibus expresse
confirmamus, easdem, simulque antedictas de Seyna, seu Augustoviensem, San-
domiriensem, et Janowensem, seu Podlachiensem, episcopales ecclesias ab alia qua-
cumque jurisdictione, et subjectione prorsus eximentes, ac liberantes, omnes juri
metropolitico archiepiscopi Yarsaviensis : perpetuo subjicimus atque supponimus.
Volentes nunc praevia dismembratione, separatone, atque immutatione nonnul-
lorum locorum, et paroeciarum ad effectum illa, et illas diversis dioecesibus noviter
aggregandi, atque incorporandi prout magis opportunum in Domino visum fuit ad
novam Dioecesium circumscriptionem procedere, ut singularum distinctis finibus
quaestiones omnes auferantur circa spiritualis jurisdictionis exercitium earum distri
butionem, ac divisionem, de apostolicae potestatis plenitudine decernimus, praescri-
himus et constituimus juxta eum, qui sequitur modum, videlicet:4
' I Bull.: i Publinensi».
' In Bull. A'<)i». Coni. ed. Rora. XII. 174-381; ed. Prat. VII. 7C1 -7(>8.
i Bull.: • Varsaviensi ..
■ I numi delle località, dati dai iiull. con grafia non determinata da i riterio costante ni sempre rispondente alla
lezione di Sec. Brev. 4713, sono riprodotti da AlITIJ, di cui però la non retta interpunzione, che non lascia sempre
corrispondere l'enumerazione delle parrocchie colla somma totale assegnata ad "gni diocesi, fu ridotta al giusto col
-ubidii! del diligente Status qui proponitur divisionis Ri gni Poloniae in dioeceses in Acta Congreg. < ansisi. 1818. pars l
(Archivio della S. Congreg. Conclst.). Difficile è ricavare il numero esalto sia in Sei. Brev., sia nei Bull. Rimane
strana l'assegnazione, nella Bolla, a Cracovia di 222 ( - 12) parrocchie, mentre nell'enumerazione in Aktij s'arriva.
senza le IL', a 267, in Status, colle 12, a 279. Anche in Sec. Brev. e liuti, il ninnerò, che non può ben di ti rmin i i
superiore Ji qualche decina a 222, È incorso certamente un errori nella redazione della Bolla.
540 Nuova circoscrizione delle diocesi in Polonia a. 1818
Dioecesis Varsaviensis ultra civitatem ipsam Varsaviensem cum quatuor in ea
existentibus parocliialibus ecclesiis efformabitur ex biscentum sexaginta soptem paroe-
ciisseu locisnuncupatis: Babice, lìorzccin, [azdow, Kielpin, Lomna, Pecice, Piaseczno,
Powsin, Raszyn, Sluzew, Wawrzyszew, Willanów, Wola, Zbików, Cholomow, Niepo-
rent, Nowydwór, Praga, Tarchomin, Wieliszew, Zerzno, Blonie, Brwilnow, Glusk,
Grodzisk, Izdebno, Kazuù, Leszno, Lutkówka, Mszczonów, Nadarzyn, Osuchów,
Ojrzanów, Radziejowice, Rembertow, Rokitno, Skuly, Tarczyn, Zaborow, Zukow,
Relsk, Bledów, Boglewice, Goszczyn, Grojec, Iasieniec, Ieziorka, Lewiczyn, Leczes-
zyce, Lipie Ordinis Carmelitarum antiquae observantiae, Mogielnica, Przybyszew,
Prazmow, Promna, Wilkovv, Worow, Chynow, Czersk, Drwalew, Gòra Kalwarìa1,
Jazgarzew, Konary, Pieczyska, Ostroleka, Slomczyn, Sobikow, Warka, Wroeiszew,
Brzozów -, Gombin, Gizyce, Jamno, Kiernozia, Luszyn, Osmolin, Pacyna, Slomczyn, ::
Rybno, Strzelce, Suzerz, Sanniki, Trembki, Troszyn, Czmerno filia, Zyck, Babsk,
Biala, Chojnata, Cieladz, leruzal4, Lewin, Lubania, Regnow, Sadkowice, Zdzary,
Bialynin, Brochów, Kamion, Kampinos, Koztów regius, Kozlów militaris, Kurdwa-
nów, Mistrzewice, Mlodzieszyn, Pawlowice, Sochaczew, Szymanów, Trojanów, Wis-
kitki, Zawady, Bednary, Bolimów, Chruslin, Domaniewice, Rapina, Lowiez Colle-
giata, Lowiez sti Spiritus, Nieborów, Psczonow, Dmosin, Glowno, Kolacii'isk,
Ivocierzew, Zlakow, Boguszyce, Budziszewice , Czerniewice, inowlodz, Krze-
mienica, Kurzeszyn, Lubochnia, Legowiee, Michalowice, Nowemiasto, Narwa',
Rzeczyea, Stara Rawa, Sierzchowy, Tobiasze, Ujazd, Belchów, Bjalynin, Gluchów,
Godzianów, Je/.ów, [anislawice, Lipce, Maków, Skierniewice, Slupia, Zelazna, Zele-
chlinek, Bratoszewice, Bielawy, Brzeziny, Dobra, Gieczno, Gora, Ro/.le, Makoliee,
Mileszki cum filia Chojne, Modlna, Oszkowice, Piatek, Skoszewy, Stryków, Waliszew,
Zegrz, Szczawin Ordinis minorum Conventualium, Bierzwienna, Blonie, Boryslawice,
Dabie, Dabrowice, Dzierzbice, Grabów, Grzegorzew, Helmno, Chodow, Klodawa
cum praebenda, Krosniewice, Mazew, Milonice, Pieczewo, Rudultowo, Siedlec,
Sobotka, Umienie, Bakow, Bedlno, Glogowiec, Grochow, Imielno, Kaszewy, Kutno,
Lakoszyn, Leki, Nowe, Orlów, Oporow Ordinis Seti Pauli, Plecka Dabrowa, Sobota,
Sotek, Strzegocin, Topola, Witowice, Zduny, Zychlin, Beldow, Dalikow, Domaniew,
Kalow, Leznica magna, Leznica parva, L§czyca, Lgczyca'1 Archi-Collegiata, Ozorkow,
Parz§czew, Podde-bice, Solca, Tur, Kazimierz, Chorz?cin, Laznów, Galkow, hódi,
Niesulkow, Dobrzykow cum filia Ciechanowice, Gostynin, Mnich, Radziwie, Sokolow,
Solec, Dluga, Glinianka, Karczew, Kolubiel, Siennica, Wiazowna, Dabrówka, Jadow,
Kamieiiczyk, Kamionna, Niegow, Postoliska, Sulejów, Jeruzal, Kiczki, Latowicz,
Kuflew, Ceglow, Czerwonka, Jakubów, Kaluszyn, Minsk, Olexin, Wierzbno, Wisniew,
Cygow, Dobre, Kl§bow, Kobilka patrum Bernardinorum, Okuniew, Pniewnik, Pu-
stelnik, Radzymin, Stanislawów.
Cracoviensis dioecesis ultra ipsam Cracoviensem civitatem cum duodecim in ea
■^luliis om., come pure il testo ru^s.. in Aivru.
Staltis: |lo« .
• Status: [eruzalem >.
■<- Rnwa .
a. 1818 Nuova circoscrizione del le diocesi in Polonia 641
extantibus parochialibus ecclesiis constabit ex biscentum viginti duo paroeciis sive
locis nuncupatis: Mogila, Pleszow, Czulin, Górka, Ruszcza, Raciborowice, Zielonki,
Giebiltow, Modlnica, Bolechowice, Nowa Gòra, Ptoki, Trzebinia, Chrzanów, Jaworzno,
Poczultowice, Jelén Olia, Rudawa, Krzeszowiee, Liszki, Regulice, l'oreba Zegota,
Bobrek, Libia/., Koseielce, Plaza, Zalas, Sosnka, Tenczynek, .Morawica, Czernichow,
Ribna, Babice, Xie/.nice Wielkie, Witów, Koszyce, Hobin, Proszowice, Niegardów,
Koniusza, Z§brocin, Poborowice, Stare Brzesko, Nove Brzesko, Jgolomia, Wawr-
zenczyce, Pobicdnik, Bierkow, Wieclawiee, Goszcza, Luborzyca, Niedzwiedz, Sie-
ciechowice, Minoga, Skala, Jwanowice, Wielki Ksiaz ', Slomniki, Prandocin, Czaple,
Wysocice, Goleza, Chodow, Uniejów, T?zyca, Ulina, Imbramowice, Jerzmanowice,
Saspów, Suloszowa, Jangrot, Szreniawa, Zadroze, Smardzowice, Korzkiew, Bialy
Kosciól, Sancygniów, Slaboszów, Raclawice, Wrocimowice, Radziemice, Zielenice,
Siawice, Maly Xia/., Kozlów, Styszdw, Lgtkowice, Maloszów, Kalina, Palecznice,
Nasieclìowice, lendrzejów, Cierno, Rakoszyn, Terenice, Tarnowo, Obichóvv, Scd-
ziszów, Krzci§cice, Mieronice, Wodzislaw, Piotrkowice, Nawarzyce, Dzierzgów,
Kuczków, Moskarzow, Przyl§g, Goleniony, Slupia, Chlewice, Naglowice, Kossów,
Zarnowice, Lany Filia, Zarnowo Hospitalis, Wolbrom, W'olbrom ' Ilospitalis, Poreba
Zdzierzna, Por?ba Górna, Golaczowy, Bydlin, Strzegowa, Chlina, Boleskiw, Checlilo,
Gorenice, Oikusz, Przesznia, Raclawice, Naklo, Rokitno, Szczekociny, Kidów, GieWo,
Ogrodzieniec, Kromolow, Skarzyce, Kroczyce, Wlodowice, Zarki, Przybyszow,
Olsztyn, Zrembice, Potok, Ianów Filia, Niegowa, Lelów, Lelów Filia, Podlesie,
Drochlin, Irzadze, Pilica Collegiata, Kozieglowy, Bendzin, Chruszczobród, Ciagonice,
Czeladz, Golonóg, Grodziec, Chclm, Kozieglówki, Mrzyglód, Niegowonice, Saczów,
Siemonia, Siewierz, Slawków, Targoszyce, Wojkowice, Kielce, Leszczyny, Lopuszno,
Krasocin, Checiny, Korytnica, Lakowa, Brzeziny, Chomelów, Sobkow, Mokrzko,
Brzegi, Mnichów, Re-bieszyce, Ztotniki, W^gleszin, Ocka, Kozlów, Malogoszcz, Boi-
min, Drugnia, Ianina, Sgdziejowice, Chmielnik, Gnojno, Busko, Szczaworyz, ChoteP'
Czerwony, Wislica Kollegiata, Chotel8 Zielony, Zago.sc, Krzyzanowice, Bogucice,
Pinczow, Wrocyeryz, Gadzyny, Iemielno, Kije, Potok, Szaniec, Piotrkowice, Lisow,
Pierzchnica, Cudzynowice, Dzialoszyce, Wolica, Góry, Michalów, Mlodzowy, Chrobez,
Stradów, Czarnocin, Dzieraznia, lurków, Pelczyska, Sokolnica, Probolowica, Ka-
zmierza Wielka, Kazmierza Mala, Szkalbimiérz, Rogów, Opatowiec, Przesmyków,
Rachwalowice, Gorzków, Bejsce, Kocina, Korczvn Stary, Strózyska, Piaski wielkie,
Dobrowoda, Solec, Swiniary, Ostrowce, Nowe Miasto, Zborowek, Tuczepy, Pacanów,
Stopnica, Kargów, Szydlùw, Koluszów, Kurozweki, Koniemloty, Olesnica, Xiaznice,
Bieszowa Ordinis S-ti Pauli, Kurzelów, Konieczno, Bebelno, Czarnca, Secemin,
Chrzastów, Kluczewsko, Zieleznica, Oleszno, Wloszczowa, Daleszyce.
Dioecesis Lublinensis praeter ipsam civitatem Lublinensem habebit centum tri-
ginta octo paroecias, seti loca nuncupata: Chodel, Ratoszyn filia, Bychawa, Bychawka,
Kielczewice, Zakrzewsk, Wilkolaz, Boby, Bojska, Piotrawin, Wiików, Kazimierz,
Kazimierska Filia, Wlostowice, Koninska wola, Niedrzwica, Opole Clerico. Reg. Pijar.,
Kluczkowice filia, Rybitwy, Swieciechow, Annopol filia, Borów, Zaklików, Modlibor-
1 In status è collocato più sotto, dopo • Mali Xiaz .
: Akttj om.
Amu: Hotel .
642 Muova circoscrizione delle diocesi in Polonia a. 1818
zyce, Biala, Potok, Rzeczyca, Goscieradów, Dzierzkowice cum filia Xiezomierz,
Tra uno, Goraj, Batorz, Bozawola filia, Bilgoraj, Radzencin, Frankopol, Popkowice,
Targowisko, Urzedów^Werbkowice, ' Gorzkow-, Wysokie, Krasnik Cano. Re»'. Later.,
Puszcza Solska PP. S-ti Francis., Chlaniów, Lopiennik, Plonka, Siennica, Surków,
Tarnogóra, Wojslawice, Zólkiewka, Czuiczyce, Dubienka, Helm, Kumów, Olchowice,
l'aulow, Sawin, Swieze, Dorochusk, Baranów, Bochotnica, Garbów, Golab, Kurów,
Klimontowice, Markuszow, Michów, Wawelnica Ordinis Sancti Benedicti, Zyzyn,
Abramowice, Belzyce, Wojciechów, Czwartek, Czestoboiowice, Czerniejów, Fajsla-
wice, Lublin Collegiata, Konopnica, Krzczonów, Matczyn, Piaski, Czernecin, Zembor-
zyce cum filia Kreznica, Turobin, Biskupice, Bystrzyca, Czemierniki, Dyss, Kijany,
Luszczow filia, Krasienin, Kamionka, Lubartuw, Firlei filia Laiìcuchów, Leczna :,
Melgiew, Puchaczów, Rudno, Syrniki, Grabowiee, Hrubieszów, Horodlo, Krylów,
Monyatycze, Trzeszczany, Uclianie, Gorecko P.P. Con. S. Frane, Huta Krzeszoswka,
Jozefów, Krzeszów, Lukowa, Mokrelipie, Potok, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Chody-
waiice, Dub, Dzieraznia, Grodek, Laszców, Nabros, Raehanie, Rzeplin, Tyszowce,
Wozuczyn, Boiicza, Komarow, Krasnobrod P. P. Praedicatorum, Labunie, Sitaniec,
Skierbieszów, Stary Zamosó, Tomaszów, Wieloncza, Nielisz, Zamosé Collegiata.
Sandomiriensis dioecesis ultra civitatem ipsam Sandomiriensem eiìormabitur ex
centum nonaginta octo paroeciis, si ve locis nuncupatis: Piekoszów, Zagnansko,
Tumlin, Cminsko, Chelm, Strawczyn, Grzymalków, Mniów, Mnin, Slupia, Biechów,
Staszów, Stanowiska, Przedborz, Opoczno, Libiszów, Kunice, Slawno, Wojcin, Da-
browa, Blogie, Bialobrzegi, Krasnica, Drzewica, Brudzewice, Odrzywól, Legowice,
Solek, Klwów, Nieznamierowice, Bieliny, Gielniów, Gowarczow, Konskie, Odrowaz ',
Borkowice, Przysucha, Smogorzów, Skrzynsko, Skrzynno, Wieniawa, Wrzos, Zarnów,
Bialaczów, Petrykozy, Bedlno, Lipa, Radoszyce, Miedzierza, Pilczyca, Czermno, Fal-
ków, Skotniki, Skórkowice, Radom, Kowala, Wsola, Skarzyszów, Wierzbica, Wysoka,
Mirzec, Szydlowiec, Jastrzab, Krzyzanowice, Jlza, Skarzysko, Chlewiska, Wolanów,
Mniszek, Cerskiew, Zakrzów, Jarosìawice, Wachock, Wrzeszczów, Bionica, Kaszów,
Jankowice, Jedlinsk, Goryn, Stromiec, Bialobrzegi, Jasionna, Wysmierzyce, Radza-
nów, Bukowno, Przytyk, Jedlnia, Sucha, Tczow, Odschów, Kazanów, Zwolen, Po-
liczna, Grodek, Olexów, Sieciechów Ord. S. Benedicti, Brzeznica, Kozienice, Swieze,
Ryczywól, Magnuszów, Mniszów, Rozniszów, Glowaczów, Brzoza, Grabów, Solec,
Chotcza, Janowiec, Gòra, Regów, Ciepielów, 5 Wielgie, Lipsko, Krepa, Rzeczniów,
Grabowiec, Sienno, Pawlowice, Mamina, Mnichów, Szewna, Kunów, Krynki, Wierz-
bnik, Pawlów, Chybice, Grzegorzewice, Wasniów, Lagów, Baékowice filia, Zbilutka,
Raków, Bardo, Szumsko, Ocieseki, Cisów, Bieliny, Wzdól, Suchedniów, Bodzentyn,
Tarczek, Swietomarz, Debno, Slupia, Opatów, Ruszków, Grocholice, Ruda, Chmie-
lów, W'njeiechowice, Bidziny, Gierczyce, Ptkanów, Baltów, Tarlów, Zembrzyn filia,
Slupia, Gliniany, Ozarów, Przybyslawice, Sobotka, Jankowice, Lukawa, Góry Wy-
sokie, Zawichost, Trojca, Czyzow, Janikow, Lasocin, Obrazów, Skotniki, Samborzec,
' Status om., m:i tini-.,, N:ibrós ha ■ Oszi zfiw •
ln Sta/ n più suiio, dopo t Chèaniow ».
In Aktij: .. Luszczow filia, Laricuchów, ttfczna, Krasienin, Kamionka. Lubartow, Firlej filia ».
A i.i i.i ■■■>-. inserendolo però nel testo russo : . OflPOBOHWB •• ; è 1' ■ Odroweiz • dei Unii.
" Ajmh -ii .., ,i ,, ,,. ,,, 0 hll . IJ('l',uti:iioB,i> » ; Status: • Czcpieiow >.
a. 1818 Xtiova circoscrizione delle diocesi in Polonia 643
Laniów, Koprzywnica, Sandomierz Colleg., Sandomierz Sancti Pauli, Kleczanów,
Chobrzany, Sulislawice, Nekrasów, Osiek, Strzyzowice, Mydtów, YVlostów, Gozlice,
Ossolin fìlia, Klimontów, Olbierzowice, Wiazownica, Strzogon filia, Polaniec, Wié~
aiowa, Bogorya, kiekv.vna, Szczeglice, Modliborzyce, Iwaniska.
Dioecesis Uladislaviensis, seu Calisiensis praeter ipsam Vladislaviensem civi-
tatem constabit ex teiventum quadraginta quattuor paroeciis si ve locis nuncupatis:
Bordów Ord. S. Pauli, Broniszewo, Sampolno, \\ rzaca, Dembny, Dembv, Gosla-
wice, Kazimierz, Kramsko, Lubstówek, Lubstowo, Lichen, Makolno, Morzyslaw,
Modzerewo, Osiek, Skulsk, Slesin, Wasosze,1 Wilczyn, Radzislaw, Kleczew, Ostrowas,
Zlotkowo, Bialków, Brudzew, Dabroszyn, Dabrowo, Grabienice, Grochowy, Grodzice,
Grzymiszew, laniszew, Kolo cum (ìlia Koscielce, Konin cum filia Stare miasto, Kró-
lików, Krzymów, Kuchary, Lisiec, Russocice, Rychwal, Rzgów, Slawsk, Trabczyn,
Tuliszków, Tursk, \\ 'yszyna, Zagórów, Kowale, Psary, Cienin, Dobrosolowo, Colina,
Giewartów, Kawnice, Kowalewo, Ladek, Myslibórz, Mlodojewo, Skarboszewo, Ostro-
vvile, Dobrzec, Blaszki, Chelmce, Gizyce, Kraszewice, Kalisz Collegiata, Kalisz S. Ni-
colai, Cfalewo, Godziesze, Cosa, Goszczanow, Gluchów, Gruszyce, Jwanowice, Kali-
nowa, Kuiminsk, Liszków, Malanów, Opatówek, Przespolew, Rajsko, Staw, Tlokinia,
Tokary, Wojków, Blizanów, Borkow, Brudzew, Chocz, Dembe, Dzierzbin, Kokanin,
koscielce, Kosmów, Iastrzebniki, Lipe, Pamiecin, Piatek, Rychnów, Stawiszyn, Ty-
kadlów, Zbiersko, Zborów, Zlotniki, Boleszczyn, Brzezno cum filia Godenice, Buze-
oin, Chariupia magna, Charlupia parva, Chojne, Dobra, Dabrowa, Kamionacz,
Kliczków, Milkowice, Ieziersko, Sieradz Collegiata, Skeczniów, Stolec, Tubedzin,
Uników, Warta, Wagloczew, Wroblew, Zloczew, Borszewice, Buczek, Brzyków,
Rycbiowice, Chabielice, Druzbice, Grabno, Grocholice, Kociszew, Karczów, Krzep-
czów, kask Collegiata, Lobudzice, Marzenin, Parzno, Pozdzieniec, Restarzew, Rusiec,
Sedziejowice, Stroiisko, Szadek, Szczerców, Widawa, W'ola Wiazowa, YVygelczów,
Zdunska W'ola, Baklrzychów, Dobroii, Górka, Kwiatkowice, Lutomirsk, Matyn,
Meka, Mikolajewice, Pabianice, Rossoszyce, Wierzchy, Zadzim cum filiis Brodno et
Glinno, Bakowa Gora, Beczkowice, Bedkóvv, Bogdanów cum filia Postekalice, Dlu-
tów, Gomolin, Gorzkowice, Kurowice, Mierzyn, Milejów Can. Reg. Praemonstra-
tens., Moszczenica, Piotrków, Raczno, Rozprza, Rzgow, Srocko, Suchcice, Sulejow,
Tuszyn, Witow, Borowno, Brzeznica, Borzykowo, Lgota, Pajeczno, Makowiska,
Mstow Redziny Can. Reg. Later., Rzasnia, Siemkowice, Szulmierzyce, Stróza,
Wierwiec, Chelm, Cieletniki, Dabrowa, Dmenin, Dobroszyce, Gidle, Kamiensko,
Klomnice, Kobiek, Kodrab, Koniecpol cum praebenda, Krepa, Maluszyn, Niedospie-
lin, Plawno, Radomsko, Rzejowiec, Soborzyce, Strzalkow, Wielgomlyny Ord. Sancti
Pauli, W'ola Hrzvmalina, Zytne, Dankow, Dzictrzniki, Jaworzno, Krzepice, Mierzyce,
Parzymiechy, Patnow, Praszka, Rudniki, Zytniów, Dzialoszin, Kruszyna, Mykanow,
Wasosz, Kotów, Czarnozyly, Kadlub, Komorniki, Krzyworzeka, Lagiewniki, Mokrzko,
Ossiaków, Ozarów, Raczyn, Ruda, Rudlice, Skomlin, Wierzchlów, Wydrzyn, Wieluó
Collegiata, Druzbin, Chwalborzyce, Grodzisk, Niemyslow, Niewierz, Przuzniów cum
filia Siedlatkowo, Swinice, Uniejów, Bartkowice, Wielenin, W'ilanùw, liiala, Bolesla-
wice, Cieszecin, Czastary, Dzietrzkowice, Lutulow, Lyskornie, Mieleszyn, Naramice,
Aiau om.
t>44 Nuova circoscrizione delle diocesi in Polonia a. 1818
Sokolniki, Walichnowy, Wieruszów, Wojcin, Brzesc, Boniewo, Dabie, Klobia, Krus-
zyn, Koécielna Wieé, Lubraniec, Lubomin, Osieciny, Wieniee, Wloclawek, Wistka,
Zglowiaczka, Duninowo, Chalno, Jzbica, Lubotyn, Makoszyn, Orle, Sadlno, Swierczyn,
Bialotarsk, Chodecz, Choceii filia, Bledna, Grabkowo, Kowal, Klótno, Klobka, Lubien,
Pirowa \Yrola filia, Przedecz, Lanista, Smilowice, Lubanie, Nieszawa, Raciazek,
Sorisko, Zbrachlin, Bronislaw, Broniewo, Byczyna, Bytoii, Piotrkowo, Kuczewo,
Krzvwosudza, Radziejowo, Polajewo, Witowo, Badkowo, Grabie, Koricek, Kobielice,
Ostrowas, Lowiczek, Sedzino, Straszewo, Siniarzewo, Sluzewo, Czarnocin, Wolborz
Collegiata, Biala, Czestochowa cum filia Konopiska, Klobucko, Truskolasy, Krzepice,
Miedzno, Poczesna, Przyrów cum praebenda, Przystajnia, Wilkowiecko, Zuraw.
Plocensis dioecesis ultra civitatem ipsam Plocensem cum septem in ea existen-
tibus parochialibus ecclesiis constabit ex biscentum triginta duabus paroeciis, seu
locis nuncupatis: Biala, Bielsko, Bonislaw, Ciechcin, Gòra, L^g, Proboszczewice,
Slupia, Starozeby, Zagroba, Biezuii, Chamsk, Lubowidz, Lutocin, Lukomia, Rosci-
szewo, Skrwilno, Zawidz, Zuromin PP. Ordinis Sti. Francisci Refor., Zgliczyno,
Blichowo, Bodzanowo, Bulkowo, Daniszewo, Kucice, Letowo, Orszymow, Pilichowo,
Ciechanow, Czernice, Hrudusk, Koziczyno, Lekowo, Lysakowo, Paluki, Sulerzysz,
Zembok, Batkowo, Czarne, Dobrzyn Ord. Sti. Francisci Con. Com., Grocho-
vvolsk, Ligowo cum filia Siedrogi, Mokowo, Rokicie, Skepe Ord. Sti. Frane. Con.,
Sobowo, Siecien, Gluchowo, Wielgie, Osiek magna cum filia Gorczenice, Ptonne,
Radomino, Radziki, Strzygi, Swiedziebna cum filia Xiente, Trabin, Chorzele, Duczy-
mino, Dzierzgowo, Grzebsk, Janów, Janowiec, Krzynowloga major, Kuklino, Wiecz-
fnia, Czernikowo, Dzialyù, Karnkowo, Kikol cum filia Grodziec, Lipno, Lazyno, Ma-
zowsze, Sumino, Osiek parva, Wola, Trutowo Ord. Carmel., Czerwonka, Gasewo,
Karniewo, Krasnosielc, Maków, Podosie, Rozan, Szelkowo, Swielice, Zawady cum
filia Rozan, Boguszyno, Dabrowa, Lipowiec, Mlawa Congr. Miss., Niedzborz, Slupsk,
Szydlowo, Wojnowka cum filia Mlavensis, Wyzyny, Zuromino Kapitulne, Zmijewo,
Ciemewko, Ciexino, Gromadzyno, Klukowo, Kraszewo, Królewo, Lopacin, Nasielsk,
Nowe Miasto, Sochocin, Sonsk, Baranów cum filia Brodowa laka, Goworowo, Kad-
zidlo, Myszeniec, Nowa Wieé, Ostroleka, Rzekcin, Sieluù, Zareby, Brok, Czerwin,
Jelonki, Kleczkowo, Ostrów, Piski, Por§ba, Troszyn, Wasewo, Brwilno, Miszewo
murowane, Miszewo Strzalkowskie, Radzanowo, Sikorz, Slupno, Swiecieniec, Trzc-
powo, Plock, Wozniki, Baboszewo, Dziektarzewo, Glinowieck, Maluzyn, Plonsk P. P.
Carmeli, Radzymino, Sarbiewo cum filia Smardzowo, Wierzbowiec, Bogate, Goly-
min, Krasne, Krzynowloga minor, Pawlowo, Przasnysz, Wegra, Wegrzynowo, Dzier-
zenin, Gasiorowo, Gzy, Pokrzywnica, Przewodowo, Pultusk, Serock, Smogorzewo,
Szyski, Winnica, Zegrz, Drobin, Gralewo, Koziebrody, Krajkowo cum filia Droz-
dowo, Kaciaz, Rogotworsk, Strzegowo, Unieck, Unierzysz, Chrzastkowo, Dulsko,
Ivvpin, Rogowo, Róze, Sadlowo, Zale, Borkowo, Borzewo, Goleszyn, Gojsk cum filia
Szczutowo, Gozdowo, Jezewo, Kurowo, Mochowo, Sierpce, Dlutowo, Gradzanowo,
Ku< zbork, Radzanów, Szrensk, Sarnowo cum filia Niechtanino, Zielona, Zielun,
Czerwitìsk Can. Reg., Gumino, Kobylniki, Naruszewo, Radzikowo, Skolatowo, Wys-
zogrod cum filia Rembowo, Zakrzewo, Znkowo, Barcice, Branszczyk, Dlugosiodlo,
Lubiel, Obryte, Pniewo, Popowo, Wyszków, Zatory, Zambski cum filia Sokolowo,
Chocieiewo, Grodziec, Joniec, Kamienica, Krysk, Kroczewo, Pomiechowo, Wrona,
a# 1818 Nuova circoscrizione delle diocesi in Polonia * I
Zakroczym, Bobrowniki, Bobrowniki hospitalis, Chelmica, Ciechocin, Dobrzejewiec,
Nowogród, Zaduszniki, Ostrowite.
Dioecesis Jannovensis, seu Podlachiensis ultra sedetti episcopalem cum mio capi-
tulo in Civitate de |anow nuncupata habebit centum septemdecim paroecias, seu
loca pariter nuncupata: Piala, Burdzilóvka, Górki, Kuszlew, Lesno Ord. Sti. Pauli,
bosice cum filia Kadymno, Sarnaki, Rusków, Garwolin, Gozlin 1'. P. Marian.,
leziorv, Osieck, Ostrowek, Tarnowek, Warszawice, Wilga, Orchówek Ord. Sti. \u
gust., Sosnowica, Uchrusk, Wereszczyn, Horbów, Janów, Koden, Huszcza, Malowa
gòra, Piszczac, Pratulin, Terespol P. P. Dominic, Korytnica, Sadowne, Stoczek,
Zeliszew, Wodynie, Zwola, Borów, Miastkow, Parysów, Skurzec P.P. Marian.,
Syreczyn, Stoczek, Grebków, Liw, Niwiska, Kopce, Adamów, Domanice, Kock, lai
ków, Lysobyki, Pruszyn, Radzyn, Radoryz, Serokomla, Stanin, Trzebieszów, Kon-
kolownice, Tuchowicz, Ulan, Wbjcieszków, Zbuczyn, Komarówka, Lomazy, Mied
zyrzec, Opole, Ostrowiki, Rossosz, Slawatveze, Wlodawa P.P. Sti. Pauli, Wisznice,
Wochin, Ostrów, Parczów, Jablonna, Kozuchówek, Mordy, Knychówek, Siedlce,
Naciecz, Niemojki, Paprotna, Przesmyki, Krzeszów, Wierów, Suchozebry, Wyrozeby,
Bobrowniki, Brzeziny, Drazgów, Gorzno, Gonczyce, Korytnica, Kluczów, Laskarzew,
Macicjowice, Okrzeja, Pawlowice, Ryki, Samogoszcza, Stezyca, Nowodwor, War-
gocin, Wìlczyska, Zelechów, Zabijanka, Ceranow, Czerwonka, Kossów, Mokobody,
Prostyn, Rozbyty Kamien, Skibniew, Sokolów, Miedzna, Sterdyn, Wegrów, Stara
wies cum filia Wyszków, Zembrow.
De Seyna, seu Augustoviensis denique dioecesis praeter episcopalem sedem
cum capitulo cathedrali in civitate de Seyna nuncupata constabit ex centum vigiliti
paroeciis, sive locis pariter nuncupatis: Kolaki, Lomza, Lubotyn, Miastkowo, Nowo-
grod, Smlodowo, l'uchaly, Rutki, Szczepankowo, Szumowo, Zambrów, Zawady, Bia-
laszewo, Grabowo, Grajewo, Kolno, Lachowo, Niedzwiadna, Radzilowo, Romany,
Slucz, Wasosz, Burzyno, Dobrzy.jalowo, Drozdowo, Jedwabne, Piatnica, Plock parva,
Poryte, Przytuly, VVizna cum tìlia Gutnyn, Balwierzyszki cum filia Gudele, Rumbo-
wicze, Olita, Udrya, Krakopol, Dauksze, Mariampol cum filia Iglowka, Preny cum
filia Plotyszki, Blogostawienstwo cum filia Kidule, Poniemóii Tyszkiewica, Hgowo,
Sapiezyski cum filia Wysoka Ruda, Godlewo1 cum filia Wejwery, Poniemun Frent-
zela, Pokojne, Skrawdzie, Pilwiszki, Gielgudyszki, Nowe miasto cum filia Gryszko-
budze, Syntowty, Luksze, Szaki, Ilowki, Jangborg, Wierzboiow, Wisztyniec, Pojewoii,
Kalwarya, Lubowo, Wyzajny, Grazyska, Bartniki, Kieturwloki, Ludwinowo, Lan-
kieliszki, Gize, Wilkowyszki cum filia Szumskie, Olwita, Metele, Simno, Krasna,
Urdomino, Lozdzieje, Swiste Jeziory, Weysieje, Lejpuny, Piszków, Sereje, Miroslaw,
ftoza Sylwanowce, Teolin, Kopciów, Adamowice, Bierzniki, Sejny, Krasnopol, Szcze-
bra, Przeroél, [eleniewo, Kalctnik, Punsk, Suwalki, Wigry, Augustowo, Janówka,
Raczki, Bakalarzewo, Filipowo, Barglowo, Rajgród rum filia Rydzewo, Krasnybór,
Lipsk, laminy, Tykocin, Waniewo, Plonka, Sokoly, Kobylin, Kulesze, Wysokie Mazo-
wieckie, Dabrowa magna, Jabloii magna, Jablonka, K'uczyn magna, Dabrówka,
Wyszonki, Poéwiatne, Pietkowo, Piekuty.
Civitates autem, et ecclesias praedictas, itemque singulas paroecias, et loca
1 ÀKTbi "in. .uni filia Godlewo >, chi trovasi ne] ic^t" ms1.".
(346 Nuova circoscrizione delle diocesi in Polonia a. 1818
respectivis ecclesiis prò dioecesi attribuita, eorumque incolas utriusque sexus tam
laicos, quam clcricos praefatis ecclesiis, earumque praesulibus prò suis civitate,
territorio, dioecesi, clero saeculari, ac utriusque sexus regulari non tamen exempto,
nec non populo in perpetuum assignamus, et in spiritualibus respective subjicimus, ita
ut quilibet antistes veram, realem, actualem et corporalem possessionem regiminis,
administrationis, et omnimodi juris dioecesani in dictis civitatibus, ecclesiis, ac dioe-
cesibus, nec non bonis, atque redditibus prò ipsarum dotatione assignandis apprehen-
dere, ac retinere libere et licite possit, et valeat. Quocirca venerabili fratri Fran-
cisco Malozewski moderno episcopo Uladislaviensi,1 quem in praesentium literarum
executorem eligimus, ac deputamus, expresse committimus, atque injungimus, ut
omnia et singula tam quoad episcopalium sedium erectionem, ac translationem, quam
quoad novam praedictarum octo dioecesium circumscriptionem a Nobis, ut supra
constitutam ad plenarium finem diligenter perduci studeat; documenta omnia respi-
cientia paroecias, et loca ab antiquis dioecesibus dismembrata, novisque applicata
dioecesibus a veteribus cancellariis extrahi, ac novis archiepiscopalibus, et episco-
palibus cancellariis tradì studiosissime curet. Maneamus praeterea eidem Francisco
episcopo, ut suppresso, ac immutato priori ecclesiarum cathedralium statu ex dele-
gata Nostra auctoritate unumquodque tam ecclesiae metropolitanae, quam septem
cathedralium ecclesiarum, capitulum constituat ex duodecim tantum efformatum
canonicatibus, et praebendis comprehensis in hoc numero quattuor dignitatibus, ac
praebendis theologali ac 2 poenitentiaria, utque cuilibet ex praefatis octo ecclesiis inser-
viant insuper sex presbiteri vicarii nuncupandi proviso tamen decenti, ac congruae
substentationi quoad vixerint singularum personarum ecclesiasticarum actu obtinen-
tium superextantes dignitates, vel canonicatus, atque integre illis manente stallo in
choro, ac loco, et suffragio in capitulo, salvisque ceteris juribus, quibus nunc ipsi
perfruuntur, fìrmum pariter, atque illaesum circa dignitatum, et canonicatuum pri-
modictorum provvisionem, et collationem remanere debebit imposterum jus iis ipsis,
quibus antea legitime competebat. Volumus insuper, quod idem Franciscus episcopus
peculiari ad id a Nobis ei delegata facultate antiquam cathedralem ecclesiam Kiel-
censem sub titulo Assumptionis B. Mariae V. ad simplicem collegiatae ecclesiae
statum cum sufficienti capitularium numero ab eodem episcopo praescribendo, et
cum congruis assignandis praebendis reducere possit, et valeat, proviso pariter divini
cultus exercitio, atque opportunae manutentioni alterius per Nos item suppressae
cathedralis ecclesiae Vigerscensis.
Cum autem ob transactam rerum conversionem, ac belli calamitates bona tam
episcopalibus sedibus, quam cathedralibus capitulis, et puerorum ecclesiasticis semi-
nariis antea respective pertinentia fere in totum distracta, et redditus maxime immi-
nuti ad praesens reperiantur. Nos ad hujusmodi necessitatibus, eo quo possumus
modo sollicite consulendum supradicto Francisco episcopo potestatem facimus, ut
accuratissime inspecto actuali statu superextantium honorum, ac reddituum mona-
steriis, seu abbatiis, ac simplicibus beneficiis spectantium, auditisque omnibus inte-
resse habentibus, tot ex antedictis monasteriis, seu abbatiis, ac simplicibus beneficiis,
apostolica sibi delegata facultate queat supprimere, extinguere, et annullare quot
1 I Bull.: ■ Ladislaviensi •.
' I Bull, om
„. isis Xuova circoscri:ione delle (/incesi in Polonia 647
necessaria erunt tam ad congruae dotationis cujuslibet jam existentis episcopalis
mensae, capituli, et seminarii dotationis implementum, quam ad integram, et congruam
novae episcopalis ecclesiae, capituli, et seminarii Iannowensis, seu Podlachiensis
efformandam dotationem; cauto tumen quod ecclesìarum spectantium monasterìis,
vel abbatiis, ac beneficiis hoc modo supprimendis, ad effectum eorum bona ac red-
diti^ episcopalibus mensis. capitulis, ac seminariis proportionaliter respective uniendi,
atque applicando necessariae manutentioni, ac divini cultus libero exercitio oppor-
tune, ac stabiliter consulatur; quodque eorumdcm monasteriorum, vel abbatiarum,
ac Mmplicium benefìciorum congrue' supportentur onera consueta, ac ulterius pro-
viso quod talis benefìciorum hujusmodi in unaquaque dioecesi superextet numerus,
ut cuilibet antistiti minime desit necessaria commoditas benemeritis clericis dioece-
sanis gratificando2
Curabit itaque supradictus Franciscus episcopus pracsentes Nostras literas ada-
mussim exequendo ita res omnes componere, atque constabilire, ut quilibet antistes
commodam ac decentem habeat propriam sibi adsignatam habitationem, aptasque
habeat proprias aedes quodlibet puerorum ecclesiasticum seminarium, utque annui
redditus in ea summa cuilibet adsignentur, quae ad episcopalis dignitatis decorem
substinendum, ad cathedralium ecclesìarum et capitulorum manutentionem, ac
decentem substentationem, et ad puerorum in seminario educalionem, alimoniam,
et instructionem conveniens et necessaria respective dignoscatur.
Interea supradicto Francisco episcopo Uladislavensi exequtori deputato, ut ipse
per se, vel per aliam, seu alias personam, vel personas in ecclesiastica dignitate
constitutam, seu constitutas ab eo specialiter subdelegandam , vel subdelegandas
omnia, et singula, quae ad praemissorum omnium, et singulorum plenariam, et inte-
gram executionem necessaria dignoverit gerere, lacere, disponere, ac statuere,
omnesque controversias, ac quaestiones forsan orituras examinare, judicare, ac defi-
nire libere et licite possit, et valeat necessarias omnes, et opportunas facultates
concedimus, et impertimur; simulque eidem Francisco episcopo injungimus, ut post
completam harum literarum executionem actorum omnium authenticum exemplar
infra semestrem ad urbem transmittere teneatur in consistoriales tabulas referendum.
Praesentes autem literas, et in eis contenta quaecumque nullo unquam tempore
etiam ex eo quod quilibet in iis interesse habentes, vel habere praetendentes vocati
non fuerint, ac auditi praemissis non consenscrint de subreptionis, vel obreptionis,
aut nullitatis vitio, seu intentionis Nostrae, vel quovis alio substantiali, et inexeogi-
tato defectu notari, impugnari, invalidari, aut adversus illas quodeumque juris, vel
facti, aut gratiae remedium impetrali posse, nec eas sub quibusvis derogationibus,
aut aliis contrariis dispositionibus comprehendi, sed ab illis semper excipi, validasque,
et efficaces esse, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere,
sicque ab omnibus observari, et ita per quoscumque judices ordinarios, vel dele-
gatos quavis auctoritate fungentes, sublata eis qualibet aliter judicandi et interpre-
tandi facultate judicari, et definiri debere volumus, atque mandamus, et si secus
super his a quoquam quavis auctoritate scientcr, vel ignorantcr contigerit attentari,
irritum et inane decernimus.
1 Bull. ed. Prai. : congruae..
: Bull. ed. Prat. : ratificandi » !
648 Nuova circoscrisione i/c/lc diocesi del regno dì Prussia a. 1821
Non obstantibus etiam quibusvis provincialibus vel generalibus conciliis editis,
constitutionibus, et ordinationibus apostolicis, ac Nostris, et cancellariae apostolicae
regulìs etiam de jure quaesito non tollendo, nec non supradictarùm ecclesiarum, et
monasteriorum, vel abbatiarum, ac simplicium benenciorum etiam confirmatione
apostolica, vel quavis fìrmitate alia roboratis statutis, et consuetudinibus, concessio-
nibus, et indultis, licet specifica, et individua mentione dignis; quibus omnibus et
singulis, eorumque totis tenoribus etiam si de illis specialis, specifica, et individua
mentio, seu quaevis alia expressio habenda, aut alia aliqua exquisita forma ad hoc
servanda foret, illorum tenores praesentibus prò expressis habentes ad praemissorum
omnium, et singulorum effectum latissime, et pienissime, ac specialiter et expresse
derogamus, et derogatum esse intendimus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Volumus autem, ut harum literarum transumptis etiam impressis manu tamen
alicujus notarii publici subscriptis, ac sigillo personae in ecclesiastica dignitate con-
stitutae munitis eadem prorsus fides ubique adhibeatur, quae ipsis praesentibus
adhiberetur, si forent exhibitae, vel ostensae. Nulli ergo omnino hominum liceat
liane paginam Nostrarum, dismembrationis, applicationis, translationis, erectionis,
circumscriptionis, subjectionis, suppositionis, assignationis, reservationis, mandati,
tacultatis, impartitionis, decreti, derogationis, ac voluntatis infringere, eique ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit indignationem omni-
potentis Dei, ac beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Romae apud sanctam Mariam Majorem anno incarnationis Dominicae mille-
simo octingentesimo decimo octavo, pridie kalendas julii, pontificatus Nostri anno
decimonono.
Da Bull. Rodi. (ont. ed. Rom. XV, 61-68; ed. Prat. VII, 1776-1784, confrontato il testo
in AliTbl II TPAMOThl O yCTPoilCTBi II ynPAB.lEUIH piIMCKO-KATO.'IiriEi-Kiiii EESPKBH UT. IIMIIEPIII
PocciiicKoii h u,APCTBt EIoabt'KOMi,, s. 1. 1849,141-177, collazionata la minuta in Scc. Brev. 4713
n.° 25 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
LXXXIV.
NUOVA CIRCOSCRIZIONE
DELLE DIOCESI DEL REGNO DI PRUSSIA.
16 luglio 1821.
Pius Episcopus. Servus Servorum Dei. Ad Perpetuam Rei Memoriam.
De salute animarum, deque Catholicae Religionis incremento prò Apostolicae
servitutis officio impense solliciti curas Nostras continuo intendimus ad ea omnia,
quae Christifidelium spirituali regimini procurando magis apta, et utilia comparare
posse dignoscamus. Hoc sane Consilio jamdiu cogitationes Nostras praecipue inten-
dimus in regiones illas, quae actu Dominatui subsunt Serenissimi Principis Friderici
Guillelmi Borussorum Regis, ut illius intercedente ope ac liberalitate rem sacram
ibidem meliori, qua fieri posset methodo componere valeremus.
1S21
Nuova circoscrizione delle diocesi del regno 'li Prussia 649
Probe siquidem Notais ante oculos versabatur praesens regìonum illarum ratio,
nec unquara deplorare cessaveramus ingentia damila promanata ex praeteritis rerum
perturbalionibus, quae llorenlissimas olim, atque ditissimas C.ermaniae Ecelesias a
veteri, quo praestabant, splendore dejectas, ac bonorum praesidio spoliatas, ad miser-
rimum redegerant statum, ex quo summa in Catholieam Religionem, et in Catholicos
ipsos pernicies promanava.
dunque temporum conditio minime patcretur inclvtae nationis Germanicae
Ecelesias ad splendidum antiquum statum aspicere revocatas, omne studium dili-
gentiamque adhibuimus, ut tantis malis ea saltem pararemus remedia, quae ad con-
servandam illis in regionibus Catholieam fidem, et ad animarum Christifidelium
salutem procurandam imprimis necessaria et opportuna esse viderentur.
Hujusmodi autem votis Nostris mirifice obseeundavit laudatus Borussorum Rex,
cujus propensam admodum invenimus, et grato animo prosequimur voluntatem in
Catholicos magno numero sibi subditos, praesertim ex Ei attributa grandi parte Pro-
vinciarum ad Rhenum, ita ut omnia tandem fausto felicique exitu componere, ac
prò Locorum positione, atque incolarum eommoditate novum in Borussiae Regno
Ecclesiarum statum, et Dioecesium limites nunc constituere, singulasque deinde
Sedes, ubi deliciant, propriis, dignis, et idoneis Pastoribus donare valeamus.
Pro expressis igitur, ac de verbo ad verbum insertis habentes, omnibus iis, quae
respiciunt infra dicendas, vel Ecclesiarum, et Capitulorum, eorumque peculiarium
anteriorum jurium, ac praerogativarum extinctionem, aut immutationem seu reor-
dinationem ac respectivarum Dioecesium dismembrationem, seu novam applicatio-
nem, nec non cujuscumque praecedentis juris metropolitici annullationem, et insuper
quorumeumque interesse habentium consensui plenarie supplentes, ex certa scientia,
et matura deliberatione Nostris, deque Apostolicae potestatis plenitudine, praevia
ex nunc omnimoda suppressione, extinctione, et annullatione vaeantis Episcopalis
Sedis Aquisgranensis cum illius Cathedrali Capitulo ad statum simplicis Colle-,
giatae ut infra reducendo,1 atque alterius Episcopalis Ecclesiae et Capituli Cathe-
dralis Corbeiensis, nec non Monasterii Abbatiae nuncupati Neocellensis, vulgo
Neuenzell ex nunc, itemque alterius Monasterii Abbatiae pariter nuncupati Oli-
vensis ex nunc prò tunc, quando sciliect ex Persona venerabilis Fratris Josephi
de Hohenzollern Episcopi Warmiensis moderni Abbatis Olivensis quomodocumque
vacaverit; ut communia quoque Germanorum vota Regiis etiam aucta commendatio-
nibus benigno favore prosequamur, ad Omnipotentis Dei gloriano, et ad honorem Beati
Petri Apostolorum Principis Coloniensem Ecclesiam, jam antea inter Germaniae
Sedes nulli antiquitate ac splendore secundam, sub invocatione laudati Principis
Apostolorum ad Metropolitanae Ecclesiae gradum restituimus, ac in ilio perpetuo
constituendam esse decernimus, eidemque Metropolitanae suffraganeas assignamus
Episcopales Ecelesias Trevirensem, Monasteriensem, atque Paderbornensem.
Episcopalem pariter ecclesiam Posnaniensem sub invocatione Sanctorum Petri
et Pauli Apostolorum ad Sedis Metropolitanae gradum extollimus, ac constituimus,
eamdemque alteri archiepiscopali Ecclesiae Gnesnensi sub invocatione Sancti Adal-
1 Sec. Brev.: • reducendae >, ma ha giustamente treducendo» il cit. Reg. autogr. LUI. fu ri'. VII. T. XI
(Archivio «egreto Vaticano), f. 27.
650 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
berti per dimissionem Venerabilis Fratris Ignatii Raczinski ultimi illius Archiepi-
scopi in manibus Nostris libere factam, et per Nos admissam ad praesens vacanti,
aeque principaliter perpetuo unimus, et aggregamus, ac Venerabili Fratri Timotheo
Gorszenski moderno episcopo Posnaniensi curam, regimen, et administrationem
ipsius Ecclesiae Gnesnensis plenarie committimus, eumdemque Archiepiscopum
Gnesnensem, ac Posnaniensem constituimus, et deputamus, ac Archiepiscopum Gnes-
nenscm, ac Posnaniensem semper esse, et appellali mandamus, ejusque juri Metro-
politico Episcopaleni Ecclesiam Culmensem suffraganeam assignamus.
Episcopales vero Ecclesias Wratislaviensem, ac Warmiensem huic sanctae Sedi
perpetuo immediate subjectas esse, ac remanere debere declaramus.
Singulis autem Archiepiscopis et Episcopis omnia et singula jura, praeeminen-
tias, praerogativas, ac privilegia aliis illarum Partium Archiepiscopis et Episcopis
legitime competenza tribuimus, et confirmamus.
Quod spectat Capitulum Metropolitanae Ecclesiae Coloniensis, in co duas eri-
gimus Dignitates, Praeposituram videlicet, quae Major erit post Pontificalem, ac
Decanatum secundam, decem Canonicatus Numerarios, et quatuor Canonicatus
Honorarios, ac praeterea, octo Vicarias, seu Praebendatus.
Archiepiscopalis Ecclesiae Gnesnensis Capitulum constabit inposterum ex unica
dumtaxat Praepositi Dignitate, et ex numero sex Canonicatuum, alterius vero Pos-
naniensis Archiepiscopalis Ecclesiae Capitulum efformabunt duo Dignitates, Prae-
positi videlicet, ac Decani, octo Canonicatus Numerarii, et alii quatuor Canonicatus
Honorarii, nec non octo Vicariae, seu Praebendatus.
Cathedralium Ecclesiarum Trevirensis, atque Paderbornensis respectivum Capi-
tulum constabit ex duabus Dignitatibus, una nempe Praepositi, ac altera Decani
ex octo Canonicatibus Numerariis, et quatuor Canonicatibus Honorariis, atque e sex
Vicariis, seu Praebendatis.
In Cathedrali Ecclesia Monasteriensi Capitulum constituent binae Dignitates,
Major nempe Praepositurae, ac secunda Decanatus, octo Canonicatus Numerarii,
quatuor Honorarii Canonicatus, et octo Vicariae, seu Praebendatus.
Culmensis Cathedralis Ecclesiae Capitulum constabit ex binis Dignitatibus, Prae-
positurae videlicet, ac Decanatus, ex octo Canonicatibus Numerariis, ex quatuor
Honorariis Canonicatibus, et e sex Vicariis, seu Praebendatis.
Cathedralis Ecclesiae Wratislaviensis Capitulum efformabunt duo Dignitates,
una videlicet Praepositurae, et altera Decanatus, decem Canonicatus Numerarii,
quorum primus Scholastici Praebendam adnexam habebit, sex Canonicatus Hono-
rarii, atque octo Vicariae, seu Praebendatus.
Demum quod attinet ad Episcopalem Ecclesiam Warmiensem, illius Cathedrale
Capitulum in eo quo nunc reperitur statu consistet; reservata tamen Nobis, ac
Romanis Pontificibus Successoribus Nostris facultate Capitulum ipsum ad aliarum
in Regno Borussico existentium Ecclesiarum normam imposterum conformandi.
Porro in qualibet ex antedictis Ecclesiis tam Arehiepiscopalibus quam Episco-
palibus animarum paroehianorum cura habitualis residebit penes Capitulum, actualis
vero ab uno e Capitularibus ad hoc expresse designando, et praevio examine ad for-
marli sacrorum Canonum ab ordinario approbando cum Vicariorum auxilio exercebi-
tur; ai- in unoquoque ex iisdem Capitulis duo ab ordinario stabilite!" deputandi erunt
.
a. 1821 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno ili l'ntssia 651
idonei Canonici, a quorum uno Poenitentiarii, ab altero vero sacram scripturam statis
diebus populo exponendo Theologi respective muncra fideliter adimpleantur.
Siniiulis profecto ex primodictorum Capitulorum Canonicis Honorariis, quos ad
personalem residentiam et ad servitium Chori minime obligatos esse deelaramus,
idem cum residentibus Canonicis aditus ad Chorum et ad caeteras Ecclcsiasticas
functiones patebit; Nosque ad majus praedictarum Ecclesiarum decus, ac splendo-
rem omnibus antedictis Dignitatibus, et Canonicis Indultum utendi iisdem insigniis,
quibus antea fruebantur, expresse confirmamus, et quatenus opus sit de novo con-
cedimus et elargimur.
Cuilibet similiter ex supradictis Capitulis Cathedralibus nunc, et prò tempore
existentibus, ut ipsi capitulariter congregati prò novo, et circumstantiis magis acco-
modato earumdem Archiepiscopalium, et Episcopalium Ecclesiarum, earumque Chori
quotidiano servitio, nec non rerum, ac jurium tam spiritualium, quam temporalium
prospero, felicique regimine, gubernio, ac directione, onerumque iis respectìve incum-
bentium supportatione, distributionum quotidianarum, et aliorum quorumeumque
emolumentorum exactione, ac divisione, et poenarum incurrendarum a non interes-
sentibus Divinis Officiis incursu, singulorum praesentiis, et absentiis notandis, eaere-
moniis, ac ritibus servandis, et quibusvis aliis rebus circa praemissa necessariis, et
opportunis quaecumque Statuta, Ordinationes, Capitula, et Decreta, licita tamen
atque honesta, et sacris Canonibus, Constitutionibus Apostolicis, Decretisque Con-
cilii Tridentini minime adversantia sub praesidentia, inspectione, et approbatione
respectivorum Archiepiscoporum, et Episcoporum edere, atque edita declarare, et
interpretari, ac in meliorem formam redigere, et reformare, seu alia de novo, ab
illis ad quos spectat, et prò tempore spectabit inviolabiliter observanda, sub poenis
in contrafacientes statuendis pariter condere, atque edere libere ac licite valeant,
facultatem perpetuo concedimus et impertimur.
Dignitatum, Canonicorum, et Vicariorum, seu Praebendatorum numero tam in
Metropolitanis, quam in Cathedralibus Capitulis, ut supra praefinito, ad ea tam prò
hac prima vice, quam prò futuris temporibus componenda statuimus, ut imposterum
quilibet ad Dignitates, et Canonicatus assequendos infrascriptis ornatus esse debeat
requisitis, nempe, quod majores sacros ordines susceperit, utilemque Eeclesiae operam
saltem per quinquennium navaverit, vel in animarum cura exercenda, aut adjuvanda
sese praestiterit, vel Theologiae, aut sacrorum Canonum Professor extiterit, vel ali-
cuique in Regno Borussico existenti Episcopo in ' Dioecesanae administrationis munere
inservierit, vel demum in sacra Theologia, aut in Ture Canonico Doctoratus Lau-
ream rite fuerit consequutus; postremae tamen hujusce conditionis effectu ex justis,
gravibusque causis per decennium a Data praesentium computandum in suspensum
remanente. Cujuseumque vero conditionis ecclesiasticos viros aequali jure ad Digni-
tates, et Canonicatus obtinendos gaudere debere decernimus. Itemque statuimus unam
in Monasteriensi, ac alteram in Wratislaviensi Cathedralibus Ecclesiis Canonicalem
Praebendam designandam, et ab eo ad quem juxta mensium alternativam perti-
nebit, semper et quandocumque conferendam esse uni, et alteri canonica requisita
habentibus ex Professoribus Universitatum in dictis respectivis Civitatibus existen-
652 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
tium; ;Uqiir ulterius decernimus, tam Praepositum parochialis Ecclesiac Sanctae
Hedwigis Civitatis Berolinensis, quam Decanum commissarium Ecclesiasticum in
comitatu Glacensi prò tempore existentes inter Honorarios Canonicos Wralislaviensis
Cathedralis Capituli esse cooptandos; ita ut pari cum iis fruantur jure, locum illuni
atque ordinem tenentes, qui secundum respectivae nominationis tempus ipsis com-
petere dignoscatur. Quilibet autem ex Canonicis Honorariis in unumquodque ex
antedictis Capitulis cooptandus sumendus erit ex numero Archipresbyterorum ani-
marum curam in respectiva Dioecesi laudabiliter exercentium.
Quod vero attinet ad novam supradictorum Capitulorum prò hac prima vice
ea qua convenit celeritate explendam compositionem, infra nominando harum Lit-
terarum Nostrarum Exequutori potestatem facimus, ut in unaquaque Ecclesia tam
Dignitates, et Canonicatus, quam Vicarias, seu Praebendatus actu vacantes, quae
ad aequandum numerum ut supra designatum fortasse deficient, dignis et idoneis
ecclesiasticis viris ex delegata sibi speciali Apostolica facultate, ac hujus sanctae
Sedis nomine conferat; ita tamen ut ii dumtaxat, qui de Dignitatibus et Canonica-
tibus ab ipso provisi fuerint, Apostolicas novae Provisionis et Confirmationis Lit-
teras infra sex menses ex tunc proximos a Dataria Nostra impetrare, et expedire
tacere teneantur. Et si contingat, quod in aliqua ex Metropolitanis, vel Cathedra-
libus in Borussiae Regno existentibus Ecclesiis Dignitates, Canonici, et Yicarii, seu
Praebendati legitime et canonice instituti adhuc viventes respectivum numerum a
Nobis ut supra praennitum excedant, praedictus Exequutor Apostolicus, vocatis
auditisque interesse habentibus aut per voluntarias jurium abdicationes ab illis, vel
ab illorum aliquibus emittendas rem componat, proviso insimul per congruas vita-
litias pensiones, jam a Serenissimo Rege pollicitas, Dimittentium sustentationi, aut
si abdicationes hujusmodi minime habeantur, vel sufneientem numerum non attin-
gant, ' in hoc casu, qui numerum in supradicta Nostra dispositione praefinitum exce-
dentes Dignitatum, Canonicatuum et Vicariatuum possessionem postremo loco adepti
fuerint, si apud Ecclesias suas resideant, Capitulares quidem, et Vicarii respective
esse pergent, juribus, et praerogativis nunc iis competentibus fruentur suosque
redditus in ea quantitate percipient, qua in praesens gaudent. Sed quando bene-
ficia ab iis obtenta quocumque modo vacaverint aliis conferri minime poterunt,
atque ex nunc prò tunc suppressa, et extincta debeant intelligi, ad hoc ut deinceps
praefixus ut supra numerus in respectivis Capitulis adamussim observetur. Quod si
in aliquo Capitulo Canonici minoribus in praesentiarum fruantur redditibus, quam
qui futuris eorum loco assignantur, nullum isti reddituum augmentum consequentur,
nisi ab lìxequutore Apostolico singulatim similibus amplioribus redditibus donati
fuerint.
Futuro autem tempore, ac successivis vacationibus a Nobis et Romanis Ponti-
ficibus Successoribus Nostris Praepositura, quae Major post Pontificalem Dignitas
in supramemoratis \tvhiepiscopalibus et Episcopalibus Ecclesiis, nec non in Ecclesia
Vquisgranensi in Collegiatam ut infra erigenda, itemque Canonicatus in mensibus
Januarii, Martii, Maji, Julii, Scptembris, ac Novembris in praefatis Ecclesiis vacantes
conferentur quemadmodum in Capitulo Wratislaviensi hactenus factum est: quod
1 Nessi: < attingati! in hoc >asu ..
a. 1821 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia 653
vero ad Decanatus in praedictis Metropolitanis et Cathedralibus Ecclesiis, et ad
Canonicatus tam in ipsis, quam in dieta Aquisgranensi Ecclesìa in Collegiatam
erigenda, in aliis sex mensibus vacantes ab Archiepiscopis et Episcopis respective
conferentur. Vicariatus autem, seu Praebendatu- in praedictis Ecclesiis quocuniq uè
mense vacaverint respectivorum Archiepiscoporum et Episcoporum collationi relin
quimus.
Rem denique Germaniae gratissimam, simulque praelaudato Borussiae Regi
acceptissimam Nos esse facturos judicantes, si eleetionum jure in Transrhenanis
Ecclesiis retento ac confirmato, et in Cisrhenanis cessato per Apostolicas Disposi-
tiones anni millesimi octingentesimi primi, ' nunc in ipsis Cisrhenanis Dioecesibus
praefati R'egis temporali dominio subjectis, idem jus electìonìs redintegretur, quoad
Capitula Ecclesiarum ad Germaniam pertinentium, nempe Coloniensis, Trevirensis,
Wratislaviensis, Paderbornensis et Monasteriensis, decernimus ac statuimus, quod
alia quacumque ratione vel consuetudine, nec non electionis et postulationis discri-
mine, nobilitatisque natalium necessitate sublatis, Capitulis praedictis, postquam supra-
dicta methodo constituta et ordinata erunt, facultatem tribuimus, ut in singulis
illarum sedium vacationibus per Antistitum respectivorum obitum extra Romanam
Curiam, vel per earum Sedium resignationem et abdicationem (excepto tamen prae-
sentì casu vacationis Coloniensis, ac Trevirensis Ecclesiarum) infra consuetum Tri-
mestris spatium Dignitates, ac Canonici capitulariter congregati, et servatis canonicis
regulis novos Antistites ex ecclesiasticis quibuscumque viris Regni Borussici incolis,
dignis tamen et juxta canonicas sanctiones idoneis servatis servandis ad formam
sacrorum Canonum eligere possint: ad hujusmodi autem Electiones jus suffragi]
habebunt Canonici, tam Numerarii, quam Honorarii, ne exclusis quidem illis, qui
ultra capitularium numerum in hac reordinatione praefinitum, quoad vixerint in
ipsis Capitulis conservabuntur.
Nihil vero in Capitulis Episcopalium Ecclesiarum Warmiensis et Culmensis, nec
non Archiepisi opalium Gnesnensis et Posnaniensis, invicem perpetuo unitarum,
innovantes mandamus dumtaxat, ut Gnesnenses et Posnanienses Capitulares ad
Archiepiscopi electìonem conjunctim debeant procedere. Quod autem spectat vacati
tem Episcopalem Ecclesiali] Wratislaviensem, specialem potestatem facimus quinque
actu in illa existentibus Dignitatibus, nempe Praeposito, Decano, Archidiacono,
Scholastico, et Custodi, octo Canonicis residentibus, et sex Canonicis Honorariis, qui
nunc ejus Ecclesiae Capitulares habentur, ut ad novi Episcopi electìonem cano-
nicam, modo et forma praemissis, hac etiam prima vice procedere possint et valeant.
Quaelibct vero eleetionum hujusmodi instrumenta in authentica forma exarata,
ad sanctam Sedem de more mittentur, a qua si electio canonice peracta agnoscetur,
et ex processu inquisitionis deinde a Romano Pontifice in singulis casibus alicui ex
Archiepiscopis vel Episcopis intra fines Regni Borussici existentibus committendo,
et ad formam instructionis jussu san. mem. Urbani Octavi Praedecessoris Nostri
editae-' diligenter exarando de electi idoneitate constiterit, electiones hujusmodi a
1 Per la Bolla Qui Christi Domini del 29 novembre 1801; v. p. 565.
i In Bull. Roiu. Cocq.-Ma.in. VI, pare ,.rini:i. 73-77; «l. Taur. XIII. 581488, Non ha data e gli editori dei Bull
la dicono pubblicata nel 1687.
O.VJ Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di JJ 'ri issiti a. 1821
Nobis, et Romanis Pontificibus Successoribus Nostris juxta statutum morem pei
Apostolicas Litteras confirmabuntur.
In singulis praeterea civitatibus tam Archiepiscopalibus, quam Episcopalibus
unum Clericorum Serninarium vel conservandum vel de novo quamprimum eri-
gendum esse statuimus, in quo is Clericorum numerus ali, atque ad formatti Decre-
torum Sacri Concilii Tridentini institui ac educari debeat, qui respectivarum Dioe-
cesium amplitudini et necessitati respondeat, quique ab Exequutore praesentium
Litterarum congrue erit praefiniendus: Archiepiscopi tamen Gnesnensis et Posna-
aiensis judicio et prudentiae relinquimus, vel in utraque civitate proprium ac distin-
ctum, vel unum tantum in Posnaniensi civitate, quia amplis aedibus constat, prò
clericis ambarum Dioecesium Serninarium constabilire prout Ecclesiarum ipsarum
utilitas postulaverit.
Volentes nunc praevia dismembratone, separatione, atque immutatione non-
nullorum Locorum et Paroeciarum a priorum Ordinariorum jurisdietione subtrahen-
darum ad effectum illa, et illas Dioecesibus infrascriptis noviter aggregandi, atque
incorporandi, prout magis in Domino opportunum visum fuerit, et auditis etiam
Venerabilibus Fratribus Nostris S. R. E. Cardinalibus Congregationi de Propaganda
Fide Praepositis ad novam Dioecesium circumscriptionem procedere, ut singularum
distinctis lìnibus quaestiones omnes auferantur circa spiritualis jurisdictionis exer-
citium, earum distributionem ac divisionem de Apostolicae potestatis plenitudine
decernimus, praescribimus et constituimus juxta eum, qui sequitur, modum, videlicet:
Metropolitanae Ecclesiae Coloniensis Dioecesis efformabitur ex paroeciis sexcen-
tum octoginta sex partim in sinistra, partim in dextera Rheni ripa positis. Et in
sinistra quidem complectetur paroecias omnes pridem in suppressa ad praesens
Aquisgranensi Dioecesi contentas, quae ad provincias pertinent Coloniensem, Dus-
seldorphinam et Aquisgranensem, nempe ultra paroecias civitatum Coloniae et
Aquisgrani Ecclesias cantonales nuncupatas - Bergheimerdorff - Bonna, vulgo
Bonn - Bruhl - Kerpen - Lechenich - Lessenich - Loevenich - Meckenheim - Miin-
stereiffel - Tolbiacum, ' vulgo Ziilpich - Crefeld - Dahlen - Dormagen - Elsen -
Gladbach - Neuss - Urdingen - Viersen - Burtscheid - Marcodurum, vulgo
Diiren - Erkelenz - Eschweiler - Geilenkirchen - Gemiind - Heinsberg - Juliacum,
vulgo Jiilich2 - Linnich - Montjoie - et Niddeggen - una cum earum Ecclesiis suc-
cursalibus et adnexis, quae in dictis provinciis intra Borussici Regni fines modo
inveniuntur, a Cantonalibus disjungendo paroecias succursales et adnexas extra
Regnum positas, et viceversa succursales et adnexas pridem pendentes a Can-
tonalibus positis extra Regnum aggregando3 Cantonalibus in Regno existentibus.
Complectetur praeterea Cantonales Ecclesias ad Leodiensem Dioecesim pertinentes,
ac temporariae administrationi moderni Vicarii Capitularis Aquisgranensis ab Apo-
stolica Sede commissas, videlicet Ecclesias cantonales nuncupatas - Cronenburg -
Eupen - Malmedy - Niederkriichten - Schleiden - et St. Witb - una cum earum
succursalibus et adnexis in Borussica ditione sitis, ac sex paroeciis succursalibus,
nuncupatis - Afden - Alsdorff - Merkstein - Rolduc - Ubach, - et Welz - modo depen-
1 Noni < Zolbiacum ■.
">*. . H>,-.-.; ■ Foliacum, vulgu Full, li '
• Ni ni
a. 1821 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno ili Prussia 655
dentes a Cantonali - Herckraede - posita extra Regnimi Borussicum. Insuper coni-
plectetur novemdecim provinciae Aquisgranensis ad Trevirensem Dioecesim usque
nunc pertinentes paroecias nuncupatas - Allendorff - Blankenlieim - Dollendorff -
Hollerath - Lommersdorff - Manderfeld - Marmagen - Muhlhcim - Nettersheim -
Reiferscheid - Rescheid - Rigsdorff - Rohr - Schmittheim - Schònberg - Steinfeld -
Tondorff - Udelhoven - et Wildenburg - cum suis udnexis Ecclesiis. In dextera
autem Rheni ripa, provineiisque Coloniensi, Dusseldorphina, ' et Confiuentina paroe-
cias complectetur Regionum - Juiliensis* - Dusseldorphinae3 - Essensis et Siegbur-
gensis - cum earum suecursalibus et adnexis, demptis tamen paroecia - Ròmersha-
gen - Paderbornensi Dioecesi ut infra applicanda, nec non paroeeiis - Haehenburg -
el Marienstadt - nuncupatis, quae in Ducatu Nassoviac repcriuntur.
Dioecesis Episcopalis Ecclesiae Trevirensis, ab omni Metropolitico jure Archie-
piscopi Mechliniensis subtractae, ac Metropolitanae Coloniensis Suffraganeae adsi-
gnatae, constabit intra Regni Borussici fines ex paroeeiis sexcentum triginta quatuor,
scilicet in sinistra Rheni ripa, ex 4 iis omnibus, quae actu ad illam Dioecesim per-
tinent, et provincia Trevirensi continentur. Tum vero ex ea suppressae nunc Dioe-
cesis Aquisgranensis parte, quae in Contluentina provincia continetur, videlicet
Civitate ipsa ConHuentiae, et Ecclesiis cantonalibus nuncupatis - Adenau - Ahrweiler -
Andernach - Boppard - Castellaun - Cochem - Creutznach - Kaysersesch - Kirch-
berg - Kirn - Liitzerath - Mayen - Mùnstermayfeld - Niederzissen - Oberwesel -
Polch - Ptìnderich - Remagen - Rubenach - Simmern - Sobernheim - St. Goar -
Stromberg - Treiss - Ulmen - Wanderath - et Zeli - cum suis suecursalibus et
adnexis. Porro autem ex centum triginta duabus paroeeiis tum cantonalibus, tum
suecursalibus cum suis adnexis quae in circumscriptione anni millesimi octingente-
simi primi5 Dioecesi Metensi fuerant attributae, ac deinde temporariae administra-
tioni Vicarii Capitularis Trevirensis ab apostolica Sede commissae. In dextra vero
Rheni ripa ex cunctis Ecclesiis ditionis Borussicae, quae pridem ad ipsam Treviren-
sem Dioecesim spectabant, quaeque per Gallicanarum Dioecesium circumscriptionem
anno millesimo octingentesimo primo a Nobis factam ab illa fuerant dismembratae,
ac in praesens a Vicario Apostolico in oppido Ehrenbreitstein residente ad Nostrum
beneplacitum administrantur. Tandem vero extra praedictum paroeciarum sexcen-
tum triginta quatuor numerum Regnique Borussici fines, cunctis illis, quae in Ter-
ritoriis Principum Coburgensis, Homburgensis et Oldenburgensis inveniuntur, jam
ipsi Dioecesi Trevirensi pertinentibus.
Dioecesim Episcopalis Monasteriensis Ecclesiae suffraganeae Metropolitanae
Coloniensis efformabunt biscentum octoginta septem paroeciae intra fines Regni
Borussici sitae et aliae quoque extra ejusdem Regni fines in eodem Dioecesano
Territorio actu comprehensae, de quibus in aliud tempus disponendi Nobis, et
Romanis Pontificibus successoribus Nostris prout opportunum in Domino judicabitur
tacultatem reservamus. Adjungimus praeterea Regiones nuncupatas - Recklinghau-
Dusseldorphiana .
' Sei Brev. e /.', g. cil i un
J tfussi: Dusseldorphianae ».
« Sec. Brev. ; « el
• Per la citata Bolla Qm Cluisli Domini.
656 Nuova circoscrisione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
sensem - Sterkrathensem - et Reesensem - pridem antiquae Coloniensis Dioecesis,
esclusa tamen ab hac postrema Regione paroecia Oeffelt sub temporali Belgici
Regni dominio existente, nec non ex Dioecesi Aquisgranensi nunc suppressa can-
tonales Ecclesias nuncupatas - Calcar - Cleve - Cranenburg - Dulken - Geldern -
Godi - Kempen - Meurs - Rheinberg - Wankum - Wesel - et Xanten - cum suis
succursalibus et adnexis, exceptis tamen iis Dominio Regis Belgarum in tempora-
libus subjectis. Adjungimus insuper paroecias nuncupatas - Elten - et Emmerich -
cum sua liliali huc usque sub missionibus Hollandicis extantes, itemque paroeciam -
Damme - quam ab Osnabrugensi Dioecesi separamus et paroeciam1 - Oldenbur-
gensem - quam sejungimus a Missionibus septemtrionalibus, quaeque pertinent ad
ditionem Ducis Oldenburgensis. Denique moderno, ac prò tempore existenti Epi-
scopo Monasteriensi perpetuo regendas, et administrandas committimus quinque
paroecias nuncupatas - Brochterbeck - Ibbenbiihren - Mettingen - Recke - et
Halverde, quae suffraganei Osnabrugensis administrationi ad Apostolicae Sedis bene-
placitum erant commissae.
Paderbornensis Episcopalis Ecclesiae, Coloniensis Metropolitanae suffraganeae,
Dioecesis iisdem, quibus nunc reperitur, manebit circumscripta limitibus. Illi prae-
terea adjungimus alteram nunc suppressam Dioecesim Corbeiensem cum integro
suo Territorio a venerabili Fratre Ferdinando Episcopo Monasteriensi administra-
tam, nec non ex Transrhenano antiquae Coloniensis Dioecesis Territorio Decanatus -
Meschedensem - Attendornensem - Brilonensem - Wormbachensem - Medebachen-
sem - et Wettenscheidensem - nuncupatos cum suis parochialibus et tìlialibus
Ecclesiis, pariterque Commissariatum - Haarensem - et paroeciam - Romershagen -
et ulterius - Rittbergensem - et Wiedenbrùckensem - Decanatus, cum suis respe-
ctive parochialibus, et filialibus Ecclesiis ab Osnabrugensi Dioecesi separandos, nec
non a Dioecesi olim Moguntina, postea Ratisbonensi disjungendas paroecias - Sie-
gen - et Obernetphen - nuncupatas, civitatem Heiligenstadt - cum suo Decanatu,
et Decanatus - Beurensem - Bischoferodensem - Kirchworbensem - Kùhlstadten-
sem - Lengefeldensem - Neuendorlensem - Nordhausensem - Rustenfeldensem -
VViesenfeldensem - cum suis parochialibus et filialibus Ecclesiis, et civitatem Erfurti -
cum tribus paroeciis suburbanis, atque paroecias in Territorio Magni Ducis Saxoniae
VVimarensis existentes, nec non paroeciam Eppensem extra Borussiae Regnum in
l'rincipatu Waldeccensi ab antiqua Coloniensi Dioecesi segregandam, et demum a
Missionum seplemtrionalium Vicariatu Apostolico separandas, et a futuris, ac prò
tempore existentibus Paderbornensibus Episcopis perpetuo administrandas paroe-
cias - Mindensem - scilicet in Westphalia, et in provincia Saxoniae - Adersleben -
AUhaldensleben - Ammensleben - Aschersleben - Hadmersleben - Ecclesias St. An-
dreae et sanctae Catharinae Halberstadii - Hamersleben - Hedersleben - Huys-
burg - Magdeburg - Marienbeck - Marienstuhl - Meyendorf - Stendal - Halle - et
Burg. - Attentis autem grandaeva aetate, ac egregiis de Ecclesia, et de Catholica
Religione meritis, venerabilis Fratris Francisci Egonis a Furstenberg praestantis-
simi Hildesimensis, ac Paderbornensis Praesulis, ac Missionum septemtrionalium
Vicarii Apostolici, ne ipsi novae administrationis onus adjungatur, decernimus, et
Nuova circoscrisione delle diocesi del regno di Prussia 657
mandamus nihil circa talem Antistitem in praesens esse innovandum, sed cuncta
in eo, quo nunc reperiuntur statu interea relinquendo, antedictam Paderbornensis
Dioecesis ampliationem eo dumtaxat tempore suum effectum sortiri debere, cum
Episcopali sedi1 Paderbornensi de laudati Antistitis Francisci Egonis Persona* quo-
modocumque vacanti novus Episcopus Apostolicae Scdis auctoritate instituetur.
Interea vero omnia loca et paroeciae, quae a Coloniensi, et Osnabrugensi Dioece-
sibus ut supra dismembrantur, administrationi pcculiaris Vicarii Apostolici a Nobis
committentur, ut inibì usque ad Paderbornensis Episcopalis sedis vacationem, ac
futuri novi Episcopi institutionem, exerceat spiritualem jurisdictionem: atque insuper
alia loca, et paroeciae a Dioecesi olim Moguntina postea Ratisbonensi disjuncta, et
ah Episcopo pridem Corbeiensi, nunc Monasteriensi ad ministrata temporaneae pariter
Vicarii Apostolici administrationi tradentur.
Archiepiscopalium Gnesnensis et Posnaniensis invicem perpetuo aeque princi-
paliter unitarum Dioeceses efformabunt ea ipsa loca, quae actu in iisdem conti-
nentur, post novissimam Dioecesium Resini Polonici a Nobis peractam circumscri-
ptionem,-' exceptis tamen Decanatibus Schlochaviensi - Tuchelensi et Carne-
nensi, - Culmensi Dioecesi ut infra adjiciendis, ac praeterea Decanatus kruszwi-
censis, Junivladislaviensis, et Gniewkowensis a Dioecesi Wratislaviensi separandi,
qui ad praesens a Vicario Apostolico Gedanensi administrantur, nec non Decanatus
Ostrszeszówensis et Kempnensis disjungendi a Dioecesi Wratislaviensi. Divisioncm
autem et assignationem Territorii Dioeeesani prò una, et altera Dioecesi statuen-
dam infradicendo praesentium Literarum Exequutori peragendam expresse com-
mittimus.
Dioecesis Episcopalis Ecclesiae Culmensis, suffraganeae Archiepiscopi Gnesnensis
et Posnaniensis, constabit ex biscentum quindecim paroeciis nempe cum suis respe-
ctive succursalibus, et filialibus Ecclesiis ex Decanatibus Lessensi - Rhedensi - Neu-
markano - Loebaviensi - Lautenburgensi - Strasburgensi3 - Gollubensi - Thorunensi -
Culmensi - Culmseensi - et Gureznensi - cum paroecia Bialutten nuncupata: quae
postremae duo olim Dioecesis Plocensis a suffraganeo Culmensi in praesens admi-
nistrantur: itemque ex Decanatibus - Gedanensi - Putzigensi - Mirchaviensi - Dir-
schaviensi - Stargardensi - Moevensi ' - Neuenburgensi -Schwetzensi -Lauenburgensi
- Schlochaviensi - Tuchelensi - Camenensi - et Fordonensi5; qui decanatus pridem
Dioecesis Wratislaviensis, nunc ab antedicto Vicario Apostolico Gedanensi admini-
strantur, nec non ex Territorio Monasterii Abbatiae nuncupatae Olivcnsis ut supra
suppressi ex nunc prò tunc quando ex Persona moderni Abbatis quomodocumque
vacaverit. Et quoniam expositum Nobis fuit aptas Culmae deficcrc domos prò Epi-
scopi, et capituli decenti habitatione, tacultatem tribuimus Apostolico harum lite-
rarum Exequutori, ut auditis interesse habentibus, ac re mature perpensa, firmo
remanente Titulo, ac denominatione Episcopatus Culmensis, et opportunis assignatis
Ecclesia atque aedibus, residentiam Episcopi et Capituli Culmensis, si ita in Domino
' Mussi : -sede..
- V. si pra p. 6 > ss.
Sec. Brev.: « Starsburgensi > .
5 Sec. Brev. . Tordonensi .
658 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
expedire judicaverit, Pelplinum transferre libere ac licite possit et valeat, proviso
insimul congruae Cathedralis Culmensis manutentioni.
Wratislaviensis Episcopalis Ecclesiae huic Apostolicae Sedi immediate subjectae
Dioecesim efformabit actuale illius Territorium, exceptis dumtaxat Decanatibus
Ostrszeszowensi et1 Kempnensi Dioecesi Posnaniensi ut supra incorporatis, et insuper
DecanatusPlessensis,etBythomiensis aCracoviensi Dioecesi disjuncti, nec non sequen-
tes paroeciae in Lusatia, videlicet Neocellensis Monasterii Nullius ut supra suppressi,
et aliae nuncupatae - Wittichenau - Guntersdorf- Hennersdorf- Pfaffendorf - Ubers-
dorf - a Decano Collegiatae Ecclesiae Sancti Petri Oppidi Buddissinae in Lusatia
superiori, hactenus administratae : quae omnes insimul intra fines Borussici Regni
Paroeciae ad sexcentum viginti unius numerum ascendunt.2 Conservabit item illas,
quas actu habet in Austriaca Ditione paroecias. Futuri praeterea, ac pio tempore
existentis Wratislaviensis Episcopi administrationi perpetuo subjicimus eas, quae a
Vicario Apostolico Missionum septentrionalium fuerunt hucusque administratae paroe-
ciae in Civitatibus Berolini, Potsdamii, Spandaviae, Francofurti ad Viadrum, Stettini
et Stralsundiae, quaeque imposterum vi subdelegationis Episcopi Wratislaviensis a
supramemorato Praeposito parochialis Ecclesiae Sanctae Hedwigis dictae Civitatis
Berolinensis erunt administrandae.
Denique Warmiensis Episcopalis Ecclesiae, Apostolicae Sedi pariter immediate
subjectae, Dioecesis ex proprio actuali Dioecesano Territorio constabit, atque insuper
ex Decanatibus - Furstenwerdensi - Neuteichensi - Mariaeburgensi - Stumensi - et
Christburgensi - cum suis Ecclesiis tam succursalibus, quam filialibus a Dioecesi
Culmensi disjungendis, ita ut integra Dioecesis centum novemdecim paroecias com-
plectatur.
Praedictas itaque civitates, et Ecclesias Archiepiscopales et Episcopales, itemque
paroecias et loca respectivis Ecclesiis prò Dioecesi attributa, eorumque incolas utrius-
que sexus tam Clericos, quam Laicos iisdem Ecclesiis eorumque Praesnlibus prò
suis respective Civitate, Territorio, Dioecesi, Clero et Populo perpetuo assignamus,
et in spiritualibus omnimodo subjicimus ad hoc ut cuilibet Antistiti vel jam pro-
moto, vel in futurum Apostolica auctoritate promovendo liceat per se vel per alios
eorum nomine (postquam tamen supramemoratus Josephus Episcopus Warmiensis
praesentes Literas debitae executioni mandaverit, et quoad nonnullas dispositiones
nunc prò tunc a Nobis factas cum tempus prò illarum executione ut supra defi-
nitimi advenerit) veram, realem, actualem et corporalem possessionem regiminis,
administrationis, et omnimodr' juris Dioecesani, et Ordinarii in praedictis Civita-
tibus, ac earum Ecclesiis, et Dioecesibus, nec non bonis, aliisque redditibus ad
ipsarum dotationem, ut infra assignandis vigore literarum Apostolicarum canonicae
institutionis libere apprehendere, apprehensamque rctinere; proptereaque statini, ai-
in locis per hanc Nostrani dispositionem singulis Dioecesibus nunc attributis posses-
sionem sumpserint, illorumque ' regimen actu consecuti fuerint, omnis antiquorum
sub quocumque Ordinariorum, seu Vicariorum, vel administratorum titulo jurisdi
SI um.
- asccndent ..
Ndssi • umnimodo ..
' Ni sm . illarumqu
a. 1821 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia 659
ctio cessare debebit, omnesque facultates in partibus et locis ab eorum jurisdictìone
subtractis nullius erunt amplius roboris vel momenti.
Nos enim ad respectivorum Dioecesanorum utilitati eonsulendum praescribimus,
et injungimus, ut omnia et singula documenta respicientia Ecclesias, Dioeceses,
paroecias, et loca ut supra dismembrata, ac de novo applicata a veteribus Cancel-
lariis extrahi, et Cancellariìs I )ioecesium quibus erunt incorporata opportuna forma
tradi, atque in iis perpetuo debeant asservari.
Vicissim autem Yenerabiles Fratres moderni, ac prò tempore existentes Pra-
gensis, et Olomucensis Archiepiscopi nec non Episcopi Reginorhadecensis, et Lito-
mericensis eamdem, quatti nunc exercent, spiritualem jurisdictionem in Regno Borus-
sico etiam inposterum conservabunt.
Filiales vero, et parochiales Ecclesias earumque tractiones in hac Nostra Dispo-
sitione non comprehensas, et extra Regnum Borussiae existentes a matricibus, et
parochialibus in eodem Regno positis disjungimus, et a proximioribus ordinariis
aliis matricibus, et parochialibus1 ditionum, quibus in temporalibus subjacent, appli-
candas esse mandamus, ac vicissim de paroeciis, et filialibus Ecclesiis cum suis fra-
ctionibus intra Borussicum Regnum positis, quae a matricibus extra idem Regnum
existentibus pendent, idem observandum esse decernimus; reservata Nobis, et huic
Apostoliche Sedi cura de spirituali regimine aliis partibus et locis si opus fuerit
providendi.
Inspectis autem Dioecesium Borussici Regni amplitudine, ac magno Dioecesa-
norum numero, cum difficile admodum esset Archiepiscopis, et Episcopis Confìrma-
tionis Sacramentum Christifìdelibus administrare aliaque pontifkalia munera sine
alterius Episcopi opera, et auxilio exercere; hinc Nos confirmantes suffraganeatus
in Dioecesibus Regni Borussiae in quibus constituti reperiuntur, eos in Coloniensi,
ac Trevirensi Dioecesibus redintegramus, et de novo constituimus: atque id circo
quilibet Archiepiscopus et Episcopus Nos, et Romanos Pontifices Successores Nostros
juxta praescriptum morem supplicabit, ut aliquis Ecclesiasticus Vù" opportunis prae-
ditus requisitis, ad Suffraganei munus designetur, ac praevio canonico processu,
scrvatisque consuetis formis de Episcopatu Titulari in Partibus lnlidelium cum
assuetae congruae adsignatione provideatur.
Quoniam vero praeclaram antiquissimam Coloniensem Sedem Archiepiscopalem
duximus redintegrandam, potius quam Episcopalem Sedem Aquisgranensem illius
quodammodo loco viginti dumtaxat ab hinc annis erectam conservare5; aliquam
tamen civitatis Aquisgranensis rationem habendam esse existimantes, cognita etiam
in id propensa Serenissimi Borussici '' Regis voluntate, decernimus, ac statuimus, quod
Ecclesia sub Titulo Beatae Mariae Virginis antea Cathedralis in Collegiatam immu-
tetur, ejusque Collegiale' Capitulum constet ex unica tantum Praepositi dignitate, et
sex Canonicatibus" cujus, et quorum collatio semper quoad Praeposituram Aposto-
licae Sedi, et quoad Canonicatus eidem Sedi Apostolicae alternatim cum Coloniensi
1 Sec. Brev. uni. Regno - parochialibus •.
- Per la citata Bolla Qui Christi Domini.
Sex Brev.: * Borii1.- lì u
• See, Brev.: « Collegiatae •.
Ndssi; . Canoni, alihus >.
660 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
Archiepiscopo spectare debeat ac pertinere. Hujusmodi autem Capitularibus, ex
peculiari gratta licentiam deferendi Cappam magnam sericam, violacei coloris cor-
dulis sericis subsutam cum pellibus armellinis hyemali, aestivo autem tempore Moz-
zettam supra Rochettum concedimus et indulgemus, atque ulterius facultatem con-
dendi statuta iisdem modo, et forma quibus de Capitulis Cathedralium Ecclesiarum
supra eluculenter dictum est tribuimus, et impertimur.
In Exequutorem itaque praesentium Nostrarum Literarum praedictum Venerabi-
lem Fratrem Josephum Episcopum Warmiensem, de cujus prudentia, doctrina, atque
integritate plurimam in Domino fiduciam habemus, expresse nominamus, eligimus,
constituimus et deputamus, eidemque committimus, ut supradicta omnia, et singula a
Nobis disposita ad praestitutum finem perducat, atque ' pariter ad effectum vacantes
Ecclesias de idoneis pastoribus, quae prima necessitas est, cito providendi, et cunctas
res Ecclesiasticas ad meliorem statum et ordinem revocandi, quaslibet Ecclesias con-
grua, et firma dotatione muniri studeat, media ad hoc necessaria benevolentissime,
ac liberaliter exhibente praelaudato Serenissimo Borussiae Rege, qui magnanimi
Principis animum, et propensissimam erga Catholicos ejus Imperio subjectos volun-
tatem prò ordinandis absque ulla mora Dioecesibus omnibus Regni Borussiae aperte
declaravit, et sequentibus ratione ac modo stabilienda et applicanda proposuit.
Super publicis Regni sylvis nominatim designandis tot census auctoritate Regia
imponentur,2 quot erunt Dioeceses dotandae, et in3 respectiva quantitate, ut ex iis
annui fructus ab omnibus, cujuscumque generis, oneribus prorsus liberi percipi
possint qui satis sint, vel ad integram ipsarum Dioecesium dotationem si nullam
actu habeant, vel ad supplementum ejusdem dotationis si partem aliquam suorum
Honorum adhuc possideant, ita ut singulae Dioeceses eos annuos redditus impo-
sterum habeant, qui redditibus prò Archiepiscopali, vel Episcopali mensa, prò Capi-
tulo, prò Seminario Dioecesano, proque suffraganeo statutis in quantitate singulis
inferius designanda perfecte respondeant, atque hujusmodi censuum proprietas per
instrumenta in legitima, validaque Regni forma stipulanda, et a praelaudato Rege
subscribenda unicuique Ecclesiae conferetur. Et quoniam enunciatae sylvae, prout
et publica Bona omnia Regni Borussiae, ob aes alienum, ab Gubernio, bellorum
causa contractum, hypotheca gravata sunt, atque ob id super nulla earum parte
census imponi eorumque fructus percipi, salva fide, possunt, antequam imminuta, per
solutiones a Gubernio Creditoribus hypothecariis factas, aeris alieni summa, suffi-
ciens sylvarum quantitas hypothecae vinculo liberata fuerit ; cumque secundum legem,
qua Serenissimus Rex Creditoribus publicis cavit, anno millesimo octingentesimo
trigesimo tertio a Magistratibus definiendum sit, qui agri ab eo vinculo soluti, quique
adhuc nexi remanebunt, hinc decernimus praedictos census, super sylvis suprame-
moratis, dicto anno millesimo octingentesimo trigesimo tertio, et citius etiam si prius
antediciae sylvae ab hypotheca saltem prò rata censuum imponendorum liberatae
fuerint, esse imponendos, proptereaque a singulis Dioecesibus immediate saltem post
annum millesimum octingentesimum trigesimum tertium praedietorum censuum
fructus esse percipiendos; ex nunc autem usque ad totum annum millesimum octin-
1 Sei «>. ■ . n i .
umili- .
Bri ut in ea..
a. |gg] i circoscriaione delle diocesi del regno ili Prussia
gentesimum trigesimum tertìum, vel usque ad celeriorem dictorum censuum impo
sitìonem, eamdem argenti summam fructibus censuum respondentem ab Aerariis
provincialibus unicuique Dioecesi esse numerandam. Ne vero ullo modo numerationis
prorogatio ultra annum millesimum octingentesimum trigesimum tertium timeri
possit, quum forte Magistratus intercesserint, ne census imponantur, non satis dimi
nuta publici aeris alieni quantitate, laudatus Rex ultro promisit, conceptisque verbis
sese obligavit, si praeter omnem expectationem iti accidat, se puraturum esse, ut
tot agri Regiis impensis emantur pieno dominii jure singulis Ecclesiis tradendi, quot
necessarii sint, ut eorum redditus annuas illas summas exaequent, quae a eensibus
percipiendae essent, nisi impedimentum illud intercessisset. Quae omnia cum Sere-
nissimus Rex per Diplomata in valida Regni forma a se subscribenda in tuto ponere
sit pollicitus, ut plenum, et integrum effectum suo tempore sortiantur; hinc supra-
dictus losephus Episcopus Diplomata hujusmodi singulis Ecclesiis tradet in respe-
ctivis Archivis asservanda.
Similes autem redditus ad formam promissionis Regiae, deductis oneribus, conflare
debebunt sequentes annuas dotationum summas, nempe pio Archiepiscopo Coloniensi,
ac prò Archiepiscopo Gnesnensi et Posnaniensi duodecim millium thalerorum Borus-
sicorum, prò Episcopis Trevirensi, Monasteriensi, Paderbornensi et Culmensi octo
millium thalerorum ejusdem monetae, prò Episcopo vero Wratislaviensi duodecim
millium thalerorum dictae monetae, ultra redditus fundi Wurbeniani ad ejus Epi-
scopalem mensam spectantis prò parte Dioecesis in Regno Borussico, sai vis manen-
tibusillis redditibus, quos percipit ' ex reliqua Dioecesis parte temporali Dominio dia-
rissimi in Christo Filii nostri Francisci Austriae Imperai. iris, atque Hungariae, et
Bohemiae Regis Apostolici subjecta; quod vero ad Warmiensis Episcopalis mensae
dotationem pertinet, fìrmis bonis, ac redditibus, quibus actu illa mensa gaudet, nihil in
praesens innovandum esse declaramus, sed aliquando ad aliarum in Regno Borus-
sico ' mensarum normam Apostolica interveniente auctoritate fore conformandam.
Pari methodo Metropolitanae Ecclesiae Coloniensis Capitulum dotabitur in annua
Summa prò Praeposito thalerorum Borussicorum bismille, prò Decano thalerorum
item bismille, prò quolibet ex duobus primis Canonicis numerariis thalerorum mille
biscentum, prò quolibet ex sequentibus sex Canonicis thalerorum mille, prò quo-
libet ex duobus postremis Canonicis thalerorum octingentorum, prò quolibet ex
quatuor Canonicis Honorariis thalerorum centum, prò quolibet demum ex octo
Vicariis, seu Praebendatis thalerorum biscentum.
In Archiepiscopali Ecclesia Gnesnensi prò Praeposito, et sex Canonicis quibus
illud Capitulum imposterum constabit, ea reddituum quantitas conservabitur, qua
l'raepositus, et sex Capitulares Seniores actu fruuntur. In Capitulo Archiepiscopalis
Ecclesiae Posnaniensis redditus praedicto modo assignabuntur in annua summa prò
Praeposito thalerorum mille octingentorum, prò Decano thalerorum pariter mille
octingentorum, prò quolibet ex duobus primis Canonicis thalerorum mille biscentum,
prò quolibet ex quatuor sequentibus thalerorum mille, prò quolibet ex duobus postre-
mis thalerorum octingentorum, prò quolibet ex quatuor Canonicis Honorariis thale-
Nlssi : < percepit ■■ .
Sec. Brev. : • Borussiac :
652 Nuova circoscrisione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
rorum Centum, et prò quolibet ex octo Vicariis, seu Praebendatis thalerorum bis-
centum.
In Capitulis Cathedralium Ecclesiarum tam Trevirensis, quam Paderbornensis
prò Praeposito thalerorum mille quatuor centum, item prò Decano thalerorum mille
quatuor centum, prò quolibet ex duobus primis Canonicis thalerorum mille, prò
duobus sequentibus thalerorum noningentorum, prò quolibet ex ultimis quatuor
thalerorum octingentorum ', prò quolibet ex quatuor Canonicis Honorariis thalero-
rum centum, et prò quolibet e sex Vicariis, seu Praebendatis thalerorum biscentum.
In Episcopali Ecclesia Monasteriensi , prò Praeposito thalerorum mille octin-
gentorum, ac pariter prò Decano thalerorum mille octingentorum, prò quolibet ex
duobus primis Canonicis thalerorum mille biscentum, prò quolibet ex sequentibus
quatuor, thalerorum mille, prò quolibet ex duobus postremis thalerorum octingen-
torum, prò quolibet ex quatuor Canonicis Honorariis thalerorum centum, et prò quo-
libet ex octo Vicariis, seu Praebendatis thalerorum biscentum.
In Ecclesia Cathedrali Culmensi prò Praeposito thalerorum mille biscentum,
item prò Decano thalerorum mille biscentum, prò primo Canonico thalerorum mille,
prò secundo, thalerorum noningentorum, prò quolibet ex reliquis sex, thalerorum
octingentorum, prò quolibet e quatuor Canonicis Honorariis thalerorum centum, et
prò quolibet e sex Vicariis, seu Praebendatis thalerorum biscentum.
In Cathedrali Ecclesia Wratislaviensi, prò Praeposito thalerorum bismille, prò
Decano similiter thalerorum bismille, prò primo Canonico Praebendam Scholastici
obtinente thalerorum mille quingentorum, prò quolibet e duobus sequentibus thale-
rorum mille centum, prò quolibet ex aliis septem, thalerorum mille, prò quolibet e
sex Canonicis Honorariis thalerorum centum, et prò quolibet ex octo Vicariis seu
Praebendatis thalerorum biscentum.
In Ecclesia vero Episcopali Warmiensi, nihil circa ejus Capituli dotationem, et
formam ad praesens immutandum esse declaramus, reservata tamen nobis, et Roma-
nis Pontificibus successoribus nostris facultate illas" aliquando ad reliquarum Borus-
sici Regni Ecclesiarum normam conformandi.
Aquisgranensis praeterea Ecclesiae per nos in Collegiatam ut supra constitutae
Capitulum, constans ex unica praepositi Dignitate, et sex Canonicatibus eamdem
annuorum reddituum summam conservabit, qua actu gaudet.
Committimus pariter antedicto Josepho Episcopo Warmiensi, ut Clericorum
Seminariis in qualibet Dioecesi opportune constabiliendis firma remanente posses-
sione Bonorum, quae ad praesens obtinent eas vel partiales, vel integras prout
necessitas, atque utilitas postulabit Bonorum dotationes attribuet, quae ab adpro-
missa Serenissimi Borussiae Regis liberalitate suppeditabuntur.
Mandamus quoque eidem Josepho Episcopo, ut prò cujuslibet Antistitis decenti
residentia, vel vetera Episcopia, si commode fieri poterit, vel alias domos ad id u
praefato Reye in respectivis civitatibus, atque etiam alteras Ruri, si facile possit
concedendas; itemque domos prò Dignitatibus, Canonicis, et Vicariis, seu Praeben-
datis, nec non prò Curia Ecclesiastica, prò Capitulo, et Archivo tribuendas oppor-
tune statuat atque assignet.
> "in. prò quolibet ex ultimis - octingentorom »,
' Numi: • illos ».
a. isai Vuova circoscrizione delle diocesi del regno di Prussia
Ad manutentionem vero fabricarum tam Metropolitanarum, quam Cathedralium
Ecclesiarum, comprchcnsis quoque suppressis Cathedralibus Corbeiensi, et Aquisgra-
nensi, atque ad divini cultus, ac inservientium expensas ea Bona, ac redditus etiam
in futurum conservabuntur, quae iis usibus jam sunt destinala, quaeque Setenissi
mus Rex diligentissime servaturum est pollicitus; et in casti extraordinariae neces-
sitatìs confidimus fore, ut rebus hisce de Thesauro Regio liberaliter provideatur.
Antedicto Josepho Episcopo praeterea injungimus, ut cujuslibet Archiepiscopalìs,
et Episcopalis Ecclesiae sufiraganeatus assuetae congruae dotationi1 provideat, utque
singulis ^rchiepiscopis et Episcopis ad satìsfaciendum expensis Vicariorum Genera-
lium, et Curiae eam reddituum tribuat quantitatem, quae a praelaudato Borussiae
Rege juxta liberalem, ac providam suam promissionem bisce titulis factam consti-
tuetur.
Et quoniam Serenissimus Borussiae Rex ultro Nobis pollicitus est se non modo
domos illas tam ad alendos emeritos senes, vel infirmos sacerdotes, quam ad coer-
cendos Ecclesiasticos discolos, ubi existunt conservaturum, sed etiam novas, ubi
desunt constabiliturum propterea ipsi Josepho Episcopo committimus, ut cognitis
iis, quae de hac re statuerit praelaudatus Rex, auditisque respectivis Locorum Ordi-
nariis, sub quorum jurisdictione hujusmodi domus manere dcbebunt, omnia quae
opus erunt circa memoratas domos earumque congruam dotationem disponat.
Cum vero in suppressis Corbeiensi, et Aquisgranensi Cathedralibus Ecclesiis
sacra reperiantur supellectilia ad Pontificalia in illis exercenda non amplius neces-
saria, facultatem praedicto Josepho Episcopo concedimus ea in usuiti, et commodum
Vrchiepiscopalis Ecclesiae Coloniensis, si opus fuerit, sin minus in usum aliarum
Regni Ecclesiarum, quae iis indigeant, libere valeat convertere.
Habita mine ratione reddituum supramemoratis Archiepiscopalibus, et Episco-
palibus Regni Borussiae Ecclesiis ad praesens respective adsignatorum, in Libris
Camerae Apostolicae prout sequitur, nempe ecclesiam Coloniensem in florenis mille
auri de Camera, Ecclesias invicem unitas Gnesnensem, et Posnaniensem in florenis
pariter mille, Ecclesiam Wratislaviensem in florenis mille centum sexaginta sex cum
duobus tertiis, Ecclesiasque Trevirensem, Monasteriensem, Paderbornensem, Cul-
mensem, et Warmiensem in florenis sexcentum sexaginta sex cum duabus tertiis
taxari mandamus.
Ut autem cuncta a Nobis ut supra disposita rite, feliciter, ac celeriter ad optatum
exitum perducantur, supradicto Josepho Episcopo Warmiensi harum Literarum
Exequutori deputato omnes et singulas ad hujusmodi eftectum necessarias et oppor-
tunas concedimus facultates, ut praeviis respectivis dotationibus per instrumenta in
valida Regni forma exaranda ad uniuscujusque Ecclesiae cum suo Capitulo, sive ere-
ctionem sive novam ordinationem, ac respectivi Territorii Dioecesani circumscri-
ptionem procedere, aliaque omnia ut supra ordinata peragere, atque statuere dele-
gata sibi Apostolica auctoritate libere et licite possit et valeat; atque ulterius ipsi
Josepho Episcopo- facultatem pariter tribuimus, ut ad plenam rerum omnium in Locis
praesertim ab ejus residentia remotis executionem unam, seu plures, personam vel
personas in simili, vel alia Dignitate Ecclesiastica constitutam, vel constitutas subde-
1 Nessi : « dotationc ».
* Mussi om.
664 VtMva i in osi t / .ione delle diocesi del regno di Prussia a. 1821
legare, et tam ipsc Jo.sephus, quam persona, vel personae ab co sic subdeleganda, vel
subdelegandae super quacumque oppositione, in actu executionis hujusmodi quo-
modolibet forsan oritura, servatis tamen de1 jure servandis, etiam definitive, et qua-
cumque appellatane remota, pronunciare libere item ac licite possint et valeant, ac
quilibet eorum respective possit et valeat.
Eidem vero Josepho Episcopo expresse injungimus ac mandamus, ut exempla
singulorum actorum tam per se, quam per ab eo Subdelegatos in praesentium Lite-
rarum executionem conficiendorum intra Quadrimestre ab expleta ipsarum executione
ad hanc Apostolicam Sedem in authentica forma transmittat in Archivio Congrega-
tionis rebus Consistorialibus praepositae de more asservanda.
Praesentes autem Literas, et in eis contenta, ac statuta quaecumque, etiam
ex eo quod quilibet in praemissis, vel in eorum aliquo jus, aut interesse habentes,
vel quomodolibet etiam in futurum habere praetendentes cujusvis status, ordinis,
conditionis, et praeeminentiae, ac etiam specifica, expressa, et individua mentione
digni sint, 2 illis non consenserint, seu quod aliqui ex ipsis ad praernissa minime
vocati, vel etiam nullimode,3 aut non satis auditi fuerint, sive ex alia qualibet etiam
laesionis, vel alia juridica privilegiata, ac privilegiatissima causa, colore, praetextu,
et capite etiam in corpore juris chiuso, ullo unquam tempore de subreptionis, vel
obreptionis, aut nullitatis vitio, seu intentionis Nostrae, vel interesse habentium con-
sensds, aliove quolibet defectu quantumvis magno, inexeogitato, substantiali, ac sub-
stantialissimo, sive etiam ex eo quod in praemissis solemnitates, et quaecumque alia
forsan servanda, et adimplenda, minime servata, et adimpleta, seu causae propter
quas praesentes emanaverint non sufficienter adductae, verificatae, et justificatae
fuerint, notari, impugnari, aut alias infringi, suspendi, restringi, limitari, vel in con-
troversiam vocari, seu adversus eas restitutionis in integrum, aperitionis oris, aut aliud
quodeumque juris, facti, vel justitiae remedium impetrari, aut sub quibusvis contrariis
constitutionibus, revocationibus,suspensionibus, limitationibus, decretis, aut declaratio-
nibus, generalibus vel specialibus quomodolibet factis minime posse comprehendi, sed
semper ab illis exceptas esse, et fore, ac tamquam ex Pontificiae Providentiae officio
certa scientia, et potestatis plenitudine Nostris factas, et emanatas, omnimoda4 firmi -
tate perpetuo validas, et efficaces existere, et fore, suosque plenarios et integros
effectus sortiri, et obtinere, ac ab omnibus ad quos spectat, et spectabit quomodolibet
in futurum perpetuo, et inviolabiliter observari, ac supradictarum Ecclesiarum Epì-
scopis, et Capitulis aliisque, quorum favorem praesentes Nostrae Literae concernunt
perpetuis futuris temporibus pienissime suffragari debere, eosdemque super prae-
missis omnibus, et singulis, vel illorum causa ab aliquibus quavis auctoritate fun-
gentibus quomodolibet molestari, perturbari, inquietari, vel impediri, neque ad pro-
bationem, seu verificationem quorumeumque in iisdem praesentibus narratorum nul-
latenus unquam teneri, neque ad id in judicio, vel extra cogi, seu compelli posse, et
si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignorantcr contigerit
attentari irritum, et prorsus inane esse ac fore volumus atque decernimus.
1 Mussi : • in ..
- Nussi: € sunt ».
>i • nnllimodo •
• Nussi : < omnimodo i
a. 1821 Nuova circoscrisione delle diocesi del regno t/i Prussia 665
Non obstantibus de jure quaesito non tallendo, de suppressionibus committendis
ad partes vocatìs quorum interest, aliisque Nostris, et Cancellariae Apostolicae regulis,
nec non dictarum Ecclesiarum etiam confirmatione Apostolica, vel quavis lìrmitate
alia roboratis statutis, et consuetudinibus etiam. immemorabilibus, privilegiis quoque,
indultis, et coneessionibus quamvis specifica, et individua mentione dignis, omnibus-
que et singulis Apostolicis, ac in synodalibus, provincialibus, et universalibus Conciliis
editis, specialibus vel generalibus constitutionibus, et ordinationibus, quibus omni-
bus, et singulis eorumque totis tenoribus, ac formis, etiam si specialis, specifica, et
individua mentio, seu quaevis alia expressio habenda, aut aliqua alia exquisita forma
ad hoc servanda foret, illorum tenores, ac si de verbo ad verbum, nihil penitus
omisso, et forma in illis tradita, observata, inserti forent, praesentibus prò expressis
habentes ad praemissorum omnium, et singulorum eflectum latissime et pienis-
sime, ac specialiter et expresse ex certa scientia, et potestatis plenitudine paribus
derogamus, et derogatum esse declaramus, ceterisque contrariis quibuscumque.
Volumus praeterea, ut harum Litterarum Nostrarum transumptis, etiam impressis,
manu tamen alicujus Notarii Publici subscriptis, et sigillo personae in ecclesiastica
diunitale constitutae munitis, eadem prorsus fides ubique adhibeatur, quae ipsis prae-
sentibus adhiberetur si forent exhibitae vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam Nostrae suppressionis, extin-
ctionis, annullationis, restitutionis, erectionis, unionis, dismembrationis, disjunctionis,
separationis, aggregationis, applicationis, circumscriptionis, concessionis, indulti,
elargitionis, assignationis, suppletionis, subjectionis, attributionis, statuti, declara-
tionis, commissionis, deputationis, mandati, decreti, derogationis, et voluntatis infrin-
gere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit,
indignationem Omnipotentis Dei, ac beatorum Petti et Pauli Apostolorum ejus se
noverit incursurum.
Datum Romae apud Sanctam Mariani Majoretti Anno Incarnationis Dominicae
Millesimo Octingentesimo Vigesimo primo Decimo Septimo Kalendas Augusti. Pon-
tilìcatus Nostri Anno Vigesimo secundo.
Da Nussi, Convent/oiics etc. 188209 n. XXV] , collazionata la minuta in Sec. Brcv. 4715
n." 2 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
Ai Capitoli del regn »di Prussia S. S. l'io VII spediva colla medesima data del 16 luglio 1821
il seguente Breve:
Dilecti Pilli salutem et Apostolicam Benedictionem. Quod de Fidelium isthic degentium
salute vehementer solliciti tantopere exoptavimus, omnique studio curavimus, id demum
K-luiter factum gratulamur, Eo bene juvante, qui Auctor est pacis et Pater totius consolationis.
Post tot enim discrimina temporum acerbissimorum Kpiscopaks Sedes in regno isto, quae
tot nominibus commendabantur,' instaurate ac prò dominici gregis commoditate apte potuimus
ordinare re apprime cum Serenissimo Kege Vestro conciliata, qui animo quo est magno et
excelso in censu earumdem liberaliter adtribuendo, studiis Xostris mirihee favit. Universam
1 Nissi ; i l'omnK-ndaliuntur ».
666 Nuova circoscrizione delle diocesi <icl regno di Prussia a. 1821
quidem rationem rei probe cognoscetis ex Apostolicis litteris, quas de ea sub plumbo hac
ipsa die expediri mandavimus; nec dubitamus quin non mediocrem consolationem sitis per-
cepturi, quoJ et plures istius regni Ecclesias e squalore, in quojacuerant, revocatas, et illustre
de Antistitum eleetione privilegium Vobis perstare animadvertetis; quod certe cum primis
et Vestra et Germaniae vota impensissiìne efflagitabant. Hac tamen occasione spedalini Vos
alloqui per epistolam voluitnus, nedum ut gratulatone communi Deo benedicamus, sed ut
in gravissimo eleclionum negotio Vestram religionem, prudentiam, integritatem vehemen-
tissime excitemus. Sint Vobis ob oculos, (dicimus animi sensu quo maxime possumus solli-
cito) sint Vobis ob oculos jugiter, quae Tridentina Synodus dissertissime praescripsit iis
omnibus, qui ad promotionem praeficiendorum quacumque ratione operam suam praestant.
(Sess. 2i. Cap. 1. de Ref. et Sess. 6. cap. 1 de Rei.) De omnipotentis Dei gloria res est, et
bono animarum, de aeterna salute etiam Vestra. Non alium ideirco rinem in suffragatione
habere Vos oportet, nisi ut religionis utilitatibus et gregis incolumitati consulatis1: alienis
autem Vos peccatis communicare, affirmant Tridentini Patres. nisi quos digniores et Eccle-
siae magis utiles, non quidem precibus, vel humano affectu, aut ambientium suggestionibus,
sed eorum existentibus meritis judicaveritis, praefici diligenter curetis: Vestri quippe studii
ac suffragii rationem reddetis ipsi Deo, qui requiret de manibus Vestris sanguinem ovium,
si quae ex malo Pastorum regimine interierint. Cum vero ad religionis incrementa, utilio-
remque Episcopalis muneris procurationem summopere intersit, mutuam servari utriusque
potestatis concordiam, quandoquidem ex Ivonis Carnotensis testimoniis, cum Regnum et
Sacerdotium inter se conveniunt, bene regitur mundus, lioret et fructificat Ecclesia: Vestrarum
partium erit, eos adsciscere, quos, praeter qualitates caeteras ecclesiastico jure praetìnitas,
prudentiae insuper laude commendari, nec Serenissimo Regi minus gratos esse noveritis,
de quibus antequam solemnem electionis actum ex Canonum regulis rite celebretis, ut Vobis
constet curabitis.
Quamquam vero Serenissimi Regis desideriis annuentes in praedictis Nostris literis
constituerimus, eligendos ad Borussiae Ecclesias, ejusdem regni incolas esse deberc, non
ideirco tamen eos omnes, qui extra idem regnum morantur, nulla exceptione facta, esse a
Vobis intendimus excludendos. Si enim in presbvterum ex Germanica natione, praecipua
laude praeclarum, qui extra Borussiae ditionis tìnes habitet, vota Vestra inclinent, eum,
assentiente Rege, in Episcopum eligi a Vobis posse, libentissime declaramus.
Haec dilecti Filii, a pia et religiosa circumspectione Vestra fidenter exquirimus, omnemque
ideirco in Vos pastoralis ac paternae Nostrae cohortationis vim effundimus, ut eos Nobis
confirmandos exhibeatis Antistites, de quorum eleetione omnipotenti Deo gratias agere,
tìdem Vestram laudare, Ecclesiis ex animo gratulari, Nobis denique in Domino gaudere
possimus. Quae ut prospere et e sententia succedant, divini praesidii pignus, Apostolicam
Bencdictionem Vobis impertimur ex corde.
Datum Romae apud sanctam Mariam Alajorem die lb. Julii anni 1821. Pontiticatus Nostri
anno XXII.
Da Nussi, loc. cit. 378 s., collazionata la copia in Ada Congreg. Consist. 1821, Pars II,
entro il n." 16 (Archivio della S. Congregazione Concistoriale).
1 Nussi ; consultatis .
. 1821 Nuova • in oa visione delle diocesi nelle prm ni, te del Reno Supcriore 6^7
LXXXV.
NUOVA CIRCOSCRIZIONE
DELLE DIOCESI NELLE PROVINCIE DEL RENO SUPERIORE.
16 agosto 1821.
Pius Episcopus. Servus Servorum Dei. Ad Pcrpetuam Rei Memoriam.
Provida solersque Romanorum Pontificum sollicitudo in iis componendis et
ordinandis, quae ad aptiorem Dominici Gregis custodiam ac procurationem ex ipsa
etìam temporum ac locorum natura magis expedire dignoscantur, eos adigit ad
novas Episcopales Sedes quandoque constituendas, et quandoque illarum aliquas
transferendas, ut Domino messis benedicente, aptiora exinde in fìdelis populi spiri-
tuale bonum praesidia queant comparati. Statim ac itaque reddita t'uit Germaniae
tranquillitas, Nos, ad componendas res Ecclesiasticas, in praeterita temporum cala-
mitate perturbala^, continuo direximus curas Nostras, iisque in Bavariae Regno,
quatuor abbine annis opportune ordinatis, Nostras pariter sollicitudines absque
mora convertimus ad illos omnes orthodoxae fidei cultores, qui actu subsunt domi-
nationi Serenissimorum Principum, .statuumque Germaniae, nempe Regis Wirtem-
bergiae, Magni Ducis Badensis, Electoris Hassiae, Magni Ducis Hassiae, Ducis Nas-
soviae, ' Liberae Civitatis Francofurtensis, Magni Ducis Megalopolitani, Ducum
Saxoniae, Ducis Oldenburgensis, Principis Waldeccensis, ac Liberarum Civitatum
Hanseaticarum, Lubeccensis, et Bremensis, qui se se- paratos ostendendo ad omnem
operam dandam prò Episcopatuum ab Apostolica Sede vel erigendorum, vel instau-
randone convenienti dotatione, Legatos communi nomine Romam, hujus rei causa,
miserunt. Ast cuna res omnes Ecclesiasticae, de quibus actum fuit, conciliari minime
potuerint, spe tamen non decidentes fore ut prò eorundem Principum, ac statuum
sapientia valeant illae in posterum componi ; ne interea Christifideles in dictis regio-
nibus commorantes, quos in maxima spiritualis regiminis necessitate agnoscimus
constitutos, diutius propriis destituantur Pastoribus, ad nonnullarum in praecipuis
ipsorum Principum, et statuum civitatibus, ac territoriis sedium erectionem, ac
Dioecesium circumscriptionem procedendum esse decrevimus, ut celerrime Eccle-
siis illis de suis Episcopis providere valeamus: reservata Nobis cura, Catholicos
aliorum Principum subditos, iis Dioecesibus, quas commodiores judicabimus, in
posterum adjungendi.
Audito igitur Consilio nonnullorum Venerabilium Fratrum Nostrorum Sanctae
Romanae Ecclesiae Cardinalium ex certa scientia, ac matura deliberatione Nostris,
deque Apostolicae potestatis plenitudine, supprimimus, annullamus, et extinguimus
titulum, denominationem, naturam, et essentiam, totumque praesentem statum vacan-
s> i Bì tv.: Nassovii ».
1 Nussi : « esse ».
668 Vuova circoscrizioni delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiore a. 1821
tium tatti Episcopalis Ecclesiae Constantiensis, quarti Praepositurae vere nullius
Sii. Viti Elvacensis una cum suis Capitulis, ad effectum libere procederteli ad
infra dicendas novas Ecclesiarum erectiones, ac Dioecesium circumscriptiones,
atque ulterius immutamus praesentem statum Episcopalium Ecclesiarum Mogun-
tinae ac Fuldensis, ita ut illa a quocunque Metropolitico jure Archiepiscopi Mechli-
niensis omnino subtracta, et non amplius dispositioni Nostrarum Litterarum Apo-
stolicarum incipientium - Qui Christi Domini1 - datarum tertio Calendas Decembris
anni millesimi octingentesimi primi subjecta remaneat, atque ista a regulari statu
per alias Apostolicas Literas fel. mem.-' Benedicti decimi quarti Praedecessoris
Nostri, quarum initium - In Apostolicae3 - constituto, ad statum saecularem trans-
lata intelligatur; ac scientia, deliberatione et potestate similibus ad omnipotentis
Dei gloriam, orthodoxae fidei exaltationem, et Catholicae religionis incrementum,
Friburgum Brisgoviae civitatem principem, studiorum Academia, aliisque fundatio-
nibus insignem, atque a novem mille, et amplius civibus inhabitatam, in civitatem
Archiepiscopalem, ac celeberrimum Templum sub titulo Assumptionis Beatae Mariae
Virginis in Ecclesiam Archiepiscopalem, et parochialem; pariterque Rottenburgum
ad Nicarum, olim caput Ducatus Hohenbergensis in medio Regni Wirtembergiae,
in quo Tribunal Provinciae existit, quodque incolae quinque mille quingenti inha-
bitant, in civitatem Episcopalem, in eaque ' peramplum templum sub inv ocatione
Sti. Martini Episcopi et Confessoris in Ecclesiam Episcopalem; nec non Limbur-
gum ad Lahnum, fertili solo, in medio Ducatus Nassovici situm, et bis mille septiq-
gentos continens habitatores in civitatem similiter Episcopalem, et in illa existens
templum sub invocatione Sti. Georgii in Ecclesiam item Episcopalem cum omnibus
juribus, jurisdictionibus, praeeminentiis, honoribus, et privilegiis Archiepiscopali et
Episcopalibus respective sedibus legitime competentibus, perpetuo erigimus et con-
stituimus. Antedictae vero Metropolitanae Ecclesiae Friburgensi praefatas quatuor
Episcopales Ecclesias Moguntinam, Fuldensem, Rottenburgensem, ac Limburgensem
suffraganeas assignamus.
Porro quodlibet Capitulum tam Metropolitanae Friburgensis, quam Calhedra-
lium Ecclesiarum Muguntinae, ac Rottenburgensis ex unica Decanatus dignitate, et
sex Canonicatibus: Fuldense vero ex dignitate Decanatus et quatuor Canonicatibus;
ac Limburgense ex Decanatus dignitate, ac quinque Canonicatibus respective con-
stabunt; ac insuper ad Ministrorum numerimi aliquantulum augendum, sex in Fri-
burgensi ac Rottenburgensi, quatuor in Moguntina et Fuldensi, ac duo in Limbur-
gensi respective Ecclesiis Praebendae seu Vicariae prò totidem Praebendatis seu
Vicariis erunt constabiliendae. Unicuique autem ex memoratis Capitulis, ut pio
Chori servitio, prò distributionum, et aliorum quorumlibet emolumentorum divisione,
pio onerum supportatione, prò rerum ac jurium tam spiritualium quam tempora-
lium prospero felk ique regimine ac directione quaecunque statuta, capitula et decreta,
licita tamen et honesta, et canonicis regulis minime adversantia, sub respectivi, prò
tempore existentis, Antistitis praesidentia inspectione et adprobatione condere atque
1 V. p. 665.
* Sec. 11;. . ......
De! 1752 in Benedicti XIV Bullarium IV, Romac 17f>7. 28-32.
• Ni sai ■ • adem ■.
a. ls2i Nuova circoscrizione delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiore 669
edere, nec non gratiis, insignibus ac prìvilegiis, quìbus alia Cathedralium Ecclesia-
rum in illis partibus Capitula legitime fruuntur el gaudent, fruì et gaudere libere
ac licite possint et valeant, licentiam et facilitatemi concecìimus, ac impertimur.
Cuilibet profecto Antistiti supradictarum Ecclesiarum expresse injungimus, ut,
servatis servandis, deputet ex Canonicis unum, qui munus Poenitentiarii stabilite-i'
exerceat, ac alterum, a quo s. scriptura statis diebus populo exponatur, vel si mimi-
commode Canonici ad haec munera deputati possint, curabunt Episcopi, ut mune-
ribus hujusmodi ab aliis idoneis presbyteris satis lìat, utque media ad congruam
laborum mercedem presbyteris ipsis comparandam opportune conquirantur.
Cumque ad praescriptum sacri Concilii Tridentini prò Cleri educatione ac insti-
tutione Seminarium puerorum Ecclesiasticum ab Episcopo libere regendum et admi-
nistrandum existere debeat in singulis ex praedictis tam Archiepiscopali quam Epi-
scopalibus Ecclesiis, ubi is alumnorum alatur numerus, quem respectivae Dioecesis
necessitas et utilitas postulat; cumque in quaruor ex illis jam adesse sciamus, in
reliqua Ecclesia, quamprimum poterit, congrue erigendum mandamus.
Volentes mine ad quinque supradictarum Dioecesium circumscriptionem proce-
dere, ut, distinctis singularum fìnibus, nulla quaestio inter respectivos Episcopos
circa ecclesiasticae jurisdictionis exercitium exurgere possit, praevia dismembra-
ti'me infra nominandorum locorum a Dioecesibus et Ecclesiis, a quibus actu depen-
dent, de simili Apostolicae potestatis plenitudine, sequentia decernimus, praescri-
bimus, et constituimus. Metropolitana Friburgensis Ecclesia prò dioecesano suo
territorio habebit cunctam ditionem Magni Ducatus Badensis, nempe paroecias
intra limites hujusce Ducatus positas, quae partim ad Constanticnsem, partim etiam
ad Argentinensem, Spirensem, Wormatiensem, Herbipoleiwm, Basileensem et Rati-
sbonensem Dioeceses vel pertinent, vel jam pertinebant ; alias quatuordecim paroe-
cias cum sua liliali positas in Principatu Hohenzollern-Hechingen ad praefatam
Dioecesim Constanticnsem pertinentes, nec non viginti quatuor paroecias in Prin-
cipati! Hohenzollern-Sigmaringen existentes eidem Constanticnsi Dioccesi spectantes,
atquc insuper octodeeim paroecias Decanatus Voringen, ac paroecias septcmdecim
Decanatus Haigerloch in dicto sitas Principati! et ad praedictam Dioecesim perti-
nentes.
Episcopalis Ecclesia Moguntina prò suo territorio dioecesano habebit universatn
ditionem Magni Ducatus Hassiaci; nempe paroecias omnes Dioecesi Moguntinae
reliquas post separationem locorum sub ditione Bavarica existentium, aliaque loca
et paroecias ex Ratisbonensi, ac Wmmatiensi Dioecesibus, nec non unicam paroe-
ciam loci Herbstein ex Dioecesi Fuldcnsi ad Magnum Ducatum praedictum in tem-
poralibus pertinentes, ac denique paroecias in locis Darmstadt, Giessa et Ofienbach
ejusdem Magni Ducatus Hassiaci, ita tamen ut a primo futuro Episcopo in locis,
quae maxima in parte ab Acatholicis inhabitantur, novae parochiales ecclesiae prò
Catholicis fundentur, si ipsi in magno sint numero, si vero in ' exiguo, paroeciis Catho-
licis vicinioribus adscribantur.
Ecclesia Episcopalis Fuldensis prò dioecesano suo territorio habebit totum Ele-
ctoratum Hassiae, videlicet quadraginta paroecias actu in ipsa Dioecesi comprehensas,
670 Nuova circoscrizione delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiore a. 1821
paroecias viginti ex antiqua Metropolitana Dioecesi olim Moguntina, postea Ratisbo-
nensi, atquc unum in loco Volkmarsen ex Dioecesi Paderbornensi, demptis illis
paroeciarum fractionibus, quae in Bavarico Regno existentes proximioribus aliis
paroeciis Dioecesium Regni Bavariae aut jam applicatae fuerunt, aut brevi ex Apo-
stolica delegatone applicabuntur. Paroeciarum autem exterarum fractiones, in ditione
Hassiaca existentes, proximiori alicui Dioecesis Fuldensis paroeciae vel paroeciis
erunt applicandae. Eidem interea Fuldensi Dioecesi unitas relinquimus novem paroe-
cias in Magno Ducatu Saxonico Weimariensi sitas, de quibus aliter, si opus fuerit,
disponendi Nobis, et Romanis Pontifìcis Successoribus Nostris facultatem libere
reservamus.
Rottemburgensis Episcopalis Ecclesia prò suo territorio dioecesano habebit inte-
grum Regnum Wirtembergense cum paroeciis omnibus, quae jam ab anno millesimo
octingentesimo decimo sexto ab Augustana, Spirensi, Wormatiensi et Herbipolensi
Dioecesibus fuerunt separatae, nec non paroeciis ad suppressam Praeposituram
Sti. Viti Elvacensis nullius Dioecesis antea pertinentibus.
Episcopalis demum Ecclesia Limburgensis prò dioecesano suo territorio habebit
totum Ducatum Nassovicum, in quo comprehenduntur quinquaginta octo paroeciae
ad antiquam Ratisbonensem, et paroeciae quinquaginta duae ad antiquam Trevi-
rensem olim Dioeceses Metropolitanas spectantes, nec non viginti quatuor paroeciae
in Provincia Dillenburg et Weilburg existentes, ac insuper territorium liberae
Civitatis Francofurtensis, in quo cum tribus filialibus unica existit parochialis
Ecclesia sub invocatione Sti. Bartholomaei Apostoli, ad quam Catholici omnes dictae
Civitatis ac territorii pertinent, quaeque a supradieta Ratisbonensi Dioecesi pendebat.
Supradictas ideirco Civitates et Ecclesias in Archiepiscopalem, et Episcopales
erectas cum praedictis locis et paroeciis quinque supranumeratis Ecclesiis prò
respectivo dioecesano territorio attributis, illorum incolas utriusque sexus tam
Clericos quam Laicos prò Clero, et Populo, perpetuo assignamus, et cujuslibet
Antistitis jurisdictioni spirituali omnimode subjicimus, ita ut Personis juxta cano-
nicas sanctiones dignis et idoneis ad easdem Archiepiscopalem et Episcopales
Ecclesias regendas tam prò hac prima vice, quam futuris temporibus Apostolica
auctoritate, praevio inquisitionis processu, a Romano Pontifice, ad formam instru-
ctionis piae memoriae Urbani Papae Octavi Praedecessoris Nostri jussu editae in
singulis casibus committendo praeficiendis liceat, quemadmodum nos praecipimus
et mandamus, per se ipsos, vel per alios eorum nomine, postquam tamen praesentes
Literae debite atque integre fuerint executae, et Praesules ipsi Apostolicae provi-
sionis Literas consecuti fuerint, veram, realem, et corporalem possessionem regi-
minis, administrationis, et omnimodi juris Dioecesani in praedictis Ecclesiis, Civi-
tatibus, ac Dioecesibus, et bonis, aliisque redditibus prò dotatione assignatis, vel
assignandis libere apprehendere, apprehensamque perpetuo retinere. Decernimus
interea, ut omnia et singula loca supramemorata ab iisdem sive vicariis, sive
administratoribus legitime deputatis temporarie pergant gubernari, quibus actu
subduntur.
Ut autem omnia, et singula superius a Nobis disposita celerem lelicemque
sortiantur effectum, Venerabili Fratri [oanni Baptistae de Keller Episcopo Evariensi,
quem aominamus, eligimus, ac deputamus praesentium Literarum Nostrarum Exe-
a. 1821 Nuova circoscrizione delle diocesi »<•//<• Provincie del Reno Superiore 671
quutorem, committimus et mandamus, ut ad supradictarum Ecclesiarum, Capitulo
rum, et Seminariorum in bonis, fundisque stabilibus, aliisque redditibus cum jure
hypothecae specialis, et in fundos postmodum ac bona stabilia convertendis, ab iis
in proprietate possidendis et administrandis respectivam dotationem procedat, modo
et forma, quibus a Serenissimis Principibus, quorum sub ditione singulae Dioeceses
sunt positae, oblata et expressa fuerunt per infra memoranda instrumenta legitima
forma exarata, et ad Nos transmissa, quae servantur in actis hujus Congregationis
rebus Consistorialibus praepositae, et quorum authentica exempla a praedieto Exe-
quutore singulis Ecclesiis tradentur in eorum respective Archivis asservanda; vide-
licet:
Archiepiscopali Ecclesiae Friburgensi in Brisgovia assignabit Dominatum Lin-
i ensem, vulgo Linz, aliosque redditus, quae bona redditusque in totum septuaginta
quinque millium tercentum sexaginta quatuor florenorum rhenensium annuam sum-
mam producunt, prout dare ac distincte describitur in instrumento ex speciali man-
dato Magni Ducis Badensis die vigesima tertia Decembris anni millesimi octingen-
tesimi vigesimi confecto. Fundos vero dictus Joannes Baptista Episcopus ita distri-
buet, ut ex iis obveniant quotannis Archiepiscopali mensae floreni tresdecim mille
quatuor centum, quibus addendo eas praestationes infra enarrandas a tribus Cathe-
dralibus Ecclesiis annuatim persolvendas, ejusdem Friburgensis mensae Archicpi-
scopalis annui redditus erunt florenorum quatuordecim millium septingentorum et
decem; Decano Capituli floreni quatuor mille; Primo ex Canonicis floreni bismillc
tercentum; cuilibet ex aliis quinque Canonicis floreni mille octingenti; unicuique
demum ex sex Praebendatis floreni nongenti; Seminario insuper dioecesano floreni
vigiliti quinque mille; Fabricae Cathedralis Ecclesiae floreni quinque mille ducenti
sexaginta quatuor; Cancellariae Archiepiscopali floreni ter mille; domibus denique
Ecclesiasticorum emeritorum et demeritorum, vel jam existentibus, vel ab Ordi-
nario, cujus jurisdictioni subdentur, erigendis, floreni octo mille. Praeterea prò
Archiepiscopi habitatione assignabit Palatiurri in civitate Friburgensi, foro Ecclesiae
Metropolitanae adjacens, antea Statibus Provincialibus Brisgoviae destinatum, cum
suis adnexis pertinentiis, atque horto ante portam civitatis, et prò habitatione tam
Decani quam sex Canonicorum, et sex Praebendatorum alias domos in praedieto
instrumento descriptas.
Episcopali Ecclesiae Moguntinae, firmis redditibus et proventibus quibus actu
gaudet, annuam tribuet summam vigiliti mille florenorum rhenensium percipiendam
ex proventibus ac redditibus Praefecturae Moguntinae ad exigenda vectigalia red-
ditusque Dominicos constitutae, solvendam quotannis praedictae Ecclesiae ea lege,
ut memorata summa gaudeat jure hypothecae in bonis fundis, et redditibus Domi-
nicis ejusdem Praefecturae Moguntinae, utque hujusmodi dispositio firma, stabilis
et inconcussa maneat, donec ipsi Episcopali ' Ecclesiae Moguntinae praedia et fundi,
quorum fructus viginti millium florenorum summam annuatim producant, pieno
jure ab ea possidenda assignentur, prout expresse cavetur in instrumento ex spe-
ciali mandato Magni Ducis Hassiae et ad Rhenum die vigesima sexta Augusti anni
millesimi octingentesimi vigesimi exarato. Hac autem summa viginti millium flore-
b Nlssi f Epi ■
672 Nuova circoscrisione delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiori' a. 1821
norum annuorum adjuncta redditibus, qui dotem modo exstantem Moguntinae Eccle-
siae constituunt, tanquam supplementum dotatioràs, tota quantitas reddituum, quae
inde exurget, ita a praefato Exequutore distrìbuenda erit, ut Episcopo tiorcnorum
octo millium, Vicario ejus Generali florenorum bismille quingentorum, cuilibet ex
sex Canonicis florenorum mille octingentorum: Primo vero ex quatuor Praebendatis
nongentorum florenorum, et cuilibet ex aliistribus octingentorum florenorum annuos
redditus liberos praebeant. Haec tamen dispositio quoad Decanum, Canonicos, et
Praebendatos suum non sortietur effectum, nisi cum Moguntinae Cathedralis Eccle-
siae Canonicorum numerus ad senarium fuerit redactus, in quem finem decernimus,
ut quatuor ex decem illius Capituli actualibus Praebendis primo quomodocunque
vacaturae, aliis non conferantur, ad hoc ut idem Capitulum ex Decano, et sex
Canonicis imposterum constet. Interea tamen decem viventes Canonici eosdem
annuos redditus percipient, quos ante avulsam ac Spirensi Ecclesiae attributam
portionem antiquae Moguntinae Dioecesis percipiebant, quique post novam circum-
scriptionem Dioecesium Territorii olim Galliarum per alias Nostras Literas sub
plumbo datas tertio Calendas Decembris anni millesimi octingentesimi primi sta-
tutam ' illis attributi fuerunt. Quoad Praebendatos autem in Moguntina Ecclesia
Cathedrali actu non existentes, quoniam eorum vice funguntur presbyteri habentes
redditus partim Praebendae ex officio fabricae minutae praesentiarum nomine nun-
cupatae, partim pensionum, quae a Gubernio solvuntur in praesens, hinc hujusmodi
presbyteri idem servitium cum dictis redditibus Cathedrali Ecclesiae praestare
pergent, donec iis decedentibus, quatuor supra memoratae Praebendae, ex nunc prò
tunc erigendae constitui possint cum supra enunciata dotatione annuorum flore-
norum nongentorum prò primo, et florenorum octingentorum prò quolibet ex aliis
tribus Praebendatis. Pro Episcopi autem habitatione domus illa cum adjacente
horto inserviet, qua huc usque gavisus fuit; idem peragendum erit tam prò prae-
sentibus, quam prò futuris Canonicis, prò quorum habitatione jam assignatae repe-
riuntur decem domus, quarum quatuor hortos etiam habent adjacentes. Ad fabricam
Cathedralis Ecclesiae manutenendam, et ad sustinendos sumptus ad divinum cultum
necessarios conservabuntur fundi, praedia, aliique redditus a praedicta Ecclesia ab
antiquo possessa, quae ad annuam termille tercentum triginta quinque florenorum
summam pertingunt. Idem disponimus circa Seminarium Dioecesanum, quod, praevia
suppressione Coenobii olim a religiosis viris Ordinis Fratrum Ercmitarum Sti.
Augustine inhabitati, in ipso Coenobio cum adnexis Ecclesia atque horto stabiliter
erigendum constituimus, ipsique assignandos decernimus annuos redditus partim ex
antiquis ejus fundis, anno millesimo octingentesimo sexto restitutis partim ex poste-
rioribus dotationibus "~ et legatis provenientes, ac termillium septingentorum flore-
norum summam constituentes, firma etiam recentissima et uberrima dotatione :'
ipsius favore facta, nec non aliis inposterum forsan faciendis, quarum redditus
eidem Seminario perpetuo erunt addicendi. Idem demum disponimus de domo Eme-
ritorum Pfaffenschwabenhemii existente, ac destinata fovendis, et sustentandis Cle-
ricis aut senio fessis aut morbo fractis, quam praevia suppressione Coenobii olim
itala Bolla <>iu < liristi Domini.
• n1 ii
B
a. is^i Vu r, a circoscrisione delle diocesi nelle Provincie del Rem* Superiore 673
a Canonicis Regularibus Ordinis Sti. Augustini inhabitati, in hujusce Coenobii
fabrìca constitui mandamus: et cujus dotatio annuam profert summam florenorum
mille octingentorum vigiliti duorum, ultra ea, quae subsidii charitativi nomine
veniunt collecta in parte antiquae Dioecesis Moguntinae, postea Ratisbonensis, quae-
que solvi hucusque solita, non esigua capient incrementa.
Fuldensis Ecclesia Episcopalis habebit agros, piata, et silvas, aliosque redditus
annuam summam florenorum rhenensium viginti sex millium teicentum et septuaginta
constituentes, prout latius describitur in instrumento ab antedicto Electore Hassiae
sub die quarta decima .\lurtii anni millesimi octingentesimi vigesimi primi confecto.
Hanc autem dotationem praefatus Exequutor ita distribuet, ut Episcopo sex mille
floreni, Decano Capituli bismille sexcenti floreni, unicuique ex quatuor Canonicis
mille octingenti floreni, cuilibet ex quatuor Praebendatis octingenti tìoreni annuatim
obveniant, fabricae Cathedralis Ecclesiae duo florenorum millia, Seminario Dioece-
sano septem millia florenorum, et Archiepiscopo Friburgensi, tanquam Metropoli-
tano, centum septuaginta floreni annuatim persolvantur. Insuper prò habitatione
Episcopi, proque curia Episcopali, statuimus domum Cathedrali Ecclesiae proxi-
mam ad montem Sti. Michaelis cum duobus adjacentibus hortis et pertinentiis suis,
prò habitatione Decani, quatuor Canonicorum et quatuor Praebendatorum alias
domos in memorato instrumento descriptas, ac denique prò Seminario aedificium pro-
ximum Cathedrali Ecclesiae, jam ad hunc usum destinatum, cum horto adjacente.
Rottenburgensis Ecclesia Episcopalis gaudebit redditibus singulatim descriptis
in instrumento, ex speciali mandato antedicti Regis Wirtembergensis die decima
Novembris anni millesimi octingentesimi vigesimi confecto, qui quidem ita a prae-
dicto Exequutore dividendi erunt, ut Episcopali mensae decem mille floreni, Decano
Capituli bismille quatuor centum floreni, unicuique ex sex Canonicis floreni mille
octingenti, primo e sex Praebendatis floreni nongenti, cuilibet ex aliis quinque Prae-
bendatis floreni octingenti, fabricae Cathedralis Ecclesiae et manutentioni aliorum
aediheiorum floreni mille quatuor centum, Seminario Dioecesano floreni octo mille
Qonaginta duo, Cancellariae Episcopali floreni sex mille nongenti et sexdecim,
Cathedrali Ecclesiae prò divini cultus expensis floreni bismille centum et quinqua-
ginta, prò aedituo aliisque Ecclesiae inservientibus floreni octingenti, et Archiepi-
scopo Friburgensi, tamquam Metropolitano, octingenti sexaginta quatuor floreni
annuatim obveniant. Quod si Decanus ad munus etiam Vicarii Generalis ab Epi-
scopo eligatur, alii floreni mille et centum ipsi erunt persol vendi: si vero simplex
Canonicus Capitularis ad pruedictum Vicarii Generalis munus ab Episcopo designa-
bitur, eidem florenorum mille septingentorum augmentum attribuetur. Praeterea
prò habitatione Episcopi, proque Curia Episcopali, domum in civitate Rottenburgi
versus vallem Nicari sitam, Praelecturae Regiae antea destinatam, cum adjacente
horto, ac pertinentiis suis, prò habitatione Decani Capituli, sex Canonicorum, et sex
Praebendatorum alias domos in praedicto instrumento pariter descriptas, nec non
prò Seminario Episcopali praevia suppressione Convcntus olim inhabitati a Fratribus
Ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo, domum ipsius quondam Coenobii
ad Nicarum sitam in Seminarii Clericorum usum respective addici mandamus.
Episcopalis Ecclesia Limburgcnsis gaudebit bonis, fundis, censibus, decimis aliis
que redditibus, annuam summam constituentibus viginti unius millium sexcentum
6i I Nuova circoscrizione delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiore a. 1821
sex florenorum, prout apparet ex instrumento de speciali mandato Ducis Nassoviae
die tenia Januarii currentis anni millesimi octìngentesimi vigesimi primi confecto,
quos quidem redditus Exequutor praedictus ita distribuet, ut in singulos annos obve-
niant Episcopo floreni sex mille, Decano Capituli bismille quatuor centum floreni,
primo Canonico, qui simul parochus Limburgensis crit, floreni mille octingenti,
secundo Canonico floreni pariter mille octingenti, tertio Canonico, qui simul erit
parochus Ecclesiae Dietkirchensis, floreni item mille octingenti, quarto Canonico,
qui simul parochus erit in Alta Villa, floreni bismille tercentum, et quinto Cano-
nico, simul parocho in Libera Civitate Francofurtensi ejusque Territorio, ea ipsa
summa, quam uti parochus actu jam percipit; super dictarum retentione paroe-
ciarum cum memoratis quatuor Canonicis Apostolica delegata auctoritate dispen-
sando, cum hoc tamen, quod curae animarum paroeciarum hujusmodi per idoneos
Vicarios ab Ordinario, servatis servandis, ad formam canonicarum sanctionum
approbandos et instituendos opportune provideatur; primo sacellano, qui Canoni-
cum parochum Limburgensem in animarum cura adjuvabit, floreni octingenti,
secundo sacellano, cui missas in sacello Ptochii Limburgensis satisfacere incumbet,
floreni octingenti, Archiepiscopo Friburgensi, uti Metropolitano, prò rata augmenti
ejus dotationis biscentum septuaginta floreni, Seminario intra Provinciam constituto,
vel constituendo prò Clericorum Limburgensis Dioecesis educatione et instructione
floreni mille quingenti, Cancellariae denique Episcopali, ac prò caeteris sumptibus
administrationis tam Ecclesiasticae, quam honorum floreni bismille centum triginta.
Pro Episcopi praeterea habitatione praevia suppressione Monasterii seu Coenobii,
ohm a Fratribus Ordinis Sti. Francisci inhabitati, partem ipsius Monasterii, quam
hucusque obtinuit Praefectus Ducalis cum finitimo horto muris septo, prò Decano
vero, quinque Canonicis, et duobus sacellanis, alias domos in praedicto instrumento
descriptas, respective assignandas decernimus.
Antedicto insuper joanni Baptistae Episcopo injungimus, ut animarum curae in
Metropolitana et Cathedralibus Ecclesiis opportune consulat, statuatque a quibus
presbyteris, praevio concursu, ad normam canonicarum sanctionum, a respectivo
Ordinario adprobandis ac instituendis, ' et qua cum congrua dotatione in Ecclesiis
ipsis debeat exerceri: utque designet in quod Seminarium provinciae Ecclesiasticae
Friburgensis Clerici Dioecesis Limburgensis recipi valeant, cum assignatione annua
supradictorum mille quingentorum florenorum usque dum proprium Limburgense
Seminarium erigatur; atque ut ulterius summam determinet a respectivis Princi-
pibus Territorialibus subministrandam, qua divini cultus impensis in suppressis tam
Episcopali Constantiensi, quam Praepositurali Elvacensi Ecclesiis opportune ac sta-
biliter provideatur, ac demum curet, quod suppressorum Capitulorum actu existen-
tibus Canonicis annua praestatio ad eorum vitam integre ac fideliter persolvatur.
Ad consulendum praeterea respectivorum Dioecesanorum bono et commoditati
praescribimus, ut omnia et singula documenta respicientia paroecias, et loca ab
antiquis Dioecesibus dismembrata, novisque applicata, a veteribus Cancellariis extra-
hantur, atque opportuna forma tradantur novis Archiepiscopali et Episcopalibus
respective Cancellariis, in quibus perpetuo erunt asservanda.
1 Ni sm . instruendia ..
a. 1821 Nuova circoscrisìone delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiore 675
Habita vero ratione reddituum, supra memoratis Archiepiscopali et Episcopa-
libus Ecclesiis respective assignatorum in libris Camerae Apostolicae, prout sequitur,
nempe Ecclesiam Friburgensem in florenis sexcentum sexaginta octo cum uno tertio,
Ecclesiam Moguntinam in florenis tercenium quadraginta octo cum uno sexto,
Ecclesiam Fuldensem in florenis tercentum triginta duobus, Ecclesiam Rottenbur-
gensem in florenis quatuor centum nonaginta, et Ecclesiam Limburgenscm in flo-
renis tercentum triginta duobus taxari mandamus.
Atque ut cuncta a Nobis, ut supra, disposita, rite ad exitum producantur, ' supra-
dicto Joanni Baptistae Episcopo Evariensi, harum Literarum Exequutori deputato,
omnes et singulas ad hujusmodi effectum necessarias et opportunas concedimus
facultates, ut praeviis respectivis dotationibus, per instrumenta in valida diversorum
statuum forma exaranda, ad uniuscujusque Ecclesiae cum suo Capitulo sive ere-
ctionem, sive novam ordinationem, ac respectivi territorii Dioecesani circumscri-
ptionem procedere, cunctaque alia, ut supra ordinata peragere ac statuere, delegata
sibi Apostolica auctoritate libere ac licite possit et valeat; atque ulterius ipsi Joanni
Baptistae Episcopo (acuitateli) pariter tribuimus, ut ad plenam rerum omnium in
locis praesertim ab ejus residentia remotis, executionem unum scu plures perso-
nam vel personas in dignitate Ecclesiastica constitutam, vcl constitutas subdelegare,
et tam ipse Joannes Baptista, quam persona, vel personae ab eo sic subdeleganda,
vel subdelegandae super quacumque oppositione, in actu executionis hujusmodi quo-
modolibet forsan oritura, servatis tamen de jure servandis, etiam definitive, et qua-
cumque appellatione remota, pronuntiare libere, item ac licite possint et valeant,
ac quilibet corum respective possit et valeat. Eidem porro Joanni Baptistae Epi-
scopo expresse injungimus et mandamus, ut exempla singulorum actorum tam
per se, quam per subdelegatos suos in harum Literarum executionem conficiendo-
rum intra quadrimestre ab expleta ipsarum executione ad Apostolicam Sedem in
authentica forma transmittat, in archivio praedictae Congregationis Consistorialis
de more asservanda.
Praesentes autem Literas, et in eis contenta, ac statuta quaecumque etiam ex
eo, quod quilibet in praemissis vel in- eorum aliquo jus, aut interesse habentes, vel
quomodolibet etiam in futurum habere praetendentes cujusvis status, ordinis, condi-
tionis, et praeeminentiae, ac speciali quoque, specifica, expressa et individua men-
tione digni sint, illis non consenscrint, seu quod aliqui ex ipsis ad praemissa minime
votati, vel etiam non satis, aut nullimode auditi l'uerint, sive ex alia qualibet juridica,
privilegiata, ac privilegiatissima causa, colore, praetextu, et capite etiam in corpore
juris chiuso, nullo unquam tempore de subreptionis, vel obreptionis, aut nullitatis
vitio, seu intentionis Nostrae, aut interesse habentium consensus, aliove quolibet
defectu quantumvis magno, et substantiali, sive etiam ex eo, quod solemnitates, et
quaecunque alia forsan servanda, et adimplenda in praemissis minime servata et adim-
pleta, seu causae, propter quas praesentes emanaverint, non sufficienter adductae,
verificatae, et justificatae fuerint, notari, impugnari, aut alias infringi, suspendi,
restringi, limitari, vel in controversiam vocari, sive adversus eas restitutionis in
integrum, aperitionis oris, aut aliud quodeumque juris, facti, vel justitiae remedium
1 Sec. Brev.: > perducantur ».
- Ni ssi om.
676 Nuova circoscrizione delle diocesi nelle Provincie del Reno Superiore. a. 1K21
impetrari, aut sub quibusvis contrariis constitutionibus, revocationibus, limitatio-
nibus, modificationibus, decretis, ac declarationibus generalibus, vel specialibus quo-
modolibet factis minime posse comprehendi, sed semper ab illis exceptas esse et
fore, ac tamquam ex Pontitìciae providentiae officio, certa scientia, et potestatis
plenitudine Nostris factas, et emanatas perpetuo validas, et efficaces existere, et
fore suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac ab omnibus, ad
quos spectat, et quomodolibet spectabit in futurum perpetuo et ' inviolabiliter obser-
vari, ac supradictarum Ecclesiarum Episcopis, et Capitulis, aliisque, quorum favo-
rem praesentes Nostrae Literae concernunt, perpetuis futuris temporibus pie-
nissime suffragari debere, eosdemque super praemissis omnibus et singulis, vel
illorum causa ab aliquibus quavis auctoritate fungentibus quomodolibet molestari,
perturbari, inquietali, vel impediri, nec ad probationem, seu verincationem quo-
rumcunque in iisdem praesentibus narratorum unquam teneri, neque ad id in
judicio, vel extra cogi seu compelli posse, et si secus super his a quoquam quavis
auctoritate scienter, vel ignoranter contigerit attentari, irritum et prorsus inane
esse, ac fore volumus atque decernimus. Non obstantibus de jure quaesito non tol-
lendo, de suppressionibus committendis ad partes vocatis quorum interest, aliisque
Nostris, et Cancellariae Apostolicae regulis, nec non Ecclesiarum etiam confirma-
tione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis statutis, privilegiis, et indultis.
quamvis specifica, et individua mentione dignis, omnibusque et singulis Apostolicis,
ac in synodalibus, provincialibus, et universalibus conciliis editis specialibus vel
generalibus constitutionibus et ordinationibus; quibus omnibus, et singulis, illorum
tenores praesentibus prò insertis habentes, ad praemissorum effectum latissime, ac
pienissime, specialiter et expresse scientia, et potestatis plenitudine paribus- deroga-
mus, caeterisque contrariis quibuscunque.
Volumus insuper, ut praesentium literarum transsumptis, etiam impressis, manu
tamen alicujus Notarii publici subscriptis et sigillo Personae in Ecclesiastica digni-
tate constitutae3 munitis, eadem prorsus fides ubique adhibeatur, quae ipsis praesen-
tibus adhiberetur, si forent exhibitae vel ostensae. Nulli ergo omnino hominum
liceat hanc paginam Nostrae suppressionis, extinctionis, annullationis, reordinatlonis,
erectionis, dismembrationis, unionis, aggregationis, applicationis, concessionis, indulti,
circumscriptionis, assignationis, attributionis, statuti, commissionis, deputationis,
mandati, decreti, derogationis, et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario con-
traire: si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem Omnipotentes Dei,
ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Romae apud Sanctam Mariam Majorem anno Incarnationis Dominicae
millesimo octingentesimo vigesimo primo, decimo septimo Calendas Septembris,
Pontificatus Nostri anno vigesimo secundo.
Loco %, Plumbi
Da Nussi, Conventiones etc. 209-222 (n. XXVII), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4715
n" 4 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
i om.
• i pariti i ..
Bri . . om.
1822 Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia 677
LXXXVI.
NUOVA CIRCOSCRIZIONE DELLE DIOCESI DI FRANCIA.
6 ottobre 1822.
Pius episcopus servus servorum Dei. Ad perpetuarli rei memoriam.
Paternae charitatis sollicitudo, qua conventionem ad diem undecimam junii
anno millesimo octingentesimo decimo septimo cum chiarissimo in Christo filio
Nostro Ludovico Galliarum rege christianissimo de rebus ecclesiasticis in ipsius
regno aptius ordinami is inivimus, subinde Nos compulit, ut designata ex ejusdem
regis voto per apostolicas literas « Conimissa divinitus » quas sexto kalendas augusti
eodem anno dederamus, circumscriptione dioecesium novos illieo antistites cano-
nicae institutionis beneficio donaremus, qui positi excubitores in Israel traditi sibi
gregis custodiam prompte susciperent. Earumdem porro literarum tenor est, qui
sequitur videlicet.
Pius episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam.
Commissa divinitus infirmitati Nostrae omnium ecclesiarum cura a Nobis effla-
gitat, ut ad Dominici gregis custodiam impigro vigilantes affectu in ea semper apo-
stolicae auctoritatis praesidium conferamus, quibus majorem divini nominis gloriam,
et cumulatiora catholicae religioni incrementa novcrimus comparali. Hoc sane
Consilio conventionem nuper inivimus cum charissimo in Christo filio Nostro Ludo-
vico Francorum rege christianissimo, quam Nostris decimo quarto kalendas augusti
sub plumbo datis apostolicis literis pontificiae adprobationis robore firma vimus. ' In ea
autem praeter caetera statuitur, ut archiepiscopalium et episcopalium sedium numerus
in universo Galliarum regno augeatur, novaque propterea fiat dioecesium circumscri-
ptio, quare- ut communia Nostra et pientissimi regis vota exoptatum cito nanciscantur
effectum, statum illieo dioecesium, quae in praesens extant ac regionum quibus eae3
continentur magnitudinem atque naturam, et demum' incolarum frequentiam expen-
dendas accurate suscepimus, ut ubi majorem videremus messem, quae prae sui
multitudine, locorumve qualitate minus commode procuraretur, operarios adjicere-
mus ac juxta propheticum verbum augeremus custodiam, levaremusque custodes.
L'niversam itaque rei rationem collatis cum eodem christianissimo rege consiliis,
auditaque selecta venerabilium fratrum Nostrorum Sanctae Romunae Ecclesiae car-
dinalium congregatione mature diligenterque perpendimus, datisque ad archiepiscopos
et episcopos, atque ad capitula ecclesiarum vacantium literis Nostra ipsis studia
significavimus, ut in propositam dioecesium divisionem animum lubentem prae-
berent.
1 V. sopra p. 601, a. I.
- I Bull.: qu u •.
■ I Bui/.: quietisi ■
< 1 Bull.: « domum !
o78 Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia a. 1822
Quapropter rebus omnibus feliciter compositis, ad omnipotentis Dei gloriam ac
Deiparae virginis, quam illustris Francorum natio praecipuo veneratur obsequio,
aliorumque coelestìum singularum dioecesium patronorum honorem, atque ad fide-
lium animarum bonum de certa scientia et matura deliberatione Nostris, deque
apostolicae potestatis plenitudine praeter archiepiscopales et episcopales sedes, quae
modo numerantur in Galliis de novo constituimus et erigimus alias septem metro-
politanas ecclesias, nimirum Senonensem sub invocatione sancti Stephani protomar-
tyris, Rhemensem sub invocatione beatae Mariae virginis, Albiensem sub invoca-
tione sanctae Ceciliae, Auxitanam sub invocatione beatae Mariae virginis, Narbo-
nensem sub invocatione sanctorum Justi et Pastoris, Arelatensem sub invocatione
sanctorum Trophimi et Stephani, et Viennensem in Delphinatu sub invocatione
sancti Mauritii. Itemque alias trigintaquinque ecclesias episcopales videlicet, Carnu-
tensem sub invocatione beatae Mariae virginis, Blesensem sub invocatione sancti
Ludovici Franciae regis, Lingonensem sub invocatione sancti Mamantis martyris,
Cabillonensem sub invocatione sancti Vincentii, Sancti Claudii sub invocatione sancti
Petri, Antissiodorensem sub invocatione sancti Stephani, Nivernensem sub invoca-
tione sancti Cyri, Molinensem sub invocatione beatae Mariae virginis, Catalaunen-
sem sub invocatione sancti Stephani, Laudunensem sub invocatione beatae Mariae
virginis, Bellovacensem sub invocatione sancti Petri, Noviodunensem sub invocatione
beatae Mariae virginis, Macloviensem sub invocatione sancti Vincentii, Aniciensem
sub invocatione beatae Mariae virginis, Tutelensem sub invocatione sancti Martini,
Ruthenensem sub invocatione beatae Mariae virginis, Castrensem provinciae Albien-
sis sub invocatione sancti Benedicti, Petrocoricensem sub invocatione sanctorum
Stephani et Frontii, Lucionensem sub invocatione beatae Mariae virginis, Aturensem
sub invocatione sancti Joannis Baptistae, Tarbiensem sub invocatione beatae Mariae
virginis de Sede nuncupatae, Nemausensem sub invocatione beatae Mariae virginis,
Elnehsem sub invocatione sancti Joannis Baptistae, Biterrensem sub invocatione
sanctorum Nazarii et Celsi martyrum, Montis Albani sub invocatione beatae Mariae
virginis, Apamiensem sub invocatione sancti Antonii seti sancti Antonini, Massilien-
sem sub invocatione beatae Mariae virginis, Forojuliensem sub invocatione beatae
Mariae virginis, Vapicensem sub invocatione beatae Mariae virginis et sancti
Arnoldi, Vivariensem sub invocatione sancti Vincentii, Virdunensem sub invoca-
tione beatae Mariae virginis, Bellicensem sub invocatione sancti Joannis Baptistae,
Sancti Deodati sub invocatione ejusdem sancti, Boloniensem sub invocatione beatae
Mariae virginis, et, Aurajacensem sub invocatione beatae Mariae virginis a Nazareth
nuncupatae. Cumque Avenionensis et Cameracensis ecclesiae, quae antiquitus metro-
politico jure et dignitate fulgebant inter simplices cathedrales cooptatae fuerint per
apostolicas literas incipientes « Qui Christi Domini vices ' » datas tertio kalendas
decembris millesimo octingentesimo primo, easdem nunc in pristinum gradum et
honorem apostolica auctoritate Nostra piene restituimus, caeterisque archiepisco-
palibus ecclesiis accensemus, ac ne alterius pervetustae et insignis metropolitanae
sedis Ebrodunensis, quae praefatarum literarum vigore suppressa remanet memoria
penitus obliteretur, ipsius titulum archiepiscopali Aquensi adjungimus.
v
a. ls^a Nuova circoscrisione delle diocesi di Fi ancia 679
Nostras autem sollicitudincs in id impense intendentes, ut ex sedium mox ere-
ctarum accessione- recta dioecesium circumscriptio habeatur, quae in uviliorem rei
sacrae procurationem cedat, certisque distincta finibus omnes auferat de spiritualis
jurisdictionis exercitio quaestiones, novam prò locorum ac regionum statu oportune
praefinitam metropolitanarum et suffraganearum respective ecclesiarum in Galliis
distributionem, ipsarumque divisionem per has literas de ejusdem apostolicae pote-
statis plenitudine decernimus, praescribimus et constituimus juxta modum qui
sequitur videlicet1, Metropolitana Parisiensis, Provincia Sequanae: ejusdem suffra-
ganeae, Carnutensis, provincia Eburae et Liderici, Meldensis, provincia Sequanae
et Matronae, Aurelianensis, provincia amnis Lidericini seu Ligerulae, Blesensis,
provincia Liderici et Cari, Versalliensis, provincia Sequanae et Oesiae, - Metropo-
litana Lugdunensis, provincia Rhodani Ligeris: ejusdem suffraganeae, Augusto-
dunensis, duo districtus nimirum Augustodunensis et Quadrigellarum in provincia
Araris et Ligeris, Lingonensis, provincia Matronae superioris, Cabillonensis, tres
districtus scilicet Matisconensis, Cabillonensis, et Lovinciensis in provincia Araris
et Ligeris, Divionensis, provincia Collis Aurei, Sancti Claudii, provincia Jurassi -
Metropolitana Rothomagensis, provincia Sequanae inferioris: ejusdem suffraganeae,
Bajocensis, provincia Rupis Calvadosiae, Ebroicensis, provincia Eburae, Sagiensis,
provincia Olinae, Constantiensis provinciae Rothomagensis, provincia Oceani Bri-
tannici, - Metropolitana Senonensis, duo districtus nimirum Senonensis et Jovinia-
censis in provincia Icaunae: eiusdem suffraganeae, Trecensis, provincia Albulae,
\ntissiodorensis, tres districtus scilicet Antissiodorensis, Aballonensis et Tornd-
doriensis in provincia Icaunae, Nivernensis, provincia amnis Niverni, Molinensis,
provincia Elaveri, - Metropolitana Rhemensis, districtus Rhemensis in provincia
Matronae, provincia Ardueanae Sylvae : ejusdem suffraganeae, Suessionensis, duo
districtus nempe Suessionensis et Castri Theodorici in Axonae provincia, Cata-
launensis, quatuor districtus nimirum Catalaunensis, Sparnacensis, Fani sanctae
Menechildis et Victoriaci Francici in provincia Matronae, Laudunensis, tres distri-
ctus scilicet Laudunensis, Verbinensis et Fani sancti Quintini in Axonae pro-
vincia, Bellovacensis, duo districtus nempe Bellovacensis et Silvanectensis in pro-
vincia Oesiae, Ambianensis, provincia Sominae, Noviodunensis, duo districtus
scilicet Compendiensis et Claromontensis in provincia Oesiae, - Metropolitana Turo-
nensis, provincia Ingeris et Ligeris: ejusdem suffraganeae, Cenomanensis, provin-
cia Sartae Meduanae, Andegavensis, provincia Meduanae et Ligeris, Rhedonensis,
quatuor districtus videlicet Rhedonensis, Rotonensis, Viniacensis et Monfortensis
in provincia Ellae et Vicenoniae, Nannetensis, provincia Ligeris inferioris, Cori-
sopitensis, provincia Finisterrae, Venetensis, provincia Sinus Morbihani, Brio-
censis, provincia Orarum Septentrionalium, Macloviensis, duo districtus, vide-
licet, Macloviensis et Filiceriarum in provincia Ellae et Vicenoniae, - Metropolitana
Bituricensis, provincia Amnis Cari, Ingeris: ejusdem suffraganeae, Claromontensis,
provincia Montis Damae, Lemovicensis, provincia Vigennae superioris, Crosae,
1 Furono corretti da Sic. Brev. i non pochi errori della stampa nei Bull., che danno rn tta [a
Bolla Commissa rispettivamente in XIV, 369-375 e VII, 1512-1517. Per rendere poi più perspicua la nuova circoscri-
zione fu adunata l'interpunzione « - ; fra metropolitana e metropolitana e l'altra • : = per ogni singola metropolitana.
■ ,Mi Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia a. 1822
Aniciensis, provincia Ligeris superioris, Tutelensis provincia amnis Corresii, sancti
Fiori, ' provincia Montis Cantalini, - Metropolitana Albiensis, duo districtus nimirum
Albiensis et Galliacensis in provincia Tarnis: ejusdem suffraganeae, Ruthcnensis,
provincia Aveyronis, Castrensis provinciae Albiensis, duo districtus scilicet, Castri
Albiensis et Vauriensis in provincia Tarnis, Cadurcensis, provincia Oidi alias Loti,
Mimatensis, provincia Loxerani Montis, - Metropolitana Burdigalensis, provincia
Girumnae: ejusdem suffraganeae, Agennensis, provincia Oidi et Garumnae, Engo-
lismensis, provincia Carentoni, Pictaviensis, provincia utriusque Separis, Vigennae,
Petrocoricensis, provincia Dordoniae, Rupellensis, provincia inferioris Carentoni,
Lucionensis, provincia Amnis Vendeani, - Metropolitana Auxitana, provincia Amnis
Gersi: ejusdem suffraganeae, Aturensis, provincia Agri Syrtici, Tarbiensis, pro-
vincia Pyreneorum superiorum, Bajonensis, provincia Pyreneorum inferiorum, -
Metropolitana Narbonensis, duo districtus videlicet, Narbonensis et Limusinus, ac
tres circuii nimirum Tuchensis, Montishumeti, et Gradissensis in provincia Ataxis:
ejusdem suffraganeae, Nemausensis, provincia Amnis Gardi, Carcassonensis, duo
districtus, scilicet Carcassonensis et Castelli Arianorum in provincia Ataxis, Montis
Pessulani, duo districtus nimirum Montis Pessulani et Lutevensis in provincia Arali-
rae, Elnensis, provincia Pyreneorum Orientalium, Biterrensis, duo districtus vide-
licet Biterrensis, et Sancti Pontii Tomeriarum in provincia Araurae, - Metropolitana
Tolosana, provincia Garumnae superioris : ejusdem suffraganeae, Montis Albani,
provincia Tarnis et Garumnae, Apamiensis, provincia Aurigerae - Metropolitana
Arelatensis, districtus Arelatensis in provincia Ostiorum Rhodani : ejusdem suffra-
ganeae, Massiliensis, districtus Massiliensis in provincia Ostiorum Rhodani, Adja-
censis, provincia Corsicae - Metropolitana Aquensis et Ebrodunensis in provincia
Provinciae, districtus Aquae Sextiae in provincia Ostiorum Rhodani: ejusdem suf-
fraganeae, Forojuliensis, provincia Vari, Diniensis, ° provincia Alpium inferiorum,
Vapincensis, provincia Alpium superiorum - Metropolitana Viennensis in Delphinatu,
duo districtus, scilicet Viennensis et Pini Turris in provincia Isarae: ejusdem suf-
fraganeae, Gratianopolitana, duo districtus, videlicet Gratianopolitanus et Sancti
Marcellini in provincia Isarae, Vivariensis, provincia Ardeschae, Valentinensis, pro-
vincia Drumae - Metropolitana Bisuntina, provincia Dubis Araris superioris: ejus-
dem suffraganeae, Argentinensis, provincia Rheni superioris, Rheni inferioris, Me-
tensis, provincia Mosellae, comprehensis etiam communitatibus Rouchlingae,
Liseingae, Hindelingae, Zettingae et Didingae, quae ad dioecesim Trevirensem spe-
ctabant, Virdunensis, provincia Mosae, Bellicensis, provincia Idani, addito quoque
districtu Gexensi, qui intra fìnes dioecesis Camberiensis continebatur, sancti Deo-
dati, provincia Vosagi Saltus, Nancejensis, provincia Mortae - Metropolitana Came-
racensis, provincia Septemtrionis: ejusdem suffraganeae, Atrebatensis, tres districtus,
nimirum Atrebatensis, Bethuniarum et sancti Pauli in provincia Freti Gallici, Bolo-
niensis, tres districtus videlicet Boloniensis, Fani sancti Audomari et Monasterioli
in provincia Freti Gallici, - Metropolitana Avenionensis, duo districtus scilicet Ave-
nionensis et Aptensis in provincia Fontis Vallis Clausae: ejusdem suffraganea, Aura-
1 I Bull.: - Hilarii '
■ I Bull.: . Varadinic
a. 1822 Nuova circoscrizione delle diocesi ili Francia 681
jacensis, duo districtus nimirum Aurajacensis et Carpentoractensis in provincia
Fontis Vallis Clausae.
Cum vero Galliarum ecclesiae in praeterita rerum conversione suo fuerint
orbatae patrimonio, et ea quae de peractis bonorum ecclesiasticorum alienationibus
articulo decimotertio conventionis anni millesimi octingentesimi primi ex pacis
studio decrevimus suum jam effectum nacta sint, ac lìrma semper, suoque in robore
perstare debeant, hinc necessariae ipsarum dotationi alia utili dispositione consu-
lentes, praefatarum archiepiscopalium et episcopalium ecclesiarum dotem eonsti-
tuimus in bonis stabilibus, redditibusque super regni debito fundatis vulgo « Rentes
sur l'Etat » assignatis interim quoad haec bona et redditus haberi ' possint aliis
redditibus, qui sacrorum antistitum statum meliorem reddat, quemadmodum in
articulo octavo conventionis nuper initae cautum est. Praeterea cum in qualibet
metropolitana, et cathedrali ecclesia capitulum et seminarium juxta Tridentini Con-
cilii decreta extare oporteat, cumque nondum praefinito dignitatum et canonicorum
numero, ad formam capitulorum actu in Galliis existentium, nequeamus illieo ad
huiusmodi erectionem devenire, ideirco archiepiscopis et episcopis sedium mox
erectarum committimus et mandamus, ut quantocitius fieri possit eadem capitula
et seminaria ritc constituant, quorum dotationi per articulum octavum praetatae
conventionis consultum est. Ut vero felici eorumdem capitulorum statui ac regimini
prospiciant peculiaria a singulis canonicorum collegiis statuta decerni curent, sibique
postea sancienda ac probanda proponi, quibus cum primis de recto divini cultus
servitù), de sacris officiis ordinandis, de propriis muneribus rite obeundis, opportuna
praecepta ad legum ecclcsiasticarum, atque ad synodalium decretorum praestituta
imponaniur. Curent praeterea, ut in unoquoque capitulo duo adsint canonici, quorum
alter poenitentiarii, alter theologi officio fungatur. Volumus autem ut cum primum capi-
tulorum erectionem perfecerint, erectionis hujusmodi documentum designato digni-
tatum et capitulorum numero ad Nos mittant. Sua pariter studia ad seminaria con-
vertant, quibus adolescentes clerici ad ecclesiae disciplinam informentur, eaque
utilibus legibus communiant, quas ad sanam praesertim doctrinam hauriendam,
retinendamque, atque pietatem, uiorumque probitatem fovendam magis in Domino
expedire censuerint, utque ibidem novellae plantationes in spem ecclesiarum alantur,
succrescant feliciter, uberrimos Deo juvante fructus allaturae.
Porro civitates praedictas in archiepiscopales et episcopales tenore praesentium
erectas, itemque memoratas provincias, seu districtus singulis ecclesiis prò dioecesi
attributos, eorumdemque incolas utriusque sexus tam laicos quam clericos et pre-
sbvteros praefatis ecclesiis, earumque futuris praesulibus prò suis civitate, territorio,
dioecesi, clero, et populo perpetuo assignamus, et respective in spiritualibus subji-
cimus. Quocirca personis ad easdem archiepiscopales et episcopales ecclesias regen-
das tam prò hac prima vice, quam aliis futuris temporibus apostolica auctoritate
praeficiendis liceat quemadmodum iisdem praecipimus, et mandamus per se ipsas,
vel alios earum nomine veram, realem, actualem, et corporalem possessionem regi-
minis, admnistrationis, et omnimodi juris dioecesani in praedictis civitatibus, et
earum ecclesiis, et dioecesibus, ac bonis, aliisque redditibus, ad ipsarum dotationem
1 Bull. ed. Prat. : . habere ■ .
o8L' Nuova circoscyisione delle diocesi ili Francia a. 1822
assignatis, vel assignandis vigore literarum apostolicarum canonioae institutionis
libere apprehendere, apprehensamque perpetuo retinere. Quod quidem relatc ad
bona ac redditus cautum volumus etiam favore sedium archiepiscopalium et epi-
scopalium in praesens extantium.
Praeterea cum post hanc dioecesium circumscriptionem aliquod temporis spa-
tium necessario intercedere debeat, antequam acta prò canonica nominatorum insti-
tutione praemittantur, novique antistites ad suas sedes accedant, volumus ideirco
ac declaramus spirituale locorum iisdem dioecesibus attributorum regimen per id
tempus eodem statu, ac sub iisdem ordinariis uti in praesens est perseverare, donec
novi antistites possessionem suarum ecclesiarum rite susceperint. In decernenda
tamen nova dioecesium circumscriptione, quae Avenionensem quoque ducatum et
comitatum Venusinum complectitur, nullum inferri praejudicium volumus testatis-
simis apostolicae Sedis juribus super eas regiones, quemadmodum alias, praesertim
Vindobonae apud foederatorum principum comitia,' et in consistono habito die quarta
septembris millesimo octingentesimo decimo quinto protestati fuimus,2 illudque a chri-
stianissimi regis religione Nobis pollicemur, ut vel eaedem regiones apostolorum
principis patrimonio reddantur, vel aequa saltem prò eis compensatio tribuatur. Sic-
que majestas sua id perficiat, quod gloriosissimus ipsius frater decessori Nostro felicis
recordationis Pio Sexto spoponderat, quodque injustissima morte abreptus praestare
nequivit. In tanto equidem opere ad Dei gloriam, animarunque salutem perficiendo
id potissimum a misericordiarum patre expetimus, et Deipara virgine ac Sanctis
Dionysio et Ludovico, caeterisque coelitibus adprecantibus, quos Gailiarum regnum
statores, propugnatoresque suos veneratur assequicerto confìdimus, ut aucto sedium
episcopalium numero, et majori adscita antistitum copia, uberius impleatur ministe-
rium Verbi, doceantur indocti, et quae perierant oves in pastoris sinum revocentur.
Fiet sane hoc pacto, ut summum ex hac dioecesium nova circumscriptione fructum
Nos coepisse laetemur, ut nimirum grassantibus erroribus profligatis, re sacra ordi-
nata, aucto divini cultus splendore, catholica religio in amplissimo regno in dies
magis fioreat, unaque sit quod Nostra et christianissimi regis vota, studia, ac Con-
silia efflagitant, fides mentium, una pietas actionum.
Praesentes autem literas et in eis contenta et statuta quaecumque etiam ex eo,
quod quilibet in praemissis, seu in eorum aliquo jus aut interesse habentes, vel habere
praetendentes etiam quomodolibet in futurum cujusvis status, ordinis, praeeminen-
tiae et dignitatis sint, etiam specifica et individua mentione et expressione digni illis
non consenserint, seu quod aliqui ex ipsis ad praemissa minime vocati, vel etiam
nullimode, aut non satis vel sufneienter auditi fuerint, aut ex alia qualibet etiam
laesionis, vel alia juridica, et privilegiata, ac privilegiatissima causa, colore, prae-
textu, et capite etiam in corpore juris clauso, nullo umquam tempore de subreptio-
nis, vel obreptionis, aut nullitatis vitio, vel intentionis Nostrae, aut interesse haben-
tium consensus, aliove quolibet defectu quantumvis magno, inexeogitato, et substan-
tiali, sive etiam ex eo quod in praemissis solemnitates, et quaecumque alia forsan
serranda, et adimplenda, seu causae propter quas praesentes emanaverint non satis
1 In Bull. Rum. Coni. ed. Rom. XIII, S99ss.| ed. Prat. VII, U68ss.
' Ibid., rispettivamente, 394-399 t 1164-1168.
a. issa Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia (>83
adducua', veriticatae, et justificatae fuerint, aut ex quibuslibet aliis causis, vel prae-
textibus notali, impugnarì, aut alias infringi, suspendi, restringi, limitari, aut in con-
troversiam vocari, seu adversus eas restitutionis in integrimi, aperitionis oris, aut
aliud quodeumque juris vel facti, aut justitiae remedium impetrali, easque omnino
sub quibusvis contrariis constitutionibus, revocationibus, suspensionibus, limitatio-
nibus, derogationibus, modificationibus, decretis, vel declarationibus generalibus, vél
specialibus quomodolibet, ac quibusvis de causis prò tempore factis minime coiti-
prehendi, sed semper ab illis exceptas esse et fore, et tamquam ex pontificiae pro-
videntiae officio, deque apostolicae potestatis plenitudine factas, et emanatas omni-
moda firmitate perpetuo validas et efficaces existere et fore, suosque plenarios et
integros effectus sortiri, et obtinere, ac ab omnibus ad quos spectat et spectabit
quomodolibet in futurum perpetuo et inviolabiliter observari, ac earumdem eccle-
siarum sic, ut praefertur, noviter erectarum episcopis, capitulis, et canonici?, aliisque,
quorum favorem praesentes Nostrae literae concernunt, perpetuis futuris temporibus,
pienissime suffragali debere, eosdemque super praemissis omnibus et singulis, vel
illorum causa ab aliquibus quavis auctoritate quomodolibet molestati, perturbali,
inquietali, vel impediri posse, ncque ad probationem, seu ad verificationem quorum-
cumque in cisdem praesentibus Nostris literis narratorum nullatenus umquam teneri,
nec ad id in judicio vel extra cogi, seu compelli posse, et si secus super bis a quo-
quam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contingerit attentati, irritum et
prorsus inane esse et fore pari apostolica auctoritate volumus atque decernimus.
Non obstantibus de jure quaesito non tollendo, aliisque Nostris et cancellatine
apostolicae regulis, ac supramemoratis apostolicis literis -Qui Christi Domini vices -
nec non metropolitanarum ecclesiarum a quarum subjectione aliquae suffraganeae
subiractae sunt, ac tana archiepiscopalium, quam episcopalium ecclesiarum actu exi-
stentium a quibus certae territorii partes ad novas dioeceses constituendas sejun-
guntur, statutis, consuetudinibus, privilegiis, et indultis etiam confirmatione aposto-
lica, vel quavis firmitate alia roboratis; quibus omnibus et singulis etiamsi de illis,
eorumque totis tenoribus et formis specialis, specifica et individua mentio, seu quae-
vis alia expressio habenda, aut alia aliqua cxquisila forma ad hoc servanda foret,
illorum tenores ac si de verbo ad verbum, nihil penitus omisso, et forma in illis
tradita observata, inserti forent praesentibus prò expressis habentes, ad praemisso-
rum omnium et singulorum dumtaxat effectum, illis alias in iis quae praesentibus
non adversantur in suo robore pcrmansuris latissime et pienissime, ac specialiter
et expresse de apostolicae poetestatis plenitudine derogamus, et derogatimi esse
volumus, eaeterisque contrariis quibuscumque. Volumus etiam ut ipsarum praesen-
tium transumptis etiam impressis manti alicujus personae in ecclesiastica dignitate
constitutae munitis eadem prorsus tìdes ubique adhibeatur, quae ipsis praesentibus
adhiberetur, si forent exhibitae, vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam Nostrarum erectionis, constitu-
tionis, adjectionis, dismembrationis, distributionis, divisionis, assignationis, subje-
ctionis, dotationis, commissionis, mandati, decreti, declarati<mis, voluntatis, et dero-
gationis infringere, vel ei ausu temerario contraire; si quis autem hoc attentare
praesumpserit indignationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri et Pauli aposto-
lorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud sanctam Mariam Majorem
684 Nuova tir coscrizione delle diocesi di Francia a. 1822
annoincarnationis Dominiate millesimo oetingentesimo decimo septimo, sexto kalen-
das augusti, pontificatus Nostri anno decimo octavo.
Ast gravi animi dolore memoratae superius conventionis executionem suspen-
sam vidimus, fructusque proinde uberes, quos ex ea praestolabamur praepeditos
dilatosque condoluimus. Expositum siquidem ejusdem christianissimi regis nomine
fuit Nobis, onera quibus regnum premitur haud pati nonaginta duas sedes episco-
pales eonstitui, aliaque etiam impedimenta conventionis executioni se se objecisse,
ad quae removenda christianissimus rex apostolicam auctoritatem efflagitavit, ut
meliori quo potuisset modo habita ratione circumstantiarum regni, aliqua sedium,
quas erigi petierat, imminutio ad sacrorum canonum normam perageretur. Aegre
profecto id tulimus, sed ne quid praetermitti a Nobis videretur, quod viam ster-
neret ad Ecclesiae res in Galliarum regno stabili tandem ratione ordinandas facilem
hisce postulatis aurem praebuimus, atque interim ne ex diuturniori plurium sedium
viduitate Gallicanarum ecclesiarum mala in dies augerentur, id duximus temporarii
remedii adhibere, quod in tanta rerum difficultate unice occurrebat. Collatis quippe
cum eodem Ludovico rege consiliis, totaque re diligenter, diuque perpensa, atque
audito voto selectae congregationis venerabilium fratrum Nostrorum Sanctae Roma-
nae Ecclesiae cardinalium decrevimus, ut in dioecesium et ecclesiasticarum provin-
ciarum divisione cuncta interea temporis eo in quo tunc erant statu consisterent,
prout fuse exposuimus, tum in allocutione habita in consistorio secreto diei vige-
simae tertiae augusti millesimo oetingentesimo decimo nono J tum in apostolicis in
forma brevis literis, quas ad antistites, quorum intererat, dedimus.2 Quae quidem
apostolicae Sedis indulgentia bonis omnibus probata, etsi ad ammanino anxietates
levandas, et ad majora incommoda praecavenda non mediocriter profuerit, non ea
tamen Nostris et regis christianissimi curis ac sollicitudinibus fuit satis, ut communia
de augendo pastorum numero vota ac populorum quorum prò re catholicastudium ac
pietatem summopere admirati sumus postulationes explerentur. Probe enim sentiens
rex christianissimus salutem animarum id omnino efflagitare ne diutius Dominicae
oves solatio carerent pastorum exponenda Nobis curavit quae3 utiliora inspecta tem-
porum difficultate iniri possent Consilia, retulitque id demum ex expensis in eum
finem studiis assequi potuisse, ut media haberentur quibus successive triginta recens
erectarum sedium dotationi prospiceretur.
Cumque census prò sex sedibus in promptu essent, praesules a rege nominati et
canonica institutione per Nos donati suarum ecclesiarum possessionem illieo adepti
sunt, magno fidelium illarum dioecesium gaudio, qui optatissima suorum antistitum
praesentia recreati fuere. Cum interim et Nobis et christianissimo regi maxime inter-
esset, ut hujusmodi tam salutare negotium prompte confìeeretur, utque fructus quos
ex paterna Nostra sollicitudine longo jam tempore praestolabamur facilius colligere
liceret, cumque in id plurimum conferre videatur sedium designatio, quae subtectae '
servandae sunt, ut iis cognitis media prò ipsarum dotatione quamprimum habeantur,
celerique antistitum institutione fidelium desideria cumulentur. Nos ejusdem regis
1 Bull. Rom. Cont. ed, Rom. XVI, 238-240; ed. Pr.u. VII, 1968-1970.
3 IbiJ., rispettivamente, 240 s. e 1970 *.
I Hi, IL. . Nobis, i uravitque > :
' s... Bn-v.: • •.intelai- .; < saitae tectae »?
a. 1828 Nuova cìrcoscrùsione delle diocesi di Francia 685
prccibus inclinati, saluberrimo huic operi supremam marnino apostolica auctoritate
Nostra admovere decrevimus. Quamvis enim prò ipsa locorum natura, ac regionum
amplitudine major antistitum numerus uberiora religioni pareret incrementa, ani-
madvertimus tamen triginta sedium accessionem non mediocri emolumento futuram,
quippe quae certam Nobis spem praebet, ut et antistitum electio festinetur, atque
salutares il t i in religionis incrementum consequantur effectus, ad quos diuturna
assiduaque Nostra in ecclesiasticis Galliarum rebus firmiter componendis studia con-
tenderunt, aliqua porro suberant obstacula ob jus acquisitum a nonnullis praesu-
libus, qui canonica institutione donati fuerant prò sedibus in novissima hac circum-
scriptione minime comprehensis. Omnis attieni adempta est diffìcultas cum eorum
plures ad alias sedes rite translati fuerint cumque praesules archiepiscopalium eccle-
siarum Atvlatensis, et Viennensis juri suo sponte cesserint, seque promptos paratos-
que declaraverint ad ea amplectenda, quae prò majori Gallicanarum ecclesiarum
utilitate hac super re forent a Nobis decernenda, Rhemensis quoque archiepiscopus
libenter assensus est instaurationi episcopalis ecclesiae Catalaunensis prò cujus dio-
cesi quatuor districtus provinciae Matronae intra limites Rhemensis dioecesis huc
usque descriptos divellere oportebat.
Sublatis itaque hisce impedimentis, auditaque supramemoratae selectae congre-
gationis sententia, nec non rei ratione mature diligenterque considerata, illud pri-
mum gravibus de causis decernendum ducimus, ut Cameracensis ecclesiae in metro-
politanam erectio per memoratam bullam anni millesimi octingentesimi decimi septimi
sancita suspensa remaneat ad Nostrum et apostolicae Sedis beneplacitum,1 eaque
interea subsit, ut antea metropolitanae ecclesiae Parisiensi inter cujus suffraganeas
recenseatur Atrebatensis ecclesia, quam Cameracensi archiepiscopo suffraganeam
dederamus. Item et si per Nostras in forma brevis literas diei vigesimae quartae
septemhris millesimo octingentesimo vigesimo primo quatuor districtus provinciae
Matronae, quibus dioecesis Catalaunensis constituebatur Rhemensi sede adjunxe-
rimus, cum tamen illius episcopalis sedis conservatio maximopere utilis dignoscatur,
eos a dioecesi Rhemensi sejungimus, ac prò Catalaunensi dioecesi rursus assigna-
mus. Ne vero trium archiepiscopalium sedium nimirum Arelatensis, Narbonensis, et
Viennensis in Delphinatu, quarum erectio suo caret effectu, memoria pluribus nomi-
nibus eommendanda intereat, earumdem titulos aliis archiepiscopalibus sedibus adji-
ciendos mandamus, atque episcopales ecclesias, quas eisdem suffraganeas dederamus
aliis ecclesiasticis provinciis adjungimus. Pari ratione territoria per memoratam
bullam anni millesimi octingentesimi decimi septimi prò dioecesibus duodecim
sedium, quae conservari nequeunt, attributa dioecesibus super extantium ecclesia-
rum accensemus. Quare ut cuncta haec, quae ex apostolica benignitate statuimus
perspicue innotescant, nullumque in exercitio spiritualis jurisdictionis dubium sub-
repat, universam Gallicanarum dioecesium circumscriptionem inferius exhibemus,
eamdemque ex certa scientia ac matura deliberatione Nostris de apostolicae pote-
statis plenitudine decernimus, praescribimus , et constituimus juxta modum qui
sequitur videlicet : Metropolitana Parisiensis, provincia Sequanae : ejusdem suffraga-
neae, Carnutensis, provincia Eburae et Liderici, Meldensis, provincia Sequanae et
1 Cambrai fu poi elevata a metropolitana il 1' ottobre IMI da Gregorio XVI colla Bolla Mysticam l'i hi unii
chiudi in V. M. Bernasconi, Acta Gregorii Pupa,- XVI. IU. Romae 1902, I7i
686 Nuova circoscrisione delle diocesi di Francia a. 1822
Matronae, Aurelianensis, provincia Amnis Lidericini seu Ligerulae, Blesensis, pro-
vincia Liderici et Cari, Versaliensis, provincia Sequanae et Oesiae, Atrebatensisi
provincia Freti Gallici, Cameracensis, provincia Septemtrionis - Metropolitana Lug-
dunensis et Viennensis in Delphinatu, provincia Rodani Ligeris: ejusdem suf-
fraganeae, Augustodunensis, provincia Araris et Ligeris, Lingonensis, provincia
Matronae superioris, Divionensis, provincia Collis Aurei, sancti Claudii, provincia
(urassi, Gratianopolitana, provincia Isarae - Metropolitana Rothomagensis, pro-
vincia Sequanae inferioris: ejusdem suffraganeae, Bajocensis, provincia Rupis Calva-
dosiae, Ebroicensis, provincia Eburae, Sagiensis, provincia Olinae, Constantiensis
provinciae Rothomagensis, provincia Oceani Britannici - Metropolitana Senonensis,
provincia Icaunae: ejusdem suffraganeae, Trecensis, provincia Albulae, Nivernensis,
provincia amnis Niverni, Molinensis, provincia Elaveri - Metropolitana Rhemensis,
districtus Rhemensis in provincia Matronae, provincia Arduennae Sylvae: ejusdem
suffraganeae, Suessionensis , provincia Axonae, Catalaunensis, quatuor districtus
nimirum, Catalaunensis, Sparnacensis, Fani sanctae Meneehildis et Victoriaci Fran-
cici in provincia Matronae, Bellovacensis, provincia Oesiae, Ambianensis, provincia
Sominae - Metropolitana Turonensis, provincia Ingeris et Ligeris: ejusdem suffra-
ganeae, Cenomanensis, provincia Sartae Meduanae, Andegavensis, provincia Medua-
nae et Ligeris, Rhedonensis, provincia Ellae et Vicenoniae, Nannetensis, provincia
Ligeris inferioris, Corisopitensis1, provincia Finisterrae, Venetensis, provincia Sinus
Morbihani, Briocensis, provincia Orarum Septentrionalium - Metropolitana Bituricen-
sis, provincia Amnis Cari Ingeris: ejusdem suffraganeae, Claromontensis, provincia
Montis Damae, Lemovicensis, provincia Vigennae superioris Crosae, Aniciensis,
provincia Ligeris superioris, Tutelensis, provincia amnis Corresii, sancti Fiori,
provincia Montis Cantalini - Metropolitana Albiensis, provincia Tarnis: ejusdem suf-
fraganeae, Ruthenensis, provincia Aveyronis, Cadurcensis, provincia Oidi alias Loti,
Mimatensis, provincia Lozerani Montis, Elnensis, provincia Pireneorum Orientalium -
Metropolitana Burdegalensis, provincia Girumnae : ejusdem suffraganeae, Agennensis,
provinciae Oidi et Garumnae, Engolismensis, provincia Carentoni, Pictaviensis, pro-
vincia Utriusque Separis Vigennae, Petrocoricensis, provincia Dordoniae, Rupel-
lensis, provincia inferioris Carentoni, Lucionensis, provincia Amnis Vendeani - Metro-
politana Auxitana, provincia Amnis Gersi: ejusdem suffraganeae, Aturensis, provincia
Agri Syrtici, Tarbiensis, provincia Pyreneorum superiorum, Bajonensis, provincia
Pyreneorum inferiorum - Metropolitana Tolosana et Narbonensis, provincia Ga-
rumnae superioris: ejusdem suffraganeae, Montis Albani, provincia Tarnis et
Garumnae, Apamiensis, provincia Aurigerae, Carcassonensis, provincia Ataxis -
Metropolitana Aquensis, Arelatensis et Ebrodunensis in provincia Provinciae, pro-
vincia Ostiorum Rhodani, excepto districtu Massiliensi: ejusdem suffraganeae, Massi-
liensis, districtus Massiliensis in provincia Ostiorum Rhodani, Forojuliensis, provincia
Vari, Diniensis, provincia Alpium inferiorum, Vapincensis, provincia Alpium supe-
riorum, Adjacensis, provincia Corsicae - Metropolitana Bisuntina, provincia Dupis
Araris superioris: ejusdem suffraganeae, Argentinensis, provincia Rheni superioris,
Rlienj inferioris, Metensis, provincia Mosellae, comprehensis etiam comunitatibus
tcnsis»; i Bull.: « Coroaopiteni:
\k
a. 1822 Xuova circoscrizione delle diocesi di Francia 687
Rouchlingae, Liseingae, Hindelingac, Zettingae, et Didingae, quae ad dioecesim
Trevirensem spectabant, Virdunensis, provincia Mosae, Bellicensis, provincia Ulani,
addito quoque districtu Gexensi, qui intra fines dioecesis Camberiensis continebatur,
Sancti Deodati, provincia Vosagi Saltus, Nancejensis, provincia Mortae - Metropo-
litana Avenionensis, provincia Fontis \'allis Clausae, : ejusdem suffraganeae, Nemau-
sensis, provincia Amnis Gardi, Valentinensis, provincia Drumae, Vivariensis, pio
vincia Ardeschae, Montis Pessulani, provincia Araurae.
Porro caetera in iisdem apostolicis literis anni millesimi octingentesimi decimi
septimi statuta et ordinata praesertim prò capitulorum et seminariorum erectione ac
prò temporaria administratione locorum novis dioecesibus attributorum, donec anti-
stites possessionem suarum ecclesiarum rite susceperint, firma et integra perstarc
volumus atque decernimus, utque eorumdem capitulorum statui, ac regimini felicius
atque expeditius prospiciatur, archiepiscopi et episcopi prò singulis canonicorum
collegiis statuta decerncnt, et ab ipsis observari curabunt. Cum primum vero capi-
tulorum formam et erectionem perfecerint omnium hanc in rem gestorum docu-
mentum ad Nos mittent. Praeclara quam gerimus opinio de christianissimi regis
pietate ac religione, pollieitationesque ipsius nomine ad Nos delatae animum Nostrum
ad novum hoc apostolicae indulgentiae testimonium adduxerunt, quod eo unice
spectat, ut cuncta removeantur obstacula ad ecclesiasticas res in Galliarum regno
piene stabiliterque ordinandas, itemque ad uberrimos fructus percipiendos, quos in
conventione anni millesimi octingentesimi decimi septimi ineunda tanto studio, tan-
tisque curis comparare sategimus, quosque illustris Gallicanus clerus, et quotquot
sunt in amplissimo Galliarum regno verae (idei cultores impatienter expectant. Id
enixis precibus a misericordiarum patre effiagitamus ex quo quidem magna Nobis et
christianissimo regi obveniet laetitia ingentiaque in Ecclesiam et rem publicam
redundabunt emolumenta.
Praesentes vero literas, et in eis contenta et statuta quaecumque etiam ex eo,
quod quilibet in praemissis, seu in eorum aliquo jus aut interesse habentes, vel
habere praetendentes etiam quomodolibet in futurum cujusvis status, ordinis, praee-
minentiae, et dignitatis sint etiam specifica et individua mentione digni illis non
consenserint, seu quod aliqui ex ipsis ad praemissa minime vocati, vel etiam nulli-
mode aut non satis, vel suffìcienter auditi fuerint, aut ex alia qualibet etiam lae-
sionis, vel alia juridica et privilegiatissima causa, colore, praetextu, et capite etiam
in corporejuris clauso, nullo umquam tempore de subreptionis, vel obreptionis, aut
nullitatis vitio, vel intentionis Nostrae, aut interesse habentium consensu, aliove
quolibet defectu quantumvis magno, inexcogitato, et substantiali, sive etiam ex eo
quod in praemissis solemnitates, et quaecumque alia forsan servanda, et adimplenda
minime servata et adimpleta, seu causae propter quas praesentes emanaverint non
satis adductae, verilìcatae, et justificatae fuerint, aut ex quibuslibet aliis causis, vel
praetextibus notari, impugnari, aut alias infringi, suspendi, restringi, limitari, aut
in controversiam vocari, seu adversus eas restitutionis in integrum, aperitionis oris,
aut aliud quodcumque juris, vel facti, aut gratiae, seu justitiae remedium impetrari,
easque omnino sub quibusvis contrariis constitutionibus, revocationibus, suspensio-
nibus, limitationibus, derogationibus, modificationibus, decretis, vel declarationibus
generalibus, vel specialibus quomodolibet, ac quibusvis de causis prò tempore factis
b88 Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia a. 1822
minime comprehendi, sed semper ab illis exceptas esse et fore, et tamquam ex pon-
tificiae providentiae officio, deque apostolicae potestatis plenitudine factas, et ema-
natas omnimoda firmitate perpetuo validas, et efficaces existere, suosque integros
effectus sortiri, et obtinere, ac ab omnibus, ad quos spectat et spectabit quomodo-
libet in futurum perpetuo et inviolabiliter observari, ac personis quarum favorem
praesentes Nostrae literae eoncernunt, perpetuis futuris temporibus pienissime suf-
fragari debere, easdemque super praemissis omnibus et singulis, vel illorum causa
ab aliquibus quavis auctoritate quomodolibet molestali, perturbali, inquietati, vel
impediri posse, neque adprobationem seu verificationem quorumeumque in iisdem
praesentibus Nostris literis narratorum nullatenus umquam teneri, nec ad id in
judicio vel extra cogi, seu compelli posse, et si secum super his a quoquam quavis
auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentati, irritum et prorsus inane
esse et fore pari apostolica auctoritate volumus, atque decernimus.
Non obstantibus quatenus opus sit de iure quaesito non tollendo, aliisque Nostris,
et cancellariae apostolicae regulis, ac supramemoratis apostolicis literis, Commissa
diviiiitits, nec non metropolitanarum ecclesiarum a quarum subiectione aliquae suf-
fraganeae subtractae sunt, ac tam archiepiscopalium, quam episcopalium ecclesiarum
actu existentium in quarum dioecesium limitibus aliquid immutatum est statutis
consuetudinibus, privilegiis, et indultis etiam confirmatione apostolica, vel quavis
firmitate alia roboratis. Quibus omnibus et singulis etiamsi de illis, eorumque totis
tenoribus et formis, specialis, specifica et individua mentio, seu quaevis alia expressio,
habenda, aut alia aliqua exquisita forma ad hoc servanda foret, illorum tenores ac
si de verbo ad verbum, nihil penitus omisso, et forma in illis tradita observata, inserti
forent praesentibus, prò expressis habentes ad praemissorum omnium et singulorum
dumtaxat effectum illis alias in iis, quae praesentibus non adversantur, in suo robore
permansuris, latissime et pienissime, ac specialiter et expresse de apostolicae pote-
statis plenitudine derogamus, et derogatum esse volumus, caeterisque contrariis
quibuscumque.
Volumus etiam, ut ipsarum praesentium transumptis etiam impressis, manu
tamen alicuius personae in ecclesiastica dignitate constitutae subscriptis, ac sigillo
munitis eadem prorsus fides ubique adhibeatur, quae ipsis praesentibus adhiberetur.
si forent exhibitae vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam adjectionis, dismembrationis,
distributionis, divisionis, assignationis, subjectionis, statuti, mandati, decreti, et volun-
tatis infringere, vel ei ausu temerario contraire; si quis autem hoc attentare prae-
sumpserit indignationem omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri et Pauli apostolorum
ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud sanctam Mariam Majorem anno
incarnationis Dominicae millesimo octingentesimo vigesimo secundo, pridie nonas
octobris, pontificatus Nostri anno vigesimotertio.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. XV, 577-585; ed. Prat. VII, 2295-2304, collazionata la
minuta in Sec. Brev. 4715 n.u 52 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi, e la minuta della
Bolln Commissa in Sec. Brev. 4712 n."7 fibid.").
a. 1824 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Hannover <>*';
LXXXVII.
NUOVA CIRCOSCRIZIONE
DELLE DIOCESI DEL REGNO DI HANNOVER.
26 morso 1824.
Leo Episcopus Servus Servorum Dei. Ad Perpetuarli Rei Memoriam.
Impensa Romanorum Pontiiicum sollicitudo, qua in universae Catholicae Eccle-
siae bonum advigilant, ad ea procuranda ipsos compellit, quibus Fidelis Populi com-
moditati consulatur, ut1 prò locorum ac temporum ratione facilius ad ea pertrahatur,
quae sint Divini Cultus, quaeque ad aeternam animarum salutem valeant condu-
cere. Hinc assiduis ipsi studiis in id semper connisi sunt, ut Dominico Gregi nun-
quam deessent Pastores, qui eum in saltuaria pascua deducerent, et in justitiae semitis
retinerent.
Id sane potissimum intendit Praedecessor Noster felicis recordationis Pius Septi-
mus prò cura, quam in Religionis utilitates, ubi maxime de ipsius discrimine metuen-
dum videbatur, enixe impendebat, quando post teterrimas praeteritorum temporum
calamitates omnibus in tota Germania Episcopalibus Sedibus opportune prospicere
studuit, cogitationesque suas pariter convertit ad duas antiquitate et dignitate prae-
stantes Ecclesias, Hildesimensem scilicet atque Osnabrugensem. quae usque a Caroli
Magni aevo suam ducunt originem, quaeque nunc intra fìnes Hannoveriani Regni
continentur.
Re propterea collata cum Serenissimo Georgio Quarto Regnorum Magnae Brit-
taniae et Hiberniae unitorum, nec non Hannoverae Rege, ac Brunswicensi, et Lune-
burgensi Duce, laudatus Pontifex, auditis etiam nonnullis ex venerabilibus Fratribus
Nostris Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalibus, de faciliori ratione deliberandum
censuit, quae in tanta rerum conversione occurrebat, unice ad binas illas Episco-
pales Sedes cum suis Capitulis aliquo pacto conservandas, atque ad dotem ipsis ac
Dioeceses, quo posset2 aptius praefiniendas.
Cumque Nos, meritis licet imparibus, ad Stimmi Pontificatus apicem Divina sic
disponente benignitate fuerimus evocati, in id etiam sedulo incumbere debuimus,
ne de illa Catholici Gregis portione minus solliciti videremur. Perspeximus quidem
a Sacrorum Canonum rigore haud mediocriter temperandum fuisse, multumque
locorum, temporum, ac personarum conditioni, aliisque id genus peculiaribus adjun-
ctìs tribuendum. Ast cum maxime congruat, Praedecessorum vestigiis inhaerere,
atque ad exitum perducere, quae Pius Septimus morte praeventus nequivit Aposto-
licae Auctoritatis munimine roborare, novum in Hannoveriano Regno Ecclesiarum
et Capitulorum statuiti novosque Dioecesium limites ad eorum normam, quae lau-
datus Praedecessor duxerat admittenda, constitui necessarium conspeximus.
1 Nrssi :
- Nl'SSI :
690 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Hannover a. 1824
Habentes igitur prò expressis, ac de verbo ad verbum prolatis iis omnibus, quae
praedictarum Ecclesiarum et Capitulorum anteriora jura, privilegia, ac praeroga-
tivas respiciunt, et consensui supplentes eorum omnium, quorum intersit, de Apo-
stolicae potestatis plenitudine, praevia omnimoda suppressione, extinctione et cessa-
tione prioris status earundem Ecclesiarum et Capitulorum, decernimus, quod ex
nunc in posterum Capitulum Cathedralis Ecclesiae Hildesimensis eflormetur ab
unica Decanatus Dignitate, et sex Canonicis, ac quatuor Vicariis seu Praebentatis.
Mensae Episcopalis annui redditus erunt in Summa Quatuor mille thalerorum
monetae conventionalis, ut infra percipiendorum, ac insuper aedes prò decenti habi-
tatione, si non adsint, noviter Episcopo erunt attribuendae.
Decanus Capituli Cathedralis annuo redditu Thalerorum mille quingentorum
monetae conventionalis, duo Canonici Seniores mille quatuor centum, tertius et
quartus Canonicus mille, postremi duo Canonici octingentorum, ac quatuor Vicarii
seu Praebendati quatuorcentum ut infra percipiendorum, respective gaudebunt, atque
insuper Decanus, quilibet Canonicus, et duo Vicarii in ordine priores Domos habe-
bunt, unicuique eorum Praebendae assignandas.
Ad hujusmodi autem redditus constituendos praefatus Georgius Rex spopondit
intra quadriennium a data praesentium numerandum tot Fundos, ac bona stabilia,
Decimas, et census reales iisdem Episcopo et Capitulo ea, qua singulis par est quan-
titate, se traditurum, quot praedictis annuis adsignatis redditibus ab omni cujus-
cumque generis onere prorsus liberis et immunibus respondeant, ita tamen, ut antea
per infrascriptum harum Litterarum Exequutorem Apostolicae Sedis judicio subji-
ciantur, quo acurate perpenso necessariam ab ipsa adprobationem nanciscantur.
Interea vero, donec isthaec reddituum adsignatio in Fundis ac Bonis stabilibus,
Decimis, Censibusque realibus locum habeat, memoratae Summae Episcopo, et Capi-
tulo a Thesauro Regio quotannis in pecunia numerata integre ac libere erunt per-
solvendae.
Quod vero spectat Ecclesiam Osnabrugensem, quoniam praesentes rerum cir-
cumstantiae utramque Ecclesiam dotari posse non sinunt, nova ipsius Osnabrugensis
Episcopalis Mensae, Capituli, ac Seminarii dotatio suspensa perstet; usquedum neces-
saria ad id suppetant media, quo casu in fundis, bonis stabilibus, decimis, censibusque
realibus erit perficienda, atque tunc Osnabrugensis Episcopus non secus ac Episcopus
Hildesimensis annuo redditu Quatuor millium Thalerorum monetae conventionalis
in supramemoratis bonis gaudebit, Capitulum eodem ac Hildesimense Capitularium
et Vicariorum numero constabit, paresque redditus annui eisdem respective assi-
gnabuntur, nec non Episcopali Seminario ea reddituum annua summa tribuetur, quae
necessitatibus et utilitari Dioecesis valeat respondere '.
Quamdiu autem Episcopatus Osnabrugensis dotatio suspensa manebit, Episcopali
Mensae Hildesimensi augmentum bismille Thalerorum e Bonis Ecclesiasticis in Pro-
vincia Osnabrugensi sitis percipiendorum, itemque Decano Hildesimensis Capituli
augmentum tercentum Thalerorum assignabitur, ab ipsis annuatim respective per-
nto nel 1856, in virtù di una convenzione in data dell' 11 novembre fra il Vescovo di Munster esecutore
/». usa c il regio governo di Hannover vennero regolate le cose relativamente al vescovado di Osna-
hruck. La convenzione è in Busta 59 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
a. 1824 Nuova circoscrizione delle diocesi ilei regno di Hanno', 691
cipiendorum, perdurante tantummodo praedicta dotationis Episcopatus Osnabrugensis
suspensione.
Atque interea, ne Dioecesis Osnabrugensis, cui ob eas rationes designari in prae-
sens Antistes nequit, legitimo careat Rei Sacrae Regimine, mandamus, ut Venera-
bilis Frater Carolus de Gruben, Episcopus Parensis in partibus Infidelium, ejusdemque
Osnabrugensis Ecclesiae suffraganeus Dioecesim ipsam, quoad vixerit, gubernare
prosequatur, eoque defuncto Hildesimensis prò tempore Episcopus Dioecesim quoque
Osnabrugensem facultatibus ad id ab Apostolica Sede qualibet vice sibi spedatili)
delegandis administrare, suumque Vicarium in Spiritualibus Generalem, qui in Civi-
tate Osnabrugensi resideat, debeat adsciscere. Qui quidem Vicarius, dummodo vere
dignus et idoneus judicatus fuerit, a Romano Pontifìce titulo alicujus Episcopalis
Ecclesiae in partibus Infidelium, servatis omnibus servandis, decorabitur ad hoc, ut
Pontificalia in ipsa Civitate et Dioecesi Osnabrugensi exercere possit et valeat.
Eidem idcirco Vicario Generali Osnabrugensi prò sua, et Episcopalis Curiae dota-
tione annua persolvenda erit summa trium millium Thalerorum monetae conventio-
nalis a praelaudati Serenissimi Regis liberali munincentia promissa, quae in ipsius
Vicarii Generalis congruam et in annuam laboribus respondentem mercedem Eccle-
siasticorum, qui suam eidem in ea procuratane operam commodabunt, erit impen-
denda.
Donec autem proprium Osnabrugense Seminarium erigi potuerit, hujusce Dioe-
cesis Clerici alentur atque educabuntur in Episcopali Seminario Hildesimensi, cui
propterea bona ac redditus, quibus actu gaudet, integre conservabuntur: quod idem
dictum volumus de bonis ac redditibus in tuitionem Aedium Sacrarum, tam Hilde-
simensis, quam Osnabrugensis, atque in sumptus Divini Cultus, ac Ministrorum mer-
cedem adsignatis.
Quotiescumque vero aliqua ex supradictis Sedibus Episcopalibus, tam Hildesi-
mensi, quam Osnabrugensi, quae ambae perpetuis tuturis temporibus immediate
subjectae erunt Apostolicae Sedi, vacaverit, illius Cathedralis Ecclesiae Capitulum
intra mensem a die vacationis computandum Regios Ministros certiores fieri curabit
de nominibus Candidatorum e ' Clero totius Regni selectorum, quorum unusquisque
trigesimum suae aetatis annum ad minimum compleverit, et indigenatu praeditus
sit, studia in Theologia, et Jure Canonico cum laude absolverit, curanti animarum,
aut munus Professoris in Seminariis egregie exercuerit, aut in administrandis nego-
tiis Ecclesiasticis excelluerit, optima fama gaudeat, sana doctrina, et integris sit
moribus. Ac2 si forte aliquis ex Candidatis ipsis Gubernio sit minus gratus, Capi-
tulum e catalogo eum expunget, reliquo tamen manente sufficienti Candidatorum
numero, ex quo novus Episcopus eligi valeat. Tunc vero Capitulum ad canonicam
electionem in Episcopum unius ex Candidatis, qui supererunt, juxta consuetas formas
procedet, ac documentum clectionis in forma authentica intra mensem ad Summum
Pontificem perferri curabit.
Confectio autem processus informativi super qualitatibus Promovendorum ad
regimen Episcopalium Ecclesiarum regni Hannoveriani, vel Episcopo alterius Sedis
Nussi : ■ a >.
Nessi \t
592 Nuova < ircoscrizionc delle diocesi del regno di Hannover a. 1824
non vacantis, vel Ecclesiastico illius Regni Viro in Dignitate constituto a Romano
Pontifico committetur, et ad formam Instructionis ab Apostolica Sede in singulis
casibus transmittendae exarabitur, quo accepto Summus Pontifex, si compererit
Promovendum instructum iis dotibus, quas sacri Canones in Episcopo requirunt,
eum, quocitius fieri poterit, juxta statutas formas per Apostolicas Litteras con-
firmabit.
Si vero, aut electio minime fuerit canonice peracta, aut Promovendus praedi-
ctis dotibus instructus non reperiatur, ex speciali gratia indulgemus, quod Cathe-
drale Capitulum ad novam electionem ut supra canonica methodo valeat pro-
cedere.
Novus Episcopus ab altero Regni Episcopo jam consecrato, atque facultatem
expresse ad id ab Apostolica Sede habente, assistentibus duobus aliis Episcopis ad
hoc rogatis, et in eorum defectum duobus Praelatis Pontificalium usum habentibus,
vel his quoque deficientibus duobus Presbyteris e Regni Clero in Ecclesiastica Digni-
tate constitutis, consecrabitur.
In Capitularium numerum alii non admittentur, nisi qui indigenatu, et qualita-
tibus a sacris Canonibus requisitis praediti sint, triginta saltem annorum aetatem
habeant, et in Presbyteratus Ordine sint constituti, quique in exercenda cura ani-
marum, vel in alio obeundo Ecclesiastico Ministerio, vel Professoris munere in Semi-
nario Episcopali conspicuos sese reddiderint.
Quotiescumque vero Decanatus, aut Canonicatus, vel Vicariatus in Cathedra-
libus vacaverit, Episcopus, et Capitulum alternis vicibus intra sex hebdomadas a
die vacationis proponent quatuor Candidatos supra enuntiatis praeditos qualitatibus.
Quod si forte aliquis ex ipsis Candidatis Gubernio invisus, aut suspectus sit, id quam-
primum Episcopo respective aut Capitulo indicari poterit, ut expungatur: tunc autem
Episcopus ad collationem Decanatus, Canonicatus, aut Vicariatus, vel respective
Capitulum intra quatuor hebdomadas procedet ad nominationem unius ex Per-
sonis Gubernio non invisis, nec suspectis, cui Episcopus canonicam dabit institu-
tionem.
Ad novam nunc procedendo circumscriptionem Dioecesium Episcopatus Hilde-
simensis, qui actu a venerabili Fratre Francisco Egone a Fiirstenberg moderno ejus
Episcopo gubernatur, et Osnabrugensis, qui suo a pluribus annis orbata1 Pastore
a supramemorato Carolo Episcopo Parensi, ac ejusdem Osnabrugensis Ecclesiae
Suffraganeo cum Apostolicis sibi delegatis facultatibus administratur, praevia dis-
membratione, separatione, ac immutatione a quorumeumque Metropolitanorum,
Episcoporum, seu Ordinariorum, ac Vicariorum Apostolicorum jurisdictione, supe-
rioritate, ac potestate omnium, et singularum Civitatum, Terrarum, ac Paroeciarum
intra Regni Hannoveriani limites comprehensarum decernimus, prout a Pio VII.
Praedecessore Nostro designatum fuerat, ut Regnum ipsum in duas omnino Dioc-
ceses a cursu fluminis Visurgis vulgo - Weser - nuncupati tanquam suis limitibus
separatas dividatur, ita ut Paroeciae ad dexteram ejusdem fluminis partem sitae
Dioecesi Hildesimensi, Paroeciae autem ad sinistram Visurgis ripam positae Dioe-
cesi Osnabrugensi respective assignentur, prout sequitur, videlicet.
■ 01 batus •.
a. 1824 Nuova circoscrizione delle diocesi del regno di Hannover 693
Dioecesis Hildesimensis efformabitur a sequentihus quinquaginta quinque paro-
chialibus Ecclesiis ad ipsam Hildesimensem Dioecesim jam pertinentibus, nempe
Achtum, Adlum, Ahrbergen, Gross-Algcrmissen, Asci, Bauenstedt, Bettmar, Bil
derlah, Bokenem, Bolzum, Borsum, Dettfurt, Dingelbe, ' Dinklar, Dorstadt, Gross-
Dùngen, Emmerke, Gross-Giesen, Grasdorf, Grauhoff, Gronau, Goslar, Harsum,
Heinig, -' Ecclesiae Cathedralis, S. Godehardi,3 S. Magdalenae, SSmae. Crucis in Civi-
late Hildcsheim sitae, llenneckenrode, Himmelsthur, Mohenliameln, Hunnesriick,
Itzutn, Lamspringe, Liebenburg, Marienrode, Moritzberg, Ottbcrgen, Peine, Poppen-
burg, Ringelhein, Ruthe, Schladen, Soder, Sòhre, Sorsum, Sottrum, Steinbruck, Vie-
nenburg, Gross-Vòrste, Westfeld, Wiedelah, Winzenburg, Wòhle, Woldenberg; atque
insuper a viginti parochialibus, ac tredecim curatis succursalibus nuncupatis Eccle-
siis in Provincia Eichsfeldiae positis et antiquae Metropolitanae Ecclesiae Mogun-
tinae, seu Ratisbonensi olim subjectis, quae in praesentiarum a venerabili Fratre
Carolo Friderico de Wendt Episcopo Basinopolitano in partibus Infìdelium, ac Hil-
desimensis Ecclesiae Suffraganeo uti Vicario Apostolico administrantur, videlicet
Paroecia Duderstadt, cum tribus succursalibus Ecclesiis Gerblingerode, Fisslingerode
vi Westerode nuncupatis, ac Paroeciis Breitenberg, Desingerode, cum duabus succur-
salibus Ecclesiis Werxhausen et Esplingerode denominatis, necnon Paroeciis Immin-
gerode, Nesselroeden, Seulingen, Seeburg, Bernshauscn, cum succursali Germers-
hausen, atque Paroeciis Lindau, Bilshausen, Crebek, cum succursali Bodensee et
Parochialibus Ecclesiis Wolbrandshausen, Gieboldehausen, Rolshausen, Rudenshau-
sen, Rhumspringe, cum succursali Hilkerode: Paroecia quoque Fuhrbach, cum duabus
succursalibus Langenhagen et Brochthausen, necnon Paroecia Oberfeld, cum succur-
sali Mingerode: Paroecia quoque Noerthen cum duabus Ecclesiis succursalibus, ac
Paroecia Renshausen, denique a tribus Paroeciis Hannover, Gottingen et Celle vulgo
nuncupatis, quae hactenus a supradicto moderno Episcopo Hildesimensi Missionum
septemtrionalium Vicario Apostolico fuerunt spiritualiter gubernatae.
Dioecesis vero4 Osnabrugensis constabit ex sequentibus Decanatibus, videlicet ex
Decanatu Ecclesiae Cathedralis et Civitatis Osnabrugensis septem continente Paroe-
cias, quarum duae reperiuntur in Civitate ipsa Osnabrugensi, reliquae vero in ipsius
Territorio, nuncupanturque Bellm, Bissendorff, Rulle, Schledehausen et Wallenhorst :
ex Decanatu Iburg vulgo denominato septem pariter complectente Paroecias, ut sequi-
tur nuncupatas, id est Borgloh, Glandorf, Glane, Hagen, lburg, Laer et Oesede; ex
Decanatu Fiirstenau, qui undecim sequentes complectitur' Paroecias, nempe Berge,
Furstenau, Merzen, Neuenkirchen, Schwagstorf, Volthlage, Alfhaufen, Anhum/' Bad-
bergen, Berssenbriick et Quakenbruck: ex Decanatu Vorden nuncupato, qui undecim
sequentes complectitur Paroecias, videlicet Lage, Malgarten, Vòrden, Bomte, Hunte-
burg, Osterkappeln, Sanctae Annae, Gesmold, Melle, Riemsloh, Wellingholthausen;
1 Sec. Brev.: . Dingelbi
' Sec. Brev.: cHienig..
J Sec. Brev., certo erroneamente non raggiungendosi altrimenti il numero di 55,: e Ecclesiae Cathedralis S. Gode
hai\l i ..
' Nussi om.
Sec. Brev.. • Furstenau undecim sequentes contili
' Sec. Brev.: ■ Ankum •.
,,,,1 Vuova circoscrisione delle diocesi del regno di Hannover a. 1824
necnon partes illas Paroeciarum Damme et Neuenkirchen, quae intra limites Regni
I l.mnoveriani reperiuntur; ex Archipresbyteratu inferioris Comitatus Lingen duo-
decim continente Paroecias, videlicet Bawinkel, Beesten, Freren, Lengerich, Mes-
singen, Schapen, Thuine, Baccum, Bramsche, Lingen, Plantlunne et Spelle; necnon
ex viginti septem Paroeciis in Districtu de Meppen comprehensis et ad Monaste-
riensem Dioecesim jam pertinentibus videlicet Aschendorf, Beesen, Bokeloe, Bòrger,
Dòrpen, Emsburen, Haren, Haselunne, Heede, Herzlake, Hesepe, Holte, Laten, Lorup,
Meppen, Papenburg, Ecclesia principalis, ac alia ejusdem nominis Ecclesia succur-
salis, Rhede, Ruttenbrock, Steinbild, Sògel, Schepsdorff, Salzbergen, Twiest, Twie-
stingen, VVerlte et Wesuwe. — Tres quoque adjunguntur Paroeciae in Frisia Orien-
tali positae et praefatae Monasteriensi Dioecesi jam subjectae, quae Emden, Leer et
Norden vulgo nuncupantur. Et postremo octo Paroeciae, quae reperiuntur in Comi-
tatù de Bentheim actu a Regno Hannoveriano in temporalibus dependentes, et
hactenus a praefato Monasteriensi Episcopo gubernatae, nempe Bentheim, Brand-
lecht, Emblicheim, Laerwalde, seu Wolda, Nordhorn, Neuenhaus, Schiittorff et Witt-
marschen.
Praedictos vero Decanatus, Paroecias et Loca Episcopis prò tempore Hildesi-
mensi et Osnabrugensi prò eorum respective Dioecesibus attributa, eorumque Incolas
utriusque sexus, tam Clericos, quam Laicos iisdem Ecclesiis, eorumque Praesulibus
prò suis respective Territorio, Dioecesi, Clero et Populo perpetuo assignamus1 et
in spiritualibus omnimode subjicimus proptereaque statim ac praesentes Litterae ple-
nariae fuerint exequutioni mandatae, omnis antiquorum Metropolitanorum, Ordina-
riorum, Vicariorum Apostolicorum, seu Administratorum jurisdictio in supradictis
locis, Decanatibus et Paroeciis cessare debebit, omnesque tunc facultates in Locis, et
Partibus ab eorum jurisdictione subtractis nullius roboris, vel momenti amplius
hituras declaramus.
Ut insuper commoditati Populorum sic ut supra respectivis Episcopis subjectorum
consulatur, praescribimus, ut omnia et singula documenta respicientia Ecclesias et
Loca ut supra dismembrata et de novo applicata a veteribus Cancellariis extrahi
et Cancellariis Dioecesium, quibus erunt incorporata, debeant opportuna forma tradi,
atque in iis perpetuo asservari.
Habita modo ratione redituum Episcopalis mensae Hildesimensis de more taxari
in florenis septingentis quinquaginta sex auri de Camera et hujusmodi taxam in libris
Camerae Nostrae Apostolicae describi mandamus. Quod vero spectat Episcopalem
mensam Osnabrugensem, quando locus factus fuerit illius dotationi ut supra enun-
tiatae, Ecclesiam ipsam de more taxari in florenis sexcentum sexaginta sex Auri de
Camera cum duobus tertiis, eandemque taxam in libris Apostolicae Camerae simi-
liter describi mandamus.
Denique, ut cuncta a Nobis ut supra disposita rite ad suum perducantur effectum,
supradictum Franciscum Egonem Episcopum Hildesimensem in harum Litterarum
Apostolicarum Exequutorem cum omnibus et singulis necessariis et opportunis facul-
tatibus deputamus, ut praeviis respectivis dotationibus in valida forma perficiendis
' Ser- ' l> imus ! Nel cit. Rgg. au/ogr. Hit. aposl. Pii PP. VII (Archivio segreto Vaticano) T. XII
(ah anno 1821 ad 1825), f. 199, orni in Nussi.
:i. t-^t Nuova circoscr lesione delle diocesi del regno di Hannover 695
ad uniuscujusque Ecclesiae cum suo Capitulo novam ordinationem, ac respectivi
Territorii Dioecesani circumscriptionem procedere, aliaque omnia ut supra ordinata
peragere et statuere, delegata sibi Apostolica Auctoritate libere ac licite possit et
valeat, atque ulterius ipso1 Francisco Egoni Episcopo facultatem pariter tribuimus,
ut ad plenam rerum omnium in locis praesertim ab ejus residentia remotis exequu-
tionem quameumque Personam, seu Personas in Ecclesiastica Dignitate constitutam,
vel constitutas subdelegare, ac tam ipse, quam Persona, vel Personae ab eo sic sub-
deleganda, vel subdelegandae super quacumque oppositione in actu exequutionis
hujusmodi quomodolibet forsan oritura, servatis tamen de jure servandis, etiam defi-
nitive et quacumque appellatane remota pronuntiare libere item ac licite possint et
valeant, ac quilibet eorum respective possit et valeat.
Eidem insuper Francisco Egoni Episcopo expresse injungimus, ut exempla sin-
gulorum Actorum, tam per se, quam suos subdelegatos in harum litterarum exequu-
tionem conficiendorum, intra quadrimestrem ab ipsarum expleta exequutione ad Apo-
stolicam Sedem in authentica forma transmittat in Archivo Congregationis rebus
Consistorialibus praepositae de more asservanda.
Praesentes autem Litteras et in eis contenta, ac statuta quaecumque, etiam ex
eo, quod quilibet in praemissis, vel in eorum aliquo jus aut interesse habentes, vel
quomodolibet etiam in futurum habere praetendentes, cujusvis status, ordinis, condi-
tionis et praeeminentiae, ac etiam specifica, expressa et individua mentione digni
sint, illis non consenserint, seu quod aliqui ex ipsis ad praemissa minime vocati, vel
etiam nullimode, aut non satis auditi fuerint, sive ex qualibet etiam laesionis, vel alia
juridica, privilegiata, ac privilegiatissima causa, colore, praetextu et capite etiam in
corpore juris clauso, nullo unquam tempore de subreptionis, vel obreptionis, aut nul-
litatis vitio, seu intentionis Nostrae, vel interesse habentium consensus, aliove quo-
libet defectu quantumvis magno inexeogitato, substantiali, ac substantialissimo sive
etiam ex eo, quod in praemissis solemnitates et quaecumque alia forsan servanda
et adimplenda minime servata et adimpleta, seu causae, propter quas praesentes
emanaverint, non sufficienter adductae, verificatae et justificatae fuerint, notati, impu-
gnali, aut alias infringi, suspendi, restringi, limitari, vel in controversiam vocari, seu
adversus eas restitutionis in integrum, aperitionis oris, aut aliud quodeumque juris
vel facti, aut justitiae remedium impetrari, aut sub quibusvis contrariis constitutio-
nibus, revocationibus, suspensionibus, limitationibus, derogationibus, modificationibus,
decretis, aut declarationibus generalibus vel specialibus quomodolibet factis minime
posse comprehendi, sed semper ab illis exceptas esse et fore ac tamquam ex Pon-
tificiae Providentiae officio, certa scientia et potestatis plenitudine Nostris factas et
emanatas omnimoda firmitate perpetuo validas et efficaces existere et fore, suosque
plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac ab omnibus, ad quos spectat et
spectabit quomodolibet in futurum, perpetuo et inviolabiliter observari, ac supradi-
ctarum Ecclesiarum Episcopis et Capitulis, aliisque, quorum lavorem praesentes
Nostrae Litterae concernunt, perpetuis futuris temporibus pienissime suffragari debere,
eosdemque super praemissis omnibus et singulis, vel illorum causa ab aliquibus quavis
auctoritate fungentibus quomodolibet molestati, perturbari, inquietari, vel impediri,
1 Sic ! anche Sec. Brev. e Jfeg.
5% Nuova circosdrisione delle diocesi del regno di Hannover
neque ad probationem, seu verificationem quorumeumque in eisdem praesentibus
narratorum nullatenus unquam teneri, neque ad id in judicio vel extra cogi seu
compelli posse; et si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel igno-
ranter contigerit attentari, irritum et prorsus inane esse ac fore volumus atque
decernimus.
Non obstantibus de jure quaesito non tollendo, de suppressionibus committendis
ad partes vocatis, quorum interest, aliisque Nostris et Cancellariae Apostolicae regulis,
nec non dictarum Ecclesiarum etiam confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate
alia roboratis statutis et consuetudinibus, etiam immemorabilibus, privilegiis quoque,
indultis et concessionibus quamvis specifica et individua mentione dignis, omnibusque
et singulis Apostolicis, ac in Synodalibus, Provincialibus et Universalibus Conciliis
editis spccialibus vel generalibus Constitutionibus et Ordinationibus: quibus omnibus
et singulis, eorumque totis tenoribus ac formis, etiamsi specialis, specifica et indi-
vidua mentio, seu quaevis alia expressio habenda, aut aliqua alia exquisita forma
ad hoc servanda foret, illorum tenores, ac si de verbo ad verbum nil penitus omisso
et forma in illis tradita observata, inserti forent, praesentibus prò expressis habentes
ad praemissorum effectum latissime et pienissime, ac specialiter et expresse dero-
gamus et derogatum esse declaramus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Volumus item, ut harum Litterarum Nostrarum transumptis, etiam impressis,
manu tamen alicujus Notarii publici subscriptis et sigillo Personae in Ecclesiastica
Dignitate constitutae munitis, eadem prorsus fides ubique1 adhibeatur, quae ipsis
praesentibus adhiberetur, si forent exhibitae vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam Nostrae Suppressionis, Extin-
ctionis, Annullationis, Dismembrationis, Separationis, Unionis, Circumscriptionis,
Assignationis, Indulti, Subjectionis, Suppletionis, Declarationis, Deputationis, Com-
missionis, Mandati, Decreti, Derogationis et Voluntatis infringere, vel ei ausu teme-
rario contraire : si quis autem hoc attentare praesumpserit, lndignationem Omnipo-
tentis Dei, ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Romae apud Sanctam Mariam Majoretti Anno Incarnationis Dominicae
Millesimo Octingentesimo Vigesimo Quarto Septimo Kalendas Aprilis Pontificatus
Nostri Anno Primo.
A. G. Card. Pro-Datarius. J. Card. Albamts.
Visa de Curia:
D. Testa.
Loco^Plumbi. F. Lavissarìus.
Da N'ussi, Convcntiones etc. 222-232 in. XXVIII), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4791
n.° 40 nellArchivio della Segreteria dei Brevi.
a. 1826 Accordo fra la casa lineale di Lucca e l'amministrati . dei beni et < lesiastici b97
LXXXVIII.
ACCORDO FRA LA CASA DUCALE DI LUCCA E L'AMMINISTRA-
ZIONE DEI BENI ECCLESIASTICI APPROVATO DA LEONE XII.
6 maggio 1826.
Leo PP. XII.
M;ila germina litium succidi sane optandum est, et in id Romanos pontifices
decet eorum studium auctoritatemque conferre.
Ex lìteris apostolicis fel. ree. Pii VII. praedecessoris Nostri sub annulo pisca-
toris expeditis, ac datis die octava aprilis anno millesimo octingentesimo vigesimo
concordi regina Maria Aloisia Hispaniarum infante Lucae ducissa, quum ecclesia-
stica bona, quae superiorum temporum acerbitate nullo modo distracta in eo supe-
rerant ducatu, piis illis institutis dote carentibus fuissent distributa, ea ducissa ipsi
pontifici exponendum curavit nonnullas enatas esse controversias eos inter, quibus
eorumdem bonorum cura commissa, ac publicum aerarium de nominibus, quibus
utrique se praeditos esse contendebant, ab eoque petiit, ut illi ecclesiasticae commis-
sioni facultas fieret, qua lis a tribus arbitris dirimeretur. Quibus quidem precibus
die quarta aprilis anno millesimo octingentesimo vigesimo secundo idem annuit
pontifex piane ratus hujusmodi consilium divisioni illius patrimonii sacri jam peractae
nihil damni allaturum, factoque compromisso die vigesima quarta augusti anni mille-
simi octingentesimi vigesimi quarti judices sententiam tulerunt, qua decretimi, ut
ecclesiastica commissio scutatos nummos monetae Romanae circiter centum quadra-
ginta mille, octingentos vigintiquinque aerano deberet, magna ex parte eidem aerarlo
persolvendos, reliquum quibusdam creditoribus, quos illud usque tum uti suos agno-
verat, et e quibus e vestigio se levari persentiit. Graves attamen rationes ab Lucensi
ecclesia contra arbitrorum sententiam ad liane apostolicam Sedem fuerunt delatae,
e quibus aperte patebat, eamdem sententiam, si vini habuisset, non sacri modo patri-
monii reddituum, quos tum haec sancta Scdes, tum ipsa ducissa sartos tectosque
voluere, ordinem eversuram, sed etiam, plerisque ex reliquis bonis ad pensiones
vitalitias persolvendas constitutis ab eo patrimonio distractis, quaeque post eorum
mortem qui iisdem pensionibus fuerant ornati, in beneficiorum juris patronatus
instauratione erant collocanda, impedimento futuram ' quominus illae penderentur,
et simul ii qui jure patronatus pollent in beneficia prò certo haberent, se aliquando
ad pristina jura redituros, uti solemni pactione statutum in commemoratis Pii VII.
apostolicis literis, ac denique causae futuram, ut in irritum caderet conventum ab
utrisque sancitum, unde inferri posset eamdem illam civilem, quae supremae eccle-
siasticae potestati conjuncta olim id constituerat, velie nunc ipsarum rerum ever-
sioni assentiri.
698 Atnirdo fra la casa lineale di Lima e l'amministrati, dei beni ecclesiastici a. 1826
Haec quum Lucensis archiepiscopus nuper vita functus Nobis exposuerit, votis
quoque dilectissimi in Christo filii Nostri Caroli Ludovici Borbonii Hispaniarum
infantis Lucae ducis annuentes, qui Catholicae religionis studiosissimus tam prudenler
sapienterque de publicis ditionis suae rebus curam agit, non potuimus non sollicitu-
dinem intentam suscipere in iis eompanindis, quae ab ea ecclesia procul dubio recen-
sita damna averterent, et civilibus rationibus faverent. Quapropter dilectum filium
magistrum Raphaelem Mazio supremae inquisitionis assessorem nominavimus, qui
una cum venerabili fratre Datilo Augusto Corcyrae archiepiscopo ab ipso duce dedita
opera electo, totani rem conciliarent. Uterque autem singulari ingenii acumine, et
multiplici doctrinae copia cuique probati, momentis rationum omnium sedulo per-
pensis, in unum consentientes hujusmodi pactiones iniere: nimirum.
I. S. A. R. l'infante d. Carlo Ludovico di Borbone duca di Lucca, e la di lui
reale finanza formalmente rinunzieranno al compromesso pendente, ed al diritto di
ripetere contro l'amministrazione de' beni ecclesiastici qualunque somma, e qualunque
stabile, che prima del seguito compromesso esisteva, e si riputava far parte del-
l'amministrazione medesima.
II. La suddetta reale finanza tornerà ad iscrivere sul gran libro del debito
pubblico quelle partite che ne furono radiate in conseguenza del lodo, colla limi-
tazione della quale in appresso, e con questa limitazione si obbligherà di continuare
a pagare le rendite perpetue, e le pensioni vitalizie di provenienza ecclesiastica,
com'erano iscritte nel suddetto libro prima di esso lodo.
III. In correspettività la commissione ecclesiastica rinunzierà a tutti i diritti che
potesse sotto qualsivoglia aspetto vantare contro la reale finanza, obbligandosi di
non promuovere più veruna questione o molestia contro di essa.
IV. La medesima commissione pagherà alla reale finanza entro il termine di
anni quattro a rate annuali la somma da liquidarsi, che provenir possa dai pesi
arretrati che gravano i beni attualmente possieduti dal patrimonio ecclesiastico.
V. Per lo stesso motivo la commissione ecclesiastica assumerà a se quella parte
di passività proveniente dall'antico patrimonio ecclesiastico, tuttoché iscritte al gran
libro; e poste a carico del tesoro, limitatamente a quella rata di patrimonio, che
dopo le passate vicende è stato restituito alla chiesa, e che dalla medesima si
possiede a tenore della liquidazione la meno dispendiosa possibile da farsene. Da
tali passività però s' intendano escluse le pensioni vitalizie già accordate dal cessato
governo ai diversi inservienti dei monasteri, e pii stabilimenti, che oggi fossero rien-
trati a servire i monasteri, o altri qualsivoglia stabilimenti ecclesiastici, onde la
chiesa non si trovi esposta a dover pagare due volte la stessa persona addetta alla
medesima.
VI. La suddetta commissione si costituirà debitrice verso il real tesoro dello
stato della somma di scudi trentamila, da pagarsi con quella rata di patrimonio
superstite della chiesa, che oggi serve a pagare le pensioni vitalizie, e tutti gli altri
pesi, allorché si sarà fatto luogo all'intiera cessazione degli enunciati pesi, ed alla
ripristinazione dei benefici di giuspatronato laicale, contemplata nel breve degli
otto aprile 1820.
VII. L'esecutore apostolico del citato breve in quella parte di esecuzione volon-
taria che gli spetta, sanzionerà con suo decreto le dotazioni fatte in addietro dalla
a. 1K26 Accordo fra la casa duniU- dì Lucca e l'amministraa. dei beni ect lesiastici 699
potestà civile con beni di provenienza ecclesiastica, dei stabilimenti nominati, l'isti-
tuti i .Maria Luisa, il collegio Carlo Ludovico, ed in parte l'ospedale, e ne farà una
perpetua abdicazione e rinunzia a favore dello stato, promettendo di mai più recla-
mare contro le dotazioni medesime. Sanzionerà similmente l'uso perpetuo del mona-
stero di s. Domenico per servire al primo di detti stabilimenti e ne farà una perpetua
abdicazione e rinunzia a favore dello stato, e finalmente rinuncierà ai diritti che
potrebbero competergli, su gli altri due monasteri occupati di s. Giorgio, e s. Giu-
stina, come che di provenienza ecclesiastica, non distratti, ma soltanto convertiti
in altro uso, quali rinunzie tutte oltrepassano di gran lunga la somma della quale
con l'enunciato lodo è stata costituita debitrice la chiesa.
Vili. E siccome il ducato di Lucca, a seconda dei trattati, si renderà reversibile
un giorno alla Toscana, così a garantire perpetuamente la chiesa di Lucca nel
possesso dei beni ecclesiastici che le furono religiosamente abdicati dalla defonta
regina Maria Luisa di gì. m. e che servirono alla ripristinazione dell'uno e dell'altro
clero, dovrà la reale finanza dichiarare che i beni affetti alla enunciata dotazione,
che oggi la chiesa stessa le abdica e rinunzia a favore dello stato, devono rimanere
perpetuamente affetti e garanti degli altri che, come sopra, le turono ceduti per
servire di dote al patrimonio della chiesa di maniera che, se per disavventura
venisse la chiesa medesima turbata nel pacifico possesso di quelli, possa per l'en-
trante quantità avere il regresso a quelli che oggi abdica e rinunzia.
Venendo i sopradetti Articoli di Transazione approvati dal S. Padre, la San-
tità sua potrà degnarsi di sanzionarli con Apostolico Breve diretto per l'esecuzione
al futuro Arcivescovo di Lucca, nel quale saranno testualmente inseriti.
Fatto in Roma li 6. Maggio 1826.
R. Mazio Assessore del S. Offizio specialmente incaricato ad hoc da Sua Santità.
D. A. Foscolo Arcivescovo di Corfù specialmente incaricato ad hoc da S. A. R. il
Duca Regnante di Lucca. '
Nos igitur qui totius catholici gregis gravissimo pastoris munere perfungimur,
ejus pacem tranquillitatemque prò viribus omnimode curantes, ut perspeximus omnia
quae in ea continentur concordia tum ecclesiae Lucensi, tum ei ditioni profutura
eamdem ipsam piena Nostra apostolica potestate approbamus, et confirmamus; eique
omne robur et firmitatem adjungimus. Insuper juris, et facti defectus quos vocant,
qui in ea condenda fortasse irrepserint eadem auctoritate apostolica supplemus atque
sanamus. Praeterea proximo Lucensi archiepiscopo a Nobis constituendo eas partes
imponimus, idque mandamus, ut voluntatem Nostram omnino exequatur, ac ejus
concordiae conditiones diligenter servari curet. Ipsi idcirco deferimus singulas
quasque facultates, quae in hisce peragendis piane requiruntur, ac nemo audeat ei
molestiam inferre.
Id volumus atque mandamus decernentes has literas firmas, validas, et effi-
caces existere et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortili et obtinere, et
eorum causa quae expressa sunt hoc futurisque temporibus pienissime suffragari;
sicque in praemissis per quoscumque judices ordinarios, et delegatos etiam causarum
palatii Nostri apostolici auditores judicari et definiri debere, ac irritum et inane
1 1 Bull. om. « Venendo - Regnante di Lucca». Anche nel 13re\e L'ordine dell' Inseratur si estende solo fino a
« rinunzia ».
700 Norme per l'elezione episcopale nelle diocesi del Reno Superiore a. 1827
si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit
attentati.
Non obstantibus fel. ree. Benedicti XIV. praedecessoris Nostri super divisione
materiarum1; aliisque apostolicis, ac in universalibus, provineialibusque, et synoda-
libus coneiliis editis generalibus vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus,
caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud sanctum Petrum sub annulo
piscatoris, die decima secunda maji millesimo octingentesimo vigesimo sexto, pon-
tificatus Nostri anno tertio.
Da Bull. Rom. Coni. ed. Rom. XVI, 425-427; ed. Prat. Vili, 412-414, collazionata la
minuta in Scc. Brev. 4788 n." 44 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
LXXXIX.
NORME PER L'ELEZIONE EPISCOPALE ECC.
NELLE DIOCESI DELLE PROVINCIE DEL RENO SUPERIORE.
// aprile 1827.
Leo Episcopus Servus Servorum Dei. Ad Perpetuam Rei Memoriam.
Ad Dominici Gregis custodiam Pastores praeficere, qui et sacrorum procuratione
et ministerio Verbi in semitis illum regant justitiae, ac salutis maxima semper assi-
duaque contentione, Romani Pontifices adnisi sunt, probe gnari, id sibi ex muneris sui
officio a Pastorum Principe in primis commendari. Hoc proinde Consilio prò summo,
quo in Ecclesie bonum flagrabat studio, felicis recordationis Praedecessor Noster Pius
septimus maxime sibi religioni duxit, intentas in eos orthodoxae fidei cultores solli-
citudines convertere, qui Serenissimorum Principum, Statuumque Germaniae, Regis
nempe Wirtembergiae, Magni Ducis Badensis, Electoris Hassiae, Magni Ducis Has-
siae, Ducis Nassoviensis, Liberae Civitatis Francofurtensis, Magni Ducis Megalopo-
litani, Ducum Saxoniae, Ducis Oldenburgensis, Principis Waldeccensis, ac Liberarum
Civitatum Hanseaticarum Lubecensis et Bremensis dominationi subsunt; ac proinde
diligentissime iis omnibus perpensis, quae magis ex re esse visa sunt, praesides
sacrorum iisdem assignandos curavit. Datis ideirco ad diem septimam Calendas
Septembris anno millesimo octingentesimo vigesimo Apostolicis Literis, quarum ini-
tium « Provida Solersque'-» Archiepiscopalis Friburgensis sedes, ejusque suffraga-
neae quatuor, Rottenburgensis nimirum, Moguntina, Limburgensis, ac Fuldensis con-
stitutae sunt, cunctis opportune in id operis sancitis, quae ad Antistitum censum,
ad Canonicorum collegia, ad Seminaria, ad paroecias, ad Cathedrales aedes erant
praefinienda. Quin imo Deo:i juvante qui Pater est luminum et Auctor totius con-
solationis, in eo jam sumus, ut iis sedibus suos quam primum Pastores praeficiamus.
i immii Ecclesiae, del 2» novembre 174.=., in Bini i MV Bullari
■ V. p. óiwss.: si noti l'erronei data [26 agosto 1820, attribuita alla Bolla.
. bene ».
a. 1827 Nonne per l'elezione episcopale nelle diocesi del Reno Superiore 701
Verum nonnulla adhuc concilianda desiderabantur, quibus in futura tempora de
Antistitum praesertim electione opportuna prò locorum ratione esset consultum, ut
integra in id causae perstent Apostoliche Sedis jura, et omnia quae ideirco erunt
ibidem peragenda communis opinionis testimonio commendentur. Nostras in id curas
impense appulimus, id unice in gravissimo hoc et difficili negotio revolventes animo,
ut ea omnia adimerentur, quibus adhuc praepediuntur maxima animarum lucra per
memoratae Hullae dispositiones procurata, et optatimi exitum tandem nanciscantur,
quae in Religionis commodum fuerunt constituta. Omni itaque negotii ratione in
examen deducta, iisque susceptis consiliis, quae ex rei natura ejusque adiunctis uni-
versis occurrerunt, auditis nonnullis ex Venerabilibus Fratribus Nostris Sanctae
Romanae Ecclesiae Cardinalibus, atque ex certa scientia et matura deliberatione
Nostris deque Apostolicae potestatis plenitudine haec, quae sequuntur, decernimus
ac mandamus.
Primo: Quotiescumque sedes Archiepiscopalis, vel Episcopalis vacaverit, illius
Cathedralis Ecclesiae Capitulum intra mensem a die vacationis computandum sum-
mos respectivi Territorii Principes certiores fieri curabit de nominibus Candida-
torum ad Clerum Dioecesanum spectantium, quos dignos et idoneos juxta sacrorum
Canonum praescripta judicaverit ad Archiepiscopalem vel Episcopalem Ecclcsiam
sancte sapienterque regendam; si forte vero aliquis ex Candidatis ipsis summo Ter-
ritorii Principi minus gratus exstiterit, Capitulum e catalogo eum delebit, reliquo
tamen manente sufficienti Candidatorum numero, ex quo novus Antistes eligi valeat:
tunc vero Capitulum ad canonicam electionem in Archiepiscopum, vel Episcopum
uni us ex Candidatis, qui supererunt, juxta consuetas canonicas formas procedet, ac
documentum electionis in forma autlientica infra mensem ad Summum Pontificem
perferri curabit.
Secundo: Confectio processus informativi super qualitatibus Promovendorum ad
Archiepiscopalem vel Episcopales Ecclesias a Romano Pontifice ad formam instru-
ctionis piae memoriae Urbani P.P. octavi jussu editae1 uni Episcoporum Provinciae
vel Ecclesiastico respectivae Dioecesis viro in Dignitate constituto committetur,
quo accepto si Summus Pontifex compererit Promovendum iis dotibus instructum,
quas sacri Canones in Episcopo requirunt, eum, quantocitius fieri poterit, juxta sta-
tutas canonicas2 formas per Apostolicas Literas confirmabit.
Tertio: Si vero aut electio minime fuerit canonice peracta, aut Promovendus
praedictis dotibus instructus non reperiatur, ex speciali gratia Summus Pontifex
indulgebit, ut Capitulum ad novam electionem, ut supra, canonica methodo valeat
procedere.
Quarto: Capitula, tam Metropolitanum, quam Cathedralia pio prima vice eo, qui
sequitur, modo efformabuntur. Postquam Archiepiscopus, vel Episcopus respective
Sanctae Sedis auctoritate fuerint instituti, eis a Summo Pontifice committetur, ut
ejusdem Summi Pontificis nomine ad nominationem Decani, Canonicorum, et Vica-
riorum Capituli procedant, iisque dent canonicam institutionem. Deinceps vero quo-
1 V. p. 653, n. 2.
- Sei. Siiv. Dm., come pure il Reg.autogr. litt.apost. Leonis XII etc. ab mimi IS2f> ini 1831 per Dam. Testa
txpeditarum (Archivio segreta Vaticano) T. XIII, I. «!«•.
702 Norme per l'elezione episcopale nelle diocesi del Reno Superiore a. 1827
tiescumque Decanatus, aut Canonicatus, vel Vicariatus vacaverint, Archiepiscopus,
vel Episcopus cum respectivo Capitulo alternis vicibus intra sex hebdomadas a die
vacationis proponent summo Territorii Principi quatuor Candidatos in sacris ordi-
nibus constitutos iisque praeditos qualitatibus, quas sacri Canones in Capitularibus
requirunt. Quod si forte aliquis ex ipsis Candidatis summo Territorii Principi minus
sit gratus, id quamprimum Archiepiscopo, vel Episcopo vel respectivo ' Capitulo
idem summus Princeps indicari curabit, ut ab elencho Candidatorum deleatur: tunc
vero Archiepiscopus aut2 Episcopus ad collationem Decanatus, Canonicatus, aut
Praebendae, vel Vicariae, seu respective Capitulum intra quatuor hebdomadas pro-
cedet ad nominationem unius ex reliquis Candidatis, cui Archiepiscopus, aut Epi-
scopus canonicam dabit institutionem.
Quinto: In Seminario Archiepiscopali vel Episcopali is Clericorum numerus ali,
atque ad formam Decretorum sacri Concilii Tridentini institui, ac educari debebit,
qui Dioecesis amplitudini et necessitati respondeat, quique ab Episcopo congrue erit
definiendus.
Sex'to: Liberum erit, cum Sancta Sede de negotiis Ecclesiasticis communicare,
atque Archiepiscopus in sua Dioecesi et Provincia Ecclesiastica, uti et Episcopi in
propria quisque Dioecesi pieno jure Episcopalem jurisdictionem exercebunt, quae
uxta Canones nunc vigentes et praesentem Ecclesiae disciplinam eisdem competit.
Haec porro, quae tenore praesentium Apostolicae Sanctionis robore commu-
nimus, districte mandamus, ut Antistites ac Capitula memoratarum sedium in iis,
quae ad ipsos spectant, accurate ac diligenter exequantur et servent. Id vero et ab
Serenissimis Principibus certa jucundaque spe praestolamur, ut animo, quo sunt
magno et excelso atque ad populorum felicitatem operandam intento, animadver-
tentes, quonam Nostra toto hoc in negotio sese protulerit indulgentia, benevolos se
in dies magis praebeant erga Catholicos subditos, quos certe et fide, et obsequio,
et obediendi studio sibi quamque maxime devinctissimos tempore quolibet nan-
ciscentur.
Decernentes easdem praesentes Literas nullo unquam tempore de subreptionis
et obreptionis, aut nullitatis vitio notari, aut impugnari posse, sed semper firmas,
validas, et efficaces existere et fore, non obstantibus Apostolicis generalibus vel
specialibus constitutionibus et ordinationibus, ac nostris ac Cancellariae Apostolicae
regulis praesertim de jure quaesito non tollendo caeterisque etiam speciali mentione
dignis contrariis quibuscumque. Quibus omnibus et singulis, illorum tenores prò
expressis et ad verbum insertis habentes, illis alias in suo robore permansuris ad prae-
missorum effectum duntaxat specialiter et expresse derogamus. Volumus insuper,
ut praesentium Literarum transsumptis, etiam impressis, manu tamen alicuius Notarii
publici subscriptis et sigillo Personae in ecclesiastica dignitate constitutae munitis
eadem prorsus fìdes ubique adhibeatur, quae ipsis praesentibus:' adhiberetur, si forent
exhibitae vel ostensae. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae
concessionis, adprobationis, derogationis, statuti, mandati, et voluntatis infringere,
vel ausu temerario contraire; si quis autem hoc attentare praesumpserit indigna-
ci. Brev e Reg.: . rei pi tive .
a. 1827 Norme per l'elezione episcopale nelle diocesi del Reno Superiore 703
tionem Omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus, se noverìt
incursurum.
Datum Romae apud Sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominieae millesimo
octingentesimo vigesimo septimo, tertio idus Aprilis, Pontificatus Nostri anno quarto.
Da Nussi, Conventiunes etc. 239-242 (n. XXX), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4793
n.° 13 nell'Archivio della Segreteria dei Brevi.
S. S. Leone XII spedi poscia ai 28 di maggio del 1827 ai Capitoli della Provincia eccle-
siastica del Reno Superiore il seguente Breve:
Dilecti Filii Salutem et Apostolicam Benedictionem. — Re sacra isthic prò loco-
rum conditione ordinata Archiepiscopum superiori in Consistono vobis praefecimus
Venerabilem Fratrem Bernardum Boll.
Mandatum vero Eidem dedimus, ut juxta felicis recordationis Praedecessoris
Nostri Constitutionem < Provida solersque », nec non juxta ea quae Nostris Lit-
teris, quarum initium « Ad Dominici Gregis custodiam » sancita fuere, vestrum Col-
legium constitueret. Suo ipsum jam perfunctum officio censentes, scribimus ad vos,
ut excitatam expectationem prò delati muneris gravitate sustinere, caeterisque inte-
gritate vitae ac sedula sacrorum procuratione anteire contendatis. Cum autem per
memoratas Apostolicas Litteras privilegium Antistitem eligendi statis quibusdam
legibus vobis detulerimus, id etiam speciatim vos admonitos1 volumus ut gravissima
hac in actione gloriam Omnipotentis Dei, Religionis utilitates, incolumitatem gregis,
aeternam salutem vestram revolvatis animo. Alienis etiam vos peccatis communi-
caretis, dicimus cum Tridentinis patribus, nisi quos digniores et Ecclesiae magis
utiles judicaveritis, non quidem precibus vel humano affectu aut ambientium sug-
gestionibus, sed eorum exigentibus meritis praefici diligenter curetis. Cum porro ex
Ivonis Carnotensis monitu florere inspiciatur et fructificare Ecclesia quando Regnum
et Sacerdotium inter se conveniunt, vestrarum erit partium eos adsciscere, quos
ante solemnem Electionis actum noveritis, praeter qualitates caeteras Ecclesiastico
jure praefinitas, prudentiae insuper laude commendari nec Serenissimo Principi
minus gratos esse. Id ob oculos habeatis opus est, quando etiam juxta sancitas in
iisdem Nostris Litteris conditiones jus erit vobis Collegas eligendi. Confidimus sane
mandatis hisce Nostris, quae et populi istius universi vota sunt, apprime vos esse
obtemperaturos, idque a vestra in Nos fide atque observantia certo praestolamur.
Vobis interim, Dilecti Filii, Apostolicam' Benedictionem ex animo impertimur.
Datum Romae apud S. Petrum die XXVIII. Maji an. 1827. Pontificatus nostri
Anno IV.
Et similiter ad cetera omnia Capitula hujus Provinciae.
Da Xussi loc. cit. 379 s., collazionata la copia, che arriva fino a «Datum », in Ada
Congreg. Consist. 1827, Pars I, entro il n." 6 (Archivio della S. Congregazione Concisto-
riale).
1 \i ssi . « admonitum •.
* Nissi ora.
70-i Concordato fra Leone XII e Guglielmo I Re dei Paesi Bassi a. 1827
xc.
CONCORDATO FRA LEONE XII E GUGLIELMO I
RE DEI PAESI BASSI.
J8 giugno 1827.
Leo Episcopus Servus Servorum Dei, Ad Perpetuarli Rei Memoriam.
Quod jamtliu maximis erat in votis, nimirum ut Ecclesiasticae res in Regno
Belgico opportune componerentur, id juvante Deo, qui Pater est misericordiarum
et Deus totius consolationis, demum feliciter effectum gratulamur. Nihil enim jucun-
dius accidere Nobis poterat, utpote qui in summo Apostolatus apice mentis licet
imparibus constituti, pio illa, qua dies noctesque urgemur, omnium Ecclesiarum sol-
licitudine, dolebamus vehementer de gravissimis malis, quae ex ingentibus praete-
ritorum temporum calamitatibus redundarunt in ejusdem inclytae Nationis Catho-
licos, quos ceteroquin et fidei constantia et in hanc Apostolicam Sedem devotio
summopere commendant. Porro saluberrimum opus istud, quod fel. record. Prae-
decessor Noster Pius VII. aggressus est, et Nos deinde vestigiis ejus inhaerentes
tandem absolvimus, caeptum perfectumque est, accedente ope, ac munificentia Sere-
nissimi Principis Guillielmi Belgarum Regis, cujus proinde propensam erga Catho-
licos magno numero Sibi subditos voluntatem grata semper memoria prosequemur.
Ergo ad Omnipotentis Dei gloriam, atque ad honorem Deiparae Virginis Mariae,
quam ut Patronam Belgae praecipuo honorant cultu, sed et ad ipsorum Belgarum
spirituale bonum, Nos istamque Sedem apostolicam inter et laudatum Serenissimum
Regem Guillielmum rite Conventio habita est, quam praesentium litterarum vigore
Apostolica Auctoritate duximus confirmandam. Hujusce autem Conventionis tenor
est, qui sequitur, videlicet.
In nomine Sanctissimae et Individuae
Trinitatis. f
Sanctitas sua Summus Pont. Leo XII., Sa Majesté Guillaume I. Roi des Pays-
et Majestas Sua Guillielmus I., Belgarum Bas, Prince d'Orange-Nassau, Grand-
Rex, princeps Arausiacus Nassoviensis, Due de Luxembourg etc. etc. et Sa Sain-
Magnus dux Luxemburgi etc, etc, cu- teté le Souverain Pontife Leon XII. dési-
pientes, ecclesiae catholicae apostolicae rant s'entendre sur les Affaires de l'È-
romanae negotia componere in universo glise Catholique Apostolique Romaine
Belgico regno, in suos plenipotentiarios dans tout le Royaume des Pays-Bas,
nominarunt, videlicet: ont nommé pour leurs Plénipotentiaires,
savoir:
Sanctitas sua Summus Pontifex, emi- Sa Majesté le Roi des Pays-Bas son
nentissimum dominum Maurum sanctae Excellence Monsieur Antoine Philippe,
piare, da cui fu preso il te lo fri se, pone, anche nel testo latino, prima il Re, poi il Papa: cfr. in
tillaume l" et l'Eglise Catholique en Belgique II. Bruxelles 1906. 139s. Non lu adottato
11 "* ' ' 'EN 450-454, perche appare non desunto da fonti ufficiali.
a. 1S27
Concordato fra Leone XII e Guglielmo I Re dei Paesi Bassi
705
romanae ecclesiae presbyterum Cardina-
lem Cappellaio, sacrae congregationis
de propaganda fide praet'ectum.
Et Majestas Sua Rex Belgii, excel-
lentissimum dominum Antonium Philip-
pum Fiacrum Ghislenum comitem de
Celles, equitem regii ordinis Leonis Bel-
gici, ex altero ordine comitiorum gene-
ralium regni etc, etc, suum apud san-
ctam Sedem oratorem exlraordinarium
et plenipotentiarium.
Qui plenipotentiarii, auxiliariis primo :
praesule Francisco Cappaccini, seereta-
riae brevium substituto; et secundo:
Joanne Petro Ignatio Germain, referen-
dario primae classis ad consilium status
et legationis consiliario. '
Post sibi mutuo tradita legitima et
authentica suae quisque plenipotentiae
instrumenta, de sequentibus articulis
convenerunt:
Articulus I.s
Conventio anno 1801 inita inter suiti-
mum pontitìcem Pium VII. et gubernium
gallicanum, quae in meridionalibus regni
Belgici provinciis viget, ad septentriona-
les provincia» applicabitur.
Articulus II.
Quaelibet dioecesis suum capitulum,
suumque seminarium habebit.
Articulus III.
Quoad casum in art. 17 conventionis
anno 1801 initae antevisum, id statuitur:
Quotiescumque sedes archiepiscopa-
lis, vel episcopalis vacaverit, illarum
ecclesiarum capitula intra mensem a die
vacationis computandum, Serenissimum
Fiacre, Ghislain comte de Celles, che-
valier du Lion Belgique, Membre de la
seconde chambre des Etats Généraux
du Royaume etc. etc. Son Ambassadeur
Extraordinaire, et Plénipotcntiaire près
le Saint Siège, et
Sa Sainteté le Souverain Pontile Son
Eminence Monseigneur Maure Capel-
lari Prótre Cardinal de la Sainte Eglise
Romaine, Préfét de la Sacrée Congté-
gation de la Propagande.
Les dits Plénipotentiaires assistés, le
premier du Référendaire de première
Classe au Conseil d'Etat Jean, Pierre,
Ignace Germain Conseiller d'Ambas-
sade, et le second de Monseigneur Fran-
cois Capaccini Substitut de la Secrétai-
rerie des Brefs.
Après avoir fait l'échange de leurs
plein1' pouvoirs, qui ont été trouvés en
bonne et due forme, sont convenus des
Articles suivants.
Artide I.
Le Concordat de 1801. entre le Sou-
verain Pontife Pie VII, et le Gouverne-
ment Francais, en vigueur dans les Pro-
vinces Méridionales du Royaume des
Pays-bas, sera applique aux Provinces
Septentrionales.
Artide II.
Chaque Diocèse aura son chapitre,
et son Séminaire.
Artide III.
Pour le cas prévu par l'article XVII
de la Convention de 1801. il est statue.
Toutefois qu'un Siège Archiépisco-
pal, ou Episcopal viendra à vaquer, les
Chapitres des Eglises vacantes auront
soin dans le premier mois à compter
Mussi col!., ci primo il Gtrmain e secondo il Cappuccini,
Sic !
Ni"i pone semplicemente l. '.', : .
706
Concordato fra Leone XII e Guglielmo I Re dei Paesi Bassi
a. 1827
Regem certiorem fieri curabunt de no-
mini bus candidate-rum ad clerum regni
Belgici spectantium, quos dignos et ido-
neos ad archiepiscopalem, vel episcopa-
lem ecclesiam regendam judicaverint,
quosque ea pietate, doctrina, ac pruden-
za praeditosesse cognoverint, quaejuxta
ecclesiae leges in episcopis requiruntur.
Si forte vero aliqui ex candidatis
ipsis Serenissimo Regi minus grati exti-
terint, capitula e catalogo eos delebunt,
reliquo tamen manente sufficienti candi-
datorum numero, ex quo novus archie-
piscopi, vel episcopus eligi valeat. Tunc
vero capitula ad canonicam electionem
in archiepiscopum, vel episcopum unius
ex candidatis, qui supererunt, juxta con-
suetas canonicas formas procedent, ac
documentimi electionis in forma auten-
tica intra mensem ad summum pontifi-
cem perferri curabunt.
Confectio processus informativi su-
per statu «cclesiae et qualitatibus pro-
movendi ad archiepiscopalem, vel epi-
scopalem ecclesiam a romano Pontifice
ad formam instructionis fel. ree. Ur-
bani PP. Vili, jussu editae2 committetur,
quo accepto, si Summus Pontifex com-
pererit promovendum iis dotibus instru-
ctum, quae a canonibus in episcopo
requiruntur, eum quantocitius fieri po-
terit juxta statutas formas per aposto-
licas litteras confirmabit.
Si vero aut3 electio minime fuerit
canonice peracta, aut promovendus prae-
' Sic !
' V. p. fvC, n.'_>.
Hitv. oro.
du jour de la vacance, de porter a la
connaìssance de Sa Majesté les noms
des Candidats appartenans au Clergé du
Royaume des Pays-bas, qu'ils auront
jugés dignes, et capables de gouverner
l'Eglise Archiepiscopale, ou Episcopale,
et en qui ils auront reconnu la piété,
la doctrine, et la prudence exigées dans
les Evèques par les loix1 de l'Eglise.
Si par hazard parmi les Candidats il
y en avait, qui ne fussent pas égale-
ment agréables au Roi, les Chapitres
effaceront les noms de ceux-ci de la li-
ste, qui pourtant devra rester compo-
sée d'un nombre de Candidats suffisant,
pour que le choix du nouvel Archévè-
que ou Evèque puisse avoir lieu. Alors
les Chapitres procedéront à l'élection ca-
nonique de l'Archévéque, ou de l'Evfi-
que, qu'ils choisiront selon les formes
canoniques d'usage, parmi les Candidats
dont les noms auront été maintenus sur
la liste, et ils adresseront dans le mois
au Saint Pere l'acte authentique de cette
élection.
Le Souverain Pontife d'après l'in-
struction émanée par ordre du Pape
Urbain Vili, d'heureuse mémoire, don-
nera la commission de dresser le Procès
d' information sur l'état de l'Eglise, et
sur les qualités de la personne destinée
à ètre promue à l'Eglise Archiepisco-
pale, ou Episcopale, et après avoir recu
le resflltat de ces informations, si le
Saint Pére juge que les qualités exigées
dans un Evéque par les Canons se trou-
vent réunies dans la personne élue, Il lui
donnera l'institution canonique par Let-
tres Apostoliques, d'après les formes éta-
blies, et dans le plus bref délai possible.
Si au contraire l'élection n'avait pas
été canoniquement conduite, ou si le
1827
Concordato fra Leone XII e Guglielmo I AY dei Paesi Bassi
707
dictis dotibus instructus non reperiatur,
ex speciali gratis summus Pontifex in-
dulgebit, ut capitulum ad novam electio-
nem, ut supra, canonica methodo valeat
procedere.
Ratincationes praesentis conventio-
nis mutuo tradentur Romae sexaginta
dierum spatio, aut citius si (ieri poterit.
Datum Romae die 18. (unii 1827.
D. Maurus Card. C'appellati.
Franciscus Cappacini.
Comte de Celles.
Germain.
candidat n'avait pas été reconnu par le
Saint Pére doué des qualités susdites, le
Souverain Pontile par faveur speciale
concederà au Chapitre le pouvoir de
procéder à une nouvelle élection commi'
ci-dessus dans les formes canoniques.
Les ratifications de la présente con-
vention seront échangées à Rome dans
le délai de soixante jours; ou plustòt si
faire se peut.
Fait à Rome le 18 Juin 1827.
(L. S.) C.te De Celles.
(L. S.) D. Maurus Card. Cappellani.
(L. S.) Germain.
(L. S.) Franciscus Capaccini. '
Hanc i»itur conventionem, quam cum serenissimo Belgarum rege inivimus,
quaeque suprascriptis articulis continetur, motu nostro proprio, atque ex certa scien-
tia, ac matura deliberatione nostra, deque apostolicae potestatis plenitudine, audita
selecta venerabilium fratrum nostrorum sanctae Romanae ecclesiae cardinalium con-
gregatone, praesentium tenore denuo approbamus, ac ratam habemus, illique apo-
stolici muniminis et firmitatis robur et efficaciam adjungimus.
Quodcirca illud in primis declaramus atque decernimus, ut conventio inter san-
ctam sedem et gubernium gallicanum, inita die XV. Julii anni ■ 1801 et a praede-
cessore nostro Pio P.P. VII. confirmata, per suas apostolicas litteras XVIII. Kalend.
Septembris ejusdem anni datas, ad quas habenda sit ratio, quaeque in meridionalibus
regni belgici provinciis viget, septentrionalibus quoque provinciis applicetur, ut in
uno eodemque regno universae ecclesiasticae res una eademque ratione regantur
et pertractentur.
Deinde vero quoniam ad plenam novissimae conventionis executionem neces-
sarium est, quemadmodum necesse fuit tempore conventionis anni 1801, dioecesium
numerum constituere, easque suis finibus circumscribere, Nos, collatis cum serenis-
simo rege Guillielmo consiliis, ad catholicae religionis incrementum, atque ad ani-
marum salutem, praeter quinque jam actu existentes, tres alias prò nunc episco-
pales sedes restituere, vel de novo erigere, sicque universum Belgicum regnum in
octo dioeceses dividere, totidemque inibi cathedrales ecclesias constabilire decrevi-
mus, quarum una metropolitana, reliquae interim ejusdem sint suffraganeae. Harum
autem dioecesium limites hic tantum generaliter per provincias indicamus. Itaque
ecclesia Mechliniensis erit metropolitana ecclesia, cujus dioecesanum territorium ex
integris provinciis Brabantiae meridionalis et Antverpiensi constabit. Septem vero
ecclesiae suffraganeae erunt ecclesia Leodiensis, Namurcensis, Tornacensis, Ganda-
vensis, quatuor illae videlicet, que jam exstabant et insuper aliae tres, quas ad
i Dall'esemplare a tirm;i autografo del Re Guglielmo, con cui
lordato, in Busta 'Jo nell'Archivio della Segreteria di Stato.
• Nussi .in.
data di Bruxelles '.'5 luglio l«7 ratifica il con-
70s Concordato fra Leone XII e Guglielmo 1 Re dei Paesi Bassi a. 1827
praesens statuimus erigenJas, nempe Brugensis, Amstelodamensis et Boscoducensis.
Habebit autem Leodiensis ecclesia integras provincias Leodiensem et Limburgen-
sem; ecclesia Namurcensis provinciam Namurcensem, et magnum ducatum Luxem-
burgensem1 ; ecclesia Tornacensis Hannoniam; ecclesia Gandavensis universam Flan-
driam orientalem: ecclesia Amstelodamensis provincias Hollandiae septentrionalis,
Hollandiae meridionalis2, Ultrajecti, Overhyselii, Frisiae, Groninguae et Drenthae ;
ecclesia Brugensis universam Flandriam occidentalem; ac demum ecclesia Bosco-
ducensis provincias Brabantiae septentrionalis, Gueldriae et Seelandiae. Jam vero
in qualibet ecclesia cathedrali suum quoque aderit Capitulum. Dotem autem con-
gruam atque perpetuam unumquodque Capitulum habebit et congrua similiter ac
perpetua dos unicuique ex sedibus episcopalibusassignabitur: quarum quidem sediurn
status per serenissimi regis munificentiam, ut firmiter confidimus, melior in dies
faciliorque :i evadet. Ceterum ea omnia, quae ad accuratiorem dioecesium circum-
scriptionem, atque ad perfectam ordinationem vel episcopalium sedium, vel Capi-
tulorum Belgici regni spectant, per alias apostolicas litteras, quas brevi erimus daturi,
distincte praescribentur.
At vero posteaquam Capitula ecclesiarum omnium, quas commemoravimus, l'ue-
rint constituta, facultatem eisdem Capitulis tribuimus, ut perdurantibus rerum adjun-
ctis in articulo XVII. conventionis anno 18U1 initae antevisis, quoties archiepisco-
palis sedes, vel episcopalis vacaverit, capitulares illius vacantis ecclesiae, unum-
quodque scilicet Capitulum prò ecclesia sua, capitulariter congregati et servatis
canonicis regulis novos antistites ex ecclesiasticis Belgici regni viris, dignis tamen
et juxta ecclesiasticas sanctiones idoneis ad formam articuli III. novissimae conven-
tionis eligere possint.
Verum prò hac prima vice nobis reservamus ecclesias regni Belgici de pasto-
ribus providere, quemadmodum prò Mechliniensi ecclesia a fel. ree. Pio VII. Prae-
deoessore nostro factum est; ac pari modo si ob dioecesium vastitatem contingat,
ut episcopi dioecesani alieno indigeant ministerio in iis etiam, quae characterem
requirunt episcopalem, Nobis et successoribus nostris reservamus ejusmodi dioece-
sium episcopis, prout necessarium judicaverimus, auxiliares episcopos concedere, qui
eis, tamquam suffraganei, adjumento sint in pontificalibus muniis explendis; quibus
episcopis Serenissimus Rex, eveniente casu, dotationem eorum statui convenientem
assignabit.
Annuimus autem, ut archiepiscopus et episcopus quisque supradictarum regni
Belgici ecclesiarum postquam ab hac apostolica sede canonicam acceperit institu-
tionem et antequam suum gerendum munus suscipiat coram serenissimo Rege jura-
mentum fidelitatis emittat, prout fuerat constitutum in articulo VI. conventionis
anni 1801, sequentibus verbis expressum :
« Ego juro et promitto ad sancta Dei Evangelia obedientiam et fidelitatem maje-
« stati suae Regi Belgarum, meo legitimo principi. Item promitto, me nullam com-
« municationem habiturum, nulli Consilio interfuturum, nullamque suspectam unio-
« nem neque intra neque extra conservaturum, quae tranquillitati publicae noceat
1 Sec. Srev. om. « Namurcensis - Luxemburgensem » I Così pure il cit Reg Hit, T. XIII.
Bi i Reg.: Orientali!! .
Ni -.-.I i Reg.: « feliciorque ..
a- 1*27 ( oncordato fra Leone SI! e Guglielmo, I Re dei Paesi Bassi 709
« et si tam in dioecesi mea, quam alibi, noverim aliquid in status damnum trattari,
« domino meo regi manifestano ».
Similiter annuimus, ut hoc idem juramentum praestent ecclesiastici quoque viri
secundi ordinis coram auctoritatìbus civilibus a Rege dcsignatis, quemadmodum
statutum fuerat in articulo VII. ejusdem conventionis.
Pari modo ut omnis solvatur ambiguitas circa modum, quo formula precum, in
articulo Vili, conventionis anno 1801 statina, ad praesentem rerum statuiti appli-
cai i valeat, declaramus eamdem sic esse immutandam : « Domine, salvum fac h'rgem
itosi nini Gitillielmum ».
Episcopi autem liberam habebunt suorum vicariorum in spiritualibus genera-
lium nominationem et electionem.
Porro tum archiepiscopi tum episcopi cujusque praecipua cura versabitur circa
scminaria. In illis enim adolescentes, qui in sortem domini vocantur, opportuno
tempore ad pietatem morumque integritatem et ad ecclesiasticam omnem discipli-
nam skilt novellile plautat/ones. in juzentute sua informandi sunt. Enim vero boni
ac strenui in vinea domini operarii non nascuntur, sed fiunt; ut autem fiant, ad
episcoporum solertiam industriamque pertinet. In executionem itaque articuli II.
novissimae conventionis a nobis cum serenissimo Rege Guglielmo initae seminarla
in qualibet dioecesi, eo qui sequitur modo, constituentur, regentur et administra-
buntur. Ac primo quidem is adolescentium numerus in iisdem ali, institui, atque
educari debebit, qui necessitatibus cujusque dioecesis et populi commoditati piane
respondeat, quique ab episcopo congrue erit definiendus. Quum vero maxime inter-
sit, ut qui sacris se ministeriis addicunt, non solum in ecclesiasticis, verum etiam
in philosophicis disciplinis aliisque ad ecclesiasticas conducentibus rite instituantur,
ut forma gregis fiant et semper parati si ut rationem recidere omnì poscenti ; ideirco
episcopi in seminariis eas omnes cathedras constituent, quas ad completam clerico-
rum suorum institutionem necessarias judicabunt. Doctrinae denique ac disciplinae
institutio, educatio, et administratio seminariorum subjiciuntur auctoritati episcopo-
rum respectivorum juxta formas canonicas. Hinc libera erit episcopis tum clerico-
rum in seminariis admissio et ab eisdem expulsio, tum etiam rectorum et profes-
sorum electio, eorumque, quoties id necessarium aut utile judicabunt, remotio.
Quae autem necessaria sunt prò his seminariis vel instituendis vel conservandis,
ea liberaliter a Serenissimo Rege suppeditabuntur, qui magnanimi principis animum
ostendens congrue se providere velie iis omnibus, quae ad ecclesiasticam instru-
ctionem necessaria sunt, atque eo modo, qui nobis sit gratus, per extraordinarium
suum apud nos oratorem professus est.
Denique dioecesibus ut jam supra praescriptum est et mox per alias aposto-
licas litteras clarius a nobis praescribetur, constitutis, episcopi juxta ea, quae in
articulo IX. et X. conventionis anni 1801, continentur, ad novam, ubi opus fue-
rit, paroeciarum circumscriptionem procedent, atque ad paroecias dignos piane
ac idoneos ecclesiasticos viros eligent. Serenissimus autem Rex juxta ea, quae in
articulo XIV. ejusdem conventionis fuerunt statata, omnium parochorum, quos etiam
ob novam paroeciarum circumscriptionem creare contigerit, sustentationi, quae
cujusque statum deceat, quaeque par sit illi, qua parochi dioecesium in meridio-
nalibus regni Belgici provinciis fruuntur, prò regali sua munificentia providebit.
710 Concordato fra Leone Xll e Guglielmo I Re ilei Paesi Massi a. 1827
In spem autem erigimur foie, ut inter istarum regionum catholicos inveniantur,
qui libertate, quae eis in articulo XV. saepc dictae conventionis anni 1801 Ecclesiis
consulenti asseritur, liberaliter uti velini: propensa vero Regis voluntas Nos dubi-
tare non sinit, quod protectionem fundationum vel elargitionum, quas in favorem
istarum ecclesiarum fieri contigerit, uti et acquisitionum, quae ab iisdem ecclesiis
fieri poterunt1, Majestas sua non sit susceptura.
Restat nunc, ut plurimas domino Deo nostro gratias agamus propter id, quod
Iiaotenus prò ecclesiasticis rebus in universo regno Belgico ordinandis actum est,
eumque enixis obtestemur precibus, ut id ipse confirmet solidetque : Omtte enim
datimi optimum et omtte domini perfectum de sursutn est: ncque qui piantai est
aliquid, tteqiir qui rigai, sed qui incrementum dal Deus.
Decernentes has praesentes litteras nullo unquam tempore de subreptionis et
obreptionis, aut nullitatis vitio, vel intentionis Nostrae, aut alio quocumque defectu
notati vel impugnari posse, sed semper firmas, validas et efficaces existere et fore,
suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac inviolabiliter observari
debere, non obstantibus apostolicis, ac in synodalibus, provincialibus et universa-
libus conciliis editis generalibus vel specialibus constitutionibus et ordinationibus,
nec non quarumeumque ecclesiarum et piorum locorum statutis et privilegiis, aliisque
contrariis quibuscumque. His enim omnibus tametsi prò sufficienti illorum deroga-
tione specialis facienda mentio esset, vel alia exquisita forma servanda, quatenus
praemissis obstare aliquo modo possint, expresse derogamus. Irritum quoque et inane
decernimus, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter
contigerit attentari.
Volumus autem, ut harum litterarum exemplis, etiam impressis, manuque publici
notarii subscriptis et per constitutum in ecclesiastica dignitate virum suo sigillo
munitis, eadem habeatur fides, quae Nostrae voluntatis significationi, ipso hoc diplo-
mate ostenso, haberetur.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc voluntatis Nostrae paginam infringere,
vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indi-
gnationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus, se noverit
incursurum.
Datum Romae apud Sanctum Petrum anno incarnationis dominicae millesimo
octingentesimo vigesimo septimo, sexto decimo kalendas septembris, pontificatus
Nostri anno quarto.
B. Card. Pacca. Pro-Datar ius. Pro domino Card. Albano.
F. Capaccini, Substitutus.
Visa de Curia:
D. Testa.
Loco >$< Plumbi.
V. Cugnonius.
Da Nussi, Conventiones etc. 232-238 (n. XXIX), collazionata la minuta in Secr. Brev.
4793 n." 59 (Archivio della Segreteria dei Brevi).
a. 1828 Convenzione con ultimi (anioni Svisseri 711
XCI.
CONVENZIONE CON ALCUNI CANTONI SVIZZERI PER IL VESCO-
VADO DI BASILEA ED ACCESSIONE A QUESTO DEI CANTONI
DI ARQOVIA E TURQOVIA. '
1828-1830.
1. - Convenzione fra Leone XII e i Cantoni di Lucerna, Berna, Soletta e Zug.
26 marzo 1S28.
La Convention conclue le 12. Mars 1827 rélativement à la réorganisation et
nouvelle circonscription de l' Evéché de Bàie n'ayant pas recti la ratification de
tous le Cantons au nom desquels elle avait été stipulée, les hauts Etats de Lucerne,
Berne, Soleure et Zoug reconnaissant l'urgente necessitò de mettre un terme à
l'état provisoire ou se trouvent les affaires diocésaines, se sont décidés à donner
suite en ce qui les concerne à la susdite Convention avec les modifications deve-
nues nécessaires par le changement des circonstances. Dans ce but ils ont fait
renouveller les négociations entre
Monsieur Pascal Gizzi, Internonce Apostolique près la confédération Suisse, au
nom de Sa Sainteté le Pape Leon XII. chargé de cette négociation,
Son Excellence Monsieur Joseph Charles Amrhyn, Avoyer de la Ville et Répu-
blique de Lucerne, et Monsieur Louis de Roll Conseiller d'état de la République de
Soleure, autorisés par les Cantons en qualité de Commissaires,
qui en vertu de leurs pouvoirs antérieurs, eehangés en son temps, ont conventi,
sauf la ratification de leurs hauts Commettants, des bases après énoncées, savoir:
1. Les Cantons de Lucerne, de Soleure et la partie du Canton de2 Berne cedée
par le congrès de Vienne, ainsi que le Canton de Zoug, formeront à l'avenir quant
à leur population catholique l'Evèché de Bàie.
2. La residence de l'Evéque et du Chapitre Cathédral sera transferée dans la
ville de Soleure. En conséquence l'Eglise collegiale de S. Urs et Victor (laquelle
continuerà néanmoins d'étre l'Eglise paroissiale) sera erigée en Eglise Cathédrale
et le Chapitre Collégial en Chapitre Cathédral de l'Evèché de Bàie.
3. Le Chapitre Cathédral sera compose de dix sept chanoines, dont au moins
douze seront tenus à residence pour le service du eulte et l'assistence de l'Evéque
dans ses fonctions religieuses.
Sur ce nombre de dix sept Chanoines dix sont repartis sur tous les Cantons for-
mant le Diocèse.
' Furono qua e là condii ^'li accenti errali in Nussi e in S. IV, conservando però quelli usitaii al tempo della
convenzione.
' N'ussi om.
712 Convenzione con alenili Cantoni Svizzeri a. 1828
Parmi ces dix sept chanoines sont compris Ics chanoines encorc existants de
l'ancicn chapìtre de Bàie; ils auront droit à la residence, et s'il se trouvoit parmi
eux un Dignitaire, la Dignité de Doyen lui sera conferée.
Le Chapìtre Cathedra! aura deux Dignitaires, un Prevót et un Doyen.
4. Les dix chanoines nommés dans l'article précédent formeront le Sénat de
l'Evèque.
5. Aux dits Chanoines appartient en cas de vacance le droit d'élire l'Evèque
d'après l'article douze.
6. Dix des Chapelains de la collegiale de St. Urs et Victor sont annexés pour
le eulte et autres fonctions religieuses au Chapìtre Cathédral.
7. La fabrique du mème Chapìtre, dont le revenu annuel peut ètre evalué a '
environ deux mille francs de Suisse, fourniru et entretiendra les parements, les- orne-
ments, et en general le mobilier nécessaire pour le service divin.
Afin de pourvoir plus convenablement aux objets ci-dessus enoncés, les revenus de
la mense episcopale durant la vacance du Siége sont assignés à la mème fabrique.
8. Il sera etabli à Soleure, residence de l'Evèque et du chapìtre un Séminaire
pour lequel les Gouvernements fourniront la dotation et les bàtiments.
Si d'autres Séminaires étaient jugés nécéssaires, l'Evèque les erigerà d'accord
avec les Gouvernements respectifs, qui fourniront la dotation et les bAtimens.
L'Evèque dirigerà et administera ces Séminaires conjointement avec quatre
Chanoines de différents Cantons, dont deux seront nommés par l'Evèque et les deux
autres par son Sénat.
9. Les revenus annuels de l'Evèque sont fixés à huit mille francs de Suisse.
Les revenus du Prevót de la Collegiale de St. Urs et Victor sont assignés au
Prevót de la Cathédrale.
Une augmentation annuelle de huit cents francs sera ajoutée à la Prebende Cano-
niale3 du Doyen.
Les revenus annuels de chaque Chanoine résidant des Cantons de Lucerne et
de Berne sont stipulés à deux mille francs.
Les Chanoines ainsi que les Chapelains de Soleure et leurs successeurs resteront
dans la iouissance entière des Prébendes qui appartiennent au Chapìtre Collégial
de S. Urs et Victor.
Quant aux Chanoines non résidants les Gouvernements s'engagent de fournir '
à chacun d'eux une somme annuelle de trois cents francs.
10. Outre les appointements ci-dessus déterminés il sera assigné à l'Evèque et
aux Chanoines résidants les logements convenables à leur dignité.
11. Pour la dotation de la Mense episcopale, des Prébendes, et des Séminaires les
Gouvernements s'accorderont avec le S. Siége dans une négociation postérieure, en
attendant ils fourniront des rentes assurées etfixes; les Gouvernements en garan-
tiront la perception libre et régulière ainsi que l'inaliénabilité; ils prendront aussi
soin de l'entretien des logements des Chanoines.
Mi bai om.
S, i
s. / V: ■ canonicale >.
■ S. 71 ; . fournin .
a. i^s Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri 713
Il sera pourvu par rentremisc du Gouvernement de Soleure à l'entretien de
l'Eglise Cathédrale, de l'Evéché et des bàtiments du Séminaire qui sera établi à
Soleure. Les bàtimens des Séminaires qui dévraient Otre établis ailleurs, seront
entretenus par les Cantons que cela concerne.
12. Les Chanoines formant le Sénat ont le droit de nommer l'EvCque parmi le
Clergé du Diocèse.
L'EvCque élù recevra l'institution du St. Pére aussitòt, que ses qualités cano-
niques auront été constatées selon les formes usitées pour les Eglises de la Suisse.
Le Gouvernement de Soleure nomme le PrevOt selon le mode usité jusqu'à
présent.
La nomination du Doyen est reservée au S. Pére.
Le Gouvernement de Lucerne nomme aux Prébendes appartenant a ce Canton.
Pour les Chanoines que le Canton de Berne aura à (burnir, le Sénat de l'Evéque
presenterà pour chaque nomination une liste de six Candidats au Gouvernement
de ce Canton, lequel pourra en exclure jusqu'à trois; ensuite l'Evéque nominerà' le
Chanoine.
Il sera pourvu aux dix Prébendes provenantes du Chapìtre de St. Urs et
Victor d'après le mode établi jusqu'à présent.
Le Gouvernement de Soleure designerà parmi ses Prébendiers sa cote-pai t de
Chanoines formant le Sénat. Le Prevòt élù par ce Gouvernement sera de ce nombre.
Le Chanoine non résidant du Canton de Zoug sera nommé par le Gouvernement
de ce Canton.
Le Chanoine élù doit Otre ou resortissant du Canton, à qui la Prebende appar-
tieni, ou y exercer des fonctions ecclésiastiques, et posseder dans ces deux cas les
qualités suivantes: Il doit étre Prétre séculier, avoir desservi un Bénéfice à charge
d'ames avec zéle et prudence pendant au moins quatre ans, ou avoir aidé l'Evéque
dans l'administration du Diocèse, ou des Séminaires, ou enfin s'étre distingue comme
Prolesseur de Théologie, ou du Droit Canon.
La première nomination des nouveaux Chanoines est reservée aut St Pére.
13. Il ne peut étre conféré qu'une seule Dignité au mime Chanoine. Celle
de Prevòt et de Doyen ne doivent jamais étre possedées par des Chanoines du
méme Canton.
14. L'Evéque prétera entre les mais des Députés des Cantons, formant la Dio-
cèse de BAle, le serment suivant": « Jejure et promets sur les Saints Evangiles tìdélité
« et obéissance aux Gouvernements des Cantons faisant partie du Diocèse: En
« outre je promets de n'avoir aucune intelligence, de ne prendre part a aucune
« délibération et de n'entretenir aucune liaison suspecte soit au dedans, soit au
« dehors de la Suisse, qui pourrait compromettre la tranquillité publique, et si jamais
«j'ai connaissance d'un complot nuisible à l'Etat, que se soit dans mon Diocèse
■< ou ailleurs, j'en informerai le Gouvernement ».
15. On donne ici l'assurance formelle, que si tòt ou tard par quelque circon-
stance que ce fut, le Siège de l'Evéque et du Chapìtre Cathédral venait à étre
transferé hors de la ville de Soleure, le Chapìtre de St. Urs et Victor serait entiè-
1 S. IV: • nomme •.
■ .Mi ss! «iti.
I ) ( bnvensione con alcuni Cantoni Svizzeri a. 1828
rement rétabli sur le pied où il se trouvail à l'epoque de son érection en Chapitre
Cathedra!.
16. L'accession à la nouvelle circonscription de l'Evéchéde Baie est reservée
et assurée aux Cantons de Bàie et d'Argovie pour la partie de leur population catho-
lique, qui n'v est pas déjà comprise, ainsi qu'au Cantori de Thurgovie d'après les
bases reglées par la Convention ci-dessus.
En cas d'accession de l'un ou l'autre Canton ci-dessus nommés la Mense episco-
pale sera augmentée à raison du maximum de dix mille francs de Suisse, et en
proportion de la Population Catholique incorporee du Canton accédant.
Si la réunion de tous les Cantons ci-dessus nommés devoit ' avoir lieu, le Diocèse
sera pourvu d'un suffragant que l'Evèque nommera, et au quel les Cantons faisant
partie du Diocèse assureront un revenu annuel de deux mille francs de Suisse.
Toute disposition ultérieure rélativement ;'i l'accession des susdits Cantons sera
reservée à une Convention postérieure.
Les ratifications de la présente Convention, expediée et signée a doublé, seront
échangées le plutót que faire se pourra.
Ainsi fait à Lucerne le 26. Mars 1828.
Au noni de Sa Sainteté: P. Gissi Inter nonce Apostoliqiic.
Au noni des Hautes Etats les Commissaires: /. Ch. Amrhyn Avoycr. Louis de
Roll Conseiller d'Etat.
Da Nussi, Conventiones etc. 242-246 (n. XXXI), collazionata la copia nell'Archivio della
S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord., ò". IV. u.° 27 Ardi. vece.
2. - Nuova circoscrizione del vescovado di Basilea.
7 maggio 1828.
Leo Episcopus Servus Servorum Dei. Ad Perpetuam Rei Memoriam.
Inter praecipua Nostri Apostolatus munia illud profecto recensetur, quod spectat
Episcopalium Sedium tutelam, ut quibuscunque possimus modis ea omnia curemus
perficere, quae in Catholicae Religionis augmentum, in Ecclesiarum decorem et in
Christifìdelium commodum atque utilitatem conferre videantur. Et quoniam sum-
mopere dolentes conspeximus, quod in transactis deflendis vicissitudinibus res
omnes Ecclesiasticae, in quibusdam praesertim Regionibus maxime fuerant perturba-
tae, ideirco Pastoralis Officii Nostri partes esse duximus, tot malis prò- viribus succes-
sive mederi, novas instaurando Cathedrales, statuendo Capitula, Dioecesium limites
circumscribendo, illisque opportunos addicendo Census ad hoc, ut quaelibet Dioecesis
a proprio Antistite juxta Sacrorum Canonum praescriptum valeat administrari. Hoc
sane Consilio agnoscentes, quod Basileensis Episcopatus, qui tam :ì Dioeceseos ampli-
tudine, tam :' Antistitum splendore floruerat, prout illustria ac praeclara testantur
monumenta, in superiorum temporum teterrima conversione, Ecclesia Cathedrali
exspoliata, Capitulo dissoluto, Censu Episcopali deperdito, Dioecesi Novis finibus
' Mussi: ■ doit >.
= Nussi ora.
• Sccr. Bnv.: . uim •.
a. 182S Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri 715
coarctata, in miseram profccto conditionem fuerat rcdactus, de opportunis ad haec
incommoda prò locorum ac temporum conditione adhibcndis remediis serio cogita-
vimus et din collatis cura iis, quorum intererat, consiliis, expediens tandem fore
judicavimus, si Episcopali Sede Basileensi translata in Civitatem Solodorensem,
cuncta Capituli Constitutionem et Cathedralem Ecclesiam spectantia apte, ut infra, a
Nobis constabiliantur. Nos igitur hujusmodi Episcopalis Ecclesiae ac Dioecesis spi-
rituali regimini, quantum in Domino possumus, consulere cupientes, ex certa scientia
ac matura deliberatione Nostris, deque Apostolicae potestatis plenitudine, praevia
Basileensis Ecclesiae et Capituli prioris status omnimoda suppressione, exstinctione
et annullatione; itemque praevia exstinctione Collegialitatis in Ecclesia sub invoca-
tione Sanctorum Ursi et Victoris in Civitate Solodori, liane ipsam Urbem in Civi-
tatem Episcopalem erigimus, praedictamque Sanctorum Ursi et Victoris antea Col-
legiatam et Parochialem Ecclesiam, ad Cathedralis gradum extollimus, in eamque
Episcopalem Sedem Basileensem transferimus, ibique, firmo remanente Parochialitatis
jure, Cathedrale Basileense Capitulum erigimus et constituimus; novam hanc Sedem,1
Capitulum, ac Dioecesim Venerabili Fratri Francisco Xaverio de Neveu, moderno
Antistiti ejusque in Episcopatu Basileensi Successoribus cum omnibus respectivis
juribus, praerogativis et privilegiis legitime ipsis competentibus perpetuo tribuimus,
et assignamus. Novum autem in dieta Cathedrali Capitulum constare volumus decem
et septem Canonicis; comprehensis in hoc numero Praepositura Majori post Pontiti-
calem Prima, ac Decanatu secunda Dignitate, et in eodem Decem et septem Canoni-
corum numero ultra Praepositum cooptali ceteros Novem Canonicos prioris nunc
suppressae Collegiatae aliosque tres Ecclesiasticos Viros ex singulis Pagis Lucer-
nensi et Bernensi, et unum ex Pago Tugiensi. Si qui vero interea supersint Canonici
antiqui Capituli Basileensis, hi erunt in Novum Capitulum adscribendi et si inter eos
quisquam Dignitatem obtinuerit, huic Decanatum novi Capituli adsignari mandamus.
Istiusmodi' profecto Capitulum dividetur in Praebendas duodecim residentiales, et
quinque forenses nuncupandas, Residentiales Chori Servitici obstricti erunt Canonici
Decem Solodorenses, atque unus ex tribus Canonicis singulorum Pagorum Lucer-
nensis, et Bernensis. Quinque vero forenses Residentiae non obligati, duo erunt ex
quolibet Pago Lucernensi, et Bernensi, atque unus ex Pago Tugiensi. Porro decem
ex hisce decem et septem Canonicis una cum duabus Dignitatibus Episcopi Senatum
constituent et utraque voce in Capitulo, ac jure Antistitis eligendi potientur, juxta
modum deinceps praefìniendum. Inter praefatum numerum Decem Canonicorum,
Episcopi Senatum constituentium, locum semper habebunt tres ex Pago Solodorensi;
nempe Praepositus et alii duo Canonici ab ipsius Pagi Gubernio designandi; item
alii tres ex singulis Pagis Lucernensi et Bernensi, unus ex pago Tugiensi. Et quoniam
juxta Canonicas Sanctiones Capitulis Cathedralibus Praebendae Theologalis et poe-
nitentiaria adesse debent, ideirco Venerabili Fratri Episcopo prò tempore Basileensi
omni studio eommendamus, ut quamprimum fieri poterit, duo ex Praebendis Theo
logo et Poenitentiario Canonicis addicantur, ' ipsius Episcopi conscientiam super his
onerantes. Mandamus pariter, novo Cathedrali Capitulo aggregandos esse decem Cap-
1 Nusm . e constituimus novam hanc Sedem; -
* Sec. Brev.: « Hujusmodi ».
• Sec. Bui., adjiciantur ». ,
7ib Convenzione con abitui Cantoni Svizzeri a. 1828
pellanos prioris Collegiatae, loco Beneficiariorum, qui in sacris functionibus pera-
gendis Ecclesiae et Capitulo Cathedrali decenter inserviant. Novo autem sic efformato
Cathedrali Capitulo, Decem Canonicis Senatum Episcopi constituentibus tribuimus
jus eligendi infra tres Menses ex dioecesano Clero, servatis Canonicis Regulis,
futurum ac prò tempore Episcopum Basileensem; jubentes insimul, ut peractae Ele-
ctionis instrumentum authentica forma exaratum Summo Pontifici de more mittatur,
a quo, si Electio canonice peracta agnoscetur et ex inquisitionis processu juxta
formam prò Episcopatibus in Helvetia usitatam confecto, de ipsius Electi qualitatibus
ad Sacrorum Canonum normam rite constiterit, electio hujusmodi a Sancta Sede
confìrmabitur et ab ea deinde per Apostolicas literas Canonica Electo dabitur insti-
tutio. Quod si aut electio minime fuerit canonice peracta, aut Promovendus prae-
dictis qualitatibus instructus non reperiatur, ex speciali gratia indulgemus, ut Cathe-
drale Capitulum ad novam electionem canonica similiter methodo valeat procedere.
Dignitatum et Canonicatuum collationem prò hac prima vice Nobis libere reser-
vamus. In futuris vero vacationibus unica tantum Decanatus provisio erit Aposto-
licae Sedi perpetuo reservata. Pristinum autem Gubernio Solodorensi manere volumus
jus nominandi Praepositum et Canonicos instituendos juxta morem hactenus obser-
vatum; ac Lucernensi Gubernio privilegium donari nominandi ad tres Praebendas
Capitulares ejus pago tributas. Pro trium vero Canonicorum ex Bernensi Pago exci-
piendorum designatione singulis vicibus efformanda, Capitulares Canonici Notulam
sex Clericorum exhibebunt magistratui Bernensi, cui jus erit tres ad summum exclu-
dendi et ex reliquis Episcopus prò tempore ncvum seliget Canonicum. ' Demum
unica duntaxat Dignitas unico Canonico conferri poterit, neque fas erit uno tempore
Praeposituram et Decanatum possideri ab Ecclesiasticis Viris ejusdem Pagi. In
horum autem Canonicorum designatione cavendum erit, ut Candidati orti sint ex
Pago, cui fuerunt tributae Praebendae, ve! ibidem Sacris operentur; utque sint Prae-
sbyteri Seculares ac Beneficium Curatum per quatuor saltem annos prudenter accu-
rateque tenuerint, vel Antistitem in Dioecesis vel Seminarii procuratione adjuverint,
vel denique Theologiae aut Juri Canonico, sacrisque disciplinis tradendis utiliter
avvenuta nella Bolla intorno al canonico forense di Zug fu corretta col seguente decreto:
Ex Canonicis Forensibus, qui in Cathedrali Capitulo Basilcensi sunt percensendi. unum esse debere ex Pago
Zugensi, Apostolicis litteris cautum est, quae de Episcopati! Basilcensi sunt datae. Cum vero in iis rescribendis
omissa practer voluntatem fuerit mentio de jure illius eligendi, quod pei Sanctissimum Dorainum nostrum Leonem XII..
Ponrificem maximum, Gubernio memorati Pagi collatum fuerat, prout in Consistoriali Decreto sancitum perlegebatur,
placuit Sanctitati Su;ie, Decreto hoc Consistoriali, perinde hahendo ac si novae* litterae Apostolicae sub plumbo datae
in. Tini, declarari et edici, jus eligendi Canonicum Forensem, scu non residentialem, prò Pago Zugensi attributum
esse Gubernio ipsius, ac proinde Executori earumdem litterarum mandavit ** ut juxta hanc *" Sanctissimi Patris
voluntatem Constitulionem dicti Capiluli perficiendam curet. Hoc porro Decretum edi et in Acta sacrae Consistorialis
Congregationis referri jussit. Datura Romac hac"** die XII. Junii Anni 1828.
(L. S.)
/\ Pohaorius,
S. Congrce;. Consistorialis Sec.
0, collazionato il decreto col sigillo del Polidori in Acta Coiigrcg. Causisi. 1828, Tarsili.
entro il n° 18 (Archivio della S. Congregazione Concistoriale).
• Nussi om.
Mi i ni. uHlari ■.
\itn um.
a. 1828 Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri 1\1
incubuerint. Omnia praeterea confirmantes, quae transactis temporibus circa Dioe-
cesis Basileensis dismembrationem fuerunt ordinata et praevia derogatione consensus
quorumlibet interesse habentium, ac sejunctìs, quatcnusopus sii, ab aliqua quacumque
Dioecesi cunctis illis partibus, quae moderno Episcopo Basileensi in administrationem
hactenus, nomine Sanctae Sedis, traditae fuerant, aliisque etiam Parochialibus Eccle-
siis dismembratis ac separatis per praesentes statuimus, ut ex mine in posterum
novum sat amplum Dioecesis Basileensis Territorium constare debeat ex integris
Pagis Lucernensi et Solodorensi, ex ea Pagi Bernensis parte, quae per Vindobo-
nensem conventum eidem Bernensi Pago cessa fuerat et ex l'ago Tugiensi, cum
eorum Incolis Catholicis, praeter eas pagorum Basileensis et Argoviensis terras ac
Parochias, quae ad eandem Basileensem Dioecesim hucusque pertinuerunt et adhuc
pertinent. Licitum praeterea erit Pago Turgoviensi, nec non iis partibus Pagorum
Basileensis et Argoviensis, quae olim Dioecesi Constantiensi addictae erant, ad Basi-
leensem Dioecesim juxta modum in posterum determinandum, accedere. In hoc
casu antedictae Episcopali Sedi Basileensi huic Apostolicae Sedi immediate subjectae
jus connrmamus habendi Suffraganeum Episcopum Titularem ad ea per totam Dioe-
cesim obeunda munia, quae Ordinem Episcopalem requirunt ; cujus quidem Suffra-
gane! nominatio Summo Pontifici de more facienda ad Episcopum Basileensem prò
tempore semper libere spectabit. Ut autem hodierni ac prò tempore existentis Epi-
scopi Basileensis, ejusque Suffraganei, quatenus ipsius nominationi ' locus fiat et
Cathedralis Capituli decenti ac congruae sustentationi opportune ac stabiliter con-
sulatur, mandamus ut Mensae Episcopali tradatur liber annuus redditus octomilium
librarum Monetae Helveticae ; qui tamen redditus per participationem, connexionem
et unionem aliorum trium Pagorum, quorum mentio supra facta est, augendus erit
usque ad summam decem millium librarum ejusdem Monetae, juxta proportionem
Catholicorum uniuscujusque Pagi ad Dioecesim Basileensem pertinentium, Suffra-
ganeo Episcopo Titulari Librarum similium bismille; praeposito, novem Canonicis,
ac decem Cappellanis iidem redditus, quibus antea, uti Capitulum Collegiatae Solo-
dorensisnunc suppressae, potiebantur; Decano Librarum oetingentarum ultra fructus
Canonicalis praebendae: Librarum vero bismillium unicuique ex Canonicis residen-
tibus Pagorum Lucernensis et Bernensis, ac tercentum Librarum cuilibet ex Cano-
nicis non residentibus, Forensibus nuncupatis. Ejusmodi autem redditus, quorum
fundatio per Conventionem posterius ineundam rite determinabitur, erunt interea
persolvendi a respectivis Pagorum Guberniis, quae ad haec implenda sese in valida
forma obligarunt. Tarn Basileensi Episcopo, quam ejus Suftraganeo, cunctisque Cano-
nicis residentibus erunt per Gubernia constabiliendae necessariae aedes unicuique
dignitati convenientes, eisdemque guberniis onus incumbet2 tueri aedes canonicales;
ac Solodorense Gubernium sumptus praebebit ad tuitionem tam Ecclesiae Cathe-
dralis, quam aedium Episcopalium necessarios. Manutentioni vero Fabricae Cathe-
dralis Ecclesiae ac expensis in Sacram Suppellectilem et in rei divinae cultum neces-
sariis consultum erit annuo redditu bismille Librarum, jam pridem Fabricae olim
Collegiatae Solodorensis assignatarum ; utque rebus hujusmodi uberius prospiciatur,
1 Xussi : « nominationis >.
' Mussi : ■ incumbis ». In Sec. Brev. « incumbet > è corretto da « tncnmbil ». VaOTRBY, Histoire {ics Évéques de
Baie II, Einsiedcln 188h, 528. om. - unicuique - tueri aedes ».
718 Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri a. 1828
adsignandi in id causae erunt fructus Mensae, spatio Sedis Episcopalis vacationis
decorrendi. Facultatem insuper noviter sic erecto Cathedrali Basileensi Capitulo
impartimur condendi ordinationes et Statuta Sacris Canonibus et Constitutionibus
Apostolids minime adversantia et ab Episcopo expresse approbanda; itemque gau-
dendi omnibus honoribus, insigniis et privilegiis, quibus alia Cathedralia Capitula
in Helvetia existentia gaudent, dummodo non sint oneroso titulo acquisita. Quodsi
aliqua ex causa forsan contingat in posterum Episcopalem Sederti et Basileense
Capitulum Cathedrale alio canonice transferri, tunc Solodorensis Collegiatae Ecclesiae
Sanctorum Ursi et Victoris Capitulum in illum ipsum revocandum erit statum, quo
ante Cathedralitatis acquisita jura potiebatur. Necessarium profecto judicamus decer-
nere ac mandare, ut manutentioni antiquae ad praesens suppressae Cathedralis
Ecclesiae Basileensis et Divini cultus in ea peragendi expensis opportuno et stabili
modo provideatur. Volumus praeterea, quod a Venerabili Fratre Episcopo Basileensi
in Civitate Solodorensi Seminarium Puerorum Ecclesiasticum erigatur, in quo Ado-
lescentes Clerici opportune alantur ac rite instituantur, quodque Gubernia Pagorum
necessaria prò ejusdem Seminarii aedibus et prò annuo libero Censu praestare
debeant; et si necesse erit alia in aliis Pagis erigere Seminaria, Episcopus ea eriget
re conciliata cum respectivis Guberniis, quae prò aedibus et pio annuo libero Censu
necessaria, ut supra, suppeditabunt: Episcopus autem eisdem Seminariis regendis,
administrandis, ac in sana doctrina instituendis juxta Concilii Tridentini praescriptum
semper advigilabit, adhibitis in auxilium quatuor Canonicis ex diversis Pagis assu-
mendis, quorum binos ipse Episcopus et alios duos Canonici Senatum Episcopi
constituentes eligent. Mandamus pariter, ut praedieta Episcopalis Ecclesia1 Basi-
leensis juxta redditus ejus Mensae nunc ut supra adsignatos de more taxetur ad
florenos Auri de Camera biscentum et quadraginta et hujusmodi Taxa in Libris
Camerae Apostolicae describatur. Indulgemus denique, ut Episcopus coram Depu-
tatis Pagorum, quibus Dioecesis Basileensis efformatur territorium, emittere licite
possit Fidelitatis juramentum hisce verbis: «Ego juro et promitto ad Sancta Dei
Evangelia fidelitatem et obedientiam Gubernio Pagorum, quibus Dioecesis constat.
Item promitto, me nullam communicationem habiturum, nulli Consilio interfuturum,
nullamque suspectam Unionem, neque intra neque extra Helvetiam conservaturum,
quae publicae tranquillitati possit obesse; et si tam in Dioecesi mea quam alibi
noverim aliquam conventiculam ad Status perniciem iniri, Gubernio manifestabo ».-
Ad hoc ut autem omnia et singula sic ut supra a Nobis disposita rite ac celeriter
ad suum perducantur effectum, dilectum filium Apostolicum prò tempore Nuntium
Lucernensem et in ejus defectum Apostolicae Sedis apud Helvetos negotiorum Gesto-
rem harum Literarum Nostrarum Executorem eligimus ac deputamus, necessarias et
opportunas ei tribuendo facultates, ut sive per se, sive per aliam Personam in Ecclesia-
stica Dignitate constitutam ab eo specialiter subdelegandam cuncta superius ordinata
peragere, statuere, disponere, decernere, ac super quacunque oppositione adversus
praemissa in actu executionis quomodolibet forsan oritura, agnoscere ac definitive
pronunciare libere ac licite possit et valeat. Praesentcs vero litteras et in eis con-
tenta quaecumque etiam ex eo quod quilibet interesse habentes vel habere prae-
1 Nuvm . Sec. Brev.. ipraedictae Episcopalis Ecclesiae»!
a. 1828 Convenzione <<<;. alcuni ( anioni Svizzeri 719
tendentes auditi non fuerint, ac praemissis non consenserint, nullo unquam tempore
de subreptionis vel obreptionis aut nullitatis vitio seu Intentionis Nostrae vel quo-
libet alio, licet substantiali defectu notari, impugnali, vel in controversiam vocari
posse, sed eas semper ac perpetuo validas et effìcaces existere et fore, suosque
plenarios et integros effectus sortili et obtinere, atque ab omnibus ad quos spectat
inviolabiliter observari debere; et si secus super his a quoquam qua vis auctoritate
seienter vel ignoranter contigerit attentari, irritimi prorsus et inane decernimus.
Non obstantibus de jure quaesito non tollendo aliisque Nostris et Cancellariae
Apostolicae Regulis nec non constitutionibus et Ordinationibus Apostolicis, itemque
supradictarum Ecclesiarum etiam juramento, confirmatione Apostolica vel quavis
alia rìrmitate, roboratis statutis et consuetudinibus, privilegiis quoque ac Indultis
caeterisque etiam specifica et individua mentione dignis contrariis quibuscumque.
Volumus equidem, ut praesentium litterarum Executor omnium et singulorum
Actorum in ipsarum litterarum executione conficiendorum exempla in authentica
forma exarata ad Sacram Congregationem Rebus Consistorialibus praepositam in
ejusdem Congregationis Archivo asservanda, quam primum fieri poterit, transmittere
teneatur. Praeterea volumus, ut harum Litterarum Transumptis etiam impressis,
manti tamen alicuius Notarii publici subscriptis, ac Sigillo Personae in Ecclesiastica
Dignitate constitutae munitis, eadem prorsus fides in Judicio et extra adhibeatur,
quae ipsis praesentibus adhiberetur, si forent exhibitae vel ostensae. - Nulli ergo
omnino hominum liceat paginam hanc Nostrae Subpressionis, Extinctionis, Annul-
lationis, Translationis, Erectionis, Attributionis, Assignationis, Mandati, Commis-
sionis, Derogationis et Voluntatis infringere vel ei ausu temerario contrarie. Si
quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei ac Beatorum
Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctum
Petrum Anno Incarnationis Dominicae Millesimo Octingentcsimo Vigesimo Octavo;
Nonis Maji; Pontificatus Nostri Anno Quinto.
Uà Nussi loc. cit. 246-252, collazionata la minuta in Secr. Brev. 4793 n.° 3C> (Archivio
della Segreteria dei Brevi).
*
* *
Ai Capitolari di Basilea Leone XII spedi poscia il seguente Breve:
Dilecti Filii! Salutem et Apostolicam Benedictioncm. Quod ad rem sacram isthic
prò locorum conditione aptius ordinandam sanciendum censuimus, vos didicisse haud
ambigimus ex Apostolicis Litteris, quas in eam rem Idibus superioris Junii dandas
curavimus. Animadvertetis profecto, quonam1 ad majora Gregis istius Dominici com-
moda comparanda Pontificiae benignitatis indulgentiam protulerimus, singulare illud
privilegium Ordini vestro tribuentes, ut ex praestitutis legibus Anstititem eligatis.
Gravissima quidem actio haec est, in qua exequenda id vos consilii, Deo bene juvante,
suscepturos fore confidimus, quod religionis utilitas atque aeterna populorum salus
efflagitare dignoscantur. Alienis enim vos peccatis communicaretis, dicimus cum
Tridentinis patribus, nisi, quos digniores et Ecclesiae magis utiles judicaveritis, prae-
fici diligenter curetis.
1 Ni s*i quamaam ».
720 Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri a. 1828
Verum illud quoque prò ea, qua commendamini, prudentiae laude pensandum
vobis est, florere ecclesiam, quando, ut monet Ivo Carnotensis, imperium et sacer-
dotium inter se convenirne. Vestrarum proinde erit partium, eos adsciscere, quos
ante solemnem electionis actum noveritis nedum praefinitis qualitatibus praefulgere,
sed gubernio etiam minus gratos non esse. Id diligenter caveatis opus est, quando
etiam iuxta sancitas in iisdem Nostris litteris conditiones proponendae per Vos erunt
Magistratui illorum notulae, ex quibus prò aliquo Pago erunt ab Episcopo Collegae
Vestri enunciandi. ' Ea sane Nobis de vestra pietate ac fide opinio est, ut in negotio
hoc prae caeteris maximi momenti mandata haec Nostra servaturos Vos esse, tra-
ditoque Vobis munere naviter perfuncturos haud dirfiteamur. Vobis interim, Dilecti
Filii, Apostolicam Benedictionem, coelestis praesidii auspicem, ex animo impertimur.
Datum Romae apud S. Petrum die 15. Septembris 1828, Pontificatus Nostri
anno quinto.
Da Nussi loc. cit. 3.N0, collazionata la copia nell'Archivio della S. Congregazione degli
Affari Eccles. Straord. 5. IV. n.° 27 Arch. vece.
3. - Accessione dei Cantoni d'Argovia e Turgovia al vescovado di Basilea.
a) - Accessione del Cantone d'Argovia.
2 dicembre 1S2S.
En vertu de la declaration du Conseil souverain du haut Etat d'Argovie du
11. Novembre dernier a été conclue sur l'accession de ce haut Canton à l'Evèché
de Bàie nouvellement reorganisé par la convention du 26 Mars 1828 faite et passée
entre le St. Siège et les hautes Etats de Lucerne, Berne, Soleure et Zoug;
entre
Son Excellence Monseigneur Ostini, Archevèque de Tarse, Nonce apostolique
près la Conféderation Suisse
et
Messieurs les Conseillers d'Etat Charles de Reding, Francois Joseph Foderici),
et Francois Joseph Vorster, Députés du gouvernement du susdit haut Etat d'Argovie.
Ainsi que sous la cooperation demandée des Commissaires chargés de la nègo-
ciation sur la réorganisation et la nouvelle Circonscription de l'Evèché de Baie,
savoir :
Son Excellence Monsieur Joseph Charles Amrhyn Avoyer de la ville et Répu-
blique de Lucerne, et Monsieur le Baron Louis de Roll Conseiller d'Etat de la Repu-
blique de Soleure:
Munis de plein-pouvoirs sous la reserve de la ratification de leurs hauts Com-
mettans,
La Convention qui suit:
Art. l.er - La population catholique du territoire du Canton d'Argovie, qui a
été separé de l'EvOché de Constance ainsi que celle du territoire qui appartenait à
: S. IV.: • prò Pagi-, Bernensi, Vrgoviensi et Turgoviensi erunt ali Episcopo Collegae Vestii renunciandi ■.
a. 1829 Convenzione <<<>/ alcuni Cantoni Svisseri 721
l'ancien Evedié de Bàie, fera aussi partie à perpétuité du Diocèse de Bilie nouvel-
lement reorganisé.
Art. 2.c - L'Election des trois Chanoines, que le Cantori d'Argovie a à fournir au
Chapitre Cathedra!, savoir d'un Chanoine résidant et deux non-residants se fera
d'après le mode établi par l'Art. 12.e de la Convention citée du 26 Mars 1828. pour
le haut Etat de Berne, et ainsi tout ce qui a été accordé à ce dernier Canton rela-
tivement à cette élection, sera aussi applicatile et confirmé au Canton d'Argovie.
Les Candidats à proposer par le Chapitre cathédral a ces prebendes devront
tous étre ressortissans et habitans du Canton; ils devront posseder en méme tems
les qualités préscrites pour les Chanoines en general, ou s'fitre rendu utiles à l'admi-
nistration episcopale dans le Canton.
Art. 3.e - Le Canton dArgovie participera à tous les droits et avantages accordés
en general et en commun aux Cantons contractans de Lucerne, Berne, Soleure et
Zoug par la convention du 26. Mars 1828., et aura par contre à remplir également
toutes les charges et obligations stipulées pour les dits Cantons dans la méme con-
vention.
Art. 4.c - Les ratifications de la présente convention expediée en doublé et scellée
seront échangées le plutòt possible.
Ainsi fait et conclu à Lucerne le deux Decembre 1828.
Au nom Au nom
du haut Etat du Canton d'Argovie de Sa Sainteté
Les Députés Le Nonce Apostolique
Sig. C. de Reding près la Confédération Suisse
Sig. F. Friderich. (L. S.) Sig. P. ArchevOque de Tarse
Sig. F. J. Vorster. Nonce Apostolique.
Les Commissaires chargés
de la Négociation pour la réorganisation et nouvelle
Circonscription de l'EvOché de Bàie
IL. S.) Sig. J. Ch. Amrhyn Avoyer
(L. S.) Sig. Louis de Roll Conseiller d'Etat.
b) - Accessione del Cantone di Turgovia.
IO aprile 1829.
Par suite de la Convention {aite et passée le 26 Mars 1828 entre le St. Siège et
les hauts Etats de Lucerne, Berne, Soleure et Zoug sur la réorganisation et nou-
velle circonscription de l'EvOché de Baie, mise en exécution depuis le 13 du mois
de Juillet dernier; et conformement à la conclusion du conseil souverain du haut
Etat de Thourgovie portant l'autorisation pour l'accession du dit Canton à l'Evèché
susmentionné nouvellement organisé a été conclue
entre
Son Excellence Monseigneur Ostini. ArchevCque de Tarse, nonce Apostolique
près la Confédération Suisse,
722 Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri a. 1830
et
Son Excellence Monsieur Joseph Charles Amrhyn, Avoyer de la Ville et Répu-
blique de Lucerne et Monsieur le Baron Louis de Roll Conseiller d'Etat de la Répu-
blique de Soleure au nom et en qualité des Commissaires du haut Etat de Thourgovie,
En vertu de leurs pouvoirs, sauf la Ratification de leurs hauts- Commettans, la
Convention qui suit:
Art. l.er - La population Catholique du haut Etat de Thourgovie, separée de
l'ancien Evéché de Constance, sera à perpetuité réunie au Diocèse de Baie nouvel-
lement réorganisé.
Art. 2.d - L'Election du Chanoine non résidant à fournir au chapitre Cathédral,
se fera d'après le mode stipulé par l'article 12. de la Convention citée du 26 Mars 1828.
pour le haut Etat de Berne, et ainsi tout ce qui a été accordé à ce dernier Can-
ton rélativement à cette élection, sera aussi applicable et confirmé au Canton de
Thourgovie.
Art. 3.e - Le Canton de Thourgovie participera de mème à tous les droits et
avantages accordés en general et en commun aux cantons contractans de Lucerne,
Berne, Soleure et Zoug, et aura par contre à remplir également toutes les charges
et obligations stipulées pour les dits Cantons dans la Convention precitée.
Art. 4.me - Les ratifications de la présente Convention, expediée en doublé et
scellée seront echangées le plutót possible.
Ainsi fait et conclu à Lucerne le dix du Mois d'Avril 1829.
Au nom Au Nom
de Sa Sainteté. ' du haut Etat de Tourgovie. *
Dalla Copia in Ada Congreg. Consist. 1829, Pars 2", entro il n.° 22 (Archivio della S. Con-
gregazione Conslstoriale).
4. Approvazione dell'accessione.
23 marzo 1830.
Pius PP. Vili. Ad Perpetuarli Rei Memoriam.
De '-' animarum salute prò tradita Nobis Ecclesiae universae procuratione
impense solliciti, apostolicae auctoritatis placita eo libenter intendimus, ubi :1 aptiora
iisdem juvandis commoda parari dignoscamus.
Hoc Nos animo benevolo accepimus, quae prò pagorum Argoviensis et Turgo-
viensis in Basileensem dioecesim adgregatione concilianda acta sunt a venerabili
fratre Petro archiepiscopo Tharsensi Nostro apud Helvetios nuntio cum nobilibus
viris, quibus ab eorumdem pagorum consiliis id negotii fuerat commissum.
Cuncta itaque re accurate perpensa, spirituali catholici populi ibidem degentis
regimini salubriter consulere discupientes ex certa scientia, ac matura deliberatione
Nostris, deque apostolicae potestatis plenitudine, incolas, remque omnem catholicam
1 Le firme non sono riportate.
Ni vm : «Dei » !
uti
a. 1830 Cumrii: ione con alcuni Cantoni Svisseri 723
territori! pagi Argoviensis tum illius, quod a Constantiensi dioecesi fuit sejunctum,
tum illius, quod veteri Basileensi ecclesiae olim suberat, nec non incolas, remque
omnem catholicam pagi Turgoviensis, qui pariter a Constantiensi dioecesi fuit
abstractus, dioecesi Basileensis' episcopatus recens constitutae per apostolicas literas
fel. ree. Leonis PP. XII. praedecessoris Nostri de nova illius dioecesis circumscri-
ptione nonis maji anni millesimi octingentesimi vicesimi ottavi editas, perpetuo attri-
buimus, et assignamus. Tres vero canonicos ex pago Argoviensi in cathedralis san-
ctorum Ursi et Victoris ecclesiae Soloduri extantis capitulum cooptari, - unum sci-
licet residentialem, et duos non residentes Forenses nuncupatos, et unum insuper
Forensem ex pago Turgoviensi adscisci volumus, iisdem piane legibus, ac conditio-
nibus, quae prò Bernensis pagi canonicis per memoratas apostolicas literas sunt prae-
tinitae, quas ideirco omnes in Argoviensis et Turgoviensis pagorum canonicis eli-
gendis sancitas tenore praesentium et adprobatas edicimus.
Hinc id in primis in iis promovendis cautum volumus, ut ipsi nedum natale
solum, et domicilium sint nacti iis in pagis, prò quibus sunt canonicatum adeptui i,
sed insuper qualitatibus polleant jure canonum designatis, vel saltem in rei sacrae
procuratone utilem ibidem operam navaverint. Quo circa in cathedrali capitulo jam
ad normam memoratae bullae constituto adjicientur quatuor canonici unus scilicet
residentialis, et duo non residentiales, seu Forenses prò pago Argoviensi, et unus
pariter non residentialis, seu Forensis prò pago Turgoviensi; quatuor hi canonici
episcopalis senatus partem constituent, et utraque voce in capitulo, ac jure antistitis
eligendi potientur; adeoque1 universum capitulum uno, et viginti canonicis constabit,
quorum tredecim ex ordine residentialium, octo autem non residentiales erunt, seu
Forenses nuncupati. Jubemus porro, et mandamus, ut ambo illi pagi Argoviensis et
Turgoviensis omnibus fruantur juribus, et favoribus generatim et communiter in
pagos Lucernensem, Bernensem, Solodurensem et Zougensem per easdem apostolicas
literas delatis, nec non ut iisdem oneribus, et obligationibus adstringantur, quibus
memorati pagi per ipsas literas fuerunt subjecti.
Ut vero harum dispositionum, quas in summum animarum bonum cessuras
fore confidimus, executio adproperetur, easdem exequendas committimus dilecto filio
Miehaeli Viale, qui prò nuntio apostolico apud 4 Helvetios4 Nostra et apostolicae
hujus Sedis negotia in praesens gerit, omnesque eidem facultates necessarias et
opportunas largimur, ut per se, vel per aliam personam saltem in ecclesiastica digni-
tate constitutam mandata haec Nostra exequi curet, eaque decernat, quae in hanc
causam expedire magis in Domino censuerit.
Volumus etiam, ut executorialia acta, et decreta ad congregationem Consisto-
rialem mittat ibidem adservanda: non obstantibus constitutionibus, et ordinatio-
nibus apostolicis, caeterisque licet expressa, specifica et individua mentione dignis,
etiam juraménto, coniìrmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis sta-
tutis et consuetudinibus, privilegiis quoque indultis, et literis apostolicis superio-
ribus et personis sub quibuscumque tenoribus et formis, ac cum quibusvis etiam
1 Nussi • Basileensi -
- N': ssi om.' Sec. Brev. om. anche « capitulum »!
Ida « ideoque ».
1 J. la om.
724 Concordato con Napoli sulla immunità personale a. 1834
derogatoriarum derogatoriis, aliisque efficacioribus, effieacissimis ac insolitis clau-
sulis, irritantibusque et aliis decretis in genere, vel in specie, ac aliis in contrarium
praemissorum quomodolibet concessis, approbatis et innovatis; quibus omnibus et sin-
gulis illorum tenores praesentibus prò piene et sufficienter expressis, ac de verbo
ad verbum insertis habentes, illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum
effectum hac vice dumtaxat specialiter et expresse derogamus, caeterisque con-
trariis quibuscumque.
Datum Romae apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris die vicesima tertia
martii millesimo octingentesimo trigesimo, pontificatus Nostri anno primo.
Da Nussi, Conventìones etc. 252-254, collazionata la minuta in Sec. Brev. 4812 n." 1
(Archìvio della Segreteria dei Brevi) e la copia in Ada Congreg. Consist. 1829, Pars 2*,
entro il n.° 22 (Archivio della S. Congregazione Concistoriale).
XCII.
CONCORDATO FRA GREGORIO XVI E FERDINANDO II RE DI NAPOLI
SULLA IMMUNITÀ PERSONALE.
16 aprile 1834.
Sua Santità il Papa Gregorio XVI. e Sua Maestà Ferdinando II. Re del Regno
delle due Sicilie avendo amichevolmente convenuto fra loro sopra alcune discipline
da osservarsi nel Regno delle due Sicilie relativamente alla immunità personale,
hanno consentito ne' seguenti articoli, cioè.
1. In avvenire gli Ecclesiastici e ' i Religiosi non saranno più condotti sia in
una casa di arresto, sia in una prigione, che in tempo di notte, o in legno, e '
coperti di mantello per nascondere agli occhi del pubblico il loro abito ecclesia-
stico.
2. Gli Ecclesiastici saranno detenuti in prigioni particolari per quanto lo per-
metteranno le località, ed i condannati saranno chiusi in un Ergastolo destinato a
riceverli.
3. Non si faranno mai arresti nelle Chiese durante il servizio divino, né senza
prevenirne il Curato, il Priore, in una parola il Superiore della Chiesa, nella quale
si fosse rifugiata la persona colpevole.
4. Ogni Vescovo potrà avere nel suo Episcopio una prigione o camera di cor-
rezione per gli Ecclesiastici che crederà di dover fare arrestare e punire.
5. Il Governo non domanderà ai Vescovi la degradazione di un Ecclesiastico
condannato a morte senza prima comunicar loro la sentenza di condanna, in cui
devono esser riferiti tutt' i documenti del processo che comprovano il reato. Non
trovando i Vescovi osservazione a fare su tali elementi, verranno senza ritardare
inutilmente il corso della giustizia, all'atto di degradazione, invocando in favore del
a. 1836 Istruzione ai Vescovi del regno diSardegna sui registri parrocchiali 725
paziente la commiserazione del Sovrano giusta i dettami del loro istituto. Quante
volte poi ritrovassero nel processo gravi motivi in favore del condannato, li rasse-
gneranno a Sua Maestà. I rilievi tatti dal Vescovo unitamente ai documenti che ha
avuti presenti saranno d'ordine di Sua .Maestà rimessi alla discussione di una Com-
missione composta di tre Vescovi con facoltà Apostolica approvati da Sua Santità
sulla proposta, che verrà fatta dal Re del doppio del ' numero bisognevole, e di due
Assessori laici con voto consultivo, la quale deciderà inappellabilmente sui rilievi
suddetti. Se la Commissione troverà mal fondate le ragioni addotte dal Vescovo,
ne avvertirà subito il medesimo perchè proceda senza altra replica ed esitazione
all'atto della degradazione, e ne farà nel tempo medesimo prevenzione al Governo
per sua intelligenza. Qualora poi la Commissione troverà fondati i rilievi fatti dal
Vescovo, ne rassegnerà motivato rapporto a Sua Maestà raccomandando il condan-
nato alla Clemenza Sovrana.
Ed affinchè in ogni futuro tempo di questa loro volontà e delle obbligazioni
che contrassero tanto per Se, quanto per i loro Successori di fidelmente osservare
e fare osservare gli articoli sopra espressi, hanno rispettivamente incaricato i loro
ministri, cioè
Fatto in Roma il dì Ih. aprile 1834.
L. >$( S. Sottosc. T. Cardinal Bermtti.
L. >$( S. C. Giuseppe Costant. Ludolf.
Uà Nussi loc. cit. 254 s. (n. XXXil), collazionata la copia senza firme in N. Pos. 1, nel-
lArchivio della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord.
xeni.
ISTRUZIONE AI VESCOVI DEL REGNO DI SARDEGNA
SUI REGISTRI PARROCCHIALI.
1. - Gregorio XVI a Carlo Alberto Re di Sardegna.
24 agosto 1836.
Gregorius PP. XVI.
Carissime in Christo Fili Noster Salutem et Apostolicam Benedictionem. Quanto
è maggiore il pregio in che abbiamo i desiderii di Vostra Maestà, e quanto più siamo
convinti dell'ottimo spirito, da cui sono essi animati, tanto è più vivo l'interesse che
prendiamo ad appagarli. Di questo Nostro interesse Ci è pur grato il dare alla Maestà
Vostra una nuova riprova nella congiunta Istruzione che, a seconda di quanto Ella
Ci fece da qualche tempo richiedere per mezzo di questo suo Ministro, viene nel
Nostro nome diretta agli Arcivescovi e Vescovi de' Suoi Dominii di terraferma sul
conto dei libri parrocchiali, onde siano in appresso regolati in guisa, che la Maestà
726 Istruzione ai Vescovi del regno ili Sardegna sui registri parrocchiali a. ISBfi
Vostra possa con tutta sicurezza desumerne la prova legale dello stato civile dei
felici Suoi sudditi. In adempimento delle Nostre intenzioni gli anzidetti Prelati, che
tanto si distinguono per la pastorale loro sollkitudine, non ometteranno certamente
di darsi la massima premura, affinchè le prescrizioni espresse nell' indicata Istruzione
siano con ogni esattezza eseguite nelle rispettive loro Diocesi. Non possiamo poi
dubitare della piena osservanza del Regolamento prescritto sul riflesso, che la Maestà
Vostra sarà per concorrere all'uopo nella parte che La riguarda con tutto il favore
della Regia Sua autorità. Pregando cola più viva effusione del Nostro cuore il Signore,
perchè si degni ricolmare la Maestà Vostra della pienezza dei celesti favori, com-
partiamo con affetto veramente paterno alla Sua Augusta Persona, ed a tutta la Reale
Famiglia la Nostra Apostolica Benedizione.
Datum Romae apud Sanctam Mariam Maiorem die 24 Augusti 1836, Pontihcatus
Nostri anno sexto.
Gresjorius PP. XVI.
2. - Carlo Alberto Re di Sardegna a Papa Gregorio XVI.
29 ottobre 1836.
Beatissimo Padre,
Ben viva fu la Nostra soddisfazione al ricevere la veneratissima Lettera di Vostra
Santità in data del 24 agosto ultimo passato, ed unitamente ad essa l'Istruzione
diretta ai Vescovi conforme a quanto si era fra noi concertato. La Santità Vostra
non solo ha favorevolmente accolte le nostre premure intorno al modo, in cui si
terrebbero i libri parrocchiali, cosicché vi si possa desumere la prova legale dello
stato civile de' Nostri dilettissimi Sudditi, ma volle ancora con amorevoli espres-
sioni riconoscere in quelle Nostre brame i veri sentimenti che le avevano inspirate;
Ci compiacciamo pertanto d'esprimerle tutta la Nostra gratitudine, e ad accertarla,
che daremo gli ordini opportuni affinchè le disposizioni del Regolamento a tal oggetto
relativo siano dai Ministri ed Officiali Nostri pienamente eseguite nella parte che li
concerne, del che punto non dubitiamo.
Frattanto pregando di cuore il Signore perchè conservi lungamente Vostra San-
tità a beneficio del Mondo Cattolico, inchinati al bacio de' Santissimi Piedi, pre-
ghiamo ancora la Santità Vostra di compartire a Noi ed alla Reale Nostra Fami-
glia l'Apostolica Sua Benedizione.
Di Vostra Santità,
Umil.mo Dev.mri ed Obb.m" Figlio
Carlo Alberto
Solaro della Margarita.
Torino il 29 ottobre 1836.
a. 1836 Istruzione ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali 727
... - Istruzione della Sacra Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straor-
dinarii in nome della Santità di Nostro Signore Papa Gregorio XVI.
ai Reverendissimi Arcivescovi, e Vescovi degli Stati di Terra Ferma di
S. M. il Re di Sardegna. '
23 agosto 1836.
In fra gli oggetti, cui la Chiesa sempre intenta al bene dei suoi figli ha rivolto
le sue provide cure, non è l'ultimo quello dei Registri Parrocchiali di nascita, bat-
tesimo, cresima, matrimonio e morte, onde ne fosse garantita l'esatta formazione ed
insieme la gelosa custodia. Il Sacro Concilio di Trento (sess. 24, cap. 1 de reform.
matritn.) non solo ingiunse espressamente a ciascun Parroco di avere presso di se
il libro dei matrimonii per descrivervi i nomi dei coniugi, e dei testimonii, il giorno
ed il luogo del celebrato coniugio ma gli prescrisse eziandio di custodirlo diligen-
temente. E nel capo secondo della stessa sessione, supposta l'esistenza del libro dei
Battezzati, ordinò del pari ai Parrochi di registrarvi i nomi dei Patrini. Che se in
esso non si fa parola del libro dei confermati, e dell'altro dei morti, non può però
dubitarsi, che l'uso di entrambi sia pienamente conforme alle intenzioni di quel vene-
rando Consesso, e della Chiesa.
Quindi presso tutte le Diocesi ben regolate sono in vigore, e generalmente i
libri Rituali ne stabiliscono la forma. Per tacere degli altri, il Rituale Romano, dopo
aver disposto flit. I. cap. unte.) che chiunque è obbligato all'amministrazione dei
Sagramenti debba avere i libri proprii del suo officio, eos praeserthn, in quibus
variarum Parochialinm fnnctionutn notae ad futuram rei memoriam describuutur,
estende fino a cinque il numero dei libri Parrocchiali, indicando ancora le module da
usarsi nello iscrivervi gli atti ai quali ciascun di essi si riferisce (tit. X cap. 2. e segg.).
Né alla sola regolare formazione, o fedele custodia degli anzidetti Registri si è limi-
tata l'ecclesiastica sollecitudine, ma in ispecie molti Vescovi nelle rispettive Diocesi
hanno spinto più oltre il loro zelo, nel saggio intendimento di allontanare gli abusi,
e di prevenire alcune eventualità di sommo pregiudizio in oggetto di tanto interesse.
I Parrochi come nelle altre attribuzioni così in quella risguardante i libri del
loro officio dipendono dalla direzione e disposizione dei Vescovi; ed è pur cosa nota,
che a senso della Istruzione emanata dalla Sacra Congregazione del Concilio, e con-
giunta al Sinodo Romano del 1725 sotto Benedetto XIII (§ 3 num. 8), i libri, di
cui si ragiona, debbono sottoporsi alla visita pastorale. Volle anzi Benedetto XIV
(nella sua Costituzione firmandis, dei 6 Novembre 1744 § 9), che da una tal visita
non fossero neppure esenti i Parrochi Regolari, ed impose perciò al Prelato Diocesano
di verificare au Parochus apud se recte ordinatos retineat libros tum bapticatorum
tum sacro chrismate couftrmatorum, libros etiam matrimoniorum, et status anima-
rum. Siegue da ciò, che sebbene i libri suindicati siano di proprietà Parrocchiale
né il Vescovo, giusta una decisione della Sacra Congregazione dei Vescovi e Rego-
lari in data dei ?, giugno 1604, citata dal Barbosa (de offic. et potest. Parochi part. 1
1 Tale il titolo nelle dne stampe.
728 Istruzione ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali a. 1836
cap. 7 imiti. 19 e 20) possa toglierli dalle mani dei Parrochi; pure ha desso
tutto il diritto di prendere su tal particolare i provvedimenti che giudica nccessarii,
o convenienti, e di obbligare altresì gli stessi Parrochi a presentarne stabilmente
una copia autentica alla sua Cancelleria, salvi gli emolumenti che loro possono com-
petere a titolo dei certificati che se ne debbano estrarre. Cosi infatti ha deciso più
volte, ed anche recentemente la Sacra Congregazione del Concilio: su di che, se
mancasse ogni altra autorità, basterebbe attenersi al fatto del Grande Arcivescovo
di Milano S. Carlo Borromeo. Impegnato egli a promuovere la ristali razione della
disciplina ecclesiastica sulle norme stabilite dal Sacro Concilio di Trento, di cui cono-
scea perfettamente lo spirito, ingiunse a tutt'i suoi Parrochi di descrivere in doppio
libro gli atti di nascita, battesimo, cresima, matrimonio, e morte, affine di rimetterne
in ciascun anno un esemplare alla Cancelleria Arcivescovile, per esservi gelosamente
conservato.
Or sulle traccie di lui, usando di siffatto diritto molti zelantissimi Vescovi di
altre Diocesi particolarmente d'Italia adottarono la stessa misura, proponendosi con
ciò non tanto di assicurarsi, che i libri parrocchiali fossero formati e custoditi secondo
le regole prescritte, quanto di provvedere al pericolo, che senza colpa di chi ne ha
la custodia fossero alterati o andassero a perire. Cade qui in acconcio di rendere i
meritati elogi agli stessi rispettabili Arcivescovi e Vescovi degli Stati continentali
di S. M. il Re di Sardegna, ai quali la presente Istruzione è diretta. Dagli editti,
decreti, ed altre ingiunzioni vescovili, non che da talune leggi sinodali pubblicate
per le diocesi di Torino, Vercelli, Vigevano, Aosta, Tortona, Susa, Pinerolo, Cuneo,
Acqui, Monreale, Alessandria, e Novara, risulta essersi colà introdotto il metodo del
doppio esemplare dei registri parrocchiali per lasciarne uno nell'archivio della Par-
rocchia, e dell'altro pienamente conforme al primo, eseguire il deposito periodico
nella Cancelleria Vescovile. E per verità una simile cautela fondandosi per una
parte, come già si è detto, sopra un diritto dei Vescovi, e per l'altra riguardando
un oggetto della massima importanza, non può non essere sommamente encomiata,
e riconosciuta giustissima. Chiunque riflette che ai documenti ed alle testimonianze
estratte dai suddetti registri suole accordarsi tutta la forza ed efficacia, onde negli
atti relativi abbiano in faccia alla Chiesa l'effetto d'indubitata prova, dee facilmente
persuadersi dell'utilità e della necessità eziandio della riferita cautela.
Ma poiché non v'ha vigilanza così attiva, che possa giungere ad impedire ogni
inconveniente, né umana istituzione, quantunque venerabile per la sua origine, e
salutare nel suo fine, la quale non sia soggetta agli abusi: perciò la sollecitudine dei
Vescovi delle mentovate, e delle altre Diocesi comprese nei Dominii di terra ferma
di S. Maria Sarda, non fu felice al punto di escludere ogni dubbio e motivo di querela
in quanto alla forma, all'autenticità, alla conservazione dei libri parrocchiali. Qualche
caso pur troppo avvenuto di smarrimento, o di corruzione dei libri medesimi, fece
desiderare non solo che il sistema del doppio esemplare fosse adottato anche in quelle
Diocesi dei succennati Reali Dominii, presso le quali non era in uso, ma che inoltre
s'introducesse all'uopo un metodo sott'ogni rapporto uniforme, ed una precisione
tale da conciliare ai Registri parrocchiali, ed ai documenti che se ne desumono, la
maggiore possibile fiducia ed autorità. Al qual proposito non potea sfuggire che un
Regolamento in cui, ritenuta la sostanza delle forme stabilite dal Rituale Romano,
1. 1836 Istruzione ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali 129
si aggiungesse qualche pratica e diligenza ulteriore tendente ad ottenere l'indicato
utilissimo scopo, non sarebbe stato altrimenti alieno dallo spirito delle prescrizioni
ecclesiastiche. Imperciocché se l'anzidetto Rituale assegnò le module degli atti da
inserirsi nei libri parrocchiali, appunto perchè per omnes Ecclesias uniformi* sii stylus
et orcio, come osservò il Baruffaldi ne' suoi Commentari] (Ut. 29 i/imi. 3); non inter-
disse però che la cosa potesse esser condotta a quel compimento, ed a quella esat-
tezza che a seconda delle circostanze de' tempi e dei luoghi si giudicasse necessaria.
Il citato Autore soggiungea opportunamente (num. 51), che optami regula ilio est
nonnullarum nationum, quac nomen alicuius indicando numquam praetermittmtl
nomen patrt's, avi, et abavi, quasi librimi generationis eiusdetn percurreutes ... et sic
generationes istas enarrando, non confunduntur persouae, licci eodem nomine et
cognomine appellentur.
Se non che il desiderio di un metodo, che conducendo nella forma dei Registri
parrocchiali il rigore dell'esattezza, ne garantisse anche più l'autenticità, e li rendesse
superiori ad ogni sospetto di alterazione, e ad ogni pericolo di deperimento, crebbe
maggiormente, e sembrò altresì più giustificato sul riflesso dei rapporti che l'uso di
siffatti Registri ha coll'ordine sociale, e colla direzione politica degli affari pubblici
e privati; dacché i libri parrocchiali servendo negli Stati continentali del Regno di
Sardegna, come in altri Governi Cattolici, oltre al toro, ed agli effetti ecclesiastici,
anche al foro, ed agli effetti civili, tengono indirettamente il luogo di Registri degli
atti dello stato civile. E per questa parte la cosa ebbe naturalmente a richiamare
l'attenzione, ed eccitare le vive premure del provvido e benefico Sovrano, cui i sud-
detti Stati hanno la fortuna di esser soggetti. Se per altro la Maestà Sua fu sollecita
dei convenienti miglioramenti riguardo ad un oggetto connesso coll'ordine pubblico,
e cogl' interessi de' suoi sudditi, non fu meno penetrata da quella sincera affezione
inverso le istituzioni ecclesiastiche, onde si distinsero mai sempre gli Augusti suoi
Predecessori. Aliena quindi da ogni misura governativa, la quale cangiasse il sistema
osservato finora di desumere dai libri parrocchiali i documenti legali dello stato
civile nei suoi Regii Dominii di terra ferma, ed insieme persuasa dei particolari
vantaggi, di cui è fecondo il metodo di unire in un solo registro la prova materiale
di atti interessanti egualmente la Chiesa e lo Stato, rivolse unicamente le sue cure
a prendere in proposito gli opportuni concerti colla Sede Apostolica. Il perchè col
mezzo del suo Ministro residente in Roma fece presentare alla Santità di Nostro
Signore Papa Gregorio XVI un Regolamento, dalla di cui esecuzione autorizzata
dalla suprema Potestà ecclesiastica ripromettevasi la Maestà Sua il bramato intento
di togliere ogni dubbiezza sul conto dei libri parrocchiali, e della prova da essi desunta
dello1 stato civile dei suoi sudditi.
Tre furono i capi principali delle disposizioni proposte alla Pontificia approva-
zione. Il primo fu quello di un secondo originale dei Registri parrocchiali di nascita
e battesimo, matrimonio e morte, da passarsi in ogni anno al Reale Governo. E qui
in nome del Religioso Monarca non si omise di rilevare che un tal metodo, oltr' es-
sere per moltiplici ragioni utilissimo, non dovea riguardarsi come nuovo nei suoi
stessi Dominii; giacché nelle Diocesi della Savoia incominciò ad usarsi fin dal secolo
1 L.r stampe dallo '
730 Istruzione ai Vescovi del regno diSardegna sui registri parrocchiali a. 1836
decimosesto, e poscia perfezionato negli anni 1723, 1730, 1773, fu mercè lo zelo dei
Vescovi rimesso in osservanza, ed esattamente eseguito dopo l'occupazione Francese,
non senza il comune gradimento in vista dei felici suoi risultati. Ad escludere poi
ogni difficoltà che riguardo al progettato sistema potesse insorgere dal canto dei
Parrochi, pel timore della diminuzione dei loro emolumenti, ed anche del maggior
dispendio nella formazione dei sovra indicati Registri, Sua Maestà non solo assicurò,
che la spedizione dei certificati e documenti sarebbe esclusivamente riservata ai
Parrochi, e che il suo Regio Governo non farebbe uso all'oggetto anzidetto del
secondo originale, se non nel caso d'impossibilità di avere simili atti dall'Archivio
della Parrocchia; ma inoltre dichiarò, che le module uniformi dei Registri in discorso
verrebbero preparate a spese delle rispettive Comuni, onde i Parrochi, lungi dal
soffrire una nuova spesa, sarebbero sgravati anche di quella cui sono stati finora
soggetti.
L'altro capo delle disposizioni, di cui si parla, riguardò l'uso della lingua volgare
nella formazione dei libri parrocchiali a seconda delle diverse parti degli Stati con-
tinentali del Regno di Sardegna. Sul qual particolare la Maestà Sua mentre fece
osservare l'opportunità e ragionevolezza della cosa, sia nella considerazione di ren-
dere comune a tutti l'intelligenza dei ripetuti libri, sia per la conformità della lingua
usata nei Tribunali laici, ove gli atti desunti dai Registri Parrocchiali si producono
sovente, sia eziandio per la più semplice e naturale espressione dei nomi di fami-
glia, volle pure che la S. Sede fosse informata essersi già in qualche Diocesi della
Savoia introdotto dalle Costituzioni Sinodali l'uso della lingua Francese nei Registri
ed atti più volte accennati, ed in alcuna delle Diocesi del Piemonte essersi adottata
la lingua Italiana.
In fine il terzo capo comprese parecchie cautele, e norme, sulle quali il saggio
Monarca bramava che fossero in appresso regolati i libri tenuti giusta le leggi della
Chiesa dai Parrochi, affine di potere con tutta sicurezza desumerne la prova legale
dello stato civile dei suoi sudditi nei Reali Dominii di terra ferma; donde per una
felicissima conseguenza risulterebbe, che, conservata l'unità del Registro per gli
effetti ecclesiastici e civili, l'adempimento degli atti risguardanti la religione, e quello
degli atti che interessano la società, si prestassero un mutuo appoggio ed una morale
efficacissima guarantigia.
Riferito al S. Padre il tenore del progettato e finquì esposto Regolamento, la San-
tità Sua sempre propensa ad accogliere con paterno affetto i desiderii, e a secon-
dare le rette intenzioni di S. M. il Re di Sardegna, si degnò commettere l'esame del
Regolamento suddetto alla Sacra Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straordi-
narii, per quindi deliberare sulla necessità, o convenienza di approvarlo nelle diverse
sue parti, ed ingiungerne l'osservanza.
Istituito colla dovuta maturità l'enunciato esame, ebbe primieramente ad avver-
tirsi, che per una parte non potea esser luogo a discussione sulla ragionevolezza ed
utilità in genere di un secondo originale dei Registri parrocchiali di nascita, batte-
simo, matrimonio e morte; per essere stata già riconosciuta ed autenticata dall'uso
e dalla legge ecclesiastica nelle più ben regolate Diocesi dentro e fuori del Regno
di Sardegna: e che per l'altra l'indirizzo annuo di tal doppio originale al Governo
di Sua Maestà da eseguirsi nel modo e forma che si dirà poco appresso, non avrebbe
a. 1836 Istruzione cu Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali 731
punto alterato i rapporti dei Parrochi colla Vescovile Autorità, da cui continuereb-
bero eglino a dipendere in ordine agli atti de' quali si ragiona, senza che potessero
o dovessero riguardarsi come Ufficiali civili.
Similmente per ciò che spetta all'uso della lingua volgare nell'estensione degli
atti da registrarsi nei libri Parrocchiali non potè non riflettersi, che niuna difficoltà
era per nascere a cagione della sacra Liturgia, nella quale si credesse indotto un
cangiamento di lingua: giacche la forma degli atti summentovati nulla ha d'in-
trinsecamente comune coll'amministrazione dei Sagramenti, di cui sono soltanto
destinati a far prova.
Per ultimo, ben ponderate le diverse cautele e norme, colle quali desiderava il
Monarca di Sardegna che fossero regolati i libri parrocchiali, per assicurare agli
atti quivi registrati l'autenticità necessaria agli usi civili; fu d'uopo concludere, che le
medesime, nel concorso specialmente di alcune modificazioni ed aggiunte, cui la Sacra
Congregazione stimò dover esser luogo, non poteano altrimenti considerarsi come
novità e mutazioni sostanziali, ma semplicemente come rettificazioni e migliora-
menti estrinseci, tendenti a perfezionare la forma, tutelare la conservazione, e garan-
tire l'autorità dei ridetti libri a seconda delle circostanze particolari dei luoghi e
dei tempi, e delle provvide viste del Governo di Sua Maestà: ciò che si è già osser-
vato non essere certamente alieno dalle intenzioni della Chiesa, e dallo spirito delle
sue prescrizioni.
Essendo le cose in questo stato, ed avendo la Sacra Congregazione degli Affari
Ecclesiastici Straordinarii rassegnato al Trono Pontificio il suo parere, la Santità
di Nostro Signore premurosa non meno di dare una nuova prova della paterna sua
benevolenza ad un Monarca si benemerito della Chiesa, e delle istituzioni religiose,
che di concorrere coll'esercizio dei suoi sacri poteri al vantaggio spirituale e tem-
porale dei popoli, ha benignamente approvato che sulle norme già proposte dal
Reale Governo in un colle modificazioni ed aggiunte in seguito concertate, si sta-
bilisse un Regolamento uniforme sull'oggetto dei libri parrocchiali. In pari tempo
ha voluto che per mezzo della Sacra Congregazione medesima fosse un tal Rego-
lamento notificato ai rispettabilissimi Arcivescovi e Vescovi degli Stati continentali
di Sua Maestà il Re di Sardegna, onde n'esigano nelle loro Diocesi l'esatta osser-
vanza dando perciò ai rispettivi Parrochi le istruzioni e gli ordini opportuni.
Articoli del Regolamento.
I.
I Registri parrocchiali di nascita e battesimo, di matrimonio, e di morte, deb-
bono essere tenuti in modo uniforme in tutti i Dominii continentali di Sua Maestà
il Re di Sardegna. A quest'effetto i Parrochi si serviranno dei Registri che loro
saranno rimessi dai rispettivi Ordinarii Diocesani, cui a tal uopo il Reale Governo
li farà giungere stampati in carta libera a spese delle Comuni. Siffatti registri
saranno vidimati dagli Ordinarii medesimi, o dalla loro Curia Ecclesiastica, e dai
Prefetti dei Tribunali, o da chi ne fa le veci, ed in essi i Parrochi iscriveranno in
doppio registro originale le nascite, i matrimonii, ed i decessi, riempiendo a penna
i vacui dei relativi esemplari.
73'J Istruzione ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali a. 1836
II.
Gli atti saranno inscritti sul doppio registro senza interruzione, e senza alcuno
spazio: vi si esprimerà non in cifre numeriche, ma con lettere, l'anno, il mese, il
giorno e l'ora dei rispettivi atti di nascita, matrimonio, e decesso: altrettanto si
praticherà, se occorra di notare qualunque altra data nel corpo degli atti suddetti.
III.
Ciascun atto sarà sottoscritto dalle parti, o dai dichiaranti, non che dai testi-
monii, nei casi in cui sono necessarii, e dal Parroco, o da chi ne fa le veci. Se taluno
non sapesse, o non potesse scrivere, si farà ciò risultare con apposita dichiara-
zione.
IV.
Nel riempiere a penna i vani non si faranno abbreviazioni; si eviteranno per
quanto si può le cancellazioni, e le postille; ed in caso di necessità le prime si
faranno in modo, che possa leggersi quanto fu cancellato, e le seconde si porte-
ranno non in margine, ma a piedi dell'atto, ed avanti le sottoscrizioni, dopo le
quali non sarà lecito aggiungerne altre.
V.
Negli atti succennati non si potrà inserire alcuna cosa, sia per annotazione, sia
per qualsivoglia indicazione, oltre ciò che si è prescritto.
VI.
I testimonii, che sarà necessario adoperare per i medesimi atti, saranno, per
quanto è possibile, scelti fra maschi e maggiori di età.
VII.
In fine di ogni anno i registri come sopra formati saranno chiusi, e sottoscritti
dal Parroco rispettivo : dentro il mese il Parroco trasmetterà uno dei due registri
originali, ed insieme una copia di essi all'Ordinario Diocesano, il quale, conservata
la copia nella sua cancelleria, invierà entro il mese successivo l'originale al Prefetto
della Provincia. Il Parroco dovrà nella copia attestare di averla collazionata, e di
essere contorme all'originale.
Vili.
Qualunque persona sarà in circostanza di richiedere alcun estratto di questi
registri, dovrà indirizzarsi al Parroco, che glielo spedirà in carta libera secondo la
modula contenuta negli esemplari in istampa.
IX.
Non sarà lecito di procedere a rettificazione di alcuni degli atti di nascita, ma-
trimonio, o morte, senza che sia presentata la sentenza del Tribunale ecclesiastico,
o civile, secondo che le rettificazioni riguarderanno materia di rispettiva loro com-
a. 1836 Istruzione ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali 733
petenza, colla quale sentenza venga la rettificazione ordinata in contraditorio degli
interessati : tale sentenza non potrà in alcun caso nuocere a quelli che non furono
ne chiamati né sentiti.
X.
Le sentenze di rettificazione, di cui dovranno presentarsi al Parroco due copie
autentiche, verranno da esso unite a ciascun doppio del Registro corrente, ed in
fine di esso. Il Parroco farà in margine dell'articolo rettificato menzione della sen-
tenza, colla indicazione del Registro, nel quale verrà inserita, senza cancellare, ne
variare in alcuna parte l'articolo del medesimo. Qualora il doppio del Registro, che
contiene l'articolo da rettificare, già si fosse trasmesso al Prefetto, eguale annota-
zione ed inserzione farà egli eseguire in detto Registro della sentenza pronunziata
dal Tribunale sì civile che ecclesiastico.
XI.
Si uniranno pure dal Parroco al Registro corrente le fedi autentiche trasmes-
segli dal Real Governo in prova della morte di persone domiciliate nella di lui
Parrocchia, o della nascita dei loro figli, avvenute entrambe all'estero, all'armata,
od a bordo di qualche bastimento. Similmente si unirà copia di dette fedi al fine
del doppio del Registro, da rimettersi come si è già indicato; e tanto sull'uno
che sugli altri degli stessi Registri si farà menzione delle fedi sovraespresse colla
data del giorno in cui il Parroco le avrà ricevute.
XIT.
Negli atti di nascita si noteranno il giorno, l'ora ed il luogo della nascita e del
battesimo, il sesso del neonato, i nomi che gli saranno stati imposti, i nomi, cognomi,
la professione, ed il domicilio del padre, e della madre, del padrino, e della ma-
drina.
xm.
Il padre, se intervenga al battesimo, o chi in suo nome si presenterà al Par-
roco, dovrà indicare la nascita. In mancanza di ambedue sarà indicata da quella
persona, da cui il Parroco sarà stato richiesto dell'amministrazione del battesimo.
XIV.
Quando non sarà conosciuto il padre in dipendenza di legittimo matrimonio,
se non vi sarà espressa dichiarazione del medesimo, non si potrà mai inserire riguardo
alla paternità la dichiarazione altrui, nemmeno quella della madre. In ciò per altro
che riguarda i matrimonii secreti detti di coscienza, e la nascita della prole da essi
proveniente, non s'intendono punto innovate le regole vigenti; potrà bensì il Ve-
scovo, quando giudicherà non essere più necessario che tali ' matrimonii siano segreti,
ordinare l'inserzione dei loro atti, e delle rispettive nascite nei Registri parroc-
chiali.
734 I si ni zione ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali a. 1836
XV.
Se la nascita seguirà negli ospedali, ospizii, carceri, o altre case di ricovero, o
di detenzione, il Parroco, nella di cui Parrocchia si trovano siffatti stabilimenti, rice-
verà la dichiarazione che gli verrà fatta a diligenza del Rettore o Preposto dei
medesimi.
XVI.
Il Parroco, cui venga presentato un neonato esposto, quando non gli consti essere
stato già battezzato nelle forme prescritte dalla Chiesa, deve fare risultare negli
atti del battesimo il nome che gli sarà imposto, con relazione al processo verbale
che dovrà essersi fatto dal Sindaco, e la di lui copia dovrà unirsi ai Registri. L'ese-
cuzione però di questi ed altri simili atti non deve mai impedire la sollecita ammi-
nistrazione del battesimo, nel caso in cui il neonato si trovasse in pericolo di
morte.
XV1T.
Presentandosi dal padre, o dalla madre, al Parroco del loro domicilio l'estratto
debitamente legalizzato dell'atto di nascita di un loro figlio accidentalmente nato,
e battezzato in altra Parrocchia, si trascriverà da esso nei suoi Registri sotto la
data del giorno nel quale il suddetto estratto gli sarà presentato, e si farà men-
zione sul Registro, o in principio, od in margine dell'atto, della persona che lo avrà
presentato, e del giorno della presentazione.
XVJ11.
Negli atti del matrimonio si esprimerà:
1.° I nomi, cognomi, l'età, il luogo di nascita, ed il domicilio degli sposi.
2.° Se siano figli di famiglia maggiori, o minori.
3.° I nomi, cognomi, ed il domicilio del padre e della madre.
4.° Il consenso dei padri e delle madri, e di quelli che saranno in loro luogo,
ove ne consti al parroco.
5.° Se abbiano preceduto le pubblicazioni secondo le leggi ecclesiastiche, o se
siano state dispensate in tutto, o in parte.
6.° Se vi sia intervenuta qualche altra pubblica dispensa canonica pel foro
esterno.
7.° I nomi, cognomi, l'età, ed i domicilii dei testimonii, alla cui presenza si sarà
celebrato il matrimonio.
XIX.
Se il matrimonio avesse a celebrarsi fuori della Parrocchia dello sposo e della
sposa, in dipendenza di legittima delegazione, il Parroco, nella di cui Parrocchia
seguirà tal matrimonio, lo descriverà nel suo Registro, esprimendo da chi sarà stata
fatta la delegazione, e dentr'otto giorni dalla celebrazione del matrimonio ne spedirà
l'estratto a spese delle parti al Parroco del loro domicilio, il quale lo descriverà sui
suoi registri nel modo indicato nell'art. 17, nulla però innovandosi delle regole
vigenti, come si avvertì all'art. 14, in quanto ai matrimonii detti di coscienza.
a. 1836 Jstruzio)ie ai Vescovi del regno di Sardegna sui registri parrocchiali 735
XX.
Venendo presentata al Parroco da persone che si stabiliscano nella sua Parroc-
chia la fede debitamente legalizzata del loro matrimonio seguito all'estero giusta i
riti della S. Chiesa, dovrà lo stesso Parroco inserirla in fine del Registro corrente
uniformandosi a quanto si è prescritto nell'art. 11.
XXI.
Non si darà sepoltura che dopo scorse almeno ventiquattro ore dalla morte,
e dopo quarantotto, se la medesima sia accaduta improvvisamente per causa interna:
avuto riguardo in ogni caso ai regolamenti di pulizia, e specialmente a quei che
vietano di seppellire coloro, i quali si sospetta esser periti di morte violenta, se non
dopo che il Giudice avrà eseguiti gli atti che gl'incombono.
XXII.
L'atto di morte esprimerà il nome, cognome, l'età, la professione e il domicilio
del defunto, il nome e cognome del coniuge superstite, se la persona mancata ai
vivi era congiunta in matrimonio, o del coniuge predefunto, se era vedova; e per
quanto si potrà sapere, i nomi, cognomi, la professione, ed il domicilio del padre e
della madre del defunto suddetto, il luogo della sua nascita, e finalmente se la
morte sia stata preceduta dall'amministrazione dei Santi Sacramenti, non che il
giorno ed il luogo della sepoltura.
XXIII.
Si esprimerà eziandio nell'atto il giorno, l'ora, e il luogo del decesso, sulla dichia-
razione che ne sarà fatta al Parroco da due testimonii che verranno pure indicati
nell'atto.
XXIV.
I decessi, che seguiranno negli spedali, carceri, ed altri luoghi di ricovero, o
di detenzione, saranno notati nei Registri dal Parroco, nella di cui Parrocchia tro-
vansi tali stabilimenti, sulla dichiarazione che gli verrà fatta a diligenza dei Ret-
tori o Preposti dei medesimi. Nel caso di morte violenta, o di morte occorsa nelle
prigioni e case di arresto, o di esecuzione della sentenza di morte non si farà nei
Registri menzione alcuna di tali circostanze.
XXV.
Quanto ai decessi che sieguono nelle Case Religiose, i rispettivi Superiori di
esse terranno i Registri nella stessa forma prescritta pei Parrochi, e ne faranno la
remissione ingiunta nell'art. 7.
XXVI.
Nel caso in cui un neonato per difetto di battesimo, od un adulto cattolico
non potesse godere della sepoltura ecclesiastica, il Parroco del luogo n'estenderà
l'atto, con tutte le indicazioni prescritte negli articoli 22 e 23, in un Registro distinto
736 Concordato col Re di Sardegna sull'immunità personale a. 1841
dagli altri, e non istampato, sulla dichiarazione che gli verrà fatta dal Capo di rasa,
e in mancanza di lui da uno della famiglia, ed in difetto di questo, dai vicini di abi-
tazione. Lo stesso si osserverà nella morte di una persona non cattolica in una
città, o comunità, in cui l'esercizio della sua religione non fosse tollerato.
XXVII.
Qualora occorra una nascita in una delle famiglie contemplate nell'ultimo periodo
dell'articolo precedente, sulla dichiarazione che dovrà farsi dal padre, o in man-
canza di lui dal capo, o da altro individuo della casa, ed in difetto di questo dai
vicini, il Parroco del luogo della nascita n'estenderà l'atto sul registro accennato
nell'articolo suddetto con tutte le indicazioni prescritte nell'articolo 12, ad eccezione
di quelle relative al battesimo.
Il Parroco dovrà rimettere all'Ordinario Diocesano in un col doppio, e colla
copia degli altri Registri, anche due copie da lui certificate conformi all'originale
di questo Registro particolare per gli atti di nascita e morte, che avesse estesi nel-
l'anno, a mente del presente articolo, e del precedente, una delle quali copie sarà
parimenti dall'Ordinario trasmessa al Prefetto.
Data dalla Segreteria della Sacra Congregazione degli Affari Ecclesiastici
Straordinarii, 23 agosto 1836.
Da Traitcs de la Royale Maison de Savoie V, 95-115 (n. CCCII-CCCIV), collazionate
le stampe, una s. 1. et a., l'altra della stamperia reale s. 1. et a., che sola ha le due lettere, esi-
stenti in P. II, Pos. 2 n.° 55 neh Archivio della S. Congregazione degli Affari Eccles.
Straord., ove è pure col n.° 56 la lettera a firma autografa del Re.
XCIV.
CONCORDATO COL RE DI SARDEGNA
SULL'IMMUNITÀ PERSONALE.
27 marra 1841.
In nome della Santissima Trinità.
Sua Santità Papa Gregorio XVI. e sua Maestà Carlo Alberto Re di Sardegna
animati dal desiderio di fissare le discipline, che dovranno regolare d'ora in poi in
tutti li dominii della prefata Maestà Sua la immunità personale degli Ecclesiastici
che avessero la disgrazia di rendersi colpevoli di qualche reato, avendo presi gli
opportuni accordi e dovendosi stipulare la relativa convenzione, hanno munito dei
loro pieni poteri:
Sua Santità l'Emo ' Sig. Cardinale Luigi Lambruschini, suo Segretario di Stato
e de' Brevi, Gran Priore del Sacro Ordine Gerosolimitano in Roma, Gran Croce
del Sacro Militar Ordine de' Santi Maurizio e Lazzaro, ec. ec.
1 Nini . Eccmmo »
a. 1841 Concordato col Re di Sardegna sull'immunità personale 737
Sua Maestà il sig. Conte Federico Broglia, suo Inviato straordinario e Ministro
plenipotenziario presso la Santa Sede, Cavaliere di diversi ' distinti Ordini ec. ec.
I quali, dopo essersi cambiate le loro rispettive plenipotenze debitamente spe-
dite, hanno convenuto nei seguenti articoli:
1. Avuto riguardo alle circostanze dei tempi, alla necessità della pronta ammi-
nistrazione della giustizia, ed alla mancanza dei mezzi corrispondenti nei Tribunali
vescovili, la Santa Sede non farà difficoltà che i Magistrati laici giudichino gli Eccle-
siastici per tutti i reati che hanno la qualificazione di crimini, a termini delle leggi
vigenti negli Stati di Sua Maestà.
Dei - reati qualificati delitti dalle stesse leggi, commessi dagli Ecclesiastici, eccet-
tuati quelli che si commetteranno in materia di finanza, conoscerà la Curia del
Vescovo.
Dei reati qualificati contravvenzioni, con pure di tutti i delitti in materie di
finanza commessi da Ecclesiastici conosceranno i tribunali laici, limitandosi però ad
applicare la pena pecuniaria, che fosse per quei reati stabilita, senza aggiunta di
altra pena corporale sussidiaria.
2. La Santa Sede non farà neppure difficoltà che dal Giudice laico si giudichi
qualsiasi delitto preveduto dalle leggi di Sua Maestà, allorché sarà commesso da
un ecclesiastico di complicità con un individuo laico.
3. In caso di una condanna alla pena di morte pronunziata contro di un eccle-
siastico, gli atti del processo e la sentenza verranno comunicati al Vescovo per la
degradazione del condannato, a termini dei Sacri Canoni.
II Vescovo, ove non trovi a fare osservazioni su di essi, addiverrà senza ritar-
dare inutilmente il corso della giustizia, e nel termine non più lungo di un mese
all'atto della degradazione. Nel caso poi in cui rilevasse 3 dal processo gravi motivi
in favore del condannato, senza emanare alcun provvedimento, rassegnerà imme-
diatamente le sue osservazioni a sua Maestà. I rilievi fatti dal Vescovo in una coi
documenti del processo, verranno d'ordine di Sua Maestà rimessi alla discussione
di una Commissione composta di tre Vescovi dei Regii Stati con facoltà apostolica
approvati da Sua Santità sulla proposta che verrà fatta dalla Maestà Sua del doppio
del numero necessario.
Se la Commissione troverà mal fondate le ragioni addotte dal Vescovo, ne
avvertirà immediatamente il medesimo perchè proceda senz'altra replica ed esita-
zione all'atto della degradazione, e ne darà nel tempo stesso notizia al Governo di
Sua Maestà per sua norma. Da tale risoluzione non verrà in alcun caso ammesso
l'appello. Qualora poi la Commissione trovasse fondati i rilievi fatti dal Vescovo, ne
rassegnerà un motivato rapporto a Sua Maestà, raccomandando il condannato alla
Sovrana clemenza.
4. Trattandosi di reati commessi da persone ecclesiastiche, il- titolo de' quali
importi la pena dei lavori forzati, verrà ad essa surrogata nella condanna la pena
della reclusione o della relegazione senza che vi possa essere aggiunta veruna
Busta tH: ■ varj •
Busta :s:ì: . ivi ..
Ni vm i ivelasse
738 Concordato col Re di Sardegna sull'immunità personale a. 1841
esemplarità, salvo però gli effetti, che, in ordine alla privazione di tutti o di parte
dei diritti civili, avrebbe prodotto la condanna al genere di pena corrispondente al
titolo del reato.
5. Per l'eminente pietà della Maestà Sua le pene ' della reclusione, ed anche
della relegazione pronunziate contro gli 2 ecclesiastici, verranno da loro scontate in
luoghi ad essi specialmente destinati, e separati dagli altri condannati a quelle
pene.
6. Egualmente la Maestà Sua ha disposto di destinare, per quanto lo permet-
teranno le località, un luogo apposito per la preventiva detenzione degli Ecclesia-
stici, e di provvedere inoltre affinchè, così nell'arresto, come nella traduzione in
carcere di tali persone si usino tutti i riguardi opportuni.
7. Nel far procedere agli arresti degli Ecclesiastici inquisiti di delitti se ne darà
avviso ai Vescovi tosto che i detti ai resti siano stati operati.
8. Colla presente Convenzione non s'intenderà in alcuna parte derogato alle
regole stabilite dal diritto comune e dai concordati conchiusi in addietro colla
Santa Sede, riguardo alle persone, alle quali competono i privilegi chiericali, ed
alle condizioni a cui esse debbono uniformarsi per essere ammesse a godere di
tali privilegi, come del pari i detti concordati s'intendono rimanere in pieno vigore
in tutte le parti, a cui non viene derogato con questa Convenzione.
9. La presente Convenzione verrà ratificata da ambe le alte Parti contraenti
e le 3 ratificazioni scambiate entro il termine di un mese a datare dal giorno della
stipulazione.
In fede di che i Suddetti Plenipotenziarii l'hanno firmata e vi hanno apposto i
sigilli dei loro stemmi.
Fatto in doppio a Roma questo di 27. del mese di marzo 1841.
Card* Lambruschini.
D. Federico Broglia di Mombello*.
Da Nussi loc. cit. 266-269 (n. XXXIV), collazionato l'esemplare a firma autografa di
Re Carlo Alberto, con cui in data di Torino, 2 aprile 1841, ratifica la convenzione, in Bu-
sta 33 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
1 Busta 33: « la pena ».
J Busta 33: om.
a Mussi : « contraenti per le » !
' Preceduto in Mussi da « Eminentissimo ».
\rssi : - Montebello ».
a. 1841 Concordato con Morioni sul foro e amministrazione riti beni et clt siastii i 739
xcv.
CONCORDATO TRA GREGORIO XVI E FRANCESCO IV DUCA DI
MODENA SUL FORO E AMMINISTRAZIONE DEI BENI ECCLESIA-
STICI.
1. - Breve di Gregorio XVI.
30 aprile 1841.
Dilettissimo in Christo Filio Francisco IV Atestino Mutinensium Duci.
Gregorius P.P. XVI.
Dilectissime in Christo Fili Noster 4 salutoni, et Apostolicam Benedictionem.
Quantum Christianae Reipublicae intersit ut Sacra Ecclesiae jura a Supremis Re-
gibus et Principibus aestuosas etiam inter commutationes temporum acerbitate
partas sancte inviolateque retineantur, non est cur spectatae pietati, virtutique Tuae
explicemus. Nos enim ab eo usque die, quo Pontifìcium solium trepidantes 2 quidem,
sed Deo obsequentes conscendimus impensi, quo flagras prò Catholica Religione
studii, singularis erga Nos et liane Apostolicam Sedem obsequii, et observantiae
sensus satis superque perspeximus. Nunc vero ad tot, tantasque, quibus praefulges,
virtutes quidam veluti cumulus accessit, propterea quia probe noscens in vigentibus
Tuae Ditionis legibus nonnulla reperiri, quae sacris juribus adversantur, atque
hactenus cum Ecclesiasticae Jurisdictionis detrimento vim habuere, hisce catholicae
Religioni illatis jacturis prospicere constituisti, atque Ecclesiae et Sacrorum Mini-
strorum dignitatem tueri studuisti. '■' Verum quum ob temporum calamitatem, aliasque
impeditissimas difficultates huiusmodi mala de medio omnino tollere, prout Tuis erat
in votis, haud potueris, iccirco per dilectum 4 filium Comitem Hieronymum Ric-
cini, tuum a Consiliis status ac Mutinae Praefectum, virunr' pietate, ingenio, doctrina,
rerumque usu praestantem, semel iterumque, Nos adiisti, ut nonnullis in rebus, quae
ad Ecclesiasticam Disciplinam, et ad fori Episcopalis exercitium, ubi praesertim de
criminibus agitur, pertinent, Nostram indulgentiam tibi praebere velimus. Nos igitur
Te eximiis in Orthodoxam Religionem, et hanc Sanctam 5 Sedem meritis praeditum, et
illustrem praecipuo quodam paterni animi Nostri affectu prosequuti, Tuisque votis
benigne annuentes, sartis, tectisque semper Ecclesiae legibus, aliquid ab illius disci-
plina relaxare haud gravate inducimur. Quapropter Auctoritate Nostra Apostolica
hi>ce Litteris indulgemus, ut Causae vere Civiles Ecclesiasticos inter et Laicos Viros,
vel etiam duos inter Ecclesiasticos a Tribunali saeculari cognoscantur et judicentur.
Sinimus praeterea, ut Tribunalia saecularia causas judicent criminales de ecclesia
1 C'asoli e Sec. Briv. om.
■ Blr.n ascosi: . trepidante!" ..
5 Brrhasconi e ,s"n. Brev om.
< Bernasconi: dilectissimum ».
■ C asoli om.
740 Concordato con Modena sul foro e amministrazione dei beni ecclesiastici a. 1841
sticis viris in criminibus laesae Majestatis, seditionis et vectigalium fraudationis,
dummodo tamen aliquis adsit praepositus, seu deputatus e ' Clero adlegendus, ac
debita servetur ratio in comprehendendo reo, atque in conficiendis Actis, commu-
nicatis cum Episcopo consiliis. Si vero reus poena capitis fuerit damnatus, autographa
Acta Episcopo tradantur, ac necessarium ipsi Episcopo tempus concedatur, ut ex
Sacrorum Canonum legibus judicet, utrum degradationis poena locum habeat, nec
ne, sine qua numquam mortis sententia executioni 2 mandari poterit. Ad haec
permittimus, ut Causae Ecclesiasticae dictae, propterea quod cum spirituali et Eccle-
siastica re coniunctae, illae nempe beneficia, et decimas spectantes, si clericum inter
et laicum agantur, a Tribunali saeculari in possessorio tantum judicentur. Denique
indulgemus ut in quacumque Tuae ditionis dioecesi Consilium, seu Commissio ex
duobus Cathedralis Ecclesiae Canonicis, atque ex Procuratore seu administro a Te
designando connata constituatur, quae Commissio Episcopo praeside vacantium bene-
ficiorum reditus administrare atque erogare possit, itemque beneficiorum fundis
recte administrandis advigilare, quamvis viri beneficiis ipsis instructi vitam agant.
Proprii autem cujusque dioecesis Episcopi erit, duos Canonicos prò huiusmodi Com-
missione praescriptos eligere, eosque removere, itemque ea praescribere, quae ad
Commissionem ipsam instituendam opportuna esse censuerit^ Haec sinimus, atque
indulgemus non obstantibus Apostolicis, ac in Universalibu'g Provincialibusque et
Synodalibus Conciliis editis generalibus vel specialibus Constitutionibus, et Ordina-
tionibus, caeterisque etiam speciali mentione dignis in contrarium facientibus quibus-
cumque. Tibi autem, Dilectissime in Christo Fili, cum diuturnae ac solidae felici-
tatis auspicio Apostolicam Benedictionem paternae Nostrae in Te benevolentiae
testem peramanter impertimur.
Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die XXX Mensis
Aprilis anno MDCCCXXXXI Pontificatus Nostri anno undecimo.
A. Card. Lambruschini.
Da P, B. Casoli, La Chiesa negli Stati Estensi e il Vescovo di Modena L. Reggia-
nini (estr. dalla Scuola Cattolica), Milano 1902, 46-48, e A. M. Bernasconi, Acta Gre-
gorii XVI III, Romae 1902, 538 s., collazionata la minuta in Sec. Brev. 4992 n° 7 nel-
l'Archivio della Segreteria dei Brevi.
2. - Decreto del Duca Francesco IV.
8 maggio 1841.
Francesco IV. per la grazia di Dio duca di Modena, Reggio, Mirandola, Massa
e Carrara ecc. ecc. ecc.
Guidati dal rispetto che come Sovrano Cattolico Ci pregiamo di professare alla
Chiesa, ed alla sua Autorità, abbiamo conosciuto il bisogno di rettificare le leggi,
e pratiche comunque vigenti nei Nostri Dominj in tutto ciò che può essere in oppo-
sizione coi diritti, immunità, ed istituzioni della Chiesa medesima. Avuto però riguardo
. A .
Casoi i . executionla .
1
a. 1841 ' ont ot dato con Modena sul foro e amministrazione dei beni <•<< lesiastici 741
alle circostanze de' tempi, alle abitudini dei luoghi, e ad altre gravi difficoltà, cui
non Ci è dato di ovviare, Ci siamo rivolti alla Santità di Nostro Signore Papa Gre-
gorio XVI, felicemente regnante, invocando dalla sua benignità alcune condiscen-
denze e modificazioni in materia di disciplina ecclesiastica, ed in particolare sul-
l'esercizio del foro Vescovile specialmente criminale. Quindi in conformità ai con-
certi presi colla Santa Sede, e sull'appoggio di apposito Breve Apostolico pubbli-
chiamo le seguenti determinazioni:
1. Le cause meramente civili fra Ecclesiastici e Laici, ed anche fra due Eccle-
siastici, saranno conosciute, e decise dai Tribunali secolari.
2. Similmente i Tribunali secolari giudicheranno le cause criminali a carico
degli Ecclesiastici nei delitti di lesa Maestà, di sedizione, e di contrabbandi, col-
l' intervento però di un Deputato da scegliersi nel Clero, non che coi dovuti riguardi
nell'arresto e nella processura da concertarsi col Vescovo, e bene inteso che nel caso
di condanna alla pena capitale debba passarsi al Vescovo il processo originale, e dar-
glisi il tempo necessario perchè secondo le regole canoniche giudichi se abbia luogo o
no la degradazione, senza la quale non possa mai eseguirsi la sentenza di morte.
3. Le cause che si dicono Ecclesiastiche per la connessione con rapporto ' spi-
rituale, ed ecclesiastico, come per esempio sono quelle riguardanti le materie dei
benefizii e delle decime, se si agitano fra un Chierico ed un Laico saranno giudicate
nel solo Possessorio dai Tribunali secolari.
4. In ciascuna Diocesi dei Nostri Dominj sarà istituita una Commissione composta
di due Canonici della Cattedrale, e di un Nostro Procuratore o Ministro da Noi nomi-
nato, la quale sotto la immediata presidenza del Vescovo amministrerà, ed erogherà
le rendite dei benefizii vacanti, ed invigilerà alla retta amministrazione dei loro
fondi anche durante la vita dei rispettivi benefiziati. La scelta dei due Canonici i
quali debbono far parte della Commissione, non che la loro remozione dall'offizio,
spetterà esclusivamente a ciascun Vescovo nella sua Diocesi. Similmente apparterrà
al Vescovo il dare le opportune disposizioni per istituire la Commissione in discorso.
Presso tali determinazioni dipendenti dalle intelligenze precedute colla Sede
Apostolica, le nostre Autorità laicali potranno esercitare con sicura norma di con -
tegno la loro giurisdizione entro i debiti limiti senza rischiare di venire in collisione
colla Chiesa, la quale ugualmente non farà opposizione, che quanto al temporale
anche i beni della Chiesa siano soggetti alle leggi generali dei Nostri Stati, la cui
esecuzione appartiene ai rispettivi Dicasteri di Buon Governo, del Governo, del
Giudiziario ecc '.,' i quali tutti osserveranno le suddette norme, e nei casi dubbii pren-
deranno sempre in prevenzione i debiti concerti colla Autorità Ecclesiastica, onde
evitare quella qualunque collisione di autorità che riesce sempre tanto pregiudice-
vole alla Religione, alla Chiesa, ed allo Stato.
A riserva per altro delle sovra espresse modificazioni alle quali il S. Padre a
Nostra istanza si è degnato di condiscendere, vogliamo ed espressamente ordiniamo,
che da ora innanzi venga ristabilito e ripristinato ne' Nostri Dominj il pieno uso dei
diritti Pontificii, e Vescovili, e dell'Autorità Ecclesiastica in genere sia nelle materie
che diconsi graziose, sia nelle giudiziarie anche criminali, e che cessi perciò ogni
1 Sec. Bicv. 4</92: « oggetto..
742 Concordato con Modena sul foro e amministrazione dei beni ecclesiastici a. 1841
ingerenza dei Nostri Magistrati secolari nelle ordinazioni dei Chierici, nelle profes-
sioni religiose, nella esecuzione della collazione dei benefizii Ecclesiastici, nell'Am-
ministrazione dei loro fondi, nelle cause matrimoniali, tranne ciò che si riferisce ai
soli effetti civili e alle temporalità del matrimonio, ed in una parola in ogni e qua-
lunque oggetto riconosciuto di competenza Ecclesiastica;1, revocando a tal fine, e
dichiarando del tutto nulla e di niun vigore qualsisia legge, e pratica attualmente
esistente nei Nostri Stati, la quale negli oggetti anzidetti ed in tutti quei di perti-
nenza dell'Autorità Ecclesiastica sia contraria o non consentanea alle leggi, diritti
ed istituzioni della Chiesa, e riserbandoci inoltre a fare altrettanto quando appunto
nella pratica passata o futura fosse per iscoprirsi qualche altro punto in opposizione
alle leggi, ed ai diritti della Chiesa suddetta.
Egualmente la così detta legge delle mani morte siccome contraria ai diritti
della Chiesa viene abolita, onde non resta più impedito ad alcuno di donare o
' lasciare per atto di ultima volontà alla Chiesa o a Cause pie tutto ciò, di cui il
testatore può disporre siccome non vincolato da altrui diritto, o dalle vigenti leggi,
ma solo Ci riserviamo nei singoli particolari casi, ove le circostanze esigessero
qualche restrizione o modificazione, d'implorarla dalla Santa Sede, dalla quale
possiamo lusingarci di ottenerla in tutto ciò che essa troverà ragionevole e fondato
su buoni e giusti motivi, restando in simili casi sospesa intanto la pubblicazione
ed esecuzione del Testamento sinché abbia avuto luogo questo concerto fra Noi e
la Santa Sede.
Modena 8 maggio 1841.
Francesco
Gaetano Camorra
Segretario di Gabinetto.
Da Raccolta (fi alcune leggi aventi stretta relazione col codice civile per gli Stati
Estensi, Modena 1852, 3-5, collazionato l'appunto in Sec. Brev. 4992 (Archivio della Segre-
teria dei Brevi).
Completano il concordato i due documenti che seguono.
a) Se ancor prima che dall'Augusto Nostro Genitore Francesco IV. di venerata memoria
fosse assunto direttamente nel 1814 il Regime degli Estensi Dominj, furono d'ordine suo
abrogate le leggi del precedente Governo in aperta contraddizione ai Sacri Canoni: se in
uno de' Sovrani suoi Editti 28 Agosto di quell'anno furono preordinate a ridotazione delle
Chiese e de' Luoghi pii le invendute Sostanze provenienti dai già soppressi Ecclesiastici
Istituii, tuttoché correspettive degli oneri inerenti allo Stato, e andò quindi Egli compiendo,
oltre misura, quel divisamento col pieno Beneplacito della Sede Apostolica; e se nel variare
de' tempi, secondo che le circostanze consentirono, ed insinuò l'esperienza, furono dallo stesso
Angusto Nostro Genitore riformati i vigenti Sistemi sopra gli affari temporali della Chiesa
per vie meglio contribuire al decoro della Religione Santissima, e all'esercizio delle prero-
gative dell'Ecclesiastica Autorità, al seguito di altro Concordato colla Santa Sede, pubbli-
cando col R. Editto 8 Maggio 1841 nuove massime sopra le Materie della Disciplina Eccle-
siastica, fra gli addottati Ordinamenti, dichiarò stabilite Commissioni per ciascuna delle Dio-
cesi, composte di due Canonici della Cattedrale e di un Regio Delegato sotto la presidenza
de' rispettivi Ordinarj per la tutela de' Benetìzj Ecclesiastici.
a. 1S41 Concordato con Modena sul foro e amministrazione dei beni ecclesiastici 743
Che se a seconda di dichiarazioni soggiunte dal Regnante Sommo Pontefice la giuris-
dizione delle mentovate Commissioni alquanto si estese, non era però abbastanza deter-
minata la condizione di alcuni Istituti in rapporto alla protezione delle rispettive Dotazioni ;
per la qual cosa venne da! prelodato Sovrano e Genitor Nostro promossa nuova trattazione
colla Santa Sede per la completa estensione del Sistema di vigilanza e difesa ai beni degli
Ecclesiastici e pii Stabilimenti con uniformità, bensì attemperata all'indole rispettiva.
Furono dal Santo Padre secondate le proposizioni dell'Estense Sovrano, mentre con
suo Decreto vennero ulteriormente estese e precisate le attribuzioni delle suddette Com-
missioni Diocesane; ma troppo presto chiamato l'Amatissimo Padre Nostro al riposo de'
Giusti, campo non ebbe di emanare i concepiti analoghi suoi provvedimenti: ond e che Noi
a sicura norma de' Sudditi, e allo scopo della osservanza delle Pontificie Deliberazioni, per
l'interesse della Chiesa, e dello Stato, or Ci facciamo ad annunziare e disporre quanto
segue.
I. Posto che le Commissioni Diocesane, la di cui istituzione fu pubblicata col K. Editto
8 Maggio 1841, ebbero per ufficio la tutela delle sostanze dotali dei Benefizj Ecclesiastici, è
dichiarato e stabilito che i Beni di qualunque provenienza e dotazione spettanti ai Benefizj
Curati o Semplici, patronati o di libera collazione, e spettanti ancora alle Cappellanie di
qualunque sorta queste siano, vanno soggetti alla vigilanza e alla tutela delle predette
Commissioni Diocesane, sia per le contrattazioni, meno gli Affitti limitati ad un triennio, e
sia pei- la retta amministrazione di essi; oltreché nei casi delle vacanze dei Benefizj e delle
Cappellanie spetta l'amministrazione di que' Beni alle Commissioni medesime insieme
all'erogazione delle rendite, salve le speciali regole delle Fondazioni.
II. Tutti i beni del pari delle Mense Vescovili mentre sono di amministrazione ordi-
naria dei Vescovi, e, in vacanza delle Sedi, dei Capitoli delle Cattedrali, e non meno tutti
i Beni dei Capitoli, e delle Collegiate, che sono di ordinaria amministrazione dei rispettivi
Corpi, vanno soggetti alla vigilanza per l'amministrazione istessa, e all'approvazione pei
Contratti come sopra, delle mentovate Commissioni.
III. I Beni qualunque dei Seminarj, delle Fabbricierie, delle Confraternite, dei Legati
per opere del Divin Culto, e dei Patrimonj Ecclesiastici continuano rispetto all'amministra-
zione ad essere regolati come per lo addietro; ma rispetto alle Contrattazioni concernenti
le proprietà immobiliari, fuori degli Affitti a triennio, le mobiliari preziose, e i Capitali
pecuniarj, dipendono dalla Giurisdizione delle Commissioni Diocesane.
IV. I Beni tutti dei Monasteri di Donne, rispetto all'amministrazione, continuano ad
essere regolati secondo le rispettive discipline in corso, sotto l'Autorità de' Vescovi, ma pei
Contratti che cadono sopra immobili, meno gli affitti a triennio, sopra mobili preziosi, e
Capitali a contanti soggiacciono alla giurisdizione delle Commissioni suddette.
E in quanto agli avvertiti Contratti delle Monache si conferma la Circolare del Supremo
Nostro Consiglio di Giustizia 25 Febbraio 1833, N. 611, colla quale furono istruiti i Notari
che concorrendo in allora l'approvazione della Generale Intendenza Camerale luogo non
era al Decreto del Giudice di Autorità, di guisachè or basterà l'Approvazione della rispet-
tiva Commissione Diocesana.
V. I Beni tutti dei Monasteri di Uomini continuano ad essere regolati, e per l'ammi-
nistrazione, e per le contrattazioni secondo le rispettive Costituzioni. Ma se i Contratti sopra
stabili, eccettuati gli Affitti a triennio, sopra Mobili preziosi, e Capitali a denaro, debbono
essere approvati dai rispettivi Presidi dei Corpi secondo le preavvertite Costituzioni, tali
Contratti non potranno altresì essere mandati ad effetto, se non colla confermazione della
Commissione nella Diocesi entro cui trovisi il Monastero.
VI. I Beni, e sempre di qualsivoglia provenienza o dotazione di cui sono e siano sta-
bilmente provvisti gl'Istituti pii dello Stato, e di pubblica beneficenza, nelle Provincie, Città,
744 ' oncordato con Modena sul foro e amministrasione dei beni ecclesiastici a. 1S41
o Paesi, cioè Ospitali Civici d'Infermi, Case di Esposti, e Pellegrini, Orfanotrofi, Educan-
dati per poveri, Ricoveri di vecchi e cronici, Scuole di carità, Opere di soccorsi e doti,
anche per determinate Classi, o famiglie, Istituti amministrati dalle Congregazioni di Carità
o da altri Corpi, od anche da appositi Delegati, continuano a rimanere soggetti alle Ammi-
nistrazioni medesime.
Rispetto però ai Contratti importanti traslazione di dominio pieno o meno pieno sopra
Immobili, ed ai Contratti involventi distrazione o quasi di mobili preziosi, e Capitali pecu-
niari, ove §u Amministratori dei mentovati pii Stabilimenti si trovino soggetti all'Autorità
tutoria del rispettivo Provinciale Governo, basterà che all'approvazione Governativa pre-
ceda quella del Vescovo Diocesano, o per propria Autorità, o per delegata dalla Santa Sede,
ed ove gli Amministratori non siano soggetti alla tutela del Governo, dovrà intervenire
l'Approvazione della competente, per ragion di luogo, tra le surriferite Commissioni Dio
cesane.
VII. Mentre con tali disposizioni intendiamo che sia precisata, in rapporto all'Ammi-
nistrazione, e alla difesa de' rispettivi beni dotali, la condizione d'ogni Classe di Ecclesia-
stici e pii Stabilimenti entro lo Stato, dichiariamo che le Disposizioni medesime sono e
saranno applicabili a quegli altri già esistenti, o che possano sopravvenire, sebbene non
esplicitamente or qui contemplati, secondo che per la indole e lo scopo rispettivo apparten-
gano all'una od all'altra delle distinte Classi.
Vili. I Decreti che le Commissioni Diocesane abbiano ad emettere per la definitiva
Approvazione od esecuzione de' Contratti, dovranno essere preceduti, od accompagnati da
quelli che, a seconda de' casi e delle regole del Canonico Diritto, siano pur necessarj da parte
dei Vescovi per ordinaria Loro giurisdizione, o straordinaria, o delegata dalla Santa Sede.
Tale è la Sovrana Nostra Mente, di cui comandiamo la più esatta osservanza, Noi pure
ingiungendo ne' contrarj casi la nullità degli Atti, e la rifusione dei danni ed interessi verso
i contemplati Istituti a carico de' trasgressori.
Dato in Modena dal Nostro Ducale Palazzo il 13 Aprile 1846.
Francesco.
Gaetano Ga morra
Segretario di Gabinetto.
Da Raccolta ecc. 6-9.
b) Gli effetti dei Trattati di Vienna 1815, di Firenze 1844 e di Milano 8 Agosto 1849
portavano, non ha molto, ai Nostri Dominj alcune aggregazioni territoriali, alle quali prov-
visoriamente non era tolto il continuato esercizio delle anteriori rispettive legislazioni. For-
mando parte delle stesse le legali relazioni tra la Chiesa e lo Stato, ne discendeva che
queste erano nelle medesime conosciute secondo le primitive Leggi o Parmensi, o Toscane,
o Lucchesi, od Austriache, mentre negli antichi Dominj Estensi si trovano più special-
mente determinate dall'Editto 8 Maggio 1841 dell'Augusto Nostro Genitore Francesco IV.
di venerata Memoria, e dal successivo Nostro del 13 Aprile 1846. Se pertanto da un lato
potevamo stimare conveniente l'ordinare la compilazione di un nuovo Codice di Leggi pei
Nostri Stati attuali, dall'altro dovevamo credere opportuno il far precedere colla Santa Sede
i necessari concerti, affinchè le materie Ecclesiastiche o miste vi si vedessero poste in ante-
cedenza, e mediante provvedimenti uniformi, sopra un'unica ed autorevole base. Egli è perciò
che essendoci rivolti alla Santità del Sommo Pontefice Pio IX. f. r. invocando sulle accen-
nate condizioni quel riguardo che giudicavamo più conveniente, Ci troviamo ora in grado
di pubblicare, a norma di tutti i Nostri Sudditi, ed all'appoggio delle Pontificie Concessioni
od a Noi dirette, o dirette ai Vescovi dei Nostri Dominj, ma a Noi sempre dalla Santa Sede
officialmente comunicate, le seguenti generali determinazioni:
a. 1841 Concordalo con Modena sul foro e amministrazione dei beni co lesiastici 745
1. Si estende ai Territorii di nuova aggregazione il disposto dall' Editto 8 Maggio 1841
ai §§. I, 2, 3, 4 e dall'altro .Vostro Decreto 13 Aprile 1846,
'_'. A ixndin- minori le spese dei giudizi nella Diocesi di Guastalla, immediatamente
soggetta alla Santa Sede, ed in cui abbiamo ottenuto gli stessi privilegi di Sovrana Nomina
che, per concessione della s. m. di Papa Leone XII, esercitavamo già nelle altre Diocesi dello
Stato, viene, sino a nuova disposizione, permesso l'appello alla viciniore Curia Episcopale di
Reggio, salvo in terza istanza il ricorso a Roma.
3. A dotare in modo congruo le Chiese Curate povere, a provvedere gli Episcopii delle
convenienti mobilie, ed i rispettivi t'ondi rustici delle scorte opportune, ed a l'ondare in line
un Ospizio per li Sacerdoti avanzati negli anni, infermi, e senza mezzi di sussistenza, resta
sospesa per un anno la collazione dei Benefizj che si renderanno di mano in mano vacanti,
e, detratti gli oneri, ne saranno le rendite dalla competente Autorità erogate negli esposti
oggetti e secondo l'ordine con cui sono contemplati nel relativo Decreto Apostolico. Tale
disposizione dovrà osservarsi per un ventennio avvenire, ed il Sommo Pontefice si riserva
di prorogarne, occorrendo, gli effetti a termine più lungo sopra richiesta degli Ordinari.
4. Al disposto però del precedente articolo non soggiacciono i Vescovadi, le Parrocchie,
le prime Dignità delle Cattedrali e le principali nelle Collegiate, e gli officii dei Canonicati
Teologale e Penitenziario.
5. Seguita l'integrazione delle congrue Parrocchiali, dovranno cessare le collette e le
questue invalse per uso e per consuetudine, e come sia il Palazzo Episcopale provveduto e
siano dotati i rispettivi fondi rurali, ne verrà fatto legale inventario da custodirsi dal Capi-
tolo della Cattedrale per norma e guarentigia dei Successori.
6. Qualunque Chierico, ancorché Sacerdote, venga colto in flagrante delitto comune, o
sorpreso con armi proibite, o sia reo di grave delitto notorio e non d'indole meramente
Ecclesiastica e sospetto di fuga, potrà arrestarsi dalla pubblica Forza, a nome della Chiesa,
per venire poi consegnato al Foro Ecclesiastico; e ciò qualora si tratti di delitti non com-
presi nei già attribuiti alla cognizione dei Nostri Tribunali da anteriori Brevi Apostolici,
pei quali rimangono in vigore le pratiche attuali.
7. Avranno quindi i Vescovi la Forza conveniente a cui consegnare i rei, ed i locali
per custodirli, ed in caso diverso saranno da Noi presi con loro gli opportuni concerti,
onde sia tutelata la sicurezza pubblica, e si usino i riguardi dovuti al carattere Sacer-
dotale.
8. Dovranno i Vescovi comunicare direttamente a Noi le sentenze formali proferite dal
rispettivo loro Foro a sgravio od a condanna di tutti quegli Ecclesiastici che furono dalla
Forza pubblica carcerati a nome della Chiesa, come altresì degli altri Ecclesiastici indiziati
rei di gravi delitti comuni, e come tali denunziati alle Curie Vescovili dall'Autorità laicale.
Fd ove per le suddette sentenze punitive od assolutorie si ritenga dal Nostro Governo non
essere bastantemente provveduto alla tranquillità e sicurezza pubblica, acconsente il Sommo
Pontefice di accogliere con ispeciale interesse quei ricorsi che Gli venissero da Noi avan-
zati per un qualche temperamento.
9. I luoghi sacri seguiteranno ad offrire un asilo alla persona de' rei, non però quanto
alle cose loro, o alle furtive, ed ai corpi di delitto. Si permette quindi alla competente
Autorità secolare l'ingresso ai luoghi immuni per assumere in esame le incolpazioni dei
feriti, o dei personalmente offesi : ed a procedere in ciò regolarmente basterà premetterne
avviso al Rettore della Chiesa od al Custode qualunque del luogo immune, che ne renderà
avvertito il V escovo.
10. Sono privati del diritto di asilo i rei di Lesa Maestà in latti o scritti diretti contro
la Persona del Sovrano o de' suoi legittimi Rappresentanti, e oli appartenenti a conventicole
o società segrete tendenti comunque a sovvertire l'ordine e lo Stato, sieno tutti questi
7-16 ( 'oncordato i on Modena su/ foro e amministraaione dei beni ecclesiastici a. 1841
chierici o laici senza distinzione alcuna, contro i quali si procederà per l'estrazione come
sopra.
11. Rimangono inoltre eccettuati dal godimento dell'asilo.
a) I pubblici bestemmiatori, i percussori o sfregiatori di Sacre Immagini o di Sante
Reliquie.
b) I rei di furto di cose sacre o di eccessi nei Sacri Tempj pei quali convenga ribe-
nedirli od espiarli.
e) I falsificatori di Leggi, Atti o Documenti pubblici.
d) I rei di (urto o di falsità nelle pubbliche Casse e nei Monti di Pietà.
e) I fabbricatori di monete talse, tosatori, adulteratori, o spacciatori dolosi delle
medesime.
f) I pubblici ladroni, o grassatori, e gli assassini, tanto in campagna quanto nel-
l'abitato.
g) I rei di furto domestico rilevante e qualificato.
lì) I rei comunque di omicidio, di mutilazione, o ferite con pericolo, se chiaramente
non consti della casualità o della necessaria difesa, e così li loro mandanti o mandatarj.
i) I rei d'incendio doloso ed i saccheggiatori dei campi.
/) I rei di stupro, adulterio od incesto violenti.
in) 1 rei infine di contrabbando, sieno laici o chierici, ma ciò in quei soli casi ne' quali
taluna Chiesa o località immune si prestasse colla propria ubicazione a rifugio dei contrab-
bandieri, e servisse ad eludere così la vigilanza della Forza pubblica.
12. Ad eseguire regolarmente in luogo immune l'arresto dei delinquenti, di cui nel-
l'antecedente articolo, ne sarà alla competente Curia Episcopale chiesto in iscritto il per-
messo, che non potrà negarsi, e la estradazione si farà coll'assistenza di persona Eccle-
siastica.
13. Essendo il luogo di rifugio in distanza tale dalla Curia Episcopale da poter rendere
illusorie le disposizioni prese dalla pubblica Forza per la cattura del reo, sarà il permesso
conceduto dal Vicario Foraneo, o da altro Sacerdote a ciò abilitato dall'Ordinario, giusta
relativo Pontificio Decreto.
14. Dovrà restituirsi al luogo Sacro l'individuo estrattone dal braccio secolare, ove
venga a risultare che il delitto ad esso imputato o non era fra gli eccettuati, o non fu da
lui commesso.
15. Quanto alle disposizioni tra vivi o di ultima volontà a favore della Chiesa o di
Causa pia, i Vescovi, giusta le avvertite Pontificie Concessioni, si limiteranno ad accettarle
per la sola metà della quota disponibile a termini di Legge dal donante o dal testatore,
ove questi sia persona laica ed abbia parenti sino al terzo grado inclusive di computazione
Canonica.
16. Saranno pure dai Superiori delle Religioni capaci di possedere ricusati i legati, le
eredità, le donazioni provenienti ad esse ad intuito di Religiosi professi di voti solenni, qua-
lora questi non ne abbiano prima della professione fatta la conveniente riserva.
17. Avendo essi fatta una tale riserva, le Religioni predette si limiteranno ad accettare
la sola metà della quota disponibile come sopra, ove chi donò o fece testamento sia un laico
ed abbia parenti sino al terzo grado canonico inclusive.
18. Alla prefata limitazione non sono sottoposti gli atti tra vivi e di ultima volontà
provenienti da persone senza congiunti, neppure in terzo grado, o costituite in sacris, od
aventi benefìzj residenziali; il che sarà pure di quei Religiosi, i quali prima della professione
solenne erano del pari costituiti in sacris od avevano benefizio della qualità sopraindicata.
19. Accadendo che per il concorso di speciali circostanze qualcuno degli Atti suddetti,
nel conformarsi alle premesse limitazioni, offra grave dubbio che non ne rimangano vio-
a. 1845 Riorganizzazione del Vescovado di San cullo 747
Iati obblighi di giustizia verso la Chiesa, dovranno i Vescovi farne rapporto alla Santa Sede,
e nella consueta benignità del Sommo Pontefice abbiamo bastevole fondamento per ritenere
che non saremo estranei a quanto avrà a determinarsi intorno l'esposto.
Le Nostre Autorità tutte sì Civili che .Militari rimangono, per quanto le riguarda rispet-
tivamente, incaricate della esecuzione del presente Editto, ed indicatamente il Nostro Con-
sigliere di Stato Ministro di Grazia, Giustizia e degli Altari Ecclesiastici, il quale, preso con
chi spetta ogni debito concerto, curerà ancora l'adempimento della Sovrana Nostra Volontà
di avere per revocata qualunque Legge o pratica attualmente in vigore nelle Provincie
dello Stato, massimamente di nuova aggregazione, chi in tutto o in parte negli oggetti anzi-
detti vi si opponesse.
Dato in Modena dal Nostro Ducal Palazzo questo giorno 24 Febbraio 1851.
Francesco.
ha //accolta ecc. W-U.
XCVI.
RIORGANIZZAZIONE DEL VESCOVADO DI SAN GALLO.
7 novembre 1845.
Inter Reverendissimum et Excellentissimum Dominum Hieronvmum de Andrea,
Archiepiscopum Melitenum, ad Confoederationem Helveticam Nuntium Apostoli-
cum, etc. etc. a Sanctitate Sua Summo Pontifice Gregorio P.P. XVI. delegatimi, et
inter D.D. Jacobum Baumgartner, Consiliarium Gubernii, et Leonardum Gmtir, mem-
brum Senatus administrativi Catholicorum Pagi Sangallensis, nomine et mandato
supremi Consilii catholici et a Senatu administrativo Catholicorum ejusdem Pagi
ad hoc delegatos,
Negotiis in re compositis post sibi mutuo tradita legitima et authentica suae
cujusque facultatis instrumenta, mutua tamen approbatione suprema, equidem prò
Pago Sangallensi consensu supremi Consilii catholici et sanctione Magni Consilii
ejusdem Pagi reservatis, de sequentibus articulis conventum est :
Art. 1. Dioecesis Sangallensis, unione cum Dioecesi Curiensi soluta, in proprium
et individuum Episcopatum prò incolis catholicis Pagi Sangallensis intra geogra-
phicos ejusdem terminos denuo constituitur.
Art. 2. Episcopus residebit ad Ecclesiam primariam Catholicorum Pagi Sangal-
lensis, quae, servata sua qualitate parochialis Ecclesiae, nomen Ecclesiae cathedralis
Sancti Galli obtinebit.
Art. 3. Novum Ecclesiae cathedralis Sangallensis Capitulum quinque constabit
Capitularibus residentialibus, unica nempe dignitate Decani, et quatuor Canonicis,
atque insuper octo Canonicis foraneis sive ruralibus vcl titularibus nuncupandis, ac
tribus Presbyteris auxiliariis vel Vicariis.
Art. 4. Animarum parochianorum cura habitualis erit penes Capitulum residens,
quam modo huc usque usitato adjutum tribus Coadjutoribus jam existentibus exer-
cebit. Vicarii autem tres praedicti Capitulo ultra adjungentur tam in servitium
748 Riorganizzazione del Vescovado di San Gallo a. 1845
Ecclesiae in sacris functionibus peragendis, quam in subsidium exercendae curae
animarum.
Vi t. 5. Canonici residentiales ordinarie Senatum Episcopi constituent, et in rebus
gubernandae Dioecesis atque in regendo et curando Seminario ipsi inservient, nec
non servitio divino publico ad Ecclesiam Sancti Galli providebunt. Ad praescriptum
canonicarum sanctionum Episcopus uni ex Capitularibus poenitentiarii, alteri vero
theologi officia mandabit, qui statutis diebus doctrinam catholicam docebit.
Art. 6. Pro prima electione Episcopi supremus Senatus catholicus Pagi Sangal-
lensis Sedi Apostolicae exhibebit notulam quinque clericorum eligibilium, ex quibus
S. Pater Episcopum nominabit, cui insimul institutionem canonicam conferet.
Art. 7. Quovis modo eveniente vacatione sedis episcopalis Sangallensis jus ele-
ctionis novi Episcopi penes Capitulum cathedrale residet, atque a Canonicis tam
residentibus quam foraneis seu titularibus infra spatium trium mensium a die obitus
Episcopi computandum exequendum est.
Electus supremo Consilio catholico persona non ingrata esse debet.
Art. 8. Si electio canonice peracta agnoscetur, et juxta formam prò Episcopatibus
in Helvetia usitatam de ipsius Electi qualitatibus ad sacrorum canonum normam
rite constiterit, Summus Pontifex Electo canonicam institutionem praestabit.
Art. 9. Ut quis ad dignitatem Episcopi eligibilis sit, praeter qualitates canonicas
requiritur, ut eligendus sit Presbyter e Clero dioecesano, et in Dioecesi ipsa San-
gallensi per plures annos curae animarum, tradendis litteris, vel administrandae
Dioecesi merito et distinctione incubuerit.
Art. 10. Episcopus Sangallensis coram Deputatis Gubernii Pagi emittet fideli-
tatis juramentum juxta formulam a Sancta Sede approbandam.
Art. 11. Capitulum cathedrale prima vice hunc in modum constituetur : postquam
Episcopus Sanctae Sedis auctoritate fuerit institutus, a Summo Pontifice ipsi com-
mittetur, ut ipsius nomine Decanum et Canonicos tam residentes quam foraneoset
Vicarios Capituli talibus ex presbyteris seligat, qui Senatui administrativo catholico
non sint ingrati, iisque canonicam conferat institutionem.
Art. 12. In futuris autem vacationibus prò Decanatu Episcopus ex ordine Cano-
nicorum tam residentium quam foraneorum tres Candidatos Senatui administrativo
catholico exhibebit, e quibus Senatus Decanum nomibabit; nominatus vero antequam
suae praebendae possessionem capiat reditusque percipiat, institutionem canonicam
a Sede Apostolica obtinere debebit. Ex reliquis quatuor Canonicatibus residentialibus
ad duos quidem nominabit Senatus administrationis catholicus, et nominati institu-
tionem canonicam a Summo Pontifice ut supra impetrabunt: ad duos alios nomi-
nabit Episcopus, qui et nominatis canonicam conferet institutionem.
Art. 13. Pro quovis Canonicatu foraneo, quotiescunque vacaverint, Senatui admi-
nistrativo catholico intra sex hebdomadas a die vacationis computandas exhibenda
est notula quinque Candidatorum, qui requisitis qualitatibus instructi sint ; Senatus
sibi minus placituros intra sex alias hebdomadas, si vult excludet, relictis tamen
in quolibet casu tribus ad liberam nominantis optionem, ex quibus dein intra mensis
spatium Canonicus eligitur hac ratione:
Pro Canonicatibus, qui in mensibus Januarii, Martii, Maji, Julii, Septembris et
Novembris vacaverint, Episcopus Senatui administrativo catholico supra memoratam
a. 1845 Riorganizzazione del Vescovado di San Gallo 749
proponet nominationis notulam, et Capitulum Canonicorum tum residentium tum
foraneorum e Candidatis in notula remanentibus canonicum nominabit, qui postea
canonicam institutionem ab Apostolica Sede obtinere, ut supra debebit;
Pro Canonicatibus, qui reliquis anni mensibus vacaverint, Capitulum Senatui
administrativo catholico nominationis notulam proponet, et e candidatis, qui in notula
remanserint, Episcopus Canonicum eliget, cui et canonicam institutionem conf'eret.
Tres Vicarii semper ab Episcopo libere ex Clericis Pagi eligibilibus nominantui"
et ab ipso canonice instituuntur.
Art. 14 Eligibiles prò Canonicatu sunt Presbyteri saeculares, qui habeani requi-
sita canonica in genere, et in specie sint Dioecesani Sangallenses ibidemque diutius
in cura animarum cum zelo et prudentia versati, aut aliis functionibus ecclesiasticis
addicti, vel Curiae episcopalis aut Seminarli directione aut munere docendi bene
meriti et insigniter commendati ac praefulgentes.
Art. 15. Seminarium prò informandis Clericis Dioecesis Sangallensis jam insti-
tutum juxta praescripta Ecclesiac sub directione Episcopi erit. Senatus administra-
tivus catholicus eidem prò sua conditione hucusque servata congruentem habita-
tionem et fundos assignabit.
Art. 16. Episcopo proventus annui 4000 ilorenorum rhenanorum, Decano capi-
tuli reditus annui 1200 fi., cuivis vero reliquorum quatuor Canonicorum floreno-
rum 1000, et cuilibet trium Vicariorum florenorum 400 constituentur et assigna-
buntur.
Canonici foranei, quotiescunque in Capitulum convocantur, congruam gratifica
tionem accipient.
Reditus Canonici, cui paroeciae administratio delata fuerit, usque ad summam
florenorum 1200 augebuntur.
Art. 17. Praeter memoratos annuos reditus Episcopo, Decano, et cuilibet reliquo-
rum Canonicorum residentialium ' liberae et eorum dignitati congruae habitationes
simulque Vicariis necessaria habitandi loca assignabuntur et sumptibus Senatus
administrativi catholici sartis tectis conservabuntur.
Pariter Episcopo et Curiae episcopali prò regimine Dioecesis, Cancellariae et
Archivo, nec non Seminario clericali loca requisita gratis conferentur.
Art. 18. De regulis sportularum taxarumque quocunque titulo exquirendarum sive
prò impensis Cancellariae sive prò sessionibus Senatus episcopalis in causis eccle-
siasticis praecipue matrimonialibus Episcopus cum Senatu administrativo 2 catholico
conveniet.
Art. 19. De reditibus mensae episcopalis, qui sede vacante accrescant, dimidium
Episcopo successori competet, ut habeat unde primis domus suae necessitatibus
possit providere; reliqua pars vero Vicario Capituli adveniet.
Art. 20. Pro constituenda et tuenda dotatione tum sustentationis Ecclesiae cathe-
dralis et Seminarii clericalis, tum proventuum et redituum Episcopi et Capituli hae
summae capitales et respondentes fundi titulis lite et secure hypothecatis consti-
tuentur et assignabuntur, et tamquam dotatio illorum inalienabilis declarabuntur :
Ada: « residentiam
Ada om.
750 Riorganizzazione del Vescovado di San Gallo a. 1845
a) Ecclesiae cattedrali et praebendis eidem adjunctis fior. 200,000, quorum
tituli extant jam et asservabuntur in Archivo ejusdem Ecclesiae;
b) Seminario clericali et huic adjunctae praebendae fior. 75,000, quorum tituli
in eodem Cathedralis ' Archivo extant et asservabuntur ;
e) Mensae episcopali et reliquis praebendis Capituli fior. 160,000, quorum tituli
simul ac Bulla Pontificia de reorganisatione Episcopatus Sangallcnsis fuerit promul-
gata, deponentur et asservandi exinde erunt in Archivo episcopali.
Art. 21. Insuper expressis terminis declaratur et sancitur, Ecclesiae cathedrali et
Seminario clericali proprias dotationes ipsis cotyocatas in praesenti capitalium summa
omni casu tute esse conservandas.
Art. 22. In favorem administrandae Dioecesis omnia et singula documenta qualia-
cunque sint, quae ad Dioecesim Sangallensem spectant, e scriniis veterum Arehivo-
rum episcopalium extracta in novam Cancellariam episcopalem tradenda sunt.
Art. 23. Quodsi in posterum alii quoque Pagi cum incolis suis catholicis ad Dioe-
cesim Sangallensem accedere velint, dispositiones ad hoc requisitae ulteriori con-
ventioni reservantur.
Quae conventio in duplo scripta a delegatis utriusque partis contrahentium
subscripta et obsignata, postquam ratificationes in exordio reservatae fuerint enun-
tiatae, executioni mandanda est.
Actum Lucernae die septima Novembris anno millesimo octingentesimo qua-
dragesimo quinto (7. Novembris 1845).
Nomine Stimmi Ponti ftcis Gregorii Papae XVI:
(L. S.)
f Hieronymus de Andrea,
Archiepiscopus Melitenus et Nuntius Apostolicus.
Nomine supremi Consilii Catholici atqtie ex mandato Senatus Administrationis
Calholicorum Pagi Sangallensts. '
ejusdem Senatus Delegati:
(L. S.)
[acobus Paumgartner, Consiliarius Gubernii.
Leonardus Gmiir, Consiliarius Administrationis Catholicae.
Da F. Gschwend, Die Errichtung des Bistums St. Gallen, Stans 1909, 468-475, colla-
zionata la copia in Ada Congreg. Consist. 1845-1846 entro il n.° 11 del 1846 (Archivio della
S. Congregazione Concistoriale). Presso lo Gschwend 480-496 la Bolla di Pio IX Instabilis
rerum dell'8 aprile 1847, con cui, senza ricordare nominalmente il concordato del 184.">. si
consacrano gli articoli ivi fissati.
1 Gschwkxd : «Cathedrali».
a. 1847
Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie
751
XCVII.
CONCORDATO FRA PIO IX
E NICCOLÒ I IMPERATORE DELLE RUSSIE.
1.
Articoli concordati.
3 agosto 1S4/
Les soussignés Plénipotentiaires du
Saint Siége et de Sa Majesté l'Empereur
de toutes les Russies, Roi de Pologne,
après avoir échangé leurs plein-pouvoirs
respectifs, ont discutè et examiné dans
plusieurs réunions les divers points de la
négociation commise à leurs soins. Ayant
obtenu un resultat sur plusieurs de ces
points, tandis qu'il en reste d'autres
sur lesquels on attend ancore un arran-
gement, et sur lesquels les Plénipoten-
tiaires de Sa Majesté l'Empereur s'en-
gagent à appeller de nouveau toute l'at-
tention de leur Gouvernement; on est
convenu des deux parts qu'en se réser-
vant de formuler dans un acte séparé
les points qui formeront l'objet d'expli-
cation et négociations ultérieures entre
le Ministère du Saint Siége et l'Envoyé
de Sa Majesté Imperiale à Rome, on
fixerait dans le présent Protocole le sou-
venir des résultats auxquels on est ar-
rivé, et qui de ces négociations ultérieu-
res attendent leur complèment. Par con-
séquent dans les séances du 19, 22 et
25 Juin, et 1 Juillet on les a formulés
dans les Articles suivans.
I.
Lenombre des DiocèscsCatholiques-
romains dans l'Empire de Russie est fixé
à sept. un Arehevéché et six Evechés,
savoir :
Subscripti Plenipotentiarii S. Sedis,
et Majestatis Suae Imperatoris Russia-
rum, Poloniae Regis, postquam eorum
libera mandata invicem permutuverunt,
pluribus in sessionibus varia considera-
runt et perpenderunt capita tractationis
eorum curis commissae: et cum super
pluribus hujusmodi capitibus fìnem ali-
quem assequuti iuerint, et alia restent
adhuc componenda, super quibus iidem
Plenipotentiarii Majestatis Suae Impera-
toris spondent, se omnem Gubernii sui
considerationem esse revocaturos, con-
ventum est ex utraque parte, ut firma
remanente conditione redigendi in actu
separato capita, quae novis disquisitio-
nibus, ac tractationibus inter S. Sedis
Administros et Majestatis Suae Impe-
rialis Legatum in hac urbe materiam
suppeditabunt, designentur in praesenti
pactorum summa, res quae huc usque
constitutae sunt, quaeque post hujusmodi
ulteriores tractationes inceptam negotia-
tionem perficient. Quocirca in Sessioni-
bus dierum 19, 22, et 25 Junii, et 1 Julii
redacti sunt articuli sequentes.
I.
In Russiarum Imperio septem sta-
i umilili' Dioeceses Catholicae Romanae:
Atvhiepiscopatus unus, lìpiscopatus sex,
nempe:
752
Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie
a. 1847
1. L'Archidiocèse de Mohilow em-
brassant toutes les parties de l'Empire
qui n'entrent pas dans les six Diocèses
ci-dessous nommés; le Grand Duché de
Finlande y est également compris.
2. Le Diocèse de Vilna comprenant
les Gouvernemens de Vilna et Grodno
tels qu 'ils sont actuellement délimités.
3. Le Diocèse de Telsce ' ou Samo-
gitie comprenant le Gouvernement de
Courlande et celui de Kovno, tels qu'ils
sont délimités actuellement.
4. Le Diocèse de Minsk comprenant
le Gouvernement2 de Minsk dans ses li-
mites actuelles.
5. Le Diocèse de Loutzk et Zitomir
compose des Gouvernemens de Kiew et
deVolhyniedansleurs'' limites actuelles.
6. Le Diocèse de Kaménieck com-
prenant le Gouvernement de Podolie
dans ses limites actuelles.
7. Le nouveau Diocèse de Kherson
compose de la province de Bessarabie,
des Gouvernemens de Kherson, d'Ekaté-
rinoslaw, de Saratoff, de Tauride, et
d'Astrakhan, et des contrées situées
dans le Gouvernement general du Cau
case.
II.
La Bulle de circonscription fixera
l'étendue et les limites des Diocèses tel-
les qu'elles sont indiquées dans l'Artide
précédent.
Les Décrets d'éxécution contien-
dront le dénombrement et la dénomi-
nation des paroisses de chaque Diocèse.
Ils seront soumis à la sanction du Saint
Siége.
III.
Les nombre des Suffraganéats insti-
tués par la Bulle du Pape Pie VI de l'an-
1 Busta 39: « Telsch ..
s Ada: «Gouvernemens».
■ Ada: • leur •.
1. Archidioecesis Mohilowiensis am-
plectens omnes Imperii partes, quae non
continentur in sex Dioecesibus infra no-
minatis ; Magnus Finlandiae Ducatus in
ea pariter continetur.
2. Diocesis Wilnensis complectens
Gubernia Wilnae, et Grodni cum iis limi-
tibus, quibus in praesens circumscri-
buntur.
3. DioecesisTelscae, seu Samogitien-
sis complectens Gubernia Curlandiae, et
Kowni intra limites, quibus nunc praen-
niuntur.
4. Dioecesis Minscensis complectens
Gubernium Minscae cum suis hodiernis
limitibus.
5. Dioecesis Luceorina, et Zytomi-
riensis constans Guberniis Kieviae, et
Voliniae cum suis hodiernis limitibus.
6. Dioecesis Camenecensis comple-
ctens Gubernium Podoliae cum suis prae-
sentibus finibus.
7. Nova Diocesis Chersonensis, quao
constat Provincia Bessarabiae, Guberniis
Chersonesi, Ekaterinoslaw, Tauridis, Sa-
ratoviae et Astracani, et regionibus po-
sitis in generali Gubernio Caucasi.
II.
Apostolicae Litterae sub plumbo sta-
tuent amplitudinem, et limites Dioece-
sium veluti in praecedenti articulo indi-
cantur.
Decreta exsecutionis complectentur
numerum, et nominationemParoeciarum
cujusque Dioecesis, ac Sanctae Sedis
sanctioni subjicientur.
III.
Numerus Suffraganeatuum, qui Apo-
stolicis Litteris Pii VI anno 1798 sub
a. 1S47
Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie
753
née 1798 ' dans Ics six anciens diocèses
est maintenu.
plumbo datis statuti sunt, in sex \ eteri
bus Dioecesibus servatili-
[V.
A Saratoff il y aura un Suffraganéat
du QOUVel F.véclié de Kherson '.
V.
L'Evfique de Kherson jouira d'un
traitement de 4480 roubles argent. Son
Suft'ragant recevra un traitement égal à
celui des autres Evèques Suffragants de
l'Empire, savoir 2000 roubles argent.
VI.
Le Chapitre cathédral de Kherson
sera compose de neuf membres, savoir:
a) deux Prélats ou Dignitaires, le Pré-
vót, et l'Archidiacre, b) quatre Chanoi-
nes, dont trois exerceront les fonctions
de Théologien, de Pénitencier et de Cure
et e ) trois Mansionnaires ou Bénéficiers.
IV.
In urba Saratowia erit Suffraganea-
tus novi Episcopatus Chersonensis.
V.
Episcopus Chersonensis annuum ha-
bebit censum quatuor quadrigentorum
octoginta rublorum argenteorum. Ejus
Suffraganeus eadem fruetur dote, qua
alii Episcopi Suffraganei in Imperio pò-
tiuntur, scilicet bismille rublorum argen-
teorum.
VI.
Capitulum Cathedralis Ecclesiae
Chersonensis novem constabit ecclesia-
sticis Viris nempe: a) duobus Praesuli-
bus seu Dignitatibus Praeposito, et Ar-
cidiacono: 6) quatuor Canonicis, quorum/
tres Theologi, Poenitentiarii, et Parochi,
muneribus fungentur: et e ) tribus Man-
sionari seu Beneficiariis.
VH.
Il y aura dans le nouvel Evéché de
Kherson un Séminaire Diocèsain: 15 a
25 elèves y seront entretenus aux frais
du Gouvernement comme les boursiers
de autres Séminaires.
Vili.
En attendant la nomination d'un
Evéque Catholique du rit Arménien,
on pourvoira aux besoins spirituels des
Arméniens Catholiques, résidant princi-
palement dans les Diocèses de Kherson
1 V. p. 538 ss.
'■ In Autij ice. (v. p. 618 sta a questo punto la nota
itions eonveaues avec la cour de Rome par le présent Rete
i dite cour que le Dioeèse de Kherson. au lieu d'un Seul, s
la teneur de l'oucase du 29 Novembri 1848 . I nformita
Suffraganeatus ejusdem Chersonensis Episcopatus i
VII.
In novo Chersonensi Episcopatu erit
Dioeeesanum Seminarium : ibi quindecim
usque ad vigintiquinque Alumni alentur
Gubernii impendiis, veluti qui in aliisSe-
minariis pensione fruntur.
VIII.
Donec Episcopus Catholicus Arme-
nii ritus nominabitur, spiritualibus Ar-
menioruin Catholicorum in Dioecesibus
praesertim Chersonensi et Camenecensi
degentium necessitatibus consuletur, iis
(p. 195): ■ Après la signature et la ratification des stipu-
li a éte arréK. en virtù d'un arrangement special avec
srail pourvu de deux évc-ques suffragants, conformÉment
nella Bolla Uirivcrsalis Ecclesiae si legge : ■ duos interea
nstituendos esse duximus • (Ada 140).
754
Concordato fra Pio IX e Niccolò 1 Imperatore delle Russie
a. 1847
et de Kaménieck en leur appliquant Ics
dispositions du § 9 du Concile de Latran
de 1215 '.
IX.
Les Evéques de Kaménieck et de
Kherson auront à déterminer le nombre
des Clercs arméniens catholiques, qui
doit étre entretenu aux frais du Gou-
vernement dans leurs Séminaires re-
spectifs. Il y aura dans chacun de ces
Séminaires un prètre arménien catholi-
que pour instruire les eléves de ce rit
dans les cérémonies de leur eulte.
aptando regulas Cap. 9. Concilii Late-
ranensis an. 1215.
IX.
Episcopi Camenecensis et Cherso-
nensis statuent numerum Clericorum
Armeniorum catholicorum, qui in eorum
Seminariis Gubernii impendiis ali debent.
In unoquoque ex dictis Seminariis ade-
rit Presbyter Armenius catholicus, ut
alumnos Armenios proprii ritus caeri-
moniis erudiat.
X.
Toutes les fois que les besoins spi-
rituels des Catholiques-romains et armé-
niens du nouvel Evèché de Kherson
pourront l'exiger, l'Evèque en outre des
moyens employés jusqu'ici pour subve-
nir à ces besoins en verrà des prétres en
tournée exprès pour cet objet: et le
Gouvernement Imperiai accorderà les
sommes nécéssaires à leur voyage et à
leur entretien.
XI.
Le nombre des Diocèses dans le
Royaume de Pologne reste tei qu'il a
été fixé par la Bulle du Pape Pie VII en
date du 30 Juin 1818 ". Rien n'est changé
au nombre et à la dénomination des Suf-
fraganéats existans dan ces Diocèses.
X.
Quoties spirituales Catholicorum Ro-
manorum et Armeniorum novi Episco-
pati Chersonensis necessitates postu-
laverint, Episcopus praeter modos huc
usque adhibitos, ut hujusmodi occurra-
tur necessitatibus, ob hanc causam Pre-
sbyterorum expeditionibus seu missioni-
bus utetur, et Imperiale Gubernium
eam pecuniae vim suppeditabit, quae
illorum itineri, et victui fuerit neces-
saria.
XI.
Dioecesium numerus in Poloniae
Regno servatur quemadmodum praefi-
nitus fuit in Apostolicis Litteris Pii VII
diei 30 Junii anni 1818. Nihil immutatur
quod ad numerum, et denominationem
Suffraganeatuum harum Dioecesium per-
tinet.
1 Che- suona così: • Quoniam in plerisque partibus intra eamdem ci vitatem atque dioecesim permixti sunt popò!
diversarum linguarum, habentcs sub una fide diversos ritus et mores: distrlcte praecipimus, ut puntitìces hujusmodi
civitatum sive ilioecesum provideant viros idoneos, qui sccundura diversitates rituum et linguarum Divina officia Ulta
celebrent, et ecclesiastica sacramenta ministrent, instruendo eos verbo pariter et cxemplo. Prohilxmus autem omnino,
ne una eademque civitas sive dioecesis diversos pontifices habeat, tanquam unum corpus diversa capita, quasi mon-
strum. Sed, si propter praedictas causas urgens necessitas postulaverit, pontifex loci catholicum praesulem nationibus
illis cunformem provida deliberatione constituat sibi vicarium in praedictis, qui ei per omnia sit obediens et subjectus.
Unde si quis aliler se ingesserà, exeommunicationis se noverit mucrone percussum : et, si nec sic resipucrit, an ..min
ecclesiastica ministerio deponatur, adhibito, si necesse fuerit, brachio saeculari ad tantam insolentiam compescendam ■•
I l). Mvnm, Sacrorum Conciliorum nova ei amplissima Clini;,- XXII. Venetiis 1778, m
■ \'. i>. i.:wss.
a. 1847
Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie
755
XII.
La désignation des Evèques pour
les Diocèses et les Suflraganéats de l'Em-
pire de Russie et du Royaume de Polo-
gne aura lieu chaque fois d'après un
concert préalable entro l'Empereur et le
Saint Siége. L'institution canonique leur
sera accordée par sa Sainteté dans les
formes ordinaires.
XIII.
L'EvCque est seul juge et adminis-
trateur des affaires ecclesiastiques de
son Diocèse, sauf sa dépendance cano-
nique du S. Siége.
XIV.
Au nombre des affaires qui doivent
otre préalablement soumises aux déli-
bérations du Consistoire Diocèsain sont :
I. Coiiceriiaut les Ecclesiastiques
du Diocèse.
a) Les affaires disciplinaires en ge-
neral (toutefois celles moins importantes,
qui n'entrainent que des peines légères,
moindres que la destitution, ou une dé-
tention plus ou moins prolongée, sont
décidées par l'Eveque, sans l'avis préa-
lable du Consistoire, sauf à lui, s'il juge
à propos, de consulter le Consistoire sur
1 ces sortes d'affaires ainsi que sur toutes
i les autres).
b) les affaires contentieuses entre
ecclesiastiques, touchant1 les propriétés
tant mobilières qu'immobilières des
Eglises.
e) les plaintes et réclamations contro
des membres du Gergo portées, soit par
des Ecclesiastiques, soit par des lai'ques
pour injures ou dommages, ou pourl'in-
éxécution d'engagemens non contestés
XII
Designatio Episcoporum prò Dioe
cesibus, et prò Suffraganeatibus Imperii
Russiarum et Poloniae Regni per sin-
gulas vices locum habebit, consiliis ante
habitis inter Imperatorem et S. Sedem.
Institutio canonica ipsis a Romano Pon-
tifico dabitur juxta consuetum morem.
XIII.
Episcopus est solus judex et admi-
nistrator negotiorum ecclesiastioorum
suae Dioecesis, salva tamen subjectione
canonica Sanctae ApostolicaeSedi debita
XVI.
Negotia, quao antea subjici debent
deliberationibus Consistorii Dioecesani,
sunt
1. De Viris Ecclesiastici s
Dioecesis.
a) Negotia ad disciplinam genera-
tim pertinentia (ea tamen minoris mo-
menti, quae leves secum trahant poenas,
destitutione, vel detentione plus minus
diuturna minores, ab Episcopo decernun-
tur, inconsulto Consistono, piena eidem
Episcopo relieta libertate consulendi, si
opportunum ei videbitur, Consistorium
idem tum de hu.jusmodi, tum de ceteris
negotiis).
b) Negotia inter ecclesiasticos con-
tentiosa, quae Ecclesiarum proprietates
tum mobiles, tum immobiles attingunt.
e) Querelae, reclamationes contra
Ecclesiasticos vel ab Ecclesiasticis, vel
a Laicis delatae ob injurias vel damna,
vel propter obligationes haud servatas
ac minime dubias tum in jure, tum in
Acta: i touchante
756
Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie
a. 1847
en droit ni en fait, lorsque le réclamant
préfère cette voie pour obtenir satisfa-
ction.
d) les causes de nullité de voeux
monastiques; elles seront examinées et
jugées d'après les regles établies par la
Bulle de Benoit XIV « Si datam ».'
II. Concernant les laiques.
e) les causes matrimoniales ; les vé-
rifications de la légitimité des mariages,
les actes de naissance, les actes bapti-
staires, de décès, etc. 2
III. Mixtes.
f) les cas où il est nécessaire d'im-
poser une pénitence canonique pour
crime, contravention ou délit quelcon-
ques jugés par les tribunaux séculiers.
IV. Economique.
g) Détermination oubudjetpréalable
des sommes affectées à l'entretien du
Clergé ; contròie des dépenses, comptes
rendus de ces sommes, affaires concer-
nant3 la réparation ou la construction
de nouvelles Eglises, Chappelles, etc. En
outre le Consistoire est chargé de dres-
ser les listes des Ecclésiastiques et des
paroissiens du Diocèse, de l'envoi des
circulaires et autres publications qui ne
concernent pas les affaires administra-
tives du Diocèse.
facto, cum tamen actor hanc praeferat
viam ut sua tueatur jura.
d) Causae nullitatis votorum mona-
sticorum ; ipsae perpendentur et judica-
buntur juxta regulas statutas in Aposto-
licis Litteris Benedicti XIV « Si datemi ».
II. Quantum ad Laicos.
e) Causae matrimoniales, probationes
legitimitatis matrimoniorum, acta nati-
vitatis, acta baptizatorum, et defuncto-
rum, etc.
III. Mixta.
f) Casus in quibus necesse est inrìi-
gere poenitentiam canonicam ob crimen,
ob ordinationum poenalium violationem
(contravention), vel ob delictum quod-
cumque, de quibus a laicis Tribunalibus
lata est sententia.
IV. Oeconomica.
g) Praescriptum vel praevia nota
summarum, quae Clero sustentando de-
stinantur, examen expensarum, ratio de
his summis redita, negotia quae Tem-
plorum, Aedicularum etc. instauratio-
nem vel aedificationem respiciant. Prae-
terea Consistorii erit formare indices
Ecclesiasticorum , et Paroecianorum
Dioecesis, mittere encyclicas litteras,
aliaque scripta, quae non spectent ne-
ootia administrationis Dioecesis.
1 Del 4 marzo 174R in Benedicti XIV Bullarium II, 393-403.
2 In Aktu sta a questo punto la nota: « Après la signature et la ratification des stipulations convenues avec
li i 0U1 de Rome par le présent acte, en vertu d'un arrangement special avec la dite cotir. la marche suivanic a vie
arrètéc pour la connaissancc des causes matrimoniales et autres affaires ecclésiastiques. La première instance de ini i
diction ecclesiastique puur les affaires de cette catégorie sera formee par les Evequesdiocesains locaux et dans Iodio
còse archiepiscopal par l'Archevèque avec leurs consistoires respectifs, conformément aox rcffles établies à ce sujot
par l'art. XV de cette Convention; la seconde instance pour les affaires jugées en première instance par les évi ues.
sera formée par l'Archevèque, et quant aux affaires jugées en première instance par l'Archevèque lui-mème par
l'Evèque d'un des Diocèses les plus voisins de l'Archi-Evèché désigné préalablement par le Pape. S'il \ a div. i
entri- Ics arrélés des detix premièri-s instances de juridiction ecclesiastique, ainsi que dans les cas d'appel, .le piante
<i i protestation, la connaissance des affaires matrimoniales appartieni au Si. Siége de Rome » (p. lQ°s.).
3 Acta: « concernantes >.
a. IS17
< oncordalo fra Fio TX e Niccolò I Imperatore delle Russie
Ibi
XV.
Les affaires précitées som décidées
par l'Evèque après avoir été examinées
dans le Consistoire, dont le caractère
néanmoins démeure purement consulta-
ti!. L'Evèque n'est pas tenu de motiver
ses décisions, mème dans les cas où son
opinion serait differente de celle de son
Consistoire.
XVI.
Toutes Ics autres affaires du Diocèse
qualifiées d'administratives et dans les-
quelles rentrent les cas de conscience,
de for intérieur, et méme, ainsi qu'il
est dit plus haut, ceux de discipline qui
n'importeraient que des pénitences légè-
res, ou des exhortations pastorales, res-
sortent immédiatement de l'autorité et
de la décision spontanee et exclusive
de l'Evèque.
XVII.
Tous les membres du Consistoire
§pnt Hcclesiastiques. Leur nomination
et leuiulémission dépendent de l'Evèque.
Les nominations se font avec l'agrément
du Gouvernement. Dans le cas où l'Eve-
nne dans sa conscience jugerait néces-
saire d'éloigner un des membres du
Consistoire, il lui designerà de suite un
successemi- également avec l'agrément
du Gouvernement.
XVIII.
Le personnel de la Cbancellérie àv
Consistoire sera confirmé par l'Evèque
sur la présentation du Secrétaire du
Consistoire.
XV.
Negotia praedicta decernuntur ab
Episcopo postquam a Consistono exa-
minata fuerint, quod tamen consulta-
tionis partes tantummodo retinet. Epi-
scopus minime tenetur afferre rationes
suae sententiae illis etiam in casibus, in
quibus cjus opinio ab illa Consistorii di-
screparet.
XVI.
Cetera Dioecesis negotia, quae ad-
ministrationis nomen habent, et in qui-
bus continentur casus conscientiae, fori
interni, itemque uti supra dictum est,
casus disciplinae, levibus dumtaxat poe-
nis, aut pastoralibus exhortationibus ob-
noxii ab auctoritate, et a sententia spon-
tanea Episcopi unice pendent.
XVII.
Omnes Consistorii Viri sunt eccle-
siastici; eorum nominatio, et dimissio
ab Episcopo pendent; nominationes ita
fiunt ut Gubernio haud ingratae sint.
Si Episcopus ex suae conscientiae mo-
nitu opportunum duccret aliquem a
Consistono removere, statim alium in
ejus locum sufiìciet Gubernio pariter
haud ingratum.
XVIII.
Personae Curiae Consistorii ab Epi-
scopo confìrmabuntur ad praesentatio-
nem Secretarli Consistorii.
XIX.
Le Secretaire de l'Evèque chargé
de sa correspondance officielle et parti-
culière, est nommé directement et im-
XIX.
Secretarius Episcopi, cui munus de-
mandatum de commercio Litterarum
officialium, et peculiarium ab Episcopo
-
Concordato fra Pio l\ e Niccolò I Imperatore delle Russie
a. 1S47
médiatement par l'Evéque; il pourra
("ire, a son gre, pris parmi les Ecclesia-
stiques.
XX.
Los fonctions des membres du Con
sistoire cessent à la mort <>u à la de
mission de l'Evéque, ainsi qu'à l'expira-
tion de l'administration du Siége vacant.
Si l'Evéque vieni a mourir <>u à donnei"
sa démission, son successeur ou celui
qui le remplace temporairement (soit
qu'il cut un coadjuteur cimi futura suc-
cessione, soit que le Chapitre procède à
l'elee tion d'un Vicaire Capitulaire dans
les termes fixés par les Canons de l'E-
glise) recomposera immédiatement le
Consistoire, toujours, comme il est dit
plus haut, avec l'agrément du Gouver-
nement.
XXI.
L'Evéque a ^direction suprème de
l'enseignement, de la doetrine et de la
discipline dans tous les Séminaires de
son Diocèse d'après les règles établies
par le Concile de Trente Chap. XVIII.
Session XXIII.
XXII.
Les choix des Reeteurs, Inspecteurs,
Professeurs ou Maitres, pour les Sémi-
naires Diocèsains, sont reservés à l'Evé-
que. Avant de les nommer il s'assurera
que sous le rapport de leur conduite ci-
vile ces choix ne feront pas naitre d'ob-
iection de la part du Gouvernement.
Dans le eas où l'Evéque jugerait néces-
saire d'éloigner soit le Recteur ou l'Ins-
pecteur, soit un des Professeurs ou Mai-
tres, il lui desinine de suite, et de la
méme manière, un Successeur. Il est
libre de mspendre temporairement un
ou plusieurs cours d'études, dans son
Séminaire. Dans le cas où il croirait in-
dispensable de suspendre tous les cours
dircele et immediate nominatili"; is prò
ejusdem Episcopi arbitrio ex Viris ec-
clesiasticis eligi poterit.
XX.
Mimerà Virorum Consistorii cessant
ubi Episcopus ex hac vita migraverit,
vel Episcopatum dimiserit, acque ac
ubi Imeni habuerit administratio Sedis
vacantis. Si Episcopus diem supremum
obeat, vel ab Episcopatu se abdicet, il-
lnis Successor, vel qui prò tempore il-
lius locum tenet (sive Coadjutorern ha-
beat cum futura successione, sive Ca-
pitulum eligat Vicarium Capitularem ad
sacrorumCanonum normam) statini Con-
sistorium iterum constituet, quod sem
per, ut supra dictum est, Gubernio haud
ingratum sit.
XXI.
Episcopus supremum habet mode-
rameli in docendi rationem, in doctri-
nam, in disciplinam omnium suae Dioe-
cesis Seminariorum juxta praescripta a
Concilio Trid. Cap. XVIII. Sess. XXIII.
XXII.
Electiones Rectorum, Inspectorum,
Professorum, et Magistrorum prò Dioe-
cesanis Scminariis Episcopo reservan-
tur. Antequam eos nominet certior fieri
debet, hujusmodi electiones, quod ad
civilem vivendi rationem haud praebere
Gubernio objiciendi locum. Cum Epi-
scopi!- necessarium duxerit amovere Re-
ctorem, vel Inspectorem, vel aliquem ex
Protessoribus, aut Magistris, statini illis
eadem ratione successorem dat. Ipse
libertate polle! intermittendi prò tem-
pore unum, vel plura studiorum curri-
cula in suo Seminario. Cum necessarium
existimaverit intermittere omnesinsimul
studiorum cursus, et alumnos ad suos
a. 1847
Cuna» dato fra Pio IX e Niccolò 1 Imperatori delle Russie
759
a hi fois et de renvoyer les elèves a
leurs parents, il aura a en informer
sans délai le Gouvernement.
XXIII.
L 'Archévéque Métropolitain de Mo-
hilow exerce sur l'Academie Ecclesia-
stique de Saint Pétersbourg la me me
autorité, que chaque Evéque exerce sur
son Séminaire Diocésain. 11 en est le
seul chef et le Directeur suprème, le
Conseil ou la Direction de l'Academie
n'a qu'un caractère purement consul-
tati f.
XXIV.
Le choix du Recteur, de l'Inspecteur
et des Professeurs de l'Academie sera
l'ait par l'Archévéque sur le rapport du
Conseil Académique. Les dispositions
énoncées dans l'Artide XXII s'appli-
quent également à ces choix.
XXV.
Les Professeurs et Adjoints desscien-
ces théologiques sont toujours choisis
parmi les Ecclésiastiques. Les autres
Maitres pourront étre choisis parmi les
laiques professane la réligion Catholi-
que-romaine, et de préference- parmi
ceux qui auront achevé leur cours d'etu-
des dans un établissement supérieur
d'instruction de l'Empire, et qui auront
des grades Académiques.
XXVI.
Les Confesseurs des élèves des Sé-
minaires et de l'Academie ne prendront
aucune part à la direction disciplinaire
de l 'établissement ; ils seront choisis et
nommés par l'Evèque ou l'Archévéque.
parentes mittere, continuo Gubernium
instruet,
XXIII.
Archiepiseopus.MetropolitanusMohi-
lowiensis exercet in Ecclesiasticam Aca-
demiam Petropolis eamdem auctorita-
tem, quam quisque Episcopus in pro-
prium Dioecesanum Seminarium exer
cet. Is unice ejusdem Academiae Caput,
et supremus Moderator est. Coetus Con-
siliariorum, vel Moderatorum Acade-
miae consultationis tantum partes habet.
XXIV.
Electio Rectoris, Inspectoris, et Pro-
fessorum Academiae ab Archiepiscopo
fiet exrelatione Consilii Academici. Quae
in articulo XXII praescripta sunt bisce
electionibus item aptantur.
XXV.
Professores, et Adjuncti scientiarum
Theologicarum semper ex Ecclesiasticis
Viris eliguntur. Alii Magistri eligi po-
terunt ex Laicis catholicam religionem
Romanam profitentibus, iisque praeha-
bitis, qui studiorum curriculum confe-
cerint in aliquo majore Imperii Athe-
naeo, atque Academicos gradus fuerint
consequuti.
XXVI.
Conscientiae Moderatores alumno-
rum tum cujusque Seminani, tum Acade-
miae nullam sibi arrogent partem in diri-
genda Instituti disciplina; ipsi eligentur
et nominabuntur ab Episcopo, vel Ar-
chiepiscopo.
Ada: pi
Ada: • prtférancc >,
760
Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatovi- delle Russie
a. 1847
XXVII.
Après la nouvelle circonscription
des Diocèses l'Archévèque fixera une
fois pour toutes avec l'avis des Ordinai-
res le nombre des elèves que chaque
Diocèse pourra envoyer à l'Académie.
XXVIII.
Le programme des études sera fait
pour les Séminaires par les Evéques.
Pour l'Académie l'Archévèque le fera
après en avoir conféré avec les mem-
bres de son Conseil Académique.
XXIX.
Lorsque le règlement de l'Académie
ecclésiastique de saint Pétersbourg aura
subi les modifications conformes aux
principes dont on est convenu dans les
articles précédents, l'archevèque de Mo-
hilow adressera concernant l'Académie
susmentionnée un rapport au Saint Siége
pareil à celui que tìt l'Archévèque de
Varsovie Khoromansky à l'occasion de
la réorganisation de l'Académie Ecclé-
siastique de cette ville.
XXX.
Partout où le Jus patronatus n'exi-
ste pas, ou se trouve temporairement
suspendu, les curés sont nommés par
l'Evèque avec l'agrément du Gouverne-
ment à la suite d'un examen préalable
et d'un concours entre les Candidats
d'après les fègles prescrites par le Con-
cile de Trente.
XXXI.
La réparation des églises catholi-
ques-romaines se fait librement aux frais
des communes, ou des particuliers qui
voudront s'en charger. Dans le cas où
leurs ressources ne seraient par sulìì-
XXVII.
Post novam Dioecesium circumscri-
ptionem Archiepiscopus semel et in per-
petuum cum Ordinariorum Consilio sta-
tuet numerum alumnorum, qui ab una-
quaque Dioecesi ad Academiam mitti
poterunt.
XXVIII.
Programma studiorum prò Semina-
riis redigetur ab Episcopis. Pro Acade-
mia ab Archiepiscopo, postquam rem
cum suo Academico Consilio contulerit.
XXIX.
Postquam regulae Academiae Ec-
clesiasticae Petropolis modificationes
subierint conformes institutis, de quibus
in praecedentibus Articulis conventum
est, Archiepiscopus Mohilowiensis de
ipsa Academia relationem ad S. Sedem
mittet illi parerti, quam Archiepiscopus
Varsaviensis Khoromansky confecit,
quum Academia ecclesiastica hujus ci-
vitatis fuit restituta.
XXX.
Ubicumque jus patronatus haud exi-
stit, vel prò tempore est intermissum,
nominantur ab Episcopo Parochi Guber-
nio haud ingrati, praevio examine et
concursu inter candidatos juxta regulas
a Concilio Tridentino praescriptas.
XXXI.
Tempia càtholica romana libere re-
parantur aere Communitatum, vel pri-
vatorum hominum qui hujusmodi curam
suscipere velint. Quotiescumque eorum
vires haud sufficerent, Imperiale Guber.
'
a. lvJ7
Concordato fra fio IX e Niccolò] Imperatore delle Russie
7bl
santes, ils pourront s'adresser au Gou-
vcrnement Imperiai pour en obtenir los
secours nécessaires. On avisera à con-
struire des églises nouvelles et à au-
gmenter le nombre des paroisses, toutes
les fois que pourront l'exiger soit l'ac-
croissement ' de la population, soit la
trop grande étendue des paroisses exis-
tantes, et la difficulté des Communica-
tions.
Fait à Rome le 3 Aout 1847.
A. Card. Lambruschini. - L. Comte
de Bloudoff. - A. Bouténeff.
nium adire poterunt, ut necessaria sub-
sidia obtineant. Consilium capietur nova
aedificandi tempia, et paroeciarum mi-
merum augendi quum id postulet vel
populi incrementum, vel nimia existen-
tium paroeciarum amplitudo, et coiti-
municationum difìkultas.
Romae 3 Augusti 1847.
Da l*ii IX Ada, Pars prima, I, Romae 1854, 110-133, collazionato per il testo francese
l'esemplare a firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii nella Busta 39 dell'Archivio della
Segreteria di Stato. Nei citati Acta 154-149 la Bolla Universalis Ecclesiae 3 luglio 1848,
colla quale, giusta l'art. 2, si stabilisce la nuova circoscrizione delle diocesi di rito latino
nell'impero russo.
2. - Articoli non concordati.
Comme dans le cours de la négociation qui a eu lieu a Rome entre les sous-
signés Plénipotentiaires du St. Siége, et de S. M. ì'Empereur de toutes le Russies,
Roi de Pologne, il est reste plusieurs points qui n'ont pu étre définitivement réglés,
et sur lesquels les Plénipotentiaires de S. M. Imperiale s'engagent à appeller encore
l'attention de Leur Gouvernement, on est convenu d'un commun accord ainsi qu'il
est dit dans le protocole de ce méme jour, de les formuler dans les articles suivants:
1. Le Cardinal Plénipotentiaire de Sa Sainteté a insiste sur la necessita de
donner aux sujets catholiques de S. M. une véritableliberté de communication avec
le Saint Siége pour les affaires de conscience, et pour les autres affaires spirituelles.
Les Plénipotentiaires de S. M. Imperiale ont répondu que le mode actuellement
existant pour ces Communications, c'est à dire par l'entremise du Gouvernement
et de la Légation Imperiale, avait toujours été maintenu. Les conjonctures actuelles
ne permettraient guères au Governement Imperiai de se départir de ces mesures
de précaution dans l'interèt mème des sujets catholiques aussi long-temps que l'efifer-
vescence et les mauvaises passions, suscitées par l'insurrection de la Pologne en
1830 et par des tentatives révolutionnaires plus récentes ne seront pas assez appai-
sées pour qu'on puisse se relàcher plus ou moins sur le mode de correspondance
actuelle.
2. Le Plénipotentiaire Pontificai a reclame contre la présence dans les Consi-
stoires Episcopaux d'un Secrétaire laique nommé par le Gouvernement, et réunis-
i accroisemi-M ■
762 Conconiato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie a. 1847
sant la qualité de Procureur Imperiale. Les plénipotentiaires de S. M. Imperiale ont
répondu que le Gouvernement Imperiai serait prét à taire dépendre la nomination
du Secrétaire du Consistoire du consentement préalable de TÉvèque, en se réser-
vant en ce cas d'établir un Procureur auprés du Consistoire; ou bien que le Gou-
vernement Imperiai se reserverait la nomination du Secrétaire sans la participation
de l'Évèque et renoncerait à l'institution d'un Procureur special.
Le Plénipotentiaire Pontificai a déclaré qu'aucun de ces deux modes ne saurait
ótre admis par le St. Siége.
3. Le Plénipotentiaire de Sa Sainteté a démontré l'impossibilité pour les parties
catholiques de reconnaitre la jurisdiction des Tribunaux de l'Eglise dominante, et la
necessitò par conséquent de leur donner la liberté de soumettre au Tribunal catholi-
que les causes relatives à leurs mariages avec des personnes de l'Eglise dominante.
Les plénipotentiaires de S. M. Imperiale ont répondu, que si le St. Siége trouve
pour ces sortes de cas, trés rares dans la pratique, quelques moyens d'accomode-
ment acceptable ils sont disposés à les prendre en considération, et méme à aviser
de leur coté à quelque combination compatible avec les formes de jurisdiction éta-
blies dans l'Empire.
4. Pour épargner au clergé catholique les conséquences de la contradiction qui
se trouve entre les lois de l'Eglise et les lois de l'Empire, relativement aux mariages
mixtes, le Plénipotentiaire de Sa Sainteté a propose d'appliquer à l'Empire le réméde
adopté dejà pour la Hongrie et autres pays, qui assure la validité de ces mariages,
tout en sauvant les principes immuables de l'Eglise.
Les Plénipotentiaires de S. M. Imperiale ont répondu, qu'ils pourraient prendre
cette proposition ad referendum.
5. Les Plénipotentiaires de S. M. ont pris ad referendum la réclamation contre
la loi de 1832, qui ne reconnait pour valide le mariage mixte, qu'après la béné-
diction du prétre de l'Eglise dominante.
6. Pour régulariser la jurisdiction dans les causes matrimoniales et ecclésia-
stiques, les Plénipotentiaires de S. M. l'Empereur ont déclaré que après avoir orga-
nisé les deux premières instances d'après la Constitution de Benoit XIV. Dei mise-
ratione le Gouvernement Imperiai serait dispose à convenir avec le St. Siége de
l'établissement d'une Cour pro-Synodale a St. Pétersbourg, comme Tribunal de troi-
sième instance, pour le jugement des causes matrimoniales de l'Empire; mais en
lui accordant la faculté de juger également celles du royaume de Pologne qui ne
sauraient étre jugées qu'en seconde instance par la Commission apostolique tempo-
raire instituée à Varsavie par le decret du Pape Grégoire XVI. en 1832.
De son coté le Plénipotentiaire de Sa Sainteté a propose le pian suivant:
1) Que les deux premiers degrès de jurisdiction serajent rétablis d'après la Con-
stitution de Benoit XIV. Dei misera/ione.
2) Que pour la deuxième instance des causes appartenantes à l'Archevéque en
première on donnerait une délégation Apostolique ad quiuquennium à des Juges
in partibas.
3) Que ces mèmes juges exercant la jurisdiction en deuxième instance pour les
causes de l'Archidiocèse, l'exerceraient en troisième pour les causes des Diocèses
suffragants jugées par l'Archevéque en deuxième.
a. 1847 Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie 763
4) Que les deux Archevfìques de Mohilew, et de Varsovie à l'instar de ceux de
la Bavière pourraient recevoir une délégation ad quinquennium, pour juger reci-
proquement en troisième instance, Ics eauses des leurs Diocèses; en sort que les
causes jugées par l'un en première, seraient jugées par l'autre en troisième.
5) Après la troisième instance il y aurait toujours appel à Rome.
6) La Constitution Dei miseratione serait pleinement observée pour tout ce qui
regarde la procedure dans les eauses matrimoniales, la présence et le droit du defen-
seur du mariage.
Les Plénipotentiaires de Sa Majesté ont pris toutes ces propositions ad refe-
rendum.
7. Le Plénipotentiaire Pontificai a renouvellé les réclamations sur les lois, qui
ont déterminé l'àge pour la profession religieuse ; qui ontaboli1 les études dans les
couvents; qui ont classifié les couvents en couvents portés sur l'état, et su r mi me -
raires; et qui ont abolì les Provinciaux.
Les Plénipotentiaires de S. M. Imperiale ont répondu que le Gouvernement
Imperiai n'est pas dans l'intention de supprimer mème ceux des couvents, qui sont
surnumeraires. Que si par la suite, le trop petit nombre de Religieux, ou quelque
autre cause canonique, venait à nécessiter une telle suppression, elle serait l'objet
d'une entente préalable avec le St. Siege. Ils ont consenti à ce que la Bulle de
nouvelle circonscription des Diocèses contienile un dénombrement exact de tous
les couvents éxistants.
Quant aux Provinciaux les Plénipotentiaires de S. M. ont objecté la possibilità
de quelque conflict entre eux et les Evèques. Pour obvier à ceci, le Plénipoten-
tiaire Pontificai a propose de donner aux Evéques des facultés étendues (par délé-
gation Apostolique) sur toute la discipline extérieure de Réguliers, réservant aux
Provinciaux la discipline intérieure. Il a propose aussi de donner aux Evèques la
présidence des Chapitres où se ferait l'élection des Provinciaux. Il a ajouté que les
Provinciaux devraient correspondre avec leur General respectif, résident à Rome
de la méme manière que les Evèques correspondent ' avec le Pape.
Le Gouvernement Imperiai n'ayant pas cru pouvoir se prèter aux combinaisons
proposées sur cette question, les Plénipotentiaires de S. M. Imperiale ont déelaré
qu'elle pourrait faire l'objet d'une entente ultérieure.
8. Le Plénipotentiaire Pontificai a demandé que le nouvel Evèque de Kherson
ait un suffragant à Tiflis, en;' outre de:i celui qui résidera à Saratow.
Les Plénipotentiaires de S. M. ont déelaré qu'ils n'etaient point autorisés à
admettre cette proposition pour le moment.
9. Le Plénipotentiaire de Sa Sainteté a insistè sur la restitution à faire au clergé
de ses biens. Les Plénipotentiaires de S. M. ont déelaré qu'ils n'avaient aucune
instruction speciale sur cet objet; que du reste le Gouvernement Imperiai n'avait
réuni a l'administration des Domaines de l'Empire que la règie de ceux biens au
clergé catholique, où se trouvait une population attachée à la glèbe, mesure gene-
rale, et également appliquée à tous les autres clergés y compris celui de l'Église
1 Nussi : . etabli !
- Nussi : « correspondaniv '
Mussi om.
764 Cam ardalo fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie a. 1847
dominante; que les revenus de ces biens sont affeetés à l'entretien du clergé catho-
lique, et que, vu leur insuffisance, le Gouvernement y ajoute des subventions annuelles,
qui devront mème ótre augmentées pour le futur Evèché de Kherson; que ce clergé
conserve d'ailleurs toutes ses autres propriétés foncières, dont le revenu annuel
s'élève après de 300,000 fr., et que les fonds, qui avaient appartenus aux couvents
supprimés ont servi à former, pour le clergé, et les églises catholiques, le capital
dit de secours montant environ à six millions de francs.
10. Pour assurer aux Grecs-unis qui restent dans l'Empire le libre exercice de
leur religion, le Plénipotentiaire Pontificai a propose, que jusqu'à ce qu'ils n'auront
pas d'Evéque de leur rit, les Évéques Latins puissent les gouverner de la mème
manière, dont on est convenu pour les Arméniens. Il a aussi insiste sur la nécessité
de donner la liberté de de venir Grec-uni à ceux qui dans les circostances des derniè-
res années auraient embrassé non librement, ou le latinisme ou la religion dominante.
Les Plénipotentiaires de S. M. I. ont répondu, qu'il ne pouvaient que répéter la
déclaration faite déjà plus d'une fois que lors de la réunion des Grecs-unis à l'Église
dominante tant en 1839 qu'antérieurement (en 1794, 1795 et 1796) personne n'a été force
dans la croyance, que ces populations ayant appartenu à l'Église d'Orient jusqu'à
la fin du XVI. siècle, et en partie mème jusque dans le XVIII., cette circonstance
suffit pour expliquer naturellement leur retour en masse à la communion de leur
ancètres. Les Plénipotentiaires de S. M. ont ajouté qu'il existe dans les états de
l'Empereur, c'est à dire dans le Royaume de Pologne un Evèché Grec-uni, celui de
Chelm avec un suffragant: que si par la suite, on venait a s'assurer, qu'il y a dans
l'empire quelques individus attachés à ce rit, et qu'il est nécessaire de prendre des
mesures pour subvenir à leurs besoins spirituels, le Gouvernement ne manquerait
pas d'y aviser d'accord avec le St. Siege.
11. Le Plénipotentiaire de Sa Sainteté a reclame contre la permanence des lois
qu'on appelle contre le prosélitisme inserées nouvellement encore dans le Code Im-
periai de 1845.
Les Plénipotentiaires de S. M. I. ont répondu que les lois pénales contre le prosé-
litisme, ne sauraient ètre abrogées sans porter atteinte aux droits de l'Église domi-
nante, droits que l'Empereur expressément mis en réserve dès l'origine de la négo-
ciation actuelle, que par la mème raison le Gouvernement Imperiai ne peut point
reconnaìtre ces lois comme tombées en désuétude mais qu'il les a mitigées par le nou-
veau Code penai, et s'est reservé en outre d'user de son droit de Souverain pour
apporter dans leur application, et en general dans la pratique une indulgence poussée
jusqu'aux derniers limites de la tolérance, sans toutes fois manifester une complète
indifférence en matière de religion. Comme preuve de cette indulgence les Pléni-
potentiaires ont affirmé que l'on ne pourrait peut-ètre pas citer un seul exemple d'un
ecclésiastique catholique, protestant, ou autre en Russie qui ait été condamné ou mème
mis en jugement pour le fait de contraventiou aux lois contre le prosélitisme, et la
chose serait d'ailleurs presque impossible par elle-mème, tout nouveau converti ne
pouvant faire autrement que de soutenir que sa conversion n'a été déterminée que
par sa propre convinction et non par l'influence d'autres.
12. Principalement à cause de ces mèmes lois, le Plénipotentiaire Pontificai a
ob>t_rvé que le serment d'obéissance à l'Empereur, et à ses lois sans restriction,
a. 1848 Concordati fra Pio IX e Leopoldo li Granduca di Toscana 765
blesse la conscience des catholiques, en tant qu'ils ne pourraient pas le remplir
consciencieusement, puisque toute séduction ou violence a part, il est impossible aux
catholiques de renoncer au précepte de l'Evangile «Euntes docete omnes gentes. »
Les Plénipotentiaires de S. M. ont répondu que ce serment de fidélité a toujours
été prete en Russie par les personnes de toutes les religions, et de toutes les condì-
tions sans exciter ni réclamation ni scrupule, et que l'intention de leur Gouverne-
ment n'était certainement pas, et ne pouvait Otre d'imposcr aux sujets de l'Empire,
catholiques, ou autres aucun devoir contraire à la morale, ou à leur Religion.
Fait à Rome le 22. Juillet (3 Aoùt) 1847.
A. Card. Lambruschini. — Comte de1 Biondo//. — A. Botitene//.
Da Nussi, Conventiones etc. 381-384, collazionala la copia a firme autografe e sigilli dei
plenipotenziarii in R. Pos. 77 (Carte di Russia e Polonia 10 1847), f. 251-261 nell'Archivio
della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord.
XCVIII.
CONCORDATI FRA PIO IX
E LEOPOLDO II GRANDUCA DI TOSCANA.
1. - Concordato preliminare.
30 marzo 1848.
Articoli convenuti fra l'Eminentissimo sig. Card. Viszardt 11/ plenipotenziario pon-
tifìcio e monsignor Boniiisegni plenipotenziario Toscano e /innati ai 30 di
Marzo 1848.
Avendo la Santità di Nostro Signore Papa Pio IX deputato come suo Plenipo-
tenziario l'Emo Sig. Cardinale Vizzardelli, e S. A. I. e R. il Granduca di Toscana,
avendo per parte sua deputato nella stessa qualità Monsig. Giulio Boninsegni '-' Prov-
veditore dell' I. e R. Università di Pisa, per stabilire di comune accordo le princi-
pali norme, con cui avranno a regolarsi le cose della Religione e della Chiesa ne'
Dominj Granducali, essi hanno convenuto fra loro nei seguenti articoli da ridursi
in formale Convenzione dopo la ratifica delle alte Parti contraenti.
Art. 1. I Vescovi saranno pienamente liberi nelle pubblicazioni relative al loro
ministero.
Art. 2. La censura preventiva delle opere riguardanti materie religiose ex pro-
fisso sarà esclusivamente riservata agli Ordinarj. Appartengono a quella classe tutti
i libri o scritti, nei quali sotto qualsivoglia titolo si trattino di proposito argomenti
di S. Scrittura, Catechismo, Liturgia, Ascetica, Omiletica, Teologia Morale e Dom-
1 Nussi om.
» Ada: Beninsegni ■. Che debba leggersi Boninsegni risulta da C. Fidblius, Statuto collegii IheologùH almae
universilatis Pisatiar. Pisis 1910, 39 e 66.
766 Concordati fra Pio IX e Leopoldo II Granduca di Toscana a. 1848
malica, Teologia Naturale, Etica, Storia Sacra ed Ecclesiastica, e Gius Canonico.
Inoltre agli stessi Vescovi sarà sempre libero l'uso dell'autorità loro propria per
premunire ed allontanare i fedeli dalla lettura di qualunque altro libro pernicioso
alla religione ed alla morale.
Art. 3. I Vescovi saranno liberi di affidare a chi meglio stimeranno l'ufficio
della predicazione evangelica: dando comunicazione in un modo qualunque all'Au-
torità Governativa dei nomi dei Predicatori, che volessero chiamare dal di fuori
dello Stato.
Art. 4. Tutte le comunicazioni dei Vescovi, e dei Fedeli colla Santa Sede sono
libere, comprese quelle dei Regolari coi loro Superiori Generali.
Art. 5. Il Governo di S. A. I. e R. si presterà coi mezzi che sono in sua facoltà
alle richieste de' Vescovi per tutela della Religione e della moralità, e per rimuo-
vere gli scandali che l'offendono.
Art. 6. Avuto riguardo alle circostanze dei tempi la Santa Sede non farà diffi-
coltà che vengano deferite al giudizio dei tribunali laici le cause personali degli
Ecclesiastici in materia civile, e così pure le cause reali che riguardano i possedi-
menti ed altri diritti temporali dei Chierici, delle Chiese, dei Benefìci, e delle altre
fondazioni ecclesiastiche.
Art. 7. Le cause riguardanti la Fede, i Sagramenti, le sacre funzioni e le altre
obbligazioni e diritti annessi al Sacro Ministero, e in genere tutte le altre cause di
loro natura Spirituali o Ecclesiastiche appartengono esclusivamente al giudizio del-
l'Ecclesiastica Autorità a norma dei Sacri Canoni.
Art. 8. Nondimeno ove si tratti di Giuspatronato laicale sarà permesso ai Tri-
bunali laici di giudicare le questioni sulla successione al Giuspatronato mede-
simo, sia che vengano agitate fra veri o pretesi Patroni, sia che lo sieno fra gli
Ecclesiastici da essi presentati. E nelle cause matrimoniali, comprese quelle di
sponsali, dopo le sentenze emanate a norma de' Sagri Canoni dalla Ecclesiastica
Autorità, potranno i Tribunali laici giudicare degli effetti civili che da esse deri-
vano.
Art. 9. Per la stessa ragione suddetta la Santa Sede non farà difficoltà, che ì
Magistrati laici giudichino gli Ecclesiastici per tutti i delitti estranei alla Religione e
contemplati dalle leggi criminali dello Stato, salvo alla Ecclesiastica Autorità il
libero esercizio della correzione disciplinare come pure del diritto suo proprio nei
titoli attinenti alla dottrina, al ministero, ed al costume.
Art. 10. Nei reati qualificati, come contravvenzioni, qual'è la violazione delle
leggi di finanza, i tribunali laici applicheranno agli Ecclesiastici solamente la pena
pecuniaria, esclusa ogni altra pena corporale.
Art. 11. Quando un Ecclesiastico sia riconosciuto reo di delitto che importi
pena infamante, verrà ad essa surrogata nella condanna la pena della reclusione o
della rilegazione in luogo distinto da altri condannati, senza che vi possa essere
aggiunta veruna esemplarità, salvo però gli effetti, che in ordine alla privazione di
tutti o di parte de' diritti civili avrebbe prodotto la condanna al genere di pena
corrispondente al titolo del reato.
Art. 12. Tanto nell'arresto quanto nella detenzione degli Ecclesiastici sotto
processo si useranno tutti i riguardi convenienti al loro sacro carattere, destinando
a. 1851 Concordati fra Pio IX e Leopoldo 11 (.rami tua di Totani,/ 767
per quanto sia possibile locali separati. Come pure degli arresti eseguiti sarà dato
avviso all'Autorità Ecclesiastica.
Art. 13. In caso di condanna alla pena di morte pronunziata contro un Eccle-
siastico, gli atti del processo e la sentenza verranno comunicati al Vescovo per la
degradazione del condannato a termini de' Sacri Canoni. Se il Vescovo non vi trova
difficoltà eseguisce la degradazione in termine di un mese. In caso diverso senza
emanare alcun provvedimento il Vescovo espone a S. A. I. e R. i motivi, che trova
in favore del condannato, e queste osservazioni sono rimesse ad una Commissione
composta di tre Vescovi dello Stato delegati da Sua Santità fra sei che ne propone
il Granduca. Se questa Commissione troverà mal fondate le ragioni addotte dal
Vescovo, ne avvertirà immediatamente il medesimo, perchè proceda senz'altro
appello alla degradazione. Qualora poi le ragioni addotte dal Vescovo fossero giu-
dicate valevoli in favore del reo, la commissione ne rassegnerà un motivato rap-
porto a S. A. raccomandando il condannato alla Sovrana Clemenza.
Art. 14. L'Amministrazione dei Beni Ecclesiastici e di tuttociò, che forma il
patrimonio della Chiesa sarà libera nei Vescovi e negli altri cui essa appartiene
secondo le disposizioni canoniche. Non si faranno peraltro alienazioni, né locazioni
a lungo tempo senza un precedente consenso del Sovrano.
Art. 15. In tutte le altre cose riguardanti la Religione, la Chiesa, ed il Governo
della Diocesi si osserveranno le disposizioni de' Sacri Canoni, e specialmente del
Concilio di Trento, e l'Ecclesiastica Autorità sarà pienamente libera nelle varie
incombenze del sacro suo ministero.
Da Pu IX Aclu, Pars prima, II, Romae 1858, 92-% (docum. n." IX della Esposizione).
2. - Concordato definitivo.
25 aprile 1851.
La Santità di N. S. Pio PP. IX. e S. A. I. e R. Leopoldo II. Arciduca d'Austria,
Gì and Duca di Toscana, Duca di Lucca ec. ec. ; nell'intendimento che vengano messe
in armonia le leggi del Governo Toscano nei rapporti che esse hanno con quelle
della Chiesa negli attuali Dominii Granducali, sono venuti rispettivamente alla
nomina de' loro Plenipotenziarii. Sua Santità ha nominato l'Emo. Sig. Cardinale Gia-
como Antonelli Suo Pro-Segretario di Stato, e Sua Altezza ha nominato Sua Eccel-
lenza il Sig. Senatore Giovanni Baldasseroni Cav. Gran Croce di più distinti Ordini,
Consigliere intimo attuale, di Stato, Finanze, e Guerra, e Presidente del Consiglio
de' Ministri : i quali Plenipotenziarii incaricati a trattare li varii punti della detta
Legislazione relativi all'oggetto, cambiatisi li pieni poteri hanno frattanto convenuto
negli Articoli qui appresso, che avranno piena esecuzione due mesi dopo il cambio
delle ratifiche delle alte Parti contraenti.
1. L'autorità ecclesiastica è pienamente libera nelle incombenze del sagro suo
Ministero. È dovere dell'autorità laicale concorrere con li mezzi che sono in sua
facoltà a proteggere la moralità, il Culto e la Religione all'effetto d'impedire e
rimuovere gli scandali che l'offendono; come pure di prestarsi a dare alla Chiesa
l'appoggio che occorra per l'esercizio dell'autorità episcopale.
70S ioni ardati fra Pio IX e Leopoldo II Granduca di Toscana a. 1851
2. I Vescovi sono pienamente liberi nelle pubblicazioni relative al loro Mini-
stero.
3. È riservata esclusivamente agli Ordinarii rispettivi la Censura preventiva
delle opere, e degli scritti che trattano ex professo di materie religiose. Rimane poi
agli stessi Vescovi sempre libero l'uso dell'autorità loro propria per premunire ed
allontanare li fedeli dalla lettura di qualunque libro pernicioso alla Religione ed alla
morale.
4. I Vescovi saranno liberi di affidare a chi meglio stimeranno l'uffizio della pre-
dicazione evangelica.
— 5. Tutte le comunicazioni dei Vescovi, e dei Fedeli con la S.'Sede saranno libere.
6. La S. Sede consente che le cause civili risguardanti le persone e i beni degli
Ecclesiastici, del pari che quelle che riguardano attivamente e passivamente il Patri-
monio della Chiesa, e della Causa Pia vengano deferite ai tribunali laici.
7. Le cause risguardanti la Fede, ed i Sagramenti, le sagre funzioni, e le altre
obbligazioni o diritti annessi al sagro ministero, ed in genere tutte le altre cause
di loro natura spirituali o ecclesiastiche, appartengono esclusivamente al giudizio
dell'ecclesiastica autorità a norma de' Sagri Canoni.
8. La S. Sede consente che, ove si tratti di gius patronato laicale, li tribunali
laici conoscano tanto nel petitorio che nel possessorio le questioni sulla successione
al Patronato medesimo, sia che vengano agitate fra veri o pretesi Patroni, sia che
lo siano fra gli Ecclesiastici da essi presentati.
— 9. 1 Tribunali Ecclesiastici giudicano delle cause matrimoniali, giusta il Canone XII.
Sessione XXIV. del Sacro Concilio di Trento. Riguardo agli sponsali, ritenuto il
disposto del citato decreto Tridentino, e della Bolla Aiictoreni Fidei1, l'autorità eccle-
siastica giudica della loro esistenza e valore, all'effetto del vincolo che ne deriva,
e degl'impedimenti che ne2 potrebbero nascere.
Per gli effetti meramente civili, i tribunali laici conosceranno in separato giu-
dizio le cause degli Sponsali.
10. La S. Sede non fa difficoltà che le cause criminali degli Ecclesiastici per
tutti i delitti contemplati dalle leggi criminali dello Stato, estranei alla Religione,
vengano deferite al giudizio dei tribunali laici, li quali applicano loro le pene dalle
leggi stesse prescritte, che subiranno in locali separati, e ad essi specialmente desti-
nati negli stabilimenti penali.
Per delitti non estranei alla Religione, non deferibili al Giudizio dei tribunali
laici, s'intendono quelli conosciuti nel Diritto Canonico sotto il nome di delitti mera-
mente ecclesiastici, quali sono l'Apostasia, l'Eresia, lo Scisma, la Simonia, la'profa-
nazione dei Sagramenti, ed ogni violazione degli officii particolarmente riguardanti
il Ministero ecclesiastico, ed il culto divino.
Di questi delitti prenderà cognizione l'autorità ecclesiastica per applicare ai rei
pene canoniche.
Non esistendo però nel Granducato in materia criminale altri tribunali che laici
infliggenti pene coercitive nell'Ordine temporale, e non volendo che la perturba
1 Del 28 agosto 179*. contro il Sinodo .li Pistoia] in Bull. Rum. Coni. ed. Rom. IX, :!"". Ils; , d. Prat. VI,
» Busta 44 om. J
a. 1851 Concordati fra Pio IX e Leopoldo II Grandma di Toscana 769
zione pubblica resti per questa parte impunita, i Vescovi previa comunicazione
delle necessarie notizie nei singoli casi, contemplati però dalle attuali leggi Toscane,
parteciperanno all'Autorità secolare l'emesso giudizio, affinchè questa proceda all'ap-
plicazione delle pene prescritte dalle leggi criminali dello Stato nel rapporto del-
l'offesa fatta all'ordine pubblico, e per impedire lo scandalo che ne deriva.
Ma qualora venissero ristabilite negli attuali dominii Gran Ducali o la pena ili
morte, o altre pene infamanti, presentemente abolite, il governo Gian Ducale si
concerterà colla S. Sede su questo argomento.
11. Nei reati qualificati, come contravenzioni, quali sono violazioni delle leggi
di finanza, sulla caccia, ed altri simili, i tribunali laici applicheranno agli Ecclesia-
stici solamente la pena pecuniaria, esclusa ogni altra corporale.
12. Tanto nell'arresto, quanto nella detenzione degli Ecclesiastici sotto processo,
saranno usati tutt'i riguardi convenienti al sagro carattere, destinando per quanto
sia possibile locali separati ; come pure degli arresti eseguiti sarà dato prontamente
avviso all'autorità ecclesiastica.
13. I beni ecclesiastici sono liberamente amministrati dai Vescovi e dai Rettori
delle Parrocchie e dei Benefìzii durante il possesso che hanno dei medesimi sei ondo
le disposizioni canoniche.
14. Nel caso di vacanza l'amministrazione dei detti beni, sotto la protezione e
1 insistenza del Governo, è tenuta da una Commisione mista di ecclesiastici e di
laici presieduta dal Vescovo, osservate le condizioni, le cauzioni, e le regole occor-
renti per la conservazione, ed amministrazione dei detti beni, ed a condizione che
sieno impiegate le rendite nella totalità per il servizio, e per i bisogni delle Chiese
del Gran Ducato. Tanto in questo caso, quanto nell'altro contemplato nel prece-
dente articolo, non potrà devenirsi all'alienazione, locazione per lungo tempo di delti
beni, ed alla loro sottoposizione ad oneri reali senza il precedente consenso nei rispet-
tivi casi tanto della S. Sede quanto del Governo.
15. Ogni volta che si tratti di Legati pii, e di derogare alle particolari dispo-
sizioni permutando la destinazione dei beni ecclesiastici, l'autorità ecclesiastica, e
l'autorità secolare andranno di concerto ed impetreranno l'assenso, ove la di biso-
gno a seconda de' Sagri Canoni, dalla S. Sede: salve sempre ai Vescovi le facoltà
loro accordate in atto di S. Visita dei Sagri Canoni, e specialmente dal Sagrosanto
Concilio di Trento.
Il cambio delle ratifiche dei presenti articoli avrà luogo entro lo spazio di due
mesi, o al più presto se sarà possibile. In (^i\i> di che li Plenipotenziarii hanno sot-
toscritto il presente apponendovi il loro sigillo.
Roma 25 di Aprile 1851.
G. Card. Autonelh. G. Baldasserom.
Da Xussi, Conventiones etc. 278-281 (n. XXXVII),. collazionato l'esemplare a firma auto-
grafa e sigillo del Granduca, con cui, in data di Firenze 14 giugno 1851, ratifica il con-
cordato, in Ititela 14 'nell'Archivio della Segreteria di Stato.
770
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1851
IC.
CONCORDATO FRA PIO IX ED ISABELLA II REGINA DI SPAGNA.
In nomine Sanctissimae et indivi-
duae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX, prò pastorali quam gerit totius
catholici gregis sollicitudine, et prae-
cipua erga inclytam devotamque Hispa-
nicam Nationem benevolentia, Religionis
bono, Ecclesiaeque utilitate eodem in
Regno prospicere summopere cupiens:
et Majestas Sua Regina Catholica Eli-
sabeth Secunda, prò avita pietate et
sincera in Apostolicam Sedem obser-
vantia, pari studio affecta, solemnem
Conventionem celebrare decreverunt,
qua inibi ecclesiastica negotia omnia
stabili et canonica ratione ordinarentur.
Hunc in finem Sanctitas Sua Sum-
mus Pontifex in suum Plenipotentiarium
nominavit Excellentissimum Dominum
[oannem Brunelli Archiepiscopum Thes-
salonicensem, ejusdem Santitatis Suae
Praelatum Domesticum, Pontificio Solio
adsistentem, et in Hispaniarum Regnis
cum potestate Legati a Latere Nuncium
Apostolicum.
Et Majestas Sua Regina Catholica
Excellentissimum Dominum Emmanue-
lem Bertran de Lis, Magnae Crucis
Equitem Regii, et insignis Ordinis Hi-
spanici Caroli III, necnon Sardiniensis
SS. Mauritii et Lazari, et Neapolitani
Francisci I, penes alterum ex publicis
Regni Consiliis Deputatimi, atquc ipsius
Majestatis Suae a Secretis Status.
16 marzo 1851.
En el nombre de la Santisima é in-
dividua Trinidad.
Deseando vivamente Su Santidad
el sumo Pontince Pio IX proveer al bien
de la religion y à la utilidad de la iglesia
de Espana con la solicitud pastora! con
que atiende a todos los fieles católicos,
y con especial benevolencia ;i la inclita
y devota nacion espanola; yposeida dei
mismo deseo S. M. la Reina Católica Dona
Isabel II, por la piedad y sincera adhe-
sion à la Sede Apostòlica, heredadas •
de sus antecesores, han determinado
celebrar un solemne Concordato, en el
qual se arreglen todos los negocios
eclesiàsticos de una manera estable y
canonica.
A este fin, Su Santidad el sumo
Pontince ha tenido il bien nombrar por
plenipotenciario al Excmo. Sr. D. Juan
Brunelli, arzobispo de Tesalónica, pre-
lado domèstico de Su Santidad, asistente
al sólio pontificio y nuncio apostolico en
los reinos de Espana con facultades de
Legado a latere; y S.M. la Reina Católica
al Excmo. Sr. Manuel Bertran de Lis,
caballero gran cruz de la real y distin-
guida órden espanola de Carlos III, de
la de San Mauricio y San Làzaro de
Cerdefia, y de la de Francisco I de Nà-
poles, diputado A cortes y su ministro
de Estado, quienes despues de entre-
gadas mutuamente sus respectivas ple-
nipotencias, y recooocida la autenticidad
de ellas, han convenido en lo siguiente:
Busta 43: • mn propias ».
1851
Concordato fra Pio JX <■</ isabella II ttegina di Spagna
Quos inter post invicem tradita ac
recognita authentica suae plenipotentiae
instrumenta, de s<.quentibus convenit.
Art. 1. Religio Catholica Apostolica
Romana, quae escluso quocumque alio
cnltu esse pergit sola Religio Hispanicae
Natìonis, conservabitur semper in tota
ditione Catholicae Majestatis Suae cuna
omnibus juribus ac prerogativis, quibus
potiri debet juxta Dei legem et Cano-
nia -a> sanctiones.
Art. 2. Consequenter Institutio in
Universitatibus, Collegiis, Seminariis et
Scholis publicis ac privatis quibuscum-
que erit in omnibus conformis doctrinae
ejusdem Religionis catholicae: atque
hunc in iinem Episcopi et ceteri Prae-
sules Dioecesani, quorum munus est do-
ctrinae fidei et morum ac religiosae
juvenum educationi invigilare, in hujus
muneris exercitio etiam circa scholas
publicas nullatenus impedientur.
Art. 3. Neque ullum prorsus impe-
dimentum ponetur, quo iidem Antistites
aliique Sacri Ministri in sui offìcii fun-
ctione detineantur, nec quispiam quovis
obtentu eos molestia afficiet in his om-
nibus, quae sui muneris sunt adim
plendis. Imo vero singuli Regni Magi-
stratus studebunt ipsi adhibere suamque
operam dare, ut omnes debitam juxta
divina mandata observantiam ac reve-
rentiam illis adhibeant, nec aliquìd fìat
quod in eorum dedecus ac contemptum
vergere possit. Aderunt item Regia Maje-
stas ejusque Gubernium potenti patro-
cinio ac praesidio suo Episcopis, illud
prò re nata postulantibus, maxime au-
tem ubi improbitati obsistendum sit no-
minimi, qui fidelium mentes pervertere,
vel eorum mores corrumpere conentur
aut editio, introductio et circuralatìo
Art. l.° La religion católica, aposto-
lica, romana, que con exclusion de cual-
quier otro culto continua siendo la ùnica
de la nacion espaflola, se conservar;!
siempre en los dominios de S. M. Cató-
lica, con todos los derechos y preroga-
tiva de que debe gozar segun la ley de
Dios y lo dispuesto por los sagrados
cànones.
Art. 2.° En su consecuencia la in-
struccion en las universidades, colegios,
seminarios y escuelas publicas ó pri-
vadas de cualquiera clase sera en todo
conforme a la doctrina de la misma reli-
gion católica; y a este fin no se pondni
impedimento alguno a los obispos y
demas prelados diocesanos encargados
por su ministerio de velar sobre la pu-
reza de la doctrina de la fé, y de las
costumbres, y sobre la educacion reli-
giosa de la juventud en el ejercicio de
este cargo, aun en las escuelas publicas.
Art. 3.° Tampoco se pondni impe-
dimento alguno à dichos prelados ni a
los demas sagrados ministros en el ejer-
cicio de sus funciones, ni los molestarli
nadie bajo ningun pretesto en cuanto se
renerà al cumplimiento de los deberes
de su cargo; antes bien cuidaràn todas
las autoridades del reino de guardarles
y de que se les guarde el respeto y con-
sideracion debidos, segun los divinos
preceptos, y de que no se haga cosa
alguna que pueda causarles desdoro ó
menosprecio. S. M. y su real gobierno
dispensaran asimismo su poderoso pa-
trocinio y apoyo a los obispos en los
casos que le pidan, principalmente
cuando hayan de oponerse a la mali-
gnidad de los hombres que intenten
pervertir los animos de los fìeles y cor-
romper sus costumbres, <5 cuando hu-
171
Concordato fra Fio IX ed Isabella li Regina di Spagna
1851
pravorum noxiorumque librorum impc-
dienda sit.
Art. 4. In reliquis omnibus, quae ad
jus et exercitium ecclesiasticae auctori-
tatis, sacraeque Ordinationis ministe-
rium pertinent, Episcopi eisque subjectus
Clerus piena illa utentur libertate quam
sacri Canones statuunt.
Art. 5. Attentis gravibus causis,
quae id prò spirituali bono, et majori
fidelium commodo necessarium et con-
veniens esse suadent, nova net in uni-
versa Peninsula et Insulis adjacentibus
Dioecesium divisio ac circumscriptio.
Atque ideo
Metropolitanae, qua^ nunc sunt, se-
des Burgensis, Caesaraugustana, Com-
postellana, Granatensis,Hispalensis, Tar-
raconensis, Toletana et Valentina con-
servabuntur, et ad hunc ipsum graduili
Cathedralis Vallisolitana evehetur'.
Ita pariter conservabuntur Episco-
pales Ecclesiae Abulensis, Almeriensis,
Asturicensis, Auriensis, Barcinonensis,
Calaguritana, Canariensis, Carthaginien-
sis, Cauriensis, Conchensis, Cordubensis,
Derthusensis, Gaditana, Gerundensis,
Gienensis, Guadicensis, Jacensis, Iller-
densis, Legionensis, Lucensis, Majori-
censis, Malacitana, Mindoniensis, Mino-
ricensis, Oriolensis, Oscensis, Ovetensis,
Oxomiensis, Pacensis, Palentina, Pampi
lonensis, Piacentina, Salmaticensis, San-
tanderiensis, Segobricensis, Segoviensis,
Seguntina, Terulensis, Tirasonensis, Tu-
densis, Urgellensis, Vicensis et Zamo-
rensis.
Dioecesis Albaracinensis unietur
Terulensi, llarbastrensis Oscensì, Civita-
tensis Salmaticensi, Celsonensis Vicensi,
biere de impedirse la publicacion, intro-
duccion ó circulacion de libros malos y
nocivos.
Art. 4.° En todas las demas cosas
que pertenecen al derecho y ejercicio de
la autoridad eclesiàstica y al ministerio
de las órdenes sagradas, los obispos y
el clero dependiente de ellos gozaran de
la piena libertad que establecen los sa-
grados cànones.
Art. 5.° En atencion a" las poderosas
razonesde necesidad y conveniencia que
asi lo persuaden, para la mayor como-
didad y utilidad espiritual de los fieles,
se tiara una nueva division y circun-
scripcion de diócesis en toda la penin-
sula é islas adyacentes. Y al efecto se
conservaran las actuales Sillas metro-
politanas de Toledo, Burgos, Granada,
Santiago, Sevilla, Tarragona, Valencia y
Zaragoza, 3T se elevarà à està clase la
sufraganea de Valladolid.
Asimismo se conservaran las dió-
cesis sufraganeas de Almeria, Astorga,
Avila, Badajoz, Barcelona, Càdiz, Cala-
borra, Canarias, Cartagena, Cordoba,
Coria, Cuenca, Gerona, Guadix, Huesca,
Jaen, Jaca, Leon, Lérida, Lugo, Màlaga,
Mallorca, Menorca, Mondonèdo, Orense,
Orihuela, Osma, Oviedo, Palencia, Pam-
plona, Plasencia, Salamanca, Santander,
Segorbe, Segovia, Sigtìenza, Tarazona,
Teruel, Tortosa, Tuy, Urgel, Vich y
Zamora.
La diócesis de Albarracin quedara
unida a la de Teruel: la de Barbastro a
la de Huesca; la de Ceuta a la de Cadi/ ;
1 Valladolid fu eretta in metropolitana con decreto concistoriale d«;l 3 luglio 1857 (Ada Congreg. Causisi. l&r>7
ll'ArcblvIo della S. Congregazione Conclatorlale}.
a. 1851
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di spagna
773
[busensis Majoricensi, Nivariensis (Tene-
rife) Canariensi, Septensis Gaditanae et
Tudelensis Pampilonensi.
Earum Episcopi Dioccesium, quibus
altera adjungetur, hujus etiam titulum
gerent una rum proprio Ecclesiae quam
regunt.
Novae erigentur Ecclesiae Cathe-
drales Cluniae (Ciudad Real), ' Matriti •'
et Victoriae^.
Episcopalis Sedes Calaguritana et
Calceatensis transferetur Lucronium,
Oriolensis Alonium et Segobricensis Ca-
stilionem, ubi primum in his Cintatibus
omnia ad rem parata sint, et Episcopis
ac Capitulis, quorum interest, consultis,
opportunum existimetur.
Quod si accuratior alicujus Dioc-
eesis administratio Episcopum auxilia-
rem exposeat, hujusmodi necessitati con-
sueta forma canonica occurretur.
Similiter, auditis Episcopis, consti-
tuentur Vicarii Generales prò iis locis,
in quibus ob praedispositam hoc articulo
Dioecesium conjunctionem, vel aliam
'justam causam necessarii videantur.
Septae autem, et Nivariae Episcopi
Auxiliares statim constituentur.
Art. 6. Praedictarum Dioccesium
distributio, quod ad eujusque subjectio-
nem suis Metropolitanis attinet, erit quae
sequitur:
Assignabuntur in suffraganeas Me-
tropolitanae Burgensi Ecclesiae Calagu-
la de Ciudad Rodrigo ;i la de Salamanca ;
la de [biza ;i la de Mallorca: la de Sol
Mina a la de Vich: la de Tenerife i la
de Canarias, y la de Tudela a la de Pam-
plona.
Los Prelados de las sillas a que se
reunen otras aBadiran al titulo de obispos
de la iglesia que presiden, ci de aquella
que se les une.
Se erigiràn nuevas diócesis sùfra-
ganeas en Ciudad-Real, Madrid y Vi-
toria.
La siila episcopal de Calahorra y la
Calzada se trasladara a Logrono;lade
Orihuela a Alicante y de la Segorbe a
Castellon de la Plana, cuando en estas
ciudades se halle todo dispuesto al efecto
}• se estime oportuno, oidos los respe-
ctivos prelados y cabildos.
En los casos en que para el mejor
servicio de alguna diócesis sca necesario
un obispo auxiliar, se proveera a està
necesidad en la forma canonica acoslum-
brada.
De la misma manera se estable-
cenin vicarios generales en los puntos
en que con motivo de la agregacion
de diòcesi prevenida en este articulo,
i) por otra justa causa, se creyeren
necesarios, oyendo a los respectivos
prelados.
En Ceuta y Tenerife se estableceran
desde luego obispos auxiliares.
Art. 6." La distribucion de las dió-
cesis refenda'-, en cuanto a la depen-
dencia de sus respectivas metropoli-
tanas, se hara corno sigue :
Seran sufragàneas de la iglesia me-
tropolitana de Biirgos, las de Calahorra
1 Per Ciudad Real v. sotto p. 775, n.l.
- Madrid non fu .retta in vescovado che ai 7 di marzo del 1884 colla Bolla di Leone XIII Romani Ptmtifices, ai
etri l una stampa, Matriti 1885, in Ada Congreg. ConsiSt. 1885 entro il n" 15 (Archivio della S. Congregazione Conci'
•tariate).
ria fu eretta in vescovado da Pio IX colla Bolla In celsissima del 36 settembre 1861 Tu IX Acta, Pars prima,
IH. :62-280).
774
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1851
ritiina seu Lucroniensis, Legionensis,
Oxomiensis, Palentina, Santandericnsis
et Victoriensis.
Compostellanae Auriensis, Lucensis,
Mindoniensis, Ovetensis et Tudensis.
Caesaraugustanae Jacensis, Oscen-
sis, Pampiloncnsis, Terulensis et Tiraso-
nensis.
Granatensi Almeriensis, Carthagi-
niensis seu Murciensis, Gienensis, Gau-
dicensis et Malacitana.
Hispalensi Canariensis, Cordubensis,
Gaditana et Paeensis.
Tarraconensi Barcinonensis, Gerun-
densis, Illerdensis, Derthusensis, Urgel-
lensis et Vicensis.
Toletanae Cauriensis, Cluniensis,
Conchensis, Matritensis, Piacentina et
Seguntina.
Valentinae Majoricensis, Minoricen-
sis, Oriolensis seu Alionensis et Segobri-
censis seu Castilionensis.
Vallisolitanae Abulensis, Asturicen-
sis, Salmaticensis, Segoviensis et Zamo-
rensis.
Art. 7. Novi fines et peculiaris ea-
rumdem Dioecesium circumscriptio, quo
citius fieri possit ac servatis servandisper
Apostolicam Sedem statuentur: quam-
obrem summus Pontitex suo et ejus-
dem Sedis apud Majestatem Catholicam
Nuntio necessarias facultates delegabit
ad opus, collatis cum Regio Gubernio
consiliis, perficiendum.
Art. 8. Singuli Episcopi et quibus
praesunt, Ecclesiae Canonicam suis Me-
tropolitanis subjectionem prae se ferent
ac proinde privilegium exemptionis, quo
Episcopatus Legionensis et Ovetensis
pridem gaudebant, cessabit.
Art. 9. Cum ex una parte necessitas
urgeat opportune medendi gravibus in-
commodis, quae in ecclesiastici regi-
ó Logrofio, Leon, Osma, Palencia, San-
tander y Vitoria.
De la de Granada, las de Almeria,
Cartagena ó Murcia, Guadix, Jaen y
Malaga.
De la de Santiago, las de Lugo,
Mondonedo, Orense, Oviedo y Tuv.
De la de Sevilla, las de Badajoz,
Càdiz, Cordoba é islas Canarias.
De la de Tarragona, las de Barce-
lona, Gerona, Lérida, Tortosa, Urgel v
Vich.
De la de Toledo, las de Ciudad-
Real, Coria, Cuenca, Madrid, Plasencia
y Siguenza.
De la de Valencia, las de Mailorca,
Menorca, Orihuela ó Alicante y Segorbe
ó Castellon de fe Plana.
De la de Valladolid, las de Astorga,
Avila, Salamanca, Segovia y Zamora.
De la de Zaragoza, las de Huesca,
Jaca, Pamplona, Tarazona y Teruel.
Art. 7.° Los nuevos limites y demar-
cacion particular de las mencionadas
diócesis, se determinaràn con la posible
brevedad y del modo debido (servatis
servaudis) por la Santa Sede, a cuyo
efecto delegare en el nuncio apostolico
en estos reinos las facultades necesarias
para llevar a cabo la espresada demar-
cacion, entendiéndose para elio (collatis
consiliis) con el gobierno de S. M.
Art. 8.° Todos los RR. obispos y sus
iglesias reconoceran la dependencia ca-
nònica de los respectivos metropolitanos,
y en su virtud cesaràn las exenciones de
los obispados de Leon y Oviedo.
Art. 9.° Siendo por una parte nece-
sario y urgente acudir con el oportuno
remedio à los graves inconvenientesque
a. 1851
Concordalo fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
775
minis detrimentum oriuntur ex disper-
sione territorii ad quatuor Militias Sancii
Jacobi, Alcantarae, Calatravae et Mon-
tesiae hactenus pertinentis, ex altera
vero deceat religiose servare et memo-
riam Instituti tantopere de Ecclesia, ac-
re publica meriti et praerogativas Ca-
tholicorum Regum utpote Magnum ipso-
rum Militarium Ordinum Magisterium
ex Apostolica concessione obtinentium,
in nova Dioecesium circumscriptione
definitus quidam assignabitur locorum
numerus infra certum radium, seu cir-
culum consistentium que foniien colo
ridondo, ut ibi Magnus praedictarum
Militiarum Magister ecclesiasticam juris-
dictionem exercere pergat, ad omni-
modam eorum normam, quae in memo-
rata concessione aliisque Pontificiis Con-
stitutionibus praescribuntur.
Novum hoc territorium Militarium
Ordinum Prioratus nuncupabitur, et
Prior charactere Episcopali titulo Ec-
clesiae in partibus insignitus erit.
Loca omnia, quae nunc exemptae
eorumdem Ordinum jurisdictioni subja-
cent, quaeque territorio illis, ut dictum
est, assignando minime comprehendan-
tur, suis seu proximis Dioecesibus aggre-
gabuntur1.
Art. 10. Archiepiscopi et Episcopi
ordinariae suae auctoritatis et jurisdi-
ctionis usum ad universum proferent
territorium quod uniuscujusque Dioe-
cesis nnibus juxta novam circumscri-
ptionem contineatur, ac propterea qui
eum usque in praesens ad regiones
aliena Dioecesi conclusas quovis titulo
protulerint ab hujusmodi exercitio ces-
sabunt.
produce en la administracion eclesiàstica
el territorio diseminado de las cuatro
órdenes militares de Santiago, Calatrava,
Alcantara y Montesa, y debiendo por
otra parte conservarse cuidadosamente
los gloriosos recuerdos de una institu-
cion que tantos servicios ha hecho a la
iglesia y al Estado, y las prerogativas de
los reyes de Espana, corno grandes mae-
stres de las espresadas órdenes por con-
cesion apostòlica, se designare en la
nueva demarcacion eclesiàstica un de-
terminado numero de pueblos que for-
men coto redondo para que ejerza en él
corno hasta aqui el gran maestre la
jurisdiccion eclesiàstica, con entero ar-
icelo a la espresada concesion y bulas
pontificias.
El nuevo territorio se titulara prio-
rato de las órdenes militares, y el prior
tendrà el caràcter episcopal con titulo
de Iglesia in partibus.
Los pueblos que actualmente perte-
necen a dichas órdenes militares y no
se incluyan en su nuevo territorio, se
incorporaràn a las diócesis respectivas.
Art. 10.° Los M. RR. arzobispos y
RR. obispoé estenderàn el egercicio de
su autoridad y jurisdiccion ordinaria a
todo el territorio que en la nueva cir-
cunscripcion quede comprendido en sus
respectivas diócesis; y por consiguiente
los que hasta ahora por cualquier titulo
la ejercian en distritos enclavados en
otras diócesis, cesaràn en ella.
' Pio IX, che, avvenuta da parte del governo, prò ano /ubilo, la soppressione dei quattro Ordini militari, aveva
abolito la speciale giurisdizione ecclesiastica esistente nei loro territurii, aggregando questi alle vicine diocesi (Bolla
fino gravius del 14 luglio 1873 in Ada, Pars prima, VI, 208-216), con altra Bolla, Ail Aposlolicam, del lSdicembre 1S75
(Ada Ioc. cit. VII, 121-133) costituiva priorato nullius dei medesimi Ordini restituiti la provincia di Ciudad-Real, deter-
minando che il Priore dovesse essere insignito del carattere vescovile col titolo di Dora in partibus Infidelium.
77»»
( oncordato fra Pio IX ed Isabella // Regina di Spagna
a. 1851
Art. 11. Omnes etiam jurisdictiones
privilegiatae et exemptae cujuscamque
speciei sint, et quomodocumque nuncu-
pentur, penitus eessabunt, ea non exclusa
quae ad Sancti Joannis Jerosolimitani
Ordinem spectat. Subdita autem mine
iisdem jurisdictionibus territoria pro-
priis, sin linitimis Dioecesibus adjungen-
tur in. nova harum circumscriptione,
prout articulo septimo statutum est, per-
ficienda; salvis tamen ac in suo robore
mansuris quae competunt.
1. Pro-Cappellano Majori Catholicae
Majestatis suae.
2. Vicario Generali Castrensi.
3. Quatuor Militiis Sancti Jacobi,
Calatravae, Alcantarae et Montesiae ad
sensum eorum, quae nono hujusce Con-
ventionis articulo praedisposita sunt.
4. Praelatis regularibus.
5. Nuntio Apostolico prò tempore
circa Ecciesiam et Xenodochium Italo-
rum in liac ipsa urbe erectum1.
Vigebunt item speciales facultates-,
quae Commissario Generali Cruciatae
in rebus officium suum respicientibus
juxtadelegationis Litteras, aliasque Apo-
stolicas Concessiones respondent.
Art. 12. Suppressa declaratur Colle-
ctoria generalis quae a spoliis vacanti-
bus et annatis audit concredito interim
Commissariae Cruciatae munere vacan-
tia administrandi, insoluta exigendi et
pendentia negotia ordinandi et confi-
ciendi.
Pari modo supprimitur Apostolicum
ac Regium Tribunal gratiae, vulgo del
Exì iisado.
Art. 13. Unumquodque Cathedra-
lium Ecclesiarum Capitulum constabit
Decano, qui semper primam Sedem post
Art. 11.0 Cesanin tambien todas las
jurisdicciones privilegiadas y exentas,
cualesquiera que sean su clase y deno-
minacion, inclusa la de San Juan de Je-
rusalem. Sus actuales territorios se reti-
ninin a las respectivas diócesis en la
nueva demarcacion que se harà de el-
las, segun el articulo 7.°, salvas las exen-
ciones siafuientes:
l.a La del Pro-Capellan mayor de
S. M.
2.* La Castrense.
3* La de las cuatro órdenes milita-
res de Santiago, Calatrava, Alcantara
y Montesa en los términos prefijados en
el articulo 9.° de este Concordato.
4.a La de los prelados regulares.
5.a La del nuncio apostòlico prò
tempore en la Iglesia y hospital de Ita-
lianos de està córte.
Se conservaran tambien las facul-
tades especiales que corresponden ;i la
Comisan'a general de cruzada en cosas
de su cargo, en virtud del breve de de-
legacion y otras disposiciones apostó-
licas.
Art. 12.° Se suprime la Colecturia
general de espolios, vacantes y anua
lidades, quedando por ahora unida a la
comjsaria general de cruzada la comi-
sion para administrar los efectos vacan-
tes, recaudar los atrasos, y sustanciar
y terminar los negocios pendientes.
Queda asimismo suprimido el tribu-
nal apostolico y real de la Gracia del
Escusado.
Art. 13.° El cabildo de las iglesias
catedrales se compondra del dean, que
sera siempre la primera siila post ponti-
l. Minsilizicmi privilegiate, salvo le eccettuate, vennero soppresse, aggiudicandone le pertinei
Ila Bolla Quae diversa del 14 luglio 1873 (Ada loc. cil. VI, 217-224).
» Busta 43 ..iti.
.a 1S51
Concordato fin Pio IX ed Isabella li Regina dì Spagna
111
Fontificalem obtinebit; quatuor Dignita-
tibus, nempe Archipresbyteri, Arcidia-
coni, Cantoris et Scholae Praefecti, nec-
non altera Thesaurarii in Metropolitani^:
insuper quatuor Canonicis, qui de oficio
nuncupantur, scilicet Magistrali, Dotto-
rali, Lectorali ac Poenitentiario; ac de-
mum eo numero Canonicorum vulgo de
gracia, quemarticulus decimus septimus
praetìniet.
Praeterea Toletana Ecclesia duas
alias habebit Dignitates titillo Cappel-
lani Majoris Regum et Cappellani Majoris
Mozarabum: Hispalensis aliam Cappel-
lani Majoris Sancti Ferdinandi, Grana-
tensis aliam Cappellani Majoris Regum
Catholicorum, et Ovetensis aliam titillo
Abbatis Sanctuarii in Ausenii Montis
spelunca positi de Covadoiiga.
Singuli Capitulares aequali voce, et
voto in posterum gaudebunt.
Art. 14. Archiepiscoporum et Epi-
scoporum erit convocare Capitulum,
eique praeesse quoties id expedire cen-
suerint : itemque praeesse experimentis,
seu concursibus prò iis praebendis, quae
hac servata forma conferuntur. In his,
ac ceteris quibuscumque actibus erit
semper eisdem Praesulibus prima Sedes;
quin privilegium aut contrarius usus
ullimode obstent : atque ea cum illis
honoris et obsequii ratio servabitur, quae
sacrae ipsorum dignitati et principatui
Ecclesiae ac Capituli quem gerunt, de-
betur.
Quotiescumque Capitulo praesint,
vocem et votum in iis omnibus negotiis
habebunt, quae eorum personam directe
non afficiant ac praeterea ubi Capitula-
rium sufFragia sint paria, Episcopi vo-
tum rem dehniet.
In qualibet personarum electione
seunominatione ad Capitulum spedante,
prout Capitulares fuerint sexdecim, vi-
giliti aut supra, tria, quatuor vel quin
fìcalem; de cuatro dignidades, à saber:
la de arcipreste, la de arcediano, la de
chantre y la de maestre escuela, y ade-
mas ile la de tesorero en las iglesias
metropolitanas , de cuatro canónigos
de oficio, a saber, el magistral, el do-
ctoral, el lectoral y el penitenciario, y
del numero de canónigos de gracia que
se espresan en el art. 17.
Habrd ademas en la iglesia de To-
ledo otras dos dignidades con los titulos
respectivos de capellan mayor de reyes
y capellan mayor de muzarabes ; en la
de Sevilla la dignidad de capellan ma-
yor de San Fernando; en la de Granada
la de capellan mayor de los reyes ea-
tólieos, y en la de Oviedo la de abad
de Covadonga.
Todos los individuos del cabildo
tendnin en él igual voz y voto.
Art. 14.° Los prelados podnin con-
vocar el cabildo y presidirle cuando lo
crean conveniente: del mismo modo po-
dràn presidir los ejercicios de oposi-.
cion a prebendas.
En estos \T en cualesquiera otros
actos, los prelados tendràn siempre el
asiento preferente sin que obste ningun
privilegio ni costumbre en contrario;
y se Ics tributaran todos los homena.jes
de consideracion y respeto que se deben
a su sagrado caràcter y ;i su cualidad
de cabeza de su iglesia y cabildo.
Cuando presidan tendràn voz y voto
en todos los asuntos que no les scan
directamente personales, y su voto ade-
mas sera decisivo en caso de empate.
En loda eleccion ó nombramiento
de personas que corresponda al cabildo
tendra el prelado tres, cuatro ó cinco
votos, segun que el nùmero de los capi-
778
Concordato jra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
que vota habebit Episcopus. Quod si hic
Capitalo minime adsit, aliqui de suo
gremio deputati illum ad vota recipienda
convenient.
Epìscopo non praesidente, praeerit
Decanus.
Art. 15. Cum Cathedralia Capitula
Archiepiscoporum et Episcoporum Sena-
tum, consiliumque constituant, requiren-
tur ab his vel de sententia, vel de con-
sensu ; quemadmodum, prò varietate
negotiorum et circumstantiarum cano-
nicae leges, ac speciatim Sacra Triden-
tina Synodus, decernunt. Quapropter
cessabit illieo omnis immunitas, exem-
ptio, privilegium, usus aut abusus, qui in
ipsorum Capitulorum commodum cum
ordinariae Praesulum auctoritatis ja-
ctura per Hispaniarum Ecclesias qua-
cumque ratione invaluerit.
Art. 16. Praeter Dignitates et Cano-
nicos, ex quibus solummodo efformatur
Capitulum, Ecclesiae Cathedrales habe-
bunt Beneficiatos, seu Cappellanos adsi-
stentes cum proportionali ministrorum
et servientium numero.
Tum Dignitates et Canonicos, tum
etiam Beneficiatos, seu Cappellanos sin-
gulos, licet ii prò meliori Cathedralium
servitio in presbyteros, diaconos, ac sub-
diaconos distribuantur, sacerdotio insi-
gnitos esse debere Sanctitas Sua decer -
nit ; quique in possessione suorum bene-
fìciorum adipiscenda hoc Ordine carue-
rint, infra annum ipso initiari sub poe-
nis canonicis debebunt.
Art. 17. Capitularium et Beneficia-
torum numerus in Ecclesiis Metropoli-
tanis erit ut sequitur.
Ecclesiae Toletana, Hispalensis et
Caesaraugustana viginti et octo Capitu-
tulares sea de diez y seis, veinte, o ma-
yor de veinte. En estos casos, cuando
el prelado no asista al cabildo, pasara
una comision de él a recibir sus votos.
Cuando el prelado no presida el ca-
bildo, lo presidini el dean.
Art. 15.° Siendo los cabildos cate-
drales el senado y consejo de los M. RR.
arzobispos y RR. obispos, seran consul-
tados por estos para oir su dictamen
ó para obtener su consentimiento, en
los términos en que, atendida la varie-
dad de los negocios y de los casos,
està prevenido por el derecho canònico
y especialmente por el sagrado concilio
de Trento. Cesari por consiguiente de-
sde luego toda inmunidad, exencion,
privilegio, uso ó abuso, que de cualquier
modo se haya introducido en las dife-
rentes iglesias de Espana, en favor de
los mismos cabildos, con perjuicio de la
autoridad ordinaria de los prelados.
Art. 16." Ademas de las dignidades
y canónigos que componen esclusiva-
mente el cabildo, habni en las iglesias
catedrales beneficiados ó capellanes asi-
stentes con el correspondiente numero
de otros ministros y dependientes.
Asi'los1 dignidades y canónigos, corno
los beneficiados ó capellanes, aunque
para el mejor servicio de las respectivas
catedrales se hallen divididos en presbi-
terales, diaconales y subdiaconales, de-
beràn ser todos presbiteros, segun lo
dispuesto por Su Santidad; y los que no
lo fueren al tornar posesion de sus be-
neficios, deberàn serio precisamente den-
tro del ano, bajo las penas canónicas.
Art. 17.° El numero de capitulares
y beneficiados en las iglesias metropo-
litanas, seni el siguiente:
Las iglesias de Toledo, Sevilla y
Zaragoza tendran veinte y ocho capi-
1 Sic! In Busta 43 anche al princìpio dell'art. 16.<
a. ls.1l
Concordato fra l'in IX ed Isabella lì Regina dì Spagna
779
lares habebunt, et quod ad Beneficiatos,
Toletana viginti quatuor, Hispalensis
viginti duos ac Caesaraugustana vigiliti
et octo: Tarraconensis, Valentina et
Composte-liana viginti sex Capitulares
ac viginti Beneficiatos: Burgensis, Gra-
natensis et Vallisolitana viginti quatuor
Capitulares ac viginti Beneficiatos.
In singulis vero Suffraganeis Capitu
larium et Beneficiatorum numerus erit,
qui subjicitur.
In Barcinonensi, Cordubensi, Gadi-
tana, Legionensi, Malacitana et Ove-
tensi, viginti Capitulares et sexdecim
Beneficiati. In Pacensi, Calaguritana,
Carthaginiensi, Conchensi, Gienensi, Lu-
censi, Palentina, Pampilonensi, Salmati-
censi et Santanderiensi decem et octo
Capitulares ac quatuordecim Beneficiati.
In Almeriensi, Asturicensi, Abulensi,
Canariensi, Cluniensi, Cauriensi, Guadi-
censi, Gerundensi, Oscensi, Jacensi, Iller-
densi.Majoricensi, .Mindoniensi, Auriensi,
Oriolensi, Oxomiensi, Piacentina, Sego-
bricensi, Segoviensi, Seguntina, Tiraso-
nensi, Terulensi, Derthusensi, Tudensi,
Urgellensi, Vicensi, Victoriensi et Za-
morensi, decem et sex Capitulares et
duodecim Beneficiati.
In Ecclesia Matritensi erunt viginti
Capitulares, et viginti Beneficiati; in Mi-
noricensi duodecim Capitulares et decem
Beneficiati.
Art. 18. Loco duorum supra quin-
quaginta Beneficiorum, de quibus in tra-
ctatu anni 1753 expressa fit mentio, li-
berae Romani Pontificis dispositioni re-
servantur Cantoris Dìgnitas in singulis
Metropolitanis, itemque in Cathedrali-
bus, Asturicensi, Abulensi, Pacensi, Barci-
nonensi, Gaditana, Cluniensi, Conchensi,
Guadicensi, Oscensi, Gienensi, Lucensi,
Malacitana, Mindoniensi, Ovetensi, Orio-
lensi, Palentina, Salmaticensi, Santande-
tulares, y veinte y cuatro beneficiados
la de Toledo, veinte y dos de la Sevilla
y veinte y ocho la de Zaragoza. Las
de Tarragona, Valencia y Santiago
veinte y seis capitulares y veinte bene-
ficiados, y las de Burgos, Granada y
Valladolid veinte y cuatro capitulares
y veinte beneficiados.
Las iglesias sufragàneas tendran
respectivamente el numero de capitu-
lares y beneficiados que se espresa à
continuacion :
Las de Barcelona, Càdiz, Cordoba,
Leon, Màlaga y Oviedo tendran veinte
capitulares y diez y seis beneficiados.
Las de Badajoz, Calahorra, Cartagena,
Cuenca, Jaen, Lugo, Palencia, Pamplona,
Salamanca y Santandcr Jiez y ocho
capitulares y catorec beneficiados. Las
de Almeria, Astorga, Avila, Canarias,
Ciudad-Real, Coria, Gerona, Guadix,
Huesca, Jaca, Lérida, Mallorca, Mondo-
fiedo, Orense, Orihuela, Osma, Plasen-
cia, Segorbe, Segovia, Sigiienza, Tara-
zona, Teruel, Tortosa, Tuy, Urgel, Vidi,
Vitoria y Zamora, diez y seis capitula-
res y doce beneficiados.
La de Madrid tendrà veinte capitu
lares y veinte beneficiados, y la de Mc-
norca doce capitulares y diez benefi-
ciados.
Art. 18.° En subrogacion de los cin-
cuenta y dos beneficios espresados en
el Concordato de 1753, se reservan a
la libre provision de Su Santidad la di-
gnidad de chantre en todas las iglesias
metropolitanas y en las sufragàneas de
Astorga, Avila, Badajoz, Barcelona, Ca-
diz, Ciudad-Real, Cuenca, Guadix, Hue-
sca, Jaen, Lugo, Màlaga, Mondonedo,
Orihuela, Oviedo, Plasencia, Salamanca,
Santander, Sigùenza, Tuy, Vitoria y Za-
Concordato fra Pio TX ed Isabella II Regina ili Spagna
a. 1851
fiensi, Seguntina, Tudensi, Victoriensi,
et Zamorensi: in reliquis autem omni-
bus Canonicatus vulgo de grada, qui
prima Sanctitatis Suae collatione prae-
figetur. Hujusmodi vero beneficia ad for-
mam praedicti tractatus con ferenti! r.
Ad dignitatem Decani in cunctis
Ecclesiis et quovis tempore, ac modo
vacet, Regia Majestas perpetuo nomina-
bit. Canonicatuum de ofìcio provisio ad
Praelatos et Capitula praevio concursu,
pertinebit. Ceteris Dignitatibus ac Cano-
nicatibus Majestas Sua, et Archiepiscopi
atque Episcopi stride alternando provi-
debunt. Beneficiati seu Cappellani adsi-
stentes vicissim per ipsam Majestatem
Suam, et Praelatos, ac Capitula nomina-
buntur.
Praebendarum , Canonicatuum, et
Beneficiorum eorumdem nominatio,quo-
ties ob possessoris dimissionem, vel ad
alterimi Beneficium promotionem va-
cent, iis exceptis, quae Summo Pontifici
reservata sunt, ad Regiam Majestatem
semper et quandocumque spectabit.
Idem prorsus servabitur quoad ea
quae vacent sede vacante, aut vacua
supersint tempore mortis, translationis,
vel resignationis Praelati cujus erat jus
conferendi.
Regiae Majestati Suae similiter com-
petet prima nominatio ad Dignitates,
Canonicatus, et Beneficia in Cathedra-
libus noviter erigendis, nec non ad
illa, quae in nova Vallisoliti Metropoli-
tana augebuntur, praeter tamen summo
Pontifici reservata, et Canonicatus de ofì-
cio, quibus consueta forma providebitur.
Singuli porro ad praedicta Benefi-
cia nominati institutionem, et collatio-
nem canonicam a propriis Ordinariis
semper et omnino consequi teneantur.
Art. 19. Gravi attenta circumstan-
mora; y en las demas sufragàneas una
canongia de las de gracia que quedara
determinada por la primera provision
que haga ' Su Santidad. Estos beneficios
se conferi ran con ar regio el mismo Con-
cordato.
La dignidad de dean se proveera
siempre por S. M. en todas las iglesias
y en cuatquier tiempo y forma que vaque.
Las canongias de oficio se proveeran,
prèvia oposicion, por los prelados y ca-
bildos. Las demas dignidades y canon-
gias se proveeran en rigorosa alterna-
tiva por S. M. y los respectivos arzo-
bispos y obispos. Los beneficiados ó
capellanes asistentes se nombraràn al-
ternativamente por S. M. y los prelados
y cabildos.
Las prebendas, canongias y benefi-
cios espresados que resulten vacantes
por resigna ó por promocion del posee-
dor À otro beneficio, no siendo de los
reservados a Su Santidad, seran siempre
y en todo caso provistos por S. M.
Asimismo lo seràn los que vaquen
sede vacante, ó los que hayan dejado
sin proveer los prelados à quienes cor-
respondia proveerlos al tiempo de su
muerte, traslacion ó renuncia.
Correspondeni asimismo à S. M. la
primera provision de las dignidades,
canongias y capellanias de las nuevas
catedrales y de las que se aumenten en
la nueva metropolitana de Valladolid,
il escepcion de las reservadas A Su San-
tidad y de las canongias de oficio que
se proveeran corno de ordinario.
En todo caso los nombrados para
los espresados beneficios deberàn recibir
la institucion y colacion canónicas de
sus respectivos ordinarios.
Art. 19.° En atencion a que, tanto por
1 n \DA .i.l,l. . de
a. 1851
Concordato fra Pio TX ed Isabella 11 Regina di Spagini
781
tiarum immutatione, cui ob praeteritas
rerum publicarum vicissiuidines, acque
hujus etiam Conventionis occasione, Hi-
spanus Clerus obnoxius est, Summus
Pontifex et Regia Majestas, prò sua
quisque parte, consentiunt nullam Digni-
tatem, Canonicatum, aut Beneficium,
quod personalis residentiae onus adjun
ctum habeat, iis fore conferendum, qui
eujuscumque muneiìs aut ofrìeii causa
alibi teneantur assidue residere; nec
contra ullum ex hujusmodi muneribus
aut olliciis liis demandandum, qui ali-
quod ex praedictis benelìciis possicìcant ;
ni torte unum vel alterum dimittant;
quae proinde olticia, et beneficia dein- %
ceps incompatibilia prorsus erunt.
Nihilominus sex Cathedralium Pe-
ninsulae Praebendatis locus esse poterit
inter eos, qui Regio Sacello Cappellani
munere addicti sunt : nunquam tamen
primam sedem obtinentes, Canonicos de
oficio, cura animarum adstrictos, nec
duos simul ex una eademque Ecclesia
nominare fas erit.
Quod ad eos qui ad praesens vi cu-
juslibet generalis sive specialis indulti
duo vel plura ex memoratis benelìciis
aut olficiis possident, opportuna statini
Consilia capientur , ut ipsorum etiam
conditio juxta Ecclesiae necessitates, et
casuum varietatem iis accommodetur,
de quibus hoc articulo conventum est.
Art. 20. Sede vacante, Metropolita-
nae, vel Suffraganeae Ecclesiae Capitu-
lum infra tempus praefinitum, et ad nor-
mam eorum, quae a Sacro Concilio Tri-
dentino in rem decreta sunt, unum tantum
Vicarium eliget, in quem tota ejus ordina-
ria potestas transferetur, quavis ex parte
Capituli ipsius reservatione aut limita-
tione penitus exclusa, et quin electio
semel facta revocari, neque ad novam
efecto de las pasadas vicisitudes, corno
por razon de las disposiciones del pre-
sente Concordato han variado notable-
mente las circunstancias del clero espa-
ftol, Su Santidad por su pane y S. M.
la reina por la suya convienen en que
no se conferirà ninguna dignidad, Ca-
nongia ó beneficio de los que exigen
personal residencia a los que por razon
de cualquier otro cargo ó comision
estén obligados à residir continuamente
en otta parte. Tampoco se conferirà à
los que estén en posesion de algun be-
neficio de la clase indi, ada ninguno de
aquellos cargos ó comisiones, a no ser
que renuncien uno de dichos cargos ó be-
neficios, los cuales se declaran por con
sequencia de todo punto incompatibles.
En la capilla real sin embargo podi a
haber basta seis prebendados de las igle-
sias catedrales de la Peninsula ; pero
en ningun caso podràn ser nombrados
los que ocupan las primeras sillas, los
canónigos de oficio, los que tienen cura
de almas ni dos de una misma iglesia.
Respecto de los que en la actuali-
dad y en virtud de indultos especiales
ó generales se hallen eu posesion de
dos u mas de estos benelìcios, cargos ó
comisiones, se tomaràn desde luego las
disposiciones necesarias para arreglar
su situacion a lo prevenido en el pre-
sente articulo segun las necesidades de
la iglesia y la varietlad de los casos.
Art. 20.° En sede vacante, el cabildo
de la iglesia metropolitana ó sufragànea
en el termino malvado y con arreglo
à lo que previene el sagrado concilio
de Trento, nombrarà un solo vicario ca-
pitular, en cuya persona se refundirà
toda la potestad ordinaria del cabildo
sin reserva ó limitacion alguna por parte
de él, y sin que pueda revocar el noni-
bramiento una vez hecho ni hacer otro
782
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. ls.M
procedi possit ; abolitis hinc omnino quo-
cumque privilegio, usu, vel consuetudine
administrandi in corpore, plures Vica-
rios constituendi, aut quolibet alio quod
utcumque Sacrorum Canonum sanctio-
nibus adversetur.
Art. 21. Praeter Collegium Cappella-
norum Regio Sacello inservientium con-
servabuntur:
1. Quae in Toletana Ecclesia Regum,
et Mozarabum, in Hispalensi Sancti Fer-
dinandi, et in Granatensi Regum Catho-
licorum nuncupantur.
2. Collegiatae in Urbe Provinciae
principe, ubi Episcopalis sedes minime
existat.
3. Collegiatae Patronatus particula-
ris, quarum Patroni onus in se recipiant
supplendi differentiae sumptuum, qui ad
Collegiatae prae simplicis Parrochialis
sustentationem et decus necessarii fue-
rint.
4.1 Collegiatae Sanctuarii in Ausenio
Monte, Roscidae Vallis, Sancti Isidori
in Civitate Legionensi, sacri Montis Gra-
natae, Sancti Ildefonsi, Compiuti et Cae-
sariani.
5. Illae ex Cathedralibus Ecclesiis,
quae, ut in hac"Conventione praestitu-
tum est, aliis sunt conjungendae, tam-
quam Collegiatae conservabuntur.
Reliquae omnes Collegiatae cujus-
cumque originis antiquitatis, et fundatio-
nis sint, dummodo locorum circumstan-
tiae haudquaquam impediant, ad simpli-
ces parrochiales redigentur, cum eo ta-
men Beneficiatorum numero, qui praeter
Parrochum tum ad parrochialis Ministe-
rii exercitium, tum etiam ad divini cul-
tus splendorem necessarius videatur.
Horum tamen Collegiorum conser-
vano ita quidem intelligenda erit, ut ea
nuevo; quedando por consiguiente ente-
ramente abolido todo privilegio, uso ó
costumbre de administrar en cuerpo, de
nombrar mas de un vicario ó cualquiera
otro que bajo cualquier concepto sea
contrario a lo dispuesto por lor sagra-
dos cànones.
Art. 21.° Ademàs de la capilla del
real palacio, se conservaràn :
1.° La de reyes y la Muzàrabe de
Toledo, y las de San Fernando de Se-
villa y de los reyes católicos de Gra-
nada.
2.° Las colegiatas sitas en capitales
* de provincia donde no èxista siila epi-
scopal.
3.° Las de patronato particular cu-
yos patronos aseguren el esceso de ga-
sto que ocasionarà la colegiata sobre el
de iglesia parroquial.
4.° Las colegiatas de Covadonga,
Roncesvalles, San Isidro de Leon, Sa-
cromonte de Granada, San Ildefonso,
Alcali! de Henarez y Jerez de la Fron-
tera.
5.° Las cathedrales de las sillas epi-
scopales que se agreguen a otras en vir-
tud de las disposiciones del presente Con-
cordato, se conservaràn corno colegiatas.
Todas las demas colegiatas, cual-
quiera que sea su origen, antigiiedad y
fundacion, quedaràn reducidas, cuando
las circunstancias locales no lo impidan,
a iglesias parroquiales, con el numero
de beneficiados que ademas del pàrroco
se contemplen necesarios, tanto para el
servicio parroquial corno para el decoro
del culto.
La conservacion de las capillas y
colegiatas espresadas debeni entenderse
185 i
Concordato fra Pio IX ed isabella li Regina di Spagini
783
Praelatis Dioecesanis, in quorum territo-
rio existunt, omnimode subjiciantur, de-
rogando propterea cuilibet exemptioni,
et jurisdictioni vere aut quasi nullius,
quae nativam Ordinari] vel minimum
limitet.
Collegiatis Ecclesiis parrochia adje-
cta semper erit, et titulo parrochiae ma-
joris distinguetur ubi alia, vel aliae ere-
ctae habeantur.
Art. 22. Uniuscujusque Collegiatae
Capitulum constabit ex Abbate Presi-
dente cui animarum cura incumbet, quin
praeterea alia auctoritate ac jurisdi-
ctione potiatur, quam ea, quae directi-
vam et oeconomicam Ecclesiae ac Capi-
tuli administrationem respicit: insuper
duobus Canonicis de ofìa'o Magistrali
nempe, et Doctorali, et octo Canonicis
de grada. Erunt etiam in singulis Col-
legiatis Ecclesiis sex Beneficiati seu Cap-
pellani adsistentes.
Art. 23. Quae in superioribus arti-
culis circa Praebendarum, ac Beneficio-
rum et Cappellaniarum provisionem et
Capitulorum regimen in Ecclesiis Cathe-
dralibus statuta sunt, etiam in Collegia-
tis piene atque in omnibus vigebunt, ac
observabuntur.
Art. 24. Ut ubique locorum in Regno
cultui religioso, et spiritualibus tìdelium
necessitatibus integre ac debita sollici-
tudine satistìat, Archiepiscopi et Episcopi
in suis Dioecesibus ad novam Parrochia-
rum ordinationem et circumscriptionem
absque mora devenient ; habita ratione
ad extensionem et naturam territorii, ac
populi, caeterasque locales circumstan-
tias, auditis etiam ad hoc Capitulis Ca-
thedralibus, propriis regionum Archipre-
sbyteris, et Tribunalium ecclesiasticorum
fiscalibus, atque omnibus demum, quan-
tum in ipsis est, curis adhibitis ut res,
quam primum fieri possit, perfecte haberi
siempre con sujeeion al prelado de la
diócesis a que pertenezcan y con dero-
gacion de toda esencion y jurisdiccion
vere o quasi nullius que limite en lo
mas minimo la nativa del Ordinario.
Las iglesias colegiatas seràn siem-
pre parroquiales, y se distinguine con
el nombre de parroquia mavor, si en
el pueblo hubiese otra ù otras.
1 Art. 22.° El cabildo de las colegiatas
se compondrà de un abad, presidente,
que tendni anexa la cura de almas, sin
mas autoridad j3 jurisdiccion que la di-
rectiva y econòmica de su iglesia y ca-
bildo; de dos canónigos de oficio con
los titulos de magistral y doctoral, y
de ocho canónigos de gracia. Habrà
ademas seis beneficiados ó capellunes
asistentes.
Art. 23.° Las reglas establecidas en
los articulos anteriores, asi para la pro-
vision de las prebendas y beneficios ó
capellanfas de las iglesias catedrales,
corno para el régimen de sus cabildos,
se observaran puntualmente en todas
sus partes respecto de las iglesias cole-
giatas.
Art. 24.° A fin de que en todos los
pueblos del reino se atienda con el
esmero debido al culto religioso y a to-
das las necesidades del pasto espiritual,
los muy RR. arzobisposy Reverende» obi-
spos procedenin desde luego a formar
un nuevo arreglo y demarcacion parro-
quial de sus respectivas diócesis, teniendo
en cuenta la estension y naturaleza del
territorio y de la poblacion y las demas
circunstancias locales, oyendo a los ca-
bildos catedrales, à los respectivos arci-
prestes y a los fiscales de los tribunales
eclesiàsticos, y tornando por su parte
todas las disposiciones necesarias a fin
784
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1851
et Majestatis suae Gubernio praevie ac
redente, ad effemini perduti valeat.
Art. 25. Nullum Capitulum, aut Col-
legium ecclesiasticum adnexam habere
poterit curam animar um: adeoque Bene-
ficia Curata, et Vicariae perpetuae, quae
&nte& pieno jure &licui Collegio conjuncta
erant, deinceps juri communi omnimode
subjicientur. Coadjutores et ceteri Par-
rochiarum administri, cunctique Clerici
sacris ruralibus aediculis, Sanctuariis,
Oratoriis, Sacellis publicis, vel Ecclesiis
non parrochialibus inservientes per pro-
prium uniuscujusque territorii Parro-
chum dirigentur, eique in omnibus subja-
cebunt, quae ad cultum et religiosas
functiones referuntur.
Art. 26. Parrochiis omnibus absque
ullo prorsus ad loca, classes, et vacatio-
nis ' tempus respectu providebitur pu-
blico indicto concursu; servata norma a
Sacro Concilio Tridentino praescripta;
efformatisque per Ordinarium ternioni-
bus ex concurrentibus adprobatis, qui
ad Majestatem Suam deferentur, ut inter
propositos nominare queat.
Cessabit idcirco patrimonialitatis ut
dicitur et exclusionis, seu praelationis
privilegium, quoad Parrochias, aliaque
Beneficia assequenda nonnullis in parti-
bus quibus patrimoniales fruebantur.
Parrochiis ecclesiastici Patronatus
providebitur nominante patrono inter
tres, quos, enunciata superius forma, Epi-
scopi proposuerint : iis vero quae patro-
natus laìcalis sunt, nominante item pa-
trono inter eos, qui in publico propriae
Dioecesis concursu adprobatos se fuisse
doceant, praefixo ad hoc non valentibus
quatuor mensium spatio, ut adprobatio-
1 Tejaha : . precipitarlo » !
■ 'A om.
■ i. li . ocationis • !
de que pueda darse por concluido y po-
nerse en ejecucion el precitado ' arrcglo,
previo el acuerdo del Gobierno de S. M.,
en el menor termino posible.
Art. 25.° Ningun cabildo ni corpora-
cion eclesiàstica podrà tener aneja la
cura de almas, y los curatos y vicarias
perpétuas que antes estaban unidas pieno
jure a alguna corporacion, quedaràn en
todo sujetas al derecho comun. Los co-
adjutores y dependientes de las parro-
quias y todos los eclesiiisticos destina»
dos al servicio de ermitas, santuarios,
oratorios-, capillas publicas ó iglesias no
parroquiales dependeidn del cura propio
de su respectivo territorio, y estaran
subordinados a él en todo lo tocante al
culto y funciones religiosas.
Art. 26.° Todos los curatos, sin dife-
rencia, de pueblos, de clases ni del tiempo
en que vaquen, se proveeran en concurso
abierto con arreglo a lo dispuesto por
el santo concilio de Trento, formando
los ordinarios ternas de los opositores
aprobados, y dirigiéndolas ù. S. M. para
que nombre entre los propuestos. Cesar;!
por consiguiente el privilegio de patri-
monialidad y la esclusiva ó prel'ereneia
que en algunas partes tenian los patri
moniales para la obtencion de curatos
y otros beneficios.
Los curatos de patronato eclesiastico
se proveeran nombrando el patrono entre
los de la terna que del modo ya dkho
formen los prelados, y los de patronato
laica! nombrando el patrono entre aquel-
los que acrediten liaber sido aprobados
en concurso abierto en la diócesis respe-
ctiva, seiialandose a los que no se hallen
en este caso el termino de cuatro meses
1851
Concordato fra Pio IX. ed Isabella II Regina di Spagna
785
nem praedicto modo assecutos esse de-
monstrent; ac salvo semper Ordinari]
jure praesentatum a patrono esaminandi
siquidem ita conveniens censuerit.
Parrochiarum Coadjutores ab Ordi-
nariis, praevio examine synodali, nomi-
nabuntur.
Art. 27. Opportuna consuletur ra-
tione, ut quoad rieri possit, in nova hac
rerum ecclesiasticarum ordinatione ne-
quidquam praejudicetur juribus actu
possidentium quascumque Praebendas,
Beneficia, aut Officia, quae ejusdem ordi-
nationis causa supprimenda sint.
Art. 28. Regiae Majestatis Catholi-
cae Gubernium, firmo alioquin proposito
opportune, et quo citius circumstanliue
id sinant, reque prius cum Apostolica
Sede concordata, Seminarla generalia
istituendi, in quibus latiori, ut par est,
modo ecclesiastica studia excolantur, pro-
vide prò sui parte curabit, ut Seminarla
Conciliarla in Dioecesibus, ubi nunc de-
sunt, sine mora erigantur, quo nempe in
posterum nulla in Hispanica ditione Ec-
clesia sit, quae unum saltem Seminarium
sui Cleri educationi sufficiens non habeat.
In Seminariis admittentur, atque ad nor-
mam Sacri Concilii Tridentini informa-
buntur, ac instituentur adolescentes, quos
Archiepiscopi, et Episcopi prò Dioece-
sium necessitate vel militate in eadem
recipiendosjudicaverint.In omnibus vero
quae ad Seminariorum regimen, doctri-
n;«n, bonorumque administrationem per-
tinent, Tridentini ipsius Concilii decreta
serrabuntur.
Si novae Dioecesism circumscriptio
nis causa duo Seminarla in aliquibus su-
persint. alterum in principe Episcopatus
para que hagan constar haber sido apro-
bados sus ejercicios hechos en la torma
indicada, salvo siempre el derecho del
ordinario de examinar al presentado por
el patrono si lo estima conveniente.
Los coadjutores de las parroquias
seràn nombrados por los ordinarios, prè-
vio examen synodal.
Art. 27.° Se dictanin las medidas con-
venientes para conseguir, en cuanto sea
posible, que por el nuevo arreglo ecle-
siàstico no queden lastimados los dere-
chos de los actuales poseedores de cua-
lesquiera prebendas, benefìcios ó cargas
que hubieren de suprimirse à consecuen-
cia de lo que en él se determina.
Art. 28." El gobierno de S. M. Cató-
lica, sin perjuicio de establecer oportu-
namente, previo acuerdo con la Santa
Sede y tan pronto corno las circunstan-
cias lo permitan, seminarios generales
en que se de la estension conveniente a
los estudios eclesiàsticos, adoptanì por
su parte las disposiciones oportunas para
que se creen sin demora seminarios con-
ciliares en las diócesis donde no se hal-
len establecidos, a fin de que en lo suce-
sivo no haya en los dominios espafioles
iglesia alguna que no tenga al menos un
seminario sutìciente para la instruccion
del clero.
Seràn admitidos en los seminarios,
y educados é instruidos del modo que
establece el sagrado concilio de Trento,
los jóvenes que los arzobispos y obispos
juzguen conveniente recibir, segun la
necesidad ó utilidad de las diócesis; y
en todo lo que pertenece al arreglo de
los seminarios, a la ensefianza y il la
administracion de sus bienes, se obser-
varàn los decretos del mismo concilio
de Trento.
Si de resultas de la nueva circun-
SCripcion de diócesis quedasen en algu-
nas dos seminarios, uno en la capital
786
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1851
Civitate, alterum in Dioecesi adgreganda,
utrumque conservabitur quamdiu Regio
Gubernio, atque Episcopis id unanimi
consensu utile videatur.
Art. 29. Eum in rinem ut in universa
Peninsula adsint sufficienti numero Mi-
nistri, atque Operarii Evangelici, quibus
uti valeant Episcopi ad sacras Missiones
prò variis suarum Dioecesium locis, ad
Parrochorum subsidium, ad aegrotan-
tium opem, atque ad alia eharitatis, et
publicae utilitatis opera, Regium Guber-
nium, cui mens est meliori conditioni
Collegiorum, quae ad Missiones prò ul-
tramarina ditione instituta sunt, oppor-
tune prospicere, nulla interposita mora,
reque prius cum Praelatis Dioecesanis
collata, efficiet, ut ubi necesse sit, con-
stituantur Domus, et Congregationes Re-
ligiosae Sancti Vincentii a Paulo, Sancti
Philippi Nerii, atque alterius Regularis
Ordinis ex adprobatis per Apostolicam
Sedem quae simul ecclesiasticis viris ad
se recolligendum, his, aliisque ad spiri-
tualia exercitia peragenda ceterisque id
genus piis usibus inservient.
Art. 30. Ut praesto etiam sint reli-
giosae Domus, ubi mulieres, id Deo in-
spirante cupientes, vacare queant vitae
contemplativae et activae, adsistendi ni-
mirum aegrotis, puellas instituendi, aliis-
que operibus aeque piis ac populo pro-
ficuis attendendi, lnstitutum filiarum,
quae a Charitate nuncupantur, sub di-
rectione Clericorum Sancti Vincentii a
Paulo conservabitur ; Regio Gubernio ad
ejus incrementum cooperaturo.
Conservabuntur item Religiosae mu-
lierum Domus, quae contemplationi
puellarum educationem et institutionem,
aliaque eharitatis opera conjungent.
Quod ad reliqua Sanctimonialium In-
stituta Ordinarli Praesules, ad omnes
suarum Dioecesium circumstantias re-
spicientes, illas religiosas mulierum Do-
actual del obispado y otro en la que se
le ha de unir, se conservaran ambos
mientras el gobierno y los prelados de
comun acuerdo los consideren litiles.
Art. 29." A fin de que en toda la Pe-
ninsula haya el numero suficiente de mini-
stros y operarios evangélicos de quienes
puedan valerse los prelados para hacer
misiones en los pueblos de su diócesis
auxiliar a los pàrrocos, asistir a los en-
fermos, y para otras obras de caridad
y utilidad publica, el gobierno de S. M.,
que se propone mejorar oportunamente
los colegios de misiones para Ultramar,
tomarà desde luego las disposiciones
convenientes para que se establezcan
donde sea necesario, oyendo prèviamente
a los prelados diocesanos, casas y coni
gregaciones religiosas de San Vicente
Paul, San Felipe Neri y otra Orden de
las aprobadas por la Santa Sede, las
cuales serviràn al propio tiempo de lu-
gares de retiro para los eclesiàsticos,
para hacer ejercicios espirituales y para
otros usos piadosos.
Art. 30.° Para que haya tambien ca-
sas religiosas de mujeres en las cuales
puedan seguir su vocacion las que sean
llamadas a la vida contemplativa y a
la activa de la asistencia de los enfer-
mos, ensenanza de ninas y otras obras
y ocupaciones tan piadosas corno utiles
à los pueblos, se conservarà el instituto
de las hijas de la Caridad, bajo la direc-
cion de los clérigos de San Vicente Paul,
procurando el Gobierno su fomento.
Tambien se conservaran las casas
de religiosas que a la vida contempla-
tiva reunen la educacion y ensenanza
de las niììas u otras obras de caridad.
Respecto a las demas órdenes, los
prelados ordinarios, atendidas todas las
circunstancias de sus respectivas dióce-
sis, propondran las casas de religiosas
1S51
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
787
mus proponenti, in quibus novitiarum
admissionem ac professionem expedire
censeant, pariterque instructionis et cha-
ritatis exercitia, quae iisdem convenire
dijudicent.
Nemini ad religiosam professionem
aditus patebit nisi prius ejus sustenta-
tioni debita forma provisum sit.
Art. 31. Reditus annuus cuique Ar-
chiepiscoporum in dotem adsignatus, erit
ut sequitur:
Toletano centum sexaginta millia
argentorum, vulgo Reales de velìon.
Hispalensi et Valentino centum quin-
quaginta millium.
Compostellano et Granatensi cen-
tum quadraginta millium.
Burgensi, Caesaraugustano, Tarra-
conensi et Vallisolitano centum triginta
millium.
Annuus vero reditus singulis Episco-
pis attributus erit Barcinonensi et Muti i
tensi centum decem millium argenteo-
rum ut supra.
Gaditano, Carthaginiensi, Cordu-
bensi et Malacitano centum milium.
Almeriensi, Abulensi, Pacensi, Cana-
riensi, Conchensi, Gerundensi, Oscensi,
Gienensi, Legionensi, Illerdensi, Lucensi,
Majoricensi, Auriensi, Ovetensi, Palen-
tino, Pampilonensi, Salmaticensi, Santan-
deriensi, Segobiensi, Terulensi et Zamo-
rensi nonaginta millium.
Asturicensi, Calaguritano, Cluniensi,
Cauriensi, Guadicensi, jacensi, Minori-
censi, Mindoniensi, Oriolensi, Oxomiensi,
Piacentino, Segobricensi, Seguntino, Ti-
rasonensi, Derthusensi, Tudensi, Urgel-
lensi, Vicensi et Victoriehsi octoginta
millium.
Titulari Indiarum Patriarchae, quan-
do Archiepiscopatum, aut Episcopatum
proprium non habeat, centum quinqua-
ginta millium, deducta ex hac quavis
en que convenga la admission y prò
tcsion de novicias y los ejercicios de
ensefianza ó de caridad que sea conve-
niente establecer en ellas.
No se procederà & la profesion
de ninguna religiosa sin que se ase-
gure antes su subsisteiuia en debita
forma.
Art. 31." La dotacion del M. R. Ar-
/.obispo de Toledo sera de 160.000 rs.
anuales.
La de los de Sevilla y Valencia de
150,000.
La de los de Granada y Santiago
de 140,000.
Y la de los de Biirgos, Tarragona,
Valladolid y Zaragoza de 130,000.
La dotacion de los RR. Obispos de
Barcelona y Madrid sera de 110,000 rs.
La de los de Càdiz, Cartagena, Cor-
doba y Malaga de 100,000.
La de los de Almeria, Avila, Ba-
dajoz, Canarias, Cuenca,Gerona, Huesca,
Jaen, Leon, Lérida, Lugo, Mallorca,
Orense, Oviedo, Palencia, Pamplona, Sa-
lamanca, Santander, Segovia, Temei y
Zamora de 90,000 rs.
La de los de Astorga, Calahorra,
Ciudad-Real, Coria, Guadix, Jaca, Me-
norca, Mondonedo, Orihuela, Osma, Pla-
sencia, Segorbe, Sigiienza, Tarazona,
Tortosa, Tuy, Urgel, Vich y Vitoria
de 80,000 rs.
La del patriarca de las Indias, no
siendo arzobispo u obispo propio, de
130,000, deduciéndose en su caso de està
cantidad cualquiera otra que por via de
i
788
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
1851
alia quantitate quam ecclesiasticae pen-
sionis, voi altero quocumque titulo a
publico aerario percipiat.
Antistites, qui Cardinalatus honore
aucti sint viginti millia argenteorum
ut supra adsignatam sibi dotem obtine-
bunt.
Episcopis Auxiliaribus Septensi et
Nivariensi itemque Priori Ordinum Mili-
tarium, annuus quadraginta millium
argenteorum reditus attribuetur.
Hujusmodi reditus nullam prorsus
deductionem patientur, neque ob sum-
ptus Bullarum, quos Gubernium in se
recipiet, neque ob alios, qui in Hispania
prò iis occurrerint.
Gaudebunt insuper Archiepiscopi et
Episcopi suis palatiis, pomariis, hortis
aut aedibus, quae in qualibet Dioecesis
parte ipsorum usui, ac solatio destina-
tae, et minime alienatae fuerint.
Vigenti derogatur legislationi, quae
spolia Archiepiscoporum et Episcoporum
respicit. His proinde fas erit libere, prout
sua cuique conscientia suggeret de illis
disponete quae mortis tempore relique-
rint; legitimis heredibus ab intestato
successuris eodem conscientiae onere
gravatis. Utroque tamen in casu exci-
piuntur ornamenta et vestes pontificales,
quae Mitrae propria censebuntur, et ad
successores in illam transibunt.
Art. 32. Primae post pontiticalem
Sedi in Toletana Ecclesia annuus viginti
quatuor millium argenteorum reditus
adsignatur: ceteris in aliis Metropolita-
nis viginti millium; in Suffraganeis de.-
cem et octo millium; in Collegiatis quin-
decim millium.
Dignilates et Canonici de ofìcio in
singulis Metropolitanis annuo reditu
fruentur decem et sexmillium argenteo-
pension eclesiastica ó en otro concepto
percibiese del Estado.
Los prelados que sean cardenales
disfrutaràn de 20,000 rs. sobre su do-
tacion.
Los obispos auxiliares de Ceuta y
Tenerife y el Prior de las Ordenes ten-
dràn 40,000 reales anuales.
Estas dotaciones no sufriràn de-
scuento alguno ni por razon del coste
de las bulas, que sufragarà el gobierno,
ni por los demas gastos que por estas
puedan ocurrir en Espana.
Ademas, los arzobispos y obispos
conservaran sus palacios y los jardines,
huertas ó casas que en cualquiera parte
de la diócesis hayan estado destinadas
para su uso y recreo, y no ubiesen sido
enagenadas.
Queda derogada la actual legisla-
cion relativa a espolios de los arzobi-
spos y obispos, y en su consecuencia
podran disponer libremente, segun les
diete su conciencia de lo que deja-
ren al tiempo de su fallecimiento, su-
cediéndo les ab intestato los herede-
ros legitimos con la misma obligacion
de conciencia: esceptiianse en uno y
otro caso los ornamentos y pontificales,
que se consideraràn corno propiedad
de la Mitra, y pasaràn à sus sucesores
en ella.
Art. 32.° La primera siila de la igle-
sia catedral de Toledo tendrà de dota-
cion 24,000 reales, las de las demas igle.
sias metropolitanas 20,000, las de las
iglesias sufraganeas 18,000 y las de las
colegiatas 15,000.
Las dignidades y canónigos de olì-
cio de las iglesias metropolitanas ten-
dimi 10,000 reales, los de las su fraga-
a. 1851
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
78'J
rum, in Suffrageneis quatuordeeim mil-
lium, et Canonici de oficio in Collegia-
tis octo millium.
Canonici reliqui quatuordeeim millia
argenteorum in Ecclesiis Metropolitanis,
duodecim millia in Sufifraganeis, et sex-
millia ac sexcenta in Collegiatis obti-
nebunt.
Beneficiatis seu Cappellanis adsi-
stentibus annuus reditus adsignatur octo
millium argenteorum in Metropolitanis,
sexmillium in Sufifraganeis, et trium mil-
lium in Collegiatis.
Art. 33. Pro Parochis in Urbanis
Paroeciis annuus reditus intra tria et
decem millia argenteorum constituitur :
in ruralibus vero minimum reditus duo
millia et biscentum attinget.
Coadjutores et Oeconomi intra duo et
quatuor millia argenteorum obtinebunt.
Praeterea tum Parochi proprii, tum
Coadjutores fruentur aedibus eorum ha-
bitationi addictis, necnon hortis seu pos-
sessionibusquaevenditae minime fuerint,
et vulgari nomine Iglesarios, Maitsos,
vel alio appellali consueverunt.
Itemque Parochi proprii et sui Coad-
jutores ex juribus stolae et oblationibus
vulgo pie de aitar partem cuique respon-
dentem percipient.
Ari. 34. Ad sumptus divini cultus
explendos, ecclesiae Metropolitanae intra
nonaginta et centum quadraginta millia,
Sufifraganeae intra septuaginta et nona-
ginta; ac Collegiatae intra viginti ac
triginta millia argenteorum annuatim ha-
hebunt. Pro iis vero qui administrationis
et Sacrae visitationis causa extraordina-
rie requiruntur, singulis Metropolitanis
intra viginti et triginta, et Sufifraganeis
intra sexdecim et viginti millia argen-
torum annua vice conferentur.
neas 14,000, y los canonigos de oficio de
las collegiatas 8,000.
Los demas canonigos tendràn 14,000
realcs en las iglesias metropolitanas,
12,000 en las sufragàneas, y 6,600 en las
colegiatas.
Los beneficiados ó capellanes asi-
stentes de las iglesias metropolitanas,
tendnin 8,000 reales, 6,000 los de las
sufragàneas, y 3,000 los de las colegiatas.
Art. 33." La dotacion de los curas en
las parroquias urbanas sera de 3,000 à
10,000 reales : en las parroquias rurales el
minimum de la dotacion seni de 2,200.
Los coadjutores y ecónomos ten-
dnin de 2,000 à 4,000 rs.
Ademas, los curas propios, y en su
caso los coadjutores, disfrutaràn las
casas destinadas a su habitacion y ' los
huertos ó heredades que no se hayan
enagenado, y que son conocidos con la
denominacion de iglesarios, mansos u
otras.
Tambien disfrutaran los curas pro-
pios y sus coadjutores, la parte que les
corresponda en los derechos de estola
y pie de aitar.
Art. 34." Para sufragar los gastos
del culto tendràn las iglesias metropo-
litanas anualmente de 90 a 140,000 rs.,
las sufragàneas de 70 à 90,000, y las
colegiatas de 20 à 30,000.
Para los gastos de administracion y
extraordinarios de visita tendràn de 20
à 30,000 reales los metropolitanos, y de
16 à 20,000 los sufragàneos.
Tbjada add. <a .
790
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1851
Ad cultum in Paroeciis, pi aeter ca-
suali;! emolumenta aliaque prò nonnul-
lis functionibus in Dioecesanis taxis prae-
fixa vel praefigenda, annua summit mille
argenteis nunquam inferior unicuique
Ecclesiae assignabitur.
Art. 35. Seminariis Conciliaribus
juxta necessitatum et circumstantiarum
varietatem intra nonaginta et centum-
viginti millia argenteorum quotannis at-
tribuentur.
Regium Gubernium sustentationi
domorum et Religiosarum Familiarum,
de quibus in articulo vigesimonono men-
tio fit, aptiori, qua par erit, ratione pro-
spiciet.
Quod ad Coenobia Sanctimonialium
sustentanda refertur, quae articulo tri-
gesimo statuta sunt, servabuntur.
. Iisdem praeterea eorumque loco Or-
dinariis Praesulibus, in quorum territo-
rio dieta Coenobia existant, vel ante
nuperrimas Hispaniae vicissitudines exti-
terint, statim et sine mora restituentur
bona ad illa pertinentia, quae in Guber-
nii potestate adhuc manent, et alienata
nequaquam fuerunt. Verum Sanctitas
Sua perpensis praesenti ipsorum hono-
rum conditione aliisque peculiaribus
causis, quo ipsorum reditu ad cultus
ceterasque communes impensas majori
aequalitate attendi queat, permittit ac
statuit ut Praelati ad hujusmodi hono-
rum venditionem nomine Religiosarum
familiarum, quibus illorum proprietas
competit, immediate et sine mora deve-
niant. Venditiones ad hastam publicam,
servata forma Canonica et nominata
per Regium Gubernium persona inter-
veniente, perficientur et quidquid ex iis
redibit in eos reditus convertetur super
Regni debito fundatos, qui vulgo audiunt
inscripciones mtrasferiblcs del tres por
Para los gastos del culto parto,
quial se asignarà a las iglesias tvspe-
ctivas una cantidad anual que no bajarà
de 1,000 rs., ademas de los emolumen-
tos eventuales y de los derechos que
por ciertas funciones estén fijados ó se
fijaren para este objeto en los aranceles
de las respectivas diócesis.
Art. 35.° Los seminarios conciliares
tendràn de 90 a 120,(XK3 rs. anuales, se-
gun sus circunstancias y necesidades.
El Gobierno de S. M. proveerà por
los medios mas conducentes a la subsi-
stencia de las casas y congregaciones
religiosas de que habla el art. 29.
En cuanto al mantenimiento de las
comunidades religiosas se observani lo
dispuesto en el art. 30.
Se devolveràn desde luego y sin
demora a las mismas, y en su repre-
sentacion a los prelados diocesanos en
cuyo territorio se hallen los convento*
ó se hallaban antes de las ultimas vici-
situdes, los bienes de su pertenencia
que estàn en poder del gobierno, y que
no han sido enagenados. Pero teniendo
Su Santidad en consideracion el estado
actual de estos bienes y otras particu-
lares circunstancias, a fin de que con
su producto pueda atenderse con mas
igualdad a los gastos del culto y otros
generales, dispone que los prelados, en
nombre de las comunidades religiosas
propietarias, procedan inmediatamente
y sin demora a la venta de los espre*
sados bienes por medio de subastas pii-
blicas hechas en la forma canònica y
con intervencion de persona nombrada
por el gobierno de S. M. El producto
de estas ventas se convertirà en inscri-
pciones intransferibles de la Deuda del
Estado del 3 por 100, cuyo capital é
a. IK51
Concordato fra l'io IX ed Isabella II Regina di Spagna
791
dento. Eorum porro sors et fructus inter
memorata Coenobia pio singulorum ne-
cessitate et circumstantiis distribuentur
ad faciendum satis enunciatis sumptibus
pariterque pensionibus prò Religiosis,
quae ad ipsarum perceptionem jus ha-
beant, firma Gubernii obligatione sub-
ministrandi, ut hactenus, quod necesse
sit ad plenam earumdem pensionum solu-
tionem.quamdiu participes vita fruantur.
Art. 36. Quae in superioribus Arti-
culis statuta est Cultui ac Clero redi3
tuum assignatio ita quidem intelligetur,
ut cum per circumstantias liceat, augeri
possit. Nihilominus si quibusdam in ca-
sibus ob peculiares causas aliqua ex
adsignationibus articulo trigesimoquarto
praestitutis impar dignoscatur, Regium
Gubernium, ut conveniens fuerit, rei pro-
videbit.
Pari modo quae sumptibus ad repa-
randa tempia, aliaque aedificia cultui
addicta necessaria fuerint suppeditabit.
Art. 37. Rata pars redituum cuilibet
Mensae Episcopali prò tempore vaeatio-
ois debita, deductis tum emolumentis,
quae respondeant Oeconomo per Capi-
lulum ipso actu electionis Vicarii Capi-
tularis deputando, tum sumptibus ad
urgentem Episcopalis palatii restaura-
tionem requisitis, inter Seminarium Con-
ciliare, et tuturum Praelatum aequaliter
dividetur.
Simili ratione ex reditibus, qui per-
durante vacatione Dignitatum, Canoni-
catuum, Parochiarum et Benefìciorum
in singulis Dioecesibus, maturi fiant,
subtractis uniuscujusque oneribus, cu-
mulus seu fundus efformabitur Ordina-
rii dispositioni reservatus, unde extraor-
dinariis et minime praevisis Ecclesiarum
ac Cleri sumptibus, necnon urgentibus
gravibusque Dioecesis necessitatibus oc-
curratur. Eumdem in finem hujusmodi
tundus seu cumulus augebitur etiam ex
intereses se distribuirai! entre todos los
referidos conventos en proporcion de
sus necesidades y circunstancias para
atender a los gastos indicados y al pago
de las pensiones de las religiosas qui'
tengali derecho a percibirlas, sin per-
juicio de que el gobierno supla comò
hasta aqui lo que fuere necesario para
el completo pago de dichas pensiones
hasta el fallecimiento de las pensionadas.
Art. 36.° Las dotaciones asignadas
en los articulos anteriores para los gastos
del culto y del clero, se entenderan sin
perjuicio del aumento que se pueda hacer
en ellas cuando las circunstancias lo per-
mitan. Sin embargo, cuando por razones
especiales no alcance en algun caso par-
ticular alguna de las asignaciones espre-
sadas en el art. 34, el gobierno de S. M.
proveerà lo conveniente al efecto: del
mismo modo proveerà ;l los gastos de
las reparaciones de los templos y demas
edificios consagrados al culto.
Art. 37." El importe de la renta que
se devengue en la vacante de las sillas
episcopales, deducidos los emolumentos
del ecònomo, que se diputarà por el
cabildo en el atto de elegir al vicario
capitular, y los gastos para los reparos
precisos del palacio episcopal, se apli-
card por iguales partes en beneficio
del Seminario conciliar y del nuevo Pre-
lado.
Asimismo de las rentas que se deven-
guen en las vacantes de dignidades, ca-
nongias, parroquias y beneficios de cada
diócesis, deducidas las respectivas car-
gas, se formara un cumulo ó fondo de
reserva a disposicion del ordinario para
atender à los gastos estraordinarios é
imprevistos de las iglesias y del clero,
corno tambien à las necesidades graves
y urgentes de la diócesis. Al propio
efecto ingresard igualmente en el men-
cionado fondo de reserva la cantidad
792
i iato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1851
summa respondente duodecimae parti
annui cujusque reditus. quam semel infra
annum receiis ad Praebendas. Parochias,
aliaque Beneficia nominati conferre debe-
bunt. cessando propterea qualibet alia
dedactione quovis titulo, usu, statuto aut
privilegio antea fieri solita.
Ari. 38. Fundi, quibus assignatae cul-
lai et Clero doti satisfiat. erunt.
1. Provenni* bonorum stabilium.
quae per legem die 3 Aprilis 1>^45 latam
Clero ipsi restìtuta sunt.
2. Proventus Cruciatae.
3. Proventus bonorum pridem spe-
ctantium ad Commendas et Magistratus
quatuor Ordinum Militarium vacantes
et v.icaturos.
4. Imposirio super urbana, rustica
et pecuaria proprietate, ea rata, quae
ad praedictae dotis complementum ne-
cessaria sit, ratione habita proventuum.
de quibus in 1, 2 et 3 paragrapho men-
no fit, aliorumque redituum, qui dein-
ceps. praevio Sanctae Sedis assensu. in
idipsum assignentur.
Clerus hujusmodi imposiuonem exi-
get, sive frnctns, sive speciem. sive nu-
meratam pecuniam percipiendo juxta
conventiones. quas praecedenter cum
Provinciis, Populis, Parrochiis aut pri-
vatis personis inire poterit: et quoties
necesse sit, publici Magistratus ei ad
ipsam impositionem exigendam auxilio
erunt. adhibitis ad id mediis, quae prò
vectigalium exactione praescripta ha-
bentur.
Praeterea bona omnia ecclesiastica,
praecitata anni 1S45 lege haudquaquam
comprehensa et nondum alienata. Eccle-
siae statim et sine mora restituentur. iis
quae ex ^pectantibus ad virorum Coe-
dhuc remanent, minime exclusis.
correspondiente a la duodecima parte
de su dotacion anual, que satisfaran por
una vez dentro del primer ano los nue-
vamente nombrados para prebendas. cu-
ratos y otros beneficios; debiendo por
tanto cesar todo otro descuento que por
eualquier concepto. uso, disposicion ó
privilegio se hiciese anteriormente.
Art. 38." Los fondos con que ha de
atenderse li la dotacion del culto y del
clero seràn:
1.° El producto de los bienes devuel-
tos al clero por la lev de 3 de abril
de 1845.
2.° El producto de las limosnas de
la Santa Cruzada.
3.° Los productos de las encomien-
das y maestrazgos de las cuatro órde-
nes militai^ vacantes y que vacare*.
4.° Una imposicion sobre las pro-
piedades nisticas y urbanas y riqueza
pecuaria en la quota que sea necesario
para completar la dotacion, tornando en
cuenta los productos espresados en los
pàrrafos 1.°, 2.°, 3.° y demas rentas que
en lo sucesivo, y de acuerdo con la
Santa Sede, se asignen a este objeto.
El clero reeaudarà està imposicion,
percibiéndola en frutos, en especie ó en
dinero, prèvio concierto que podra cele-
brar con las provincias, con los pueblos.
con las parroquias ó con los particulares,
y en los casos necesarios sera ausiliado
por las autoridades publicas en la co-
branza de està imposicion, aplicando al
efecto los medios establecidos para el
cobro de las contribuciones.
Ademas, >e devolveràn a la Iglesia
de^de luego y sin demora todos los
bienes eclesiàsticos non comprendidos
en la espresada lev de 1845, y que todavia
no hayan sido enagenados, inclusos los
querestan de las comunidades religiosas
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
'■
Inspectis tamen praesenri utrorumque
honorum conditione ac proinde evidenti
Ecclesiae utilitate. Sanctitas Sua per-
mittit ac statuit. ut «jonstitutum ex iis
pretium statini et sine mora commute-
tur cum reditibus super Regni debito
fundaris vulgo i)iscripcioiu:s intransferi-
bks del trts por ciotto o mnin> ■
forma ac regulis. quae de venditione
bonorum ad Sanctimonialium familias
pertinentium articulo trigesimoquinto
praefixae sunt. In iis exequendis. quae
hoc articulo statuuntur. omnia praedicta
bona prò suo justo valore et quibuscum-
que oneribus deductis. impuranda erunt.
An. 39. Regium Gubemium quoad
suarum partium est et salvo ceteroquin
iure Dioecesanorum Praesulum proprio,
necessariis adhibitis provider.:::;
ut illi. quos inter bona ad Cappellanias
piasque fundariones spectanria distributa
fuerint. caveant de mediis ad onera adim-
plenda ipsis bonis adnexa.
Similiter providebit. ut pari modo
piis oneribus satisàat, quibus bona eccle-
siastica hac cum obligatione alienata
affecta existant.
Solum porro Gubernium semper ca-
vebit de implemento onerum ùs bonis
adjectorum. quae utpote ab hu;.:
j ::one immunia divendita fuerint.
Art. 40. Omnia memorata bona pro-
prietatis jure ad Ecclesiam pertinere
ejusque nomine per Qerum usufruenda
et administranda fore declaratur.
Cruciatae proventus Ordinarii Prae-
sules in sua quisque Dioecesi.
facultatibus Bullae ad hoc instructi,
administrabunt ad eos erogandos iuxta
nonnam in ultima prorogatone Aposto-
lici ad rem Indulti praescriptam : salvis
'-'bligationibus. quibus iidem proventus
vi conventionum cum Sancta Sede ini-
de varones. Pero atendidas las circun-
stancias actuales de unos y otros bienc-
y la evidente utilidad que ha de resul-
tar a -dre dispone
que su capital se convier:.-. inmediata-
mente y sin demora en inscripciones
intransferibles de la deuda del Estado de
3 por 100. observàndose exactamente la
forma y las reglas establecidas en el
articulo 35. con referencia a la venta de
rienes de las religiosas.
To<: - enes seran imputados
por su justo valor, rebajadas cuales-
quiera cargas, para los efectos de las
disposicionescontenidasen est
Art 39.» El Gobierno de S. M.. salvo
el derecho propio de los prelados dio-
cesanos. dictara las disposiciones nece-
sarias para que aquellos, entre quienes
se hayan distribuido los bienes de las
capellanias y fundaciones piadosas ase-
guren los medios de cumplir las cargas
a que dichos bienes estuvieren afectos.
g .les disposiciones adoptarà para
que se cumplan del mismo modo las
cargas piadosas que pesaren sobre los
bienes eclesiasticos que han sido enage-
nados con este gravàmen.
El Gobierno respondera scem-
amente de las impuestas sobre
-.es que se hubieren vendido por
de està obligacion.
Art. 40.° Se declara que todos los
ios bienes y rentas pertenecen
en propiedad a la Iglesia. y que en su
nombre se disfrutanin y administraran
por el clero.
Los tondos de Cruzada se admini-
straran en cada diocesi por los prelados
diocesanos comò revestidos al efecto de
las facultades de la buia, para aplicarlos
segun està prevenido en la ultima pro-
roga de la relativa concesion apostolica,
salvas las obligaciones que pesan sobre
este ramo por convenios celebrados con
794
Concordato fra Pio IX ed [salici la 11 Regina di Spagna
a. 1851
tarum obnoxii sunt. Ratio et forma di-
ctae administrationis obeundae, collatis
inter Sanctitatem Suam et Regiam Majc-
statem consiliis, statuentur.
Itemque Ordinarli administrabunt
proventus quadragesimalis Indulti, eos
beneficentiae institutis et charitatis ope-
ribus in propriis Dioecesibus impen-
dendo servata forma Apostolicarum con-
cessionum.
Reliquae facultates Apostolicae offi-
cio adnexae Commissarii Cruciatae, et
eonsequentes attributiones per Archie-
scopum Toletanum ea amplitudine et
forma exercebuntur, quam Apostolica
Sedes praefiniet.
Art. 41. Ecclesia insuper jus habebit
novas legitimo quovis titulo acquirendi
possessiones : ejusque proprietas in omni-
bus quae nunc possidet, vel in poste-
rum acquiret, inviolabilis solemniter erit.
Proinde quoad antiquas novasque eccle-
siasticas fundationes nulla vel suppres-
sio vel unio fieri poterit absque inter-
ventu Auctoritatis Apostolicae Sedis,
salvis facultatibus a Sacro Concilio Tri-
dentino Episcopis tributis.
Art. 42. His praehabitis, attenta uti-
litate quae in causam Religionis ex hac
Conventione dimanatura erit, Summus
Pontifex, instante Majestate Sua, ad pu-
blicam tranquillitatem tuendam, decer-
nit et declarat, illos qui bona ecclesia-
stica in praeteritis Catholici Regni vici-
bus juxta latas tunc civiles ordinationes
emerunt eorumque possessionem adepti
sunt, atque alios ab emptoribus ipsis cau-
sam habentes, nullam ullo tempore mo-
lestiam habituros, neque a Se, neque a
Romanis Pontificibus Successoribus suis,
immo vero eorumdem honorum proprie-
tatem, reditus et emolumenta tuta et
pacifica fore penes ipsos, atque ab iis
causam habentes.
la Santa Sede. El modo y forma en que
debera verificarse dicha administracion
se fijarà de acuerdo entre el santo Padre
y Su M. católica.
Igualmente, administranin los pre-
lados diocesanos los fondos del indulto
cuadragesimal, aplicandolos a estable-
cimientos de beneficiencia y actos de
caridad en las diócesis respectivas, con
arreglo a las concesiones apostólicas.
Las demas facultades apostólicas
relati vas é. este ramo y las atribuciones
a ellas consiguientes se ejerceràn por
el arzobispo de Toledo en la estension
y forma que se determinani por la Santa
Sede.
Art. 41.° Ademas, la Iglesia tendni
el derecho de adquirir por cualquier
titillo legitimo, y su propiedad en todo
lo que posee ahora ó adquiriere en ade-
lante sera solemnemente respetada. Por
consiguiente, en cuanto a las antiguas
y nuevas fundaciones eclesiàsticas no
podrà hacerse ninguna supresion ó union
sin la intervencion de la autoridad de
la Santa Sede, salvas las facultades que
competen a los obispos segun el santo
concilio de Trento.
Art. 42.° En este supuesto, atendida
la utilidad que ha de resultar & la reli-
gion de este convenio, el santo Padre,
a instancia de S. M. católica, y para
proveer é. la tranquilidad piiblica, decreta
y declara que los que durante las pasa-
das circunstancias hubiesen comprado
en los dominios de Espana bienes ecle-
siàsticos, al tenor de las disposiciones
civiles a la sazon vigentes, y estén en
posesion de ellos, y los que hayan suce-
dido ó sucedan en sus derechos à dichos
compradores, no senin molestados en
ningun tiempo ni manera por Su San-
tidad ni por los sumos pontifices sus
sucesores; antes bien, asi ellos comò
sus causa-habientes, disfrutaran segura
a. 1851
Concordato Jra Pio IX ed Isabella II Regina di Spugna
795
Art. 43. Cetera ad res et persona*
ecclesiastica* pertinentia, super quibus
provisum non est articulis praeceden-
tibus, dirigehtur omnia et administra-
buntur juxta canonice vigentem Eccle-
siac disciplinam.
Art. 44. Summus Pontifex et Catho-
lica Majestàs declarant Regale* Hispa-
niarum Coronae praerogativa* sarta*
tectas manere ad formam Conventio-
num quae inter utramque potestatem
celebratae anterius sunt. Atque ideo
enunciatae Conventiones, et speciatim
ea quae inter Summum Pontificem Bene-
dìctum XIV et Regem Catholicum Fer-
dinandum VI anno 1753 inita est ', con-
(ìrmatae declarantur ac piene in suo
robore persistent quod ad ea omnia,
quae per praesentem immutata, aut mo-
dificata minime fuerint.
Art. 45. Per solemnem liane Con-
ventionem Leges, Ordinationes et De-
creta quovis modo et forma in Hispania-
rum dominiis hactenus lata, in quantum
illi adversantur, abrogata habebuntur:
ipsaque Conventio ut Lex Status dein-
ceps eisdem in dominiis perpetuo vige
bit. Atque ideirco utraque Contrahen-
tium pars spondet se successoresque suos
omnia et singula, de quibus in his arti-
culis utrinque conventum est, sancte
*ervaturos. Si qua vero in posterum
supervenerit difficultas, Sanctitas Sua et
Regia Majestàs in vicem conferent ad rem
amice componendam.
Art. 46. Ratificationum hujus Con-
ventionis traditio fiet intra sexaginta
dierum spatium a die hisce articulis
apposita aut citius, si fieri potest.
y pacificamente la propiedad de di-
chos bienes y sus emolumentos y pro-
ductos.
Art. 43.° Todo lo demas pertene-
ciente a personas ó cosas eclcsiasticas,
sobre lo que no se provee en los arti-
culo* anteriore*, sera dirigido y ad mi
nistrado segun la disciplina de la Iglesia
canònicamente vigente.
Art. 44.° El santo Padre y S. M.
católica declaran quedar salvas é ilesa*
las reales prerogativas de la corona de
Espana en conformidad à los convenio*
anteriormente celebrados entre amba*
potestades. Y por tanto, los referidos
convenios, y en especialidad el que se
celebrò entre el sumo pontifice Bene-
dicto XIV y el rey católico Fernando VI
en el ano 1753, se declaran confirmados,
y seguiràn en su pieno vigor en todo
lo que no se altere ó modifique por el
presente.
Art. 45.° En virtud de este Concor-
dato se tendràn por revocadas, en cuanto
;i él se oponen, las leyes, órdenes y
decretos publicados hasta ahora, de
i ualquier modo y forma, en lo* domi-
nios de Espana, y el mismo Concordato
regira para siempre en lo sucesivo corno
ley del Estado en los propios dominios.
Y por tanto, una y otra de las partes
contratantes prometen por si y sus succ-
*ores la fiel observancia de todos y cada
uno de los articulo* de que consta. Si
en lo sucesivo ocurriese alguna dificul-
tad, el santo Padre y S. M. católica se
pondràn de acuerdo para resolverla ami-
gablemcnté.
Art. 46.° y ultimo. El cange de las
ratificaciones del presente Concordato,
se verificala en el termino de dos meses,
ó ante* si fuere posible.
V. p. 422 ss.
796 Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna a. 1845
In quorum fidem praedicti Plenipo- En fé de lo cual Nos los infrascri-
tentiarii huic Conventioni subscripse- tos plenipotenciarios hemos firmado el
runt, illamque suo quisque sigillo obsi- presente Concordato, y selladolo con
gnavit. Datum Matriti die decimasexta nuestro propio sello en Madrid à 16 de
Martii anno millesimo octingentesimo marzo de 1851.
quinquagesimo primo.
Joannes Brunelli (Firmado): Juan Brunelli, Arzobispo
Archiepiscopus Thessalonicensis de Tesalónica. - Lugar del sello- (Fir-
Loco ^ Sigilli mado) - Manuel Bertran de Lis. - Lugar
Manuel Bertran de Lis del sell°-
Loco ££< Sigilli
Da Pu IX Ada, Pars prima, I, 311-338, ove è dato solo il testo latino, e da J. Tejada y
Ramiro, Coleccion ecc. loc. cit. iv-xii (che dà il solo testo spagnuolo\ collazionato l'esemplare,
con ambo i testi, a firma autografa e sigillo della Regina, in Busta 43 nell'Archivio della
Segreteria di Stato, con cui in data di Madrid, 1° aprile 1851, ratifica il concordato, che fu
conlermato da Pio IX colla Bolla Ad vicariam del 5 settembre 1851 {Ada cit. 303-341).
Sei anni prima era stalo concluso il seguente concordato che non ottenne la ratifica-
zione a Madrid.
27 aprile 1845.
In Nomine Sanctissimae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex Gregorius XVI. et Majestas Sua Isabella II. Hispania-
rum Regina Catholica in suos respective Plenipotentiarios nominarunt:
Sanctitas Sua Eiìium Dominum Aloisium Lambruschini S. R. E. Cardinalem Episco-
pum Sabinensem, Suum a Secretis Status, etc. Et Majestas Sua Excellùm Dominum Jose-
phum del Castillo y Ayensa Regii Ordinis Caroli III Equitem, nec non Americani Ordinis
Isabellae Catholicae, et Galliarum Ordinis Legionis Honoratorum Commendatorem, Suum
Consiliarium etc.
Qui post sibi mutuo tradita respectivae plenipotentiae instrumenta, de iis quae sequuntur
convenerunt
Articulus I. Religio Catholica Apostolica Romana esse pergit Religio totius Hispanicae
Xationis, excluso prorsus in Ditione Catholicae Majestatis Suae quocumque alio cultu.
Articulus II. Cum plora in Hispanicis Dominiis territoria sint ab Episcoporum jurisdi-
ctione plus minus exempta, eorumque nonnulla ad Monasteria pertineant, seu ad Collegia
quaelibet, vel Dignitates in novissimis publicarum rerum perturbationibus facto ipso sublatas,
Summus Pontifex illorum curam commendabit Episcopis suarum vel proximarum Dioe-
cesium, vel respectivae Provinciae Archiepiscopo, vel aliis Ecclesiasticis Viris, donec, col-
latis cum Regia Sua Majestate consiliis, deliberabitur de antiquo illorum regimine instau-
rando, vel de iisdem propriae seu finitimae Dioecesi adjungendis, aut stabili alia ratione
ordinandis. Alque ad Dioeceses quidem quod attinet, earum, quae vacant, provisione inte-
rim non retardata, Majestati Suae consilium est postulare a Summo Pontifice novam illarum
circumscriptionem, in qua scilicet, Episcopatuum numero aucto potius quam imminuto,
eorumdem fines ad spiritualem fidelium utilitatem opportunius disponantur.
Articulus III. Seminarla Ecclesiastica, si desint in aliquibus Dioecesibus, sine mora
lundentur;ut nulla postmodum in Hispaniae Ditione lìcclesia sit, quae unum saltem Semi-
narium non habeat, quod sui Cleri educationi sufficiat. In Seminariis admittentur, atque ad
a. 1845 Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna 797
normam Sacri Concilii Tridentini informabuntur atque instiuentur pueri et adolescente*,
quos Archiepiscopi et Episcopi, prò necessitate vel utilitate Dioecesium in eadem recipien-
dos judicaverint. Horuni Seminariorum ordinatio, doctrina, gubernatio, administratio ad
ipsos locorum Ordinarios pieno jure pertinebit juxta canonicas sanctiones.
Articulus I\'. Et quoniam sacrorum eorumdem Antistitum munus est doctrinae fidei
et inorum, ac religiosae juvenum educationi invigilai <■, in hujus muneris exercitio etiam
circa scholas publicas nullo modo impedientur. Eodem pertinet, ut libros a Sede Apostolica
proscriptos, et alios, quos Episcopi ipsi impios, vi Religioni bonisque moribus noxios judi-
caverint, e lidelium manibus evellere ad Sacrorum Canonum tramites studcant.
Articulus V. Insuper Archiepiscopi* et Episcopis pio suo pastorali munere liberum erit:
Yicarios, Consiliarios, et Adjutores administrationis suae constituere Ecclesiasticos
\'iros, quos ad praedicta officia idoncos judicaverint: ad statum clericalem assumere, atque
ad Ordines etiam Majores, servatis Canonum praescriptionibus, promovere quos necessa-
rios aut utiles suis Dioecesibus judicaverint; et e contrario quos indignos aut inhabiles
censuerint, a susceptione Ordinum arcere. Item in eos, qui reprehensione digni luerint,
lacultatibus uti, quae in sacris Canonibus et in Sancta praesertim Tridentina Synodo con-
tini ntur:
Causas Ecclesiasticas ad forum suum spectantes cognoscere ac de iis senteniiam (erre.
Causae autem Majores ad Summum Pontiticem pertinent. In reliquis etiam liberum est
appellare juxta Canonum Statuta ad Sanctam Sedem. Caeterum firma in omnibus erunt
quae circa causas ad Nuntiaturam Apostolicam atque ad Tribunal Kotae in ea Mattiti con-
stitutum deferendas a Clemente XIV. statuta sunt in Apostolicis Litteris datis sub Annulo
Piscatoris die vigesima sexta Martii, Anni Millesimi septingentesimi septuagesimi primi: '
Praescribere vel indicere preces publicas, aliaque pia opera, cum id prò Ecclesiae bomo,
vel publicae rei utilitate congruum judicaverint:
Cum Clero et Populo Dioecesano pio munere officii pastoralis communicare; visitare
bioeeesim; et suas instructiones et ordinationes de rebus ecclesiasticis libere publicare,
praeterea Episcoporum, Cleri, et Populi communicatio cum Sancta Sede in rebus spiritua-
libus, et negotiis ecclesiasticis libera erit.
In Benelìciorum collationibus praeter alias Ecclesiasticae Disciplinae regulas servanda
erunt, quae conventa sunt inter Summum Pontifìcem Benedictum XIV. et Catholicum Regem
Eerdinandum VI. die undecima Januarii, Anno millesimo septingentesimo quinquagesimo
tertio; quae quidem Conventio tum in hac re tum in reliquis suis partibus contìrmata
declaratur. Semper autem Episcopis liberum erit collationem seu canonicam ad Beneficia
institutionem iis denegare, quos indignos aut inhabiles judicaverint:
•Ac generatim Archiepiscopi et Episcopi piena prò jure suo libertate utentur in iis
omnibus peragendis, quae sive ex declaratione sive ex dispositione Sacrorum Canonum,
secundum praesentem et a Sancta Sede approbatam Ecclesiae disciplinam, ad pastorale
illorum officium pertinent,
Articulus VI. Juxta haec Majestas Sua haudquaquam patietur, ut iidem Antistites,
aliique Sacri Ministri in sui muneris functione impediantur, seu ob sacri ministerii opera
a quoquam quovis obtentu vexentur: imo vero providebit, ut iisdem debitus juxta divina
Mandata honor servetur, nec quidquam fiat, quod dedecus ipsis afferre, aut eos in contem-
ptum adducere possit; atque adeo jubebit, ut in quacumque occasione ab omnibus Regni
Magistratibus peculiari reverenda eorum dignitati debita cum ipsis agatur. Aderit etiam
Regia Majestas potenti patrocinio Suo Episcopis illud prò re nata postulantibus ; maxime
autem ubi improbitati obsistendum sit hominum, qui lidelium mentes pervertere, vel
» V. p. 4ft»ss. i
798 Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna a. 1846
eorum mores corrumpere conentur, aut divulgatio pravorum noxiorumque librorum impe-
dienda sit.
Articulus VII. Omnia, quae nunc extant, Sanctimonialium Coenobia, uti et* pauca illa
quae supersunt in Hispaniae dominiis Coenobia Virorum conservabuntur. Insuper Majestas
Sua utilitates considerans, quas Ecclesiae Hispaniarum suaeque Ditionis populus a Reli-
giosis Ordinibus perceperunt, et promptam suam erga Sanctam Sedem voluntatem osten-
dere desiderans, alia edam prò loco et tempore Religiosorum Coenobia, inito cum Aposto-
lica ipsa Sede Consilio, cum dotatione congrua instaurari ourabit.
Articulus Vili. Bona Ecclesiastica cujusque generis, quaecumque, post venditiones in
praeteriti temporis calamitate ex latarum tum civilium legum praescripto peractas, super-
iuerunt, sive scilicet ad Saecularem Clerum, sive ad Regulares, sive ad alias pias Causas
pertineant, Ecclesiae restituuntur. Horum honorum procuratio (iis tamen exceptis, quae a
Regio Gubernio peculiaribus Ecclesiis seu Beneficiis, piisve aliis Institutis, quorum propria
sunt, jam reddita fuerint) tribus selectissimis Viris Ecclesiasticis a Summo Pontince, col-
latis consiliis cum Catholica Majestate Sua, deputandis interim committetur, qui illa fide-
liter administrabunt, donec modo debito applicentur. Nimirum ad bona quod attinet perti-
nenza ad Clerum Saecularem, seu ad Instituta quaelibet adhuc extantia, curabunt Deputati
praedicti ut illa, quum primum rite fieri poterit, eisdem restituant. Quum vero ob multaruni
Ecclesiarum viduitatem, aliorumque Beneficiorum vacationem, seu alias ob causas fieri
possit, ut quibusdam in casibus restitutionem hujusmodi perncere in praesens non expediat,
hinc Deputatis ipsis jus erit retinere in sua administratione hisce in casibus respectiva
bona, donec restituì commode valeant: vel in ecelesiasticos alios usus, impetrata a Sede
Apostolica auctoritate, destinentur. Bonorum vero ad sublata Religiosorum Coenobia, aut
ad* alia quae non extent, Instituta spectantium procuratio remanebit penes eosdem Depu-
tatos, donec a Summo Pontifice, collatis cum Majestate Sua consiliis, de illorum applica-
tione decernatur.
Articulus IX. Ad reparandas, quoad fieri possit, jacturas, quas Hispaniarum Ecclesiae
in temporalibus suis juribus novissimi temporis calamitate passae sunt, dabuntur illis sine
mora a Catholica Majestate Sua novi proventus, ad divini scilicet cultus impensas, ad sacro-
rum Praesulum, Capitulorum, Parochorum, Seminariorum, Clerique universi sustentatic-
nem, atque ad pios alios et ecelesiasticos usus perpetuo jure destinandi. Qua super re
inter Summum Pontificem et Majestatem Suam convenit, ut Sacrorum Ministri haudqua-
quam in conditione ponantur Magistratuum, seu Ofncialium publico stipendio fruenlium,
sed Hispaniarum Ecclesiis ad praedictos usus ea omnino dos tribuatur, quam Sanctitas Sua
uti tutam juxta et congruam, decentemque, ac piane liberam seu independentem judicare
ac probare valeat. In hac autem dotatione ratio etiam habenda erit quinquaginta duarum
Dignitatum seu Beneficiorum, quae in supradicta inter Benedictum XIV, et Ferdinandum VI
Conventione ad collationem Sedis Apostolicae reservata sunt.
Articulus X. Ecclesia insuper jus habebit novas justo quocumque titulo acquirendi pos-
sessiones; cjusque proprietas in omnibus quae possidet, vel in posterum aequiret, sacra et
inviolabilis erit. Ecclesiasticarum vero quarumeumque fundationum nulla vel suppressio
vel unio fieri poterit absque interventi! auctoritatis Sedis Apostolicae, salvis facultatibus a
Sacro Concilio Tridentino Episcopis tributis.
Articulus XI. Attenta autem utilitate, quae in causam Religionis ex hac Conventione
dimanatura erit, Summus Pontifex, instante Majestate Sua ad tuendam publicam tranquil-
litatem, spondet se, quum primum Hispaniae Clerus ea, de qua in articulo nono dictum
est, nova dotatione potìetur, editurum peculiare decretum quo illos, qui bona ecclesiastica
in novissimis Catholici Regni perturbationibus, ad latarum tunc civilium legum tramites,
emerunt, eorumque possessionem adepti sunt ante exitum superioris anni Millesimi octin-
a. 1845 Concordato fra Pio /X ed Isabella li Regina ili Spugna 799
gentesimi quadragesimi quarti, atque alios ab emptorìbus ipsis causam habentes, nullam
ullo tempore habituros molestiam declarabit, neque a Sua Sanctitate, ncque a Romanis
Pontificibus Successoribus Suis.
Articulus XII. Caetera, super quibus in hisce articulis provisum non est, quaecumque
ad res. seti personas ecclesiasticas pertinent, dirigentur omnia et administrabuntur juxta
vigentem et approbatam a Sede Apostolica Ecclesiae disciplinam. Si vero in posterum
supervenerit diflìcultas, Sanctitas Sua, et Regia Majestas secum conferre et rem amice
componere sibi reservant.
Articulus XIII. Per praesentem Conventionem leges, ordinationes, et decreta in Hispa-
aiarum Ditione quomodocumque lata, in quantum il li adversantur, abrogata habebuntur;
eademque Conventio in Hispaniis Lex Status in iuturum omne tempus valitura declarabitur.
Vrticulus XIV. Ut autem quae in supradictis articulis conventa sunt, prompliorem,
facilioremque habeant effectum, Summus Pontifex consilium sibi esse declarat mittere
Matrituin propediem ad ea, uti et ad religiosa alia negotia curanda, Praesulem sibi pro-
batum, ac Delegati Sui Apostolici titulo insignitum, quem Sanctitas Sua congruis ad eam
rem mandatis et facultatibus instruet.
Articulus XV. Ratitìcationum hujus Conventionis traditio fìet intra trium mensium
spatium a die hisce articulis apposita, aut'eitius si fieri poterit.
Datum Romae die vigesimaseptima Aprilis Anno Millesimo octingentesimo quadrage-
simo quinto.
(L. ►BS.) A. Card. Lambruschini Episcopus Sabinensis.
(L. >5t S.) José del Castillo y Ayensa. 0
Articuli secreti
quos Cardinalis Aloisius Lambruschini Plenipotentiarius SSmi Dfii Gregorii XVI Summi
Pontificis, et Eques Josephus del Castillo y Ayensa Plenipotentiarius Suae Majestatis Isa-
bellae II Hispaniarum Reginae Catholicae, adjectos declarant Conventioni respectivae Ple-
nipotentiae vi hac die a se subscriptae, ut proinde hi etiam Articuli tamquam pars ejusdem
Conventionis haberi et servari debeant
Articulus I. Viri Ecclesiastici ad Archiepiscopales vel Episcopales Sedes, seu ad quae-
cumque Beneficia Consistorialia a Catholica Majestate Sua nominati, antequam canonicam
a Summo Pontifice institutionem accipiant, nullo umquam obtentu destinatae sibi Ecclesiae
procurationi immiscere se poterunt.
Articulus II. Cum vacent ad praesens in Ditione Majestatis Suae quamplures Eccle-
siae, in quibus peculiari novi pastoris sedulitate opus est ad turbatas calamitate temporum
sacras res in canonicum ordinem restituendas, convenit inter Summum Pontificem et Catho-
licam Majestatem Suam, ut Regiae ad illas nominationes liant quantocius, re antea collata
cum Delegato Apostolico Matritum propediem profecturo; ut ita praesentibus illarum Eccle-
siarum indigentiis, post inslitutum scilicet a Sanctitate Sua de personarum virtute atque
idoneitate judicium, adjuvante Domino, consuli promptius ac felicius valeal.
Datum Romae die vigesimaseptima Aprilis Anno Millesimo octingentesimo quadrage-
simo quinto.
(L. <ì*S.) Aloisius Card. Lambruschini Episcopus Sabinensis.
(L. >£< S.) José del Castillo y Ayensa.
Dagli esemplari a firme autografe e sigilli dei plenipotenciarii in S. 11. Pos. 19 nell'Archivio delia S. Con.
gregazlone degli Affari Hccle». Straord.
800
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica
a. 1852
CONCORDATO FRA PIO IX L LA REPUBBLICA DI COSTARICA.
In nomine Sanctissimae et Indivi-
duile Trinitatis.
Sanetitas Sua Summus Pontifex
Pius IX et Praeses Reipublicae Costari-
censis in suos respective plenipotentia-
rios nominarunt
Sanetitas Sua Emum D. Jacobum
Antonelli S. R. E. Cardinalem Diaconum
Sanctae Agathae ad Suburram, suum
Ministrum a publicis negotiis.
Et Reipublicae Praeses Excellentis-
simum Dominum Ferdinandum Loren-
zana, Marchionem de Belmonte, Equitem
Ordinis hierosolimitani a S. Sepulcro,
equitem a Magna Cruce itemque tor-
quatum Francisci Primi Neapolitani et
Administrum cura liberis mandatis apud
Sanctam Sedem Apostolicam.
Qui post mutuo tradita respectivae
plenipotentiae instrumenta de iis, quae
sequuntur convenerunt.
Art. 1. Religio catholica apostolica
romana est religio status in Costaricensi
republica, atque inibi sarta tecta semper
conservabitur cum omnibus juribus et
praerogativis, quibus ex Dei lege et
SS. Canonum sanctionibus pollere debet.
Art. 2. Hinc juventutìs institutio in
universitatibus, collegiis, scholis et aliis
7 ottobre 1852.
En el nombre de la Santisima Tri-
nidad.
Su Santidad el Sumo Pontifice Pio IX.
y el Presidente de la Repiìblica de Costa
Rica nombraron para sus respectivos
Plenipotenciarios,
Su Santidad il Sua Eminencia el
Senor Don jacobo Antonelli Cardenal de
la Santa Yglesia Romana, Diacono de
Santa Agata de Suburra, y Secretano
de Estado, y de Relaciones Exteriores:
Y el Presidente de la Republica de
Costa Rica al Excelentisimo Senor Don
Fernando de Lorenzana Marqués de Bei-
monte, Caballero de la sagrada Orden
ecuestre Jerosolimitana del S.to Sepulcro
de N. S. J. C, Comendador de la Orden
Pontificia de San Gregorio Magno en la
clase militar, Caballero Gran Cruz de la
misma Orden en la clase civil, Comen-
dador de la Real Orden de Francisco I.
de las dos Sicilias, etc. etc, y Ministro
Residente de la Republica de Costa Rica
cerca de la S. Sede:
Los cuales, despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos poderes con-
vinieron en los articulos siguientes.
Art. l.° La Religion Catolica Aposto-
lica Romana es la Religion del Estado
en la Republica de Costa Rica, y se con-
servai siempre con todos los derechos,
y prerogativas de que debe gozar segun
la ley de Dios y las disposiciones de los
sagrados Canones.
Art. 2.° En consecuencia la ense-
ììanza en las Universidades, Colegios,
a. lsr.i
Concordati) fra Pio IX <■ la Repubblica di Costarica
801
omnibus educationis seu instructionis
institutis erit piane conformis doctrinae
ejusdem catholicae religioni*, et ideirco
Episcopi et locorum ordinari] liberi om-
nino erunt in dirigenda doctrina, quae
ad Theologicas, et canonici juris facul-
tates et ad alias ecelesiasticas ejusque
generis disciplinas pertinet. Insuper iidem
ordinarii et episcopi praeter illam solli-
citudinem, quam ex proprii ministerii
officio in religiosam juventutis educatio-
nem exercent advigilabunt etiam, ut in
quavis tradenda disciplina nihil adsit,
quod catholicae religioni morumque ho-
nestati adversetur.
Art. 3. Episcopi praeterea jure suo
fruuntur examinandi et censurarli ferendi
in omnes libros et scripta quae ad ndei
dogmata, ecclesiae disciplinam et ad pu-
blicam morum honestatem quovis modo
pertinent, et supremum Costaricense gu-
bernium omnem auctoritatis suae opem
et operam praestabit ad tutandas dispo-
sitiones, quas ipsi Episcopi juxta cano-
nicas sanctiones suscepturi erunt ad reli-
gionem tuendam, atque ad devitandum
quidquid eidem religioni adversari possit.
Art. 4. Cum Romanus Pcntifex pri-
matum in universam, qua late patet Ec-
clesiali] jure divino obtineat, tam episcopi
quam clerus et populus libere cum Apo-
stolica sede communicabunt.
Art. 5. Costaricense Gubernium obli-
gatione se obstringit praestandi et in-
tegram servandi dotem prò episcopo,
capitalo, seminario et divini cultus, ac
sacrarum aedium expensis super fundis
lenirvi Costaricensis nationis juxta desi-
gnationem in (ine hujus Conventionis ex-
pressam. Et quoties novae Dioeceses
erunt erigendae, eadem norma locum ha-
bebit prò dote cujusque ecclesiae, capi-
tuli et seminarii. Cum autem hujusmodi
dotes assignentur compensatione, imo
loco decimarum, quibus hoc modo sup-
Escuelas y demas Establecimientos de
instruccion sere conforme & la doctrina
de la misma Religion Catolica; al cual
efecto los Obispos y Ordinarios locales
tendran la direccion libre de las Cate-
dras de Teologia, de derecho Canonico,
y de todos los ramos de enseiìanza eclc-
siàstica, y a mas de la intlueneia, que
ejerceran en virtud de su Ministerio sa-
grado en la educacion religiosa de la
juventud, velanin por que en la ense-
fianza de cualquiera otro ramo nada
haya contrario ;i la Religion ni a la
Moral.
Art. 3.° Los Obispos conservare asi-
mismo su derecho de censura respecto
de todos los libros ó escritos que tengan
relacion al Dogma, A la Disciplina de la
Yglena, y a la Moral pùblica; y el Go-
bierno de Costa Rica concurrira, en
cuanto se lo permita su autoridad, y con
los medios propios de ella, a sostener
las disposiciones que los Obispos tomanin
conforme a los sagrados Cànoncs para
defender la Religion, y evitar todo lo
que pudiera serie contrario.
Art. 4.° Siendo el Pontifice Romano
el Gefe de la Yglesia Universal por de-
recho divino, tanto los Obispos, corno el
Clero y el pueblo tendnin libre comuni-
cacion con la S. Sede Apostòlica.
Art. 5.° El Gobierno de Costa Rica
se compromete a subministrar las dota-
ciones del Obispo, del Cabildo, y del
Seminario, y à proveer a los gastos del
culto y de fabrica de la Yglesia de los
fondos del Tesoro Nacional, conforme a
la escala especifica, que va al fin del
presente Concordato; la qual en caso de
erecciones de nuevos Obispados se adop-
tarà del mismo modo, para la dotacion
de los Obispos, de los Cabildos, de los
Seminarili^ y de las fàbricas de las Ygle-
sias. Y ascntado que tales asignaciones
802
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica
plendis gubernium propria illius loci uti-
litatis causa a Sede Apostolica hujus-
modi veniam petiit et obtinuit, idcirco
dotes ipsae habendae omnino erunt, prout
sunt, titulo oneroso, ac propterea guber-
nium, tamquam verum ecclesiae credi-
tum erga nationem Costaricensem dotes
ipsas agnoscit, quae ita liberorum, seu
omnino independentium reddituum natu-
ram rationemque acquirent.
Art. 6. Parochi pergent exigere pri-
mitias et emolumenta quae a stola nun-
cupantur, salvo Ordinarii ' jure haec
eadem emolumenta in propria dioecesi
religiose ordinandi per opportunam le-
gem, donec parochis ipsis congrua, tuta,
independens dos fuerit attributa a Gu-
bernio collatis invicem super hac re cum
propriis ordinariis consiliis.
Art. 7. Ob praedictae dotis assigna-
tionem, quae praesentes decimarum pro-
ventus superat, quaeque ex ipsius gu-
berniisponsione copiosior futuro tempore
evadet, Summus Pontifex Praesidi Co-
staricensis Reipublicae ejusque in mu-
nere successoribus concedit patronatus
jus, seu privilegium proponendi in qua-
libet vacatione Ecclesiae S. Josephi et
aliarum in eo territorio erigendarum Ec-
clesiarum dignos idoneosque ecclesia-
sticos viros iis omnibus dotibus praeditos,
quos SS. Canones requirunt, et idem
Summus Pontifex juxta praescriptas ab
ecclesia regulas iisdem Viris Canonicam
institutionem ex consuetis formis dabit.
Designati vero nullo modo sese commi-
scere poterunt Regimini et Administra-
tioni illius Ecclesiae ad quam luerint
nominati, antequam apostolicas canoni-
cae institutionis literas exceperint, prout
sacri Canones praescribunt. Reipublicae
Praeses non ultra annum a vacationis
die nominatum praesentabit.
son un compensativo, ó mas bien una
subrogacion de los Diezmos, pues el Go-
bierno con mirasde utilidad pùblica locai
ha solicitado y obtenido de la S. Sede
està substitucion, deberan considerarse
corno lo son a « titulo oneroso » ; y reco-
nocidas por el Gobierno corno un verda-
dero crédito de las Yglesias contra la Na-
cion Costaricense, adquiriràn el caràcter
de una verdadera renta independiente.
Art. 6.° Los Pàrrocos seguiràn perci-
biendo las primicias y los emolumentos
dichos de estola, quedando al cuidado, y
conciencia del Ordinario el arreglo de
los aranceles de estos, hasta que el Go-
bierno les asigne una congrua segura,
é independiente, poniendose de acuerdo
para elio con el Obispo.
Art. 7.° En atencion a las dotaciones
precitadas, mayores en su totalidad de
lo que produce attualmente la renta de
Diezmos, y que el Gobierno espera
aumentar en el tiempo venidero, el Stimo
Pontifice concede al Presidente de la
Republica de Costa Rica y a sus suce-
sores en este Cargo el Patronato, o sea
el privilegio de presentar para cuales-
quiera vacantes de la Diocesi de San
José y de las demas que fueren erijidas
en aquel territorio, a Ecclesiasticos di-
gnos é idoneos adornados de todas las
cualidadcs requeridas por los sagrados
canones; y el Suino Pontiiìce en coniar-
midad a las reglas prescriptas por la
Yglesia darà a los presentados la institu-
cion canònica en las formas acostumbra-
das. Los presentados, sine embargo, no
podi àn de ninguna manera intervenir en
el régimen ó en la administracion de las
Yglesias para las cuales hubiesen sido
designados, antes de recibir las Bulas
de institucion canonica, corno està pre-
scripto en los sagrados Cànonts. El Pre-
a. 1852
Concordato fra l'io IX < la Repubblica iti Costarica
sua
Art. 8. Eadem de causa Summus
Pontifex Reipublicae praesidi indultum
concedit nominandi ad omnes capitali
praebendas, sive sint dignitates, sive ca-
nonicatus, sive interiora beneficia usque
ad sex dumtaxat, excepta prima digni-
tate, quae liberae sanctae sedis collationi
reservata permanet, nec non theologali
et poenitentiaria praebendis, quae ab
Episcopis praevio experimenlo seu con-
cursu rite habito iis conferentur, quos
digniores judicaverint. Reipublicae Prae-
ses, illis semper exceptis, ad sex illas
praebendas nominabit, quae primum va-
caturae sunt quaeque ad ipsius nomina-
tionem perpetuo pertinebunt. Reliqua
autem cujuscumque tandem classis et
numeri futura sint, quoniam in praesentia
ircs tantum existunt, ab Episcopis con-
ferentur. Id tamen non impedit quominus
aliae praebendae in capitulis possint in-
stitui, quae per publicum experimentum,
seu concursum, veluti duae superius me-
moratae obtinendae sint, quae semel ita
constitutae nullo modo variari poterunt.
Art. 9. Paroeciae omnes juxta Con-
eilii Tridentini praescripta conferentur
per publicum experimentum seu con-
cursutn, quo absoluto Episcopi tres ex
approbatis Reipublicae Praesidi praesen-
tabunt, ut ex iis propositis unum seligat
juxta morem, qui a guberniis Americae
regionum ad Hispanias olim pertinen-
tium observatur.
Art. 10. Sancta Sedes proprio utens
jure novas dioeceses eriget, ac novas
earumdem peraget circumscriptiones ,
lUm id fidelium necessitas aut utilitas
sidente de la Republica procederà a
nacer la presentacion del Candidato no
mas tarde de un aito despues del dia, en
que se verificò la vacante.
Art. 8." Por la misma causa el Stimo
Pontifice concede al Presidente de la
Republica el privilegio de nombrar para
todas las Prebendas del Capitulo va sean
de Dignidades, ó Canongias, ó Racio-
neros basta el numero de seis; exce-
ptuando la primera Dignidad, que sera
reser vada ala libre colacion de la S.Sede,
y la Teologai (Lectoral) y Penitenciaria
las cuales seràn conferidas por los Obi-
spos en concurso de oposicion à las per-
sonas, que fuesen consideradas mas di-
gnas.
Seràn de nombramiento del Presi-
dente las seis prebendas, que primero
vacaren de las no exceptuadas, las cuales
quedaràn sugetas para siempre a su
libre nominacion. La provision de las
restantes cualquiera que fuese su clase
y numero en ci tracto sucesivo, pues
ubora solo bay tres existentes, corre-
sponderà en addante al Obispo. Esto no
impide que puedan ser fundadas otras
prebendas de oposicion, corno las dos an-
tedichas, que deben conferirse en con-
curso por los Obispos, las cuales una vez
establecidas no podràn variarse.
Art. 9." Todas las parroquias seran
provistas en concurso abierto, segun lo
dispuesto por el sagrado Concilio de
Trento, debiendo los Ordinarios formar
las ternas de los concurrentes aprobados,
y dirigirlas al Presidente de la Repu-
blica, quien nombrara uno entre los pro-
puestos conforme a la pràctica observada
en otras Repùblicas de la America anti-
guamente espanola.
Art. 10." La Santa Sede en ejercicio
de su propio derecho, erijira nuevas Dió-
cesis, y bara nuevas circunscripciones
de ellas segun lo requiera la necesi-
vii
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dì Costarica
a. 1852
postulaverit. Veruntamen ubi id conti-
gerit cum Costaricensi Gubernio Consilia
conferet. In unaquaque earumdem dioe-
cesium insiituetur Canonicorum Capitu-
lum et Episcopale Seminarium accomo-
cìatum ad Cleri Dioecesani numerum et
ipsarum dioeceseum indigentias. Pro
dote cujusque Sedis, Capituli et Semi-
narii, quae erigenda erunt, ea norma erit
sequenda, quae ' statuta est prò Costari-
censi Ecclesia, quae quamprimum Cano-
nicorum Capitulum habebit efformatum
juxta schema inierius referendum. In Se-
minaria excipientur et instituentur juxta
Tridentinae Synodi praescripta ii adole-
scentes, quos Episcopi ex propria dioe-
cesis necessitate vel utilitate admittendos
esse censuerint. Ea omnia quae ad eorum-
dem Seminariorum regimen, ordinatio-
nem, doctrinam, gubernationem et ad-
ministrationem pertinent a Diocesano
antistite unice pendere debent, qui suam
liberam plenamque auctoritatem et jus
in ea exercebit. Rectores quoque et pro-
fessores seminariorum ab episcopis li-
bere nominabuntur, et quotiescumque
necessarium vel utile ab ipsis judicabitur
removebuntur.
Art. 11. Item in singulis dioecesibus
a propriis ordinariis novae erigentur Pa-
roeciae, cum id fidelium necessitas et
utilitas requirat, atque in hac re perfi-
cienda cum Gubernio erunt ineunda Con-
silia, ubi et quoties civilium rerum ratio-
nes sint conciliandae.
Ait. 12. Sede vacante, episcopalis
ecclesiae capitulum infra tempus praefi-
nitum et ad normam eorum, qu;ie a sacro
Concilio Tridentino in rem decreta sunt,
Vicarium capitularem libere eliget, quin
electionem semel factam revocare, vel
dad de los Fideles: sin embargo llegado
el caso procederà de acuerdo con el Go-
bierno de Costa Rica. En cada una de
estas Diócesis se establecera un Cabildo
de Canónigos, y el Collegio Seminario
proporcionado al nùmero del Clero Dio-
cesano y à las necesidades de las mismas
Diócesis, y para le dotacion de las Sillas
Episcopales que hayan de ser erijidas,
de los Cabildos y de los Seminarios se
procederà sobre las bases adoptadaspara
la de S. José, la cual à la brevedad po-
sible tendrà un Cabildo formado come
se espresa en la Escala, que se halla al
fin del presente Concordato.
En los Colegios Seminarios seràn
recibidos, y educados conforme a lo pre-
scripto por el sagrado Concilio de Trento
aquellos jóvenes, à quienes los Obispos
creyeren conveniente admitir segun la
necesidad, y la utilidad de sus Diócesis.
Corresponde por consiguiente de pieno
y libre derecho à la autoridad de los
Prelados Diocesanos todo cuanto con-
ciente al arreglo, à la ensenanza, al re-
gimen, y a la administracion de los Se-
minarios; cuyos Rectores y Profesores
seràn libremente nombrados y revocados
por los Obispos, cuando lo juzgaren util
y necesario.
Art. 11.° Se erigiràn asi tambien por
la competente Autoridad Diocesana nue-
vas Parroquias segun lo requieran la
necesidad y la utilidad de los Fieles,
procediento de acuerdo con el Gobierno;
siempre que luere necesario conciliar los
efectos civiles.
Art. 12.° En sede vacante el Cabildo
de la Yglesia Metropolitana, ó sufra-
ganea nombrarà libremente en el ter-
mino prefijado y en eonformidad à lo
establecido por el sagrado Concilio de
Trento, al Vicario Capitular, sin poder
1 Acta : « qua >.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica
805
ad novam procedere possit, qualibet con-
suetudine de medio sublata ac penitus
abolita, quae in hac re Sacrorum Cano-
num sanctionibus quovis nomine adver-
setur.
Art. 13. Causae omnes fidem, sacra-
menta, sacras functiones aliaque officia
et jura sacro ministerio adnexa respi-
cientes, -et gencratim causae omnes ec-
clesiasticae ad judicium ecclesiasticae
auctoritatis unice pertinent juxta sacro-
rum Canonum normam.
Art. 14. Temporum ratione habita
Sanctitas Sua consentit, ut causae civi-
les clericorum, ad laicos judices refe-
rantur, sive personales sint, sive reales,
quae scilicet possessiones atque alia tem-
poralia clericorum, ecclesiarum, benefi-
ciorum, aliarumque ecclesiasticarum fun-
dationum jura respiciant.
Art. 15. Eadem de causa Sancta
Sedes haud impedit quominus causae
criminales ccclesiasticorum pio delictis,
quae Criminalibus reipublicae legibus
animadvertuntur, quaeque ad Religio-
nem non pertinent, ad Laicorum Tribu-
nalia deferantur. Cum vero agitur de
judiciis secundae et ultimae instantiae
in illud Tribunal inter Judices etiam duo
saltem ecclesiastici viri, quos Ordinarius
nominat, eruntomnino admittendi. Haec
judicia minime publica erunt, et respe-
ctivae sententiae poenam Capitis, seu
poenam afflictivam, aut infamiam infe-
rentes, numquam erunt exequendae abs-
que suprema Praesidis Reipublicae ad-
probatione, et antequam proprius cujus-
que ecclesiastici viri Episcopus ea absol-
verit, quae sacri Canones praescribunt.
In deprehendendis et detinendis ecclesia-
sticis ii erunt adhibendi modi, quos reve-
rentia status clericalis exigit, et cum
revocar ci nombramiento una vez hecho,
ni hacer otro nuevo, quedando por con-
secuencia abolida cualquiera costumbre,
que fuese contraria A lo dispuesto por
los sagrados Ciinones.
\rt. 13.° Las causas relati vas a la fé,
& [os sacramentos, A las funciones sagra-
das, à las obligaciones y à los derechos
anexos al sagrado Ministerio, y en gene-
ral todas las causas de naturaleza ecle-
siàstica, pertenecen esclusivamente al
juicio de la Autoridad eclesiàslica seguii
lo mandan los sagrados Ciinones.
Art. 14.° Atendiendo a las circun-
stancias de los tiempos la S. Sede con-
siente en que se defieran A los Tribù
nales Laicos las causas personales de
los Eclesiàsticos en materia civil, asi
corno las causas concernientes a las pro-
piedades, y A otros derechos temporales
de los Clerigos, de las Yglesias, de los
Benefìcios, y de las demas fundaciones
eclesiàsticas.
Art. 15.° Por la misma razon la
S. Sede no hace dificultad A que las
causas criminales de los Eclesiàsticos
por delitos perseguidos por las Leyes
de la Republica estranos a la Rcligion,
sean deferidas A los Tribunales Laicos.
Pero en los juicios de segunda y de ul-
tima instancia entraran A hacer parte
del Tribunal corno conjueces al menos
dos Eclesiàsticos nombrados por el Ordi-
nario. Estos juicios no seran pùblicos y
las sentencias que resultaren de ellos
en caso de condenacion A pena capital,
aflictiva ó infamante, no se ejecutaràn
sin la aprobacion del Presidente de la
Republiqa, y sin que el respectivo Obispo
bava cumplido previamente cuanto en
tales casos se requiere por los sagrados
Cànones. En el arresto y detencion de
los Eclesiàsticos, se les guardaràn los
miramientos convenientes à su caràcter,
debiendo darse pronto aviso de dicho ar-
KM,,
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica
aliquis ecclesiasticus vir fuerit deprehen-
sus, nulla interjecta mora, Episcopus de
hac re crii monendus: in hujus articuli
disposinone piene excluduntur causae
majores, quae apostolicae sedi reserva-
tae sunt, juxta sacri Concilii Tridentini
praescripta Sess. 24. De Reform. Cap. V.
Art. 16. Cum Ordinari! liberi omnino
sint in proprio ministerio exercendo po-
terunt juxta vigentem et adprobatam
Eeclesiae disciplinam illos coercere ec-
clesiasticos Viros, qui a proprii muneris
officiis et a recta vivendi ratione defle-
ctunt.
Art. 17. Ecclesia jure pollet novas
acquirendi possessiones quovis justo ti-
tulo, ejusque acquisitae res aut funda-
tiones erunt sacrae et inviolabiles aeque
ac proprietates aliorum civium Costa -
ricensium, ideoque nulla fundationum
suppressio vel unio fieri potest absque in-
terventu auctoritatis Apostolicae Sedis,
salvis facultatibus Episcoporum juxta
Concilii Tridentini normam.
Art. 18. Ob rerum et temporum
adjuncta Sancta Sedes consentit, ut fundi
et ecclesiastica bona publicis subjician-
tur vectigalibus aeque ac aliorum Costa-
ricensium civium bona, exceptis tamen
ecclesiis seu sacris aedibus divino cultui
dicatis.
Art. 19. Attenta utilitate quae ex
praesenti conventione in catholicam reli-
yionem manat, Sanctitas Sua Costaricen
sis Reipublicae Praesidis postulationi-
bus annuens et publicae tranquillitati
consulere cupiens decernit et declarat
eos qui durante praeteritarum vicissitu-
dinum tempore emerint in ejusdem Co-
staricae dominiis ecclesiastica bona, vel
census redemerint, ad civilium legum
tum temporis vigentium normam, et in
resto al Obispo respectivo. En la dispo-
sicion contenida en este articulo siem-
pre se entienden excluidas las causas
mayores, las cuales son reservadas à
la Santa Sede conforme A lo dispuesto
por el S. Concilio de Trento. Ses. 24. de
Refor: C. V.
Art. 16.° Siendo los Ordinarios ente-
ramente libres en el ejercicio de su Mi-
nisterio, podran conforme a la disciplina
vijente aprobada de la Yglesia corregir
tambien a los Eclesiasticos por las faltas
a los deberes de su oficio, y por las de
su conducta moral.
Art. 17.° La Yglesia tiene el derecho
de adquirir por qualquiera titulo justo:
sus adquisiciones y las fundaciones pia-
dosas seran respetadas y garantidas a
la par de las propiedades de todos los
Ciudadanos Costaricenses; y por lo que
toca à las fundaciones no se podni hacer
ninguna supresion ni union sin la inter-
vencion de la autoridad de la S. Sede,
salvas las facultades que competen A
los Obispos segun lo dispuesto por el
Sagrado Concilio de Trento.
Art. 18.° La Santa Sede en vista de
las circunstancias actuales, consiente en
que los fondos ó bienes eclesiasticos
sean sometidos a las cargas piiblicas, a
la par de los bienes de los ciudadanos
Costaricenses, excepto siempre las Fàbri-
cas dedicadas al Culto Divino, es decir
à las Yglesias.
Art. 19.° Atendida la utilidad, que
del presente Concordato resulta para la
Religion, el S. Padre a instancias del
Presidente de Costa Rica y por proveer
a la tranquilklad piiblica; decreta \ de
Clara que las personas que durante las
vicisitudes pasadas hubiesen comprado
bienes eclesiasticos, ó redimido censos
en los dominios de ella, autorizados por
las leyes vijentes en aquellos tiempos,
tanto los que se hallan en posesion.
1852
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica
807
praesentia illa possident, quique eisdem
cmptoribus successerint, vel exjure sue-
cedunt, nullo unquam tempore, aut modo
molestiam ullam habituros, neque a Sua
Sanctitate, neque a suis successoribus
Romanis Pontitìcibus; imo vero eorum
dem honorum proprietatem, redditus,
et emolumenta tuta et pacifica fore per
seipsos, atque ab iis causam habentes:
id tamen semper fixum firmumque esse
debebit, ut hujusmodi abusivae aliena-
tiones numquam renoventur.
Art. 20. Non impedietur quominus
instituantur monasteria utriusque sexus
cujuseumque ordinis et instituti a Sancta
Sede adprobati. Quae autem ad regula-
res pertinent juxta Canonicarum legum
et cujusque ordinis constitutionum nor-
mam erunt dirigenda et administranda.
Art. 21. Gubernium Reipublicae Co-
^taricensis opportuna praebebit subsidia
ad Fidei propagationem, et ad infide-
lium in su<> territorio existentium con-
versionem procurandam et omnem prae-
stabit favorem institutioni et progressui
sacrarum Missionum, cjuae ad hunc lau-
dabìlem finem illue Auctoritate Sacrae
Congregationis propagandae fidei mit-
tuntur.
Ari. 22. Praevia declaratione a Gu-
hernio per suum Plenipotentiarium emis-
sa, quod scilicet gubernii ipsius mens est
per juramentum formula infrascripta
expressum haud obligari in conscientia
eos, qui juramentum illud praestent ad
quidpiam peragendum, quod Dei et ec-
clesiae legibus adversetur, Sanctitas Sua
assentitur sequens juramentum ab Epi-
scopis coeterisque ecclesiasticis viris
praestari posse « Ego juro et promitto
ad Sancta Dei Evangelia obedientiam
et fidelitatem Gubernio per Constitutio-
nem Reipublicae C'ostaricen.sis statuto,
quanto los que hayan sucedido, ó suce-
dieren de dereclio a los dichos compra
dores, no seràn molestados en nintjun
tiempo y de ninguna manera por Su San-
tidad, ni por los Sumos Pontifices sus
sucesores, de modo que los primeros
compradores lo mismb que sus lejitimos
sucesores, gozaran segura, y pacifica-
mente de la propiedad de dichos bienes,
de sus respectivos emolumentos y pio-
ductos, stendo entendido, que no se reno-
varàn esas cnagcnaciones abusivas.
Art. 20.° No se impedirà el estable-
cimiento de Monasterios, ó Conventos
de ambos sexos, y de cualquiera de los
Ynstitutos aprobados por la S. Sede. Las
cosas relativas a Regulares seràn arre-
gladas segun lo disponen las leyes canó-
nicas, y las Constituciones de los respe-
ctivos Ordenes.
Art. 21.° El Gobierno de la Repu-
blica de Costa Rica suministrarà los
medios adecuados para la propaejacion
de la fé, y para la conversion de los
infieles existentes dentro de los limites
de su territorio, y favorecerà el esta-
blecimiento y progreso de las Misiones,
que con tan laudable objeto llegasen al
territorio de la Repùblica autorizadas
por la sagrada Congregacion de Propa-
ganda Fide.
Art. 22.° En vista de la declaracion
del Gobierno emitida por medio de su
Plenipotenciario, en cuanto al juramento,
de que no es su mente obligar en con-
ciencia à quien le preste à cosa contra-
ria a la Lev de Dios, y de la Yglesia,
Su Santidad conciente en que los Obi-
spos y demas Eclesiàsticos lo presten en
la forma siguiente: Yo juro, y prometo
à Dios sobre los Santos Evangelios obe-
decer, y ser fiel al Gobierno establecido
por la Constitucion de la Repùblica de
Costa Rica, y prometo asimismo no
injerirme personalmente ni por medio
( (incordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarmi
a. 1852
itemque promitto me nulli propositioni
sive persona, sive Consilio adfuturum,
quae Nationis independentiae vel tran-
quillitati publicae noceat ».
Art. 23. Post divina officia in omni-
bus Costaricensis Reipublicae templis sic
orabitur « Domine, salvam fac Rempu-
blicam: Domine, salvum fac Praesidem
ejus ».
Art. 24. Sanctitas Sua Reipublicae
Costaricensis exercitibus exemptiones et
gratias concedit, quae sub generali pri-
vilegiorum castrensium nomine cogno-
scuntur: atque eadem Sanctitas Sua sin-
gulas sive gratias, sive exemptiones quas
erit largitura, determinabit per Aposto-
licas Literas, quae expediuntur cum prae-
sens conventio publicabitur.
Art. 25. Reliqua omnia ad res, seu
personas ecclesiasticas spectantia, de
quibus in hisce articulis nulla habita
mentio est, erunt omnino dirigenda juxta
vigentem Ecclesiae Catholicae Aposto-
licae Romanae disciplinam.
Art. 26. Per praesentem conventio-
nem leges, ordinationes, decreta in Re-
pulbica Costaricensi quocumque modo et
tempore hucusque lata, in quantum con-
ventioni eidem adversantur, abrogata
omnino censentur, atque eadem con-
ventio veluti lex status in futurum
omne tempus valitura habebitur.
Art. 27. Ratificationes praesentis
conventionis mutuo tradentur Romae
decem et octo mensium spatio, aut citius
si fieri poterit.
Art. 28. Statim ac praedictae ratifi-
cationes mutuo traditae fuerint Sancti-
tas Sua per Apostolicas Literas prae-
sentem conventionem confirmabit.
de consejos, en proyecto alguno que
pueda ser contrario à la independencia
nacional, ó a la tranquilidad pùblica.
Art. 23.° Despues de los olìcios Di-
vino* en todas las Yglesias de Costa
Rica se harà la siguiente oracion :
Domine Salvam fac Rempublicam.
Domine Salvum fac Praesidem ejus.
Art. 24.° Su Santidad concede a los
ejércitos de la Repiiblica de Costa Rica
las exenciones y gracias conocidas bajo
denominacion de privilegios Castrenses,
y determinarà despues en un Breve
contemporaneo a la pùblicacion del Con-
cordato cada una de las gracias y exen-
ciones, que entiende conceder.
Art. 25.° Todo lo de masque no se
haya arreglado espresamente por los
articulos anteriores, sea que pertenezea
a cosa, ' ó a personas eclesiasticas, seni
dirigido y administrado conforme a la
disciplina vigente de la Yglesia católica
apostolica romana.
Art. 26.° Quedan abrogadas por la
presente Convencion todas las leyes,
ordenanzas y decretos, en cuanto se
opongan & ella, promulgadas de cual-
quier modo y en cualquier tiempo en la
Repiiblica de Costa Rica, y la dicha
Convencion se considera™ corno Lev del
Estado, que debe tener fuerza y valor
para en addante.
Art. 27.° El presente Concordato seni
ratificado legalmente por ambas partes,
y las ratificaciones canjeadas en Roma
dentro del termino de diez y ocho meses,
y antes si fuese posible.
Art. 28.° Luego que fuesen canjea-
das las ratificaciones del presente Con-
cordato, Su Santidad lo confirmarà con
sus Letras Apostolicas.
a. 1852 Concordato fra l'io IX e la Repubblica di Costarica 809
In quorum (idem praefati Plenipo- En fé de lo cual los respectivos Ple-
tentiarii praesenti Convention] subscri- nipotenciarios lo han firmado y sellado
pserunt, illamque suo quisque sigillo con su sello,
obsignavit.
Actum Romae die 7 Octobris 1852. Hecho en Roma à 7 de Octubre
de 1852.
Jacobus Card. Antonelli
Loco >J( Sigilli
Ferdinandus Lorenzana (Firmado) Fernando de Lorenzana.
Loco £< Sigilli (L. S.)
Il testò latino da Pn IX Acta loc. cit. 452-460, lo spa<jnuolo dall'esemplare a firma auto-
grafa e sigillo del Presidente della Repubblica Juan R. Mora, con cui in data di Snn José
6 dicembre 1852 ratifica il concordato, in Busta 50 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
Con la Bolla Totius Dominici gregis del 15 maggio 1853, nei cit. Acta 449-463, Pio IX con-
fermò il concordato.
* ' *
Le dotazioni indicate nell'art. 5 sono le seguenti incluse nella ratifica di /insta 50.
Escala de las dotaciones asignadas al Seminario, al Obispo, al Cabildo Eclesiastico,
y a la Fabrica de la Yglesia Catedral de la Diocesi de San José de Costa Rica.
Pesos
1 \l Colegio Seminario anualmente 3000
2 Al Obispo de San José id 3000
3" Al Cabildo Eclesiastico id 3000
distribuidos nel modo siguiente.
Dignidadcs
Al Dean 6(>0
Al Tesorero 500
Canon igos
Al Penitenciario 450
Al Teologai (Lectoral) 450
A un canonigo de gracia 300
Racioneros
A los dos racioneros con pesos 200 400
Medios racioneros
A los dos Medio Racioneros con pesos 150 .... 300
Suma . . . 3.000
4" A la fabrica de la Cathedral de San José id 1.000
Suma total . . . 10.000
Roma 7. de Octubre de 1852.
(F.) Fernando de Lorenzana.
810
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
a. 1852
CI.
CONCORDATO FRA PIO IX E LA REPUBBLICA DI GUATEMALA.
In nomine Sanctissimae Trinitatis.
Sanctitas Sua SummusPontifex Pius
Nonus et Praeses Reipuhlicae Guatima-
lensis, Dux Exercitus Raphael Carrera
in suos respectivos plenipotentiarios no-
minarunt, Sanctitas Sua Eminentissimum
Dotninum Jacobum Antonelli Sanctae
Romanae Ecclesiae Cardinalem, Diaco-
num Sanctae Agathae ad Suburram,
Suum Ministrum a publicis negociis, et
Reipublicae Praeses Excellentissimum
Dominum Ferdinandum Lorenzana Mar-
chionem de Belmonte, Equitem Ordinis
Hierosolymitani a Sancto Sepulchro,
Equitem a magna Cruce, itemque Tor-
quatum Gregorianum, Equitem Torqua-
tum Francisci Primi Neapolitani et Ad-
ministrum cum liberis- mandatis apud
Sedem Apostolicam. Qui post mutuo tra-
dita respectivae plenipotentiae Instru-
menta de iis, quae sequuntur convene-
runt.
Art. 1. Religio Catholica Apostolica
Romana esse pergit religio Reipublicae
Ciuatimalensis, atque inibi sarta tecta
perpetuo conscrvabitur cum omnibus iis
juribus et praerogativis, quibus fruì debet
ex Dei ordinatione et Canonicis Sanctio-
nibus.
\rt. 2. Hinc Juventutis institutio in
Universitatibus, Collegiis, Scholis tam
7 ottobre 1852.
En el nombre de la Santisima Tri-
nidad.
Su Santidad el Sumo Pontifice Pio IX.
y el Presidente de la Republica de Gua-
temala, Capitan General Don Rafael Car-
rera nombraron por sus respectivos Ple-
nipotenciarios
Su Santidad a Su Eminencia el Senor
Don Jacobo Antonelli Cardenal de la
Santa Yglesia Romana, Diacono de Sta.
Agata de Suburra y Secretano de Estado.
Y el Presidente de la Republica de
Guatemala al Ecxmo. Sòr. Don Ferdi-
nando Lorenzana Marques de Belmonte,
Caballero de la Sagrada Orden ecuestre
Jerosolimitana del S.to Sepùlcro de N. S.
T. C, Comendador de la Orden Pontificia
de S.n Gregorio Magno en la clase mili-
tar, Caballero Gran Cruz de la misma
Orden en la clase civil, Comendador de
la Real Orden de Francisco I de las dos
Sicilias età, y Ministro plenipotenciario
de la Republica de Guatemala cerca de
la Santa Sede.
Los cuales despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos poderes
convinieron en los articulos siguientes:
Art.° 1.° La Religion Catolica Aposto-
lica Romana continuarà siendo la Reli-
gion de la Republica de Guatemala, y se
conservarsi siempre con todos los dere-
chos, y prerogativas de que debe gozar
segun la ley de Dios, y las disposiciones
de los sagrados Canones.
Art." 2.° En consecuencia la ense-
nanza en las Universidades, Colegios,
a. 1852
Concordato fra Pio TX e /«/ Repubblica ili Guatemala
811
publicis quam privatis et aliis omnibus
educatìonis seti instructionis institutis,
erit piane conformis doetrinae ejusdem
Religionis Catholicae, et idcirco Episcopi
et locorum Ordinarli liberi omnino erunt
in dirigenda doctrina, quae ad Theolo-
gicas et Canonici juris facultates, et ad
alias Ecclesiasticas cujusque generis di-
sciplina* pertinet. Insuper iidem Ordi-
narii et Episcopi, praeter illam sollicitu-
dinem, quam ex proprii ministerii officio
in religiosam juventutis cducationem
exercent, advigilabunt etiam, ut in qua-
vis alia tradenda disciplina nihil adsit,
quod Catholicae religioni morumque ho-
nestati adversetur.
Art. 3. Episcopi praeterea jure suo
fruentur examinandi et censuram fe-
rendi in omnes libros et scripta quae ad
rìdei dogmata, Ecclesiae disciplinam et
ad publicam morum honestatem quovis
modo pertinent et Supremum Guatima-
lensegubernium omnem auctoritatis suae
opem et operarti praestabit ad tuendas
dispositiones, quas ipsi Episcopi juxta
Canonicas sanctiones suscepturi erunt
ad religionem tuendam, atque ad devi-
tandum quidquid eidem religioni adver-
sari possit.
Art. 4. Cum Romanus Pontifex pri-
matum in universam qua late patet
Ecclesiam jure divino obtincat tum Epi-
scopi, Clerus et populus libere cum Apo-
stolica Sede communicabunt.
Art. 5. Guatimalense gubernium obli-
gatione se obstringit, ut decimae sarctae
tectae habeantur, et illae sua interpo-
sita auctoritate, omnino solvantur'; quae
etiamsi Archiepiscopalis Sedes aut illius
Dioecesis beneficia vacaverint; in ipsius
Archiepiscopalis Sedis, Capituli et Semi-
narii dote, in divini cultus sumptibus ac
Escuelas publicas y privadas, y demas
Establecimientos de instruccion sera con-
torme a la doctrina de la misma Religion
Católica. A éste fin los Obispos, y Ordina-
rios locales tendran là libre direccion d«
las Catedras de Teologia, y de derecho
canonico, y de todos los ramos de ense-
nanza eclesiastica, y a mas de la in-
fluencia, que cjerceran cn virtud de su
ministerio sobre la educacion religiosa
de la juventud, velaran porque en la
ensenanza de cualquiera otro ramo no
haya nada contrario a la Religion, y
a la moral.
Art." 3.° Los Obispos conservaran
asimismo su derecho de censura sobre
todos los libros, y escritos que tcngan
relacion al dogma, a la disciplina de la
Yglesia y A la moral publica ; y el Go-
bierno de Guatemala, no obstantc que
con sus teyes ha dado va providencias
sobre el particular, se compromete ;i
concurrir con los medios propios de su
autoridad a sostener las disposiciones,
que ellos tomarcn conforme a los sagra-
dos canones para proteger la Religion,
y evitar todo lo que pudiera serie con-
trario.
Art." 4°. Stendo el Pontifice Romano
el Gefe de la Yglesia uni versai por de-
recho divino, tanto los Obispos corno el
clero, y el pueblo tendran libre comu-
nicacion con la Santa Sede.
Art.0 5°. El Gobierno guatemalteco
se compromete & conservar el pago del
diezmo y a obligar autontativamente a
él ; reconociendose y siendo està contri-
bucion sin la menor reserva ni aun para
el caso de Siila, ó de beneficios vacantes,
destinada en su totalidad para las dota-
ciones del arzobispado. del cahildo, y del
SII
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala a. 1852
Metropolitano tempio instaurando inte-
grae1 impencìi piane debcant. Instituetur
Ecclesiasticorum Virorum Commissio,
quos Ordinarius ipse ex Metropolitanae
EcclesiaeCanonicis, quantum fieri possit,
eliget. Eidem Commissioni Ordinarius
praeerit; Sede autem vacante Vicarius
Capitularis, quae quidem commissio,
donec Sedes aut Beneficia vacaverint,
illorum redditus exigere et administrare,
eosque sive in Sacras aedes reficiendas
sive in eleemosynas elargiendas vel in
alios omnino pios ac religiosos usus
ipsius Commissionis judicio juxta indi-
gentias et opportunitates erogare om-
nino debebit. Si ob temporum adjuncta,
quae praevideri non possunt, aliqua de
decimis immutatio induci deberet, id
fieri nunquam poterit, prout juris est
quin Apostolica Sedes suam primum
interposuerit auctoritatem, et quin Gu-
bernium idem alios attribuat fundos,
quibus decens et liber seu independens
redditus constituatur ad veram Eccle-
siae proprietatem asserendam, iis omni-
bus pollentem juribus, quibus ejusdem
Reipublicae quilibet proprietarius frui-
tur. Cum autem in praesentia decimae
haud sufhciant iis sustinendis, quorum
causae destinatae sunt, ideirco Guber-
nium idem ex publico aerario annuam
pecuniae vim attribuet, quae erit sol-
venda etiam postquam decimae in me-
liorem conditionem adductae fuerint,
quaeque recognoscitur uti verum Eccle-
siae creditum in Statum prò summa
quatuor mille scutat. monetae divi-
denda juxta subsequens schema vide-
licet prò Archiepiscopo Mille, prò quo-
libet2 ex quinque dignitatibus tercen-
tum, pio unoquoque ex quinque Cano-
nicati bus, biscentum, et prò Fabrica
seminario, y para los gastos del Culto, y
de la fabrica de la Yglesia metropolitana.
Seni instituida una Comision de Ecle-
siasticos escogidos por el Ordinario, si
fuere posible entre los Canonigos de la
Catedral, presidida por el mismo Ordi-
nario, ó por el Vicario Capitular en Sede
vacante; la cual mientras dure la va-
cante de la Mitra, ó de algun beneficio
cobrara, y administrare las rentas que
corresponderian al Arzobispo, ó A los
prebendados para invertirlas segun la
necesidad, y conforme al dictamen de la
misma comision en reparos de iglesias,
ó en limosnas ó en otros obgetos cuya
institucion ó naturaleza sea religiosa.
Si por circunstancias que no pueden
ahora ser previstas debiera hacerse al-
guna variacion en los diezmos, no podra
està efectuarse corno de derecho si no
es con la intervencion de la autoridad
de la S.ta Sede, y sustituyendo de cuenta
del Gobierno otros fondos, de modo que
formen una renta decorosa é indepen-
diente tan verdadera propiedad de la
iglesia, corno otra cualquiera lo es de
su propietario en los Dominios de la
Repùblica de Guatemala.
Visto que el diezmo no ofrece en la
actualidad una renta suficiente al objeto,
a que està destinada ; el mismo Gobierno
subministrarà de los fondos del tesoro
nacional una asignacion anual que man-
tendrà aun despues de haberse mejorado
los productos del Diezmo, y que se con-
sidera corno un verdadero crédito de la
Yglesia contra el Estado, en la cantidad
de cuatro mil pesos distribuidos con-
forme a la escala especifica, que se halla
al fin del presente Concordato.
1 Busta SI:
• Sicl
a. !«.->*
Concordato /in Pio IX e In Repubblica di Guatemala
313
Metropolitani templi quingenta saltata
similia '.
Art. 6. Parochi pergent percipere,
donec iis congruus, tutus ac independcns
redditus ab ordinario adprobandus assi-
gnetur, primitias et emolumenta, quae
vulgo a stola nuncupantur, salvo semper
Ordinari! jure haec ultima prò sua Con-
scientiamoderandi peculiari statutoquod,
ubi2 opus fuerit examini et probationi
ipsius Ordinarli subjicietur, collatis cum
gubernio eonsiliis prò auxilio per ipsum
Gubernium praestando ut illa tuto ac
revera a Parochis exigantur. Cum in
Guatimalensi Republica nonnulli adsint
fondi ex juribus, aut uti dicunt ex fabri-
cae taxis constituti ad hoc ut hi in Ec-
clesiae utilitatem, in divini cultus im-
pendia et in paroeciarum pauperum
subsidium vere erogentur, ipsum Guber-
nium, quin tamen unquam ullum jus
habeat administrandi eosdem fundos,
potest ad vigilare, ut fundi iidem enun-
ciato modo impendantur, et ad id in sin-
gulis abusionis casibus ab Ordinario ef-
flagitabit ut debita remedia adhibeat.
Quoties fundi paroeciarum indigentiis
necessairi desint, gubernium spondet se
opportuno modo iisdem indigentiis pro-
visurum susceptis cum Ordinario eon-
siliis.
Art. 7. Obligationum causa quibus
Gubernium se obstringit, Summus Fon-
tifex concedit Praesidi Reipublicae Gua-
timalensis ejusque in munere successo-
ribus, jus proponendi ad Sedem Archie-
piscopalem vacantem, et ad quasque
Sedes Episcopales vacantes ubi fuerint
Canonice erectae, dignos et idoneos ec-
desiasticos viros iis omnibus praeditos
Art." 6.° Los Pàrrocos, hasta que el
Gobierno no les asigne una congrua
segura e independiente que deberà apro-
barse por el Ordinario, seguirai! perci-
biendo las primitias y los emolumentos
llamados de estola; cuyos aranceles
seran arreglados por el Ordinario mismo
concienzudamente : y estos aranceles
quedaran sujetos a ser revisados cuando
convenga y aprobados por el Ordinario,
de acuerdo con el Gobierno por el apoyo
que él prestarà para el cobro de dichos
emolumentos.
Existiendo en la Republica de Gua-
temala algunos fondos procedentes de
los derechos, ó impuestos llamados de
fabrica, el Gobierno tendrà la conve-
niente vigilancia à fin de que tales fondos
se inviertan bien en favor de las Yglesias,
sostenimiento del culto y socorro de los
pobres de las respectivas parroquias, sin
que por esto se entienda con derecho
à la administracion de estos ramos; y
escitarà al ordinario à remediar debida-
mente los abusos, que se notaren en el
empieo de ellos. Cuando en algunas par-
roquias faltaren los medios para el sosten
de sus menesteres, al Gobierno enten-
diendose con el Ordinario eclesiastico,
se compromete à proveer lo que fuere
necesario.
Art.u 7.u En vista de los precitados
comprometimientos contraidos, al Suino
l'ontilìce concede al Presidente de la
Republica de Guatemala y à sus suce-
sores en éste cargo, el Patronato ó sea
el privilegio de presentar para cuales-
quiera vacantes de Yglesias arzobispal,
ó Episcopales si fucren erigidas cano-
nicamente a Eclesiasticos dignos é ido-
' tinaia 51: qnatuor mille scutatorum dividenda juxta schema inferii]
s Ada: « uti •.
814
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
a. 1852
dotìbus, quas sacri canones requirunt.
Talibus autem Viris Sanctitas Sua, juxta
regulas ab Ecclesia praescriptas et for-
mas consuetas, canonicam dabit insti-
tutionem. Antequam vero iidem Viri
Canonicae hujus institutionis Literas
Apostolicas obtinuerint, nullo modo se
immiscere poterunt regimini seu admi-
nistrationi Ecclesiarum ad quas designati
luerint, prout a Sacris Canonibus sanci-
tum est. Reipublicae autem Praeses non
ultra Annum a vacationis die idoneos
hosce Viros proponet.
Art. 8. Eadem de causa Summus
Pontifex Praesidi indultum concedit no-
minandi, in quolibet Capitulo ad sex
praebendas dumtaxat sive Dignitates
sint sive Canonicatus, aut simplices prae-
bendae, excepta prima Dignitate, quae
Sanctae Sedis collationi reservata erit,
et quam ipse Summus Pontifex Clerum
Guatimalensem sua benignitate prose-
qui volens uni ex Ecclesiasticis ejusdem
Cleri Viro conferet , necnon exceptis
praebendis Doctorali, Poenitentiaria ac
Magistrali, quas Episcopi, praevio expe-
rimento sive concursu rite habito iis
conferent1, quos digniores judicaverint.
Reipublicae Praeses, his semper exce-
ptis ad sex illas praebendas nominabit,
quae primum vacaturae sunt, quaeque
ad ipsius nominationem perpetuo perti-
nebunt. Reliquae autem, cujuscumque
tandem classis et numeri sint vel futu-
ris temporibus existent ; ab Episcopis
conferentur. Id tamen non impedit, quo-
minus aliae Praebendaein Capitulis pos-
sint institui quae per publicum experi-
mentum seu concursum obtinendae sint;
neos, adornados de todas las cualidades
requerìdas por los sagrados Canones; y
el Stimo Pontifice en conformidad à las
reglas prescriptas por la Yglesia darà à
los presentados la institucion canonica
en las formas acostumbradas. Pero no
podran los presentados intervenir de
ningun modo en el régimen ó en la ad-
ministracion de las Yglesias para las
cuales hubiesen sido designados antes
de recibir las Bulas de institucion cano-
nica, corno està prescripto por los sa-
grados canones. El Presidente de la
Repùblica procederà a hacer estas pre-
sentaciones dentro del termino de un
ano contado desde el dia de la va.
eante.
Art.0 8.° Por la misma causa Su San-
tidad concede al Presidente de la Re-
pùblica el privilegio de nombrar en
cada capitulo para seis prebendas va
sean de dignidades ó canongias ó rado-
neros, exceptuada la primera dignidad
que sera reservada à la libre colacion
de la Santa Sede, la cual queriendo dar
pruebas de consideracion al clero de la
Repùblica de Guatemala, la conferirà à
un individuo del mismo clero, y la Le-
ctoral, Penitenciaria y Magistral, que
seran conferidas por los Obispos en con-
curso de oposicion a las personas con-
sideradas mas dignas. Seran de nom-
bramiento del Presidente las seis pre-
bendas, que primero vacaren de las no
exceptuadas, las cuales quedaran suge-
tas para siempre à su libre nominacion.
La provision de las restantes cualquiera
que fuese su clase y numero, correspon
derà en addante a los Obispos. Esto no
impide el que se puedan fundar otras
prebendas de oposicion, conio las tres
antedichas, que deben conferirsc en
concurso por los Obispos, las cuales
li ta e 1 i i, n ntui
a. 1852
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
815
quae semel ita constitutae nullo modo
in posterum variari poterunt.
Art. 9. Paroeciae omnes juxta Con-
cilii Tridentini praescriptum conferen-
tur per publieum experimentum, seu
Concursum, quo absoluto Episcopi tres
ex approbatis Reipublicae Praesidi prae-
sentabunt, qui unum ex iis seliget, eo-
dem piane modo, qui adhuc in more
fuit.
Art. 10. Sancta Sedes proprio utens
jure novas Dioeceses eriget, ac novas
earumdem peraget circumscriptiones,
cum id tidelium necessitai, aut utilitas
postulaverit. Verumtamen ubi id conti-
gerit, cum Guatimalensi gubernio Con-
silia conieret. In unaquaque earumdem
Dioecesium instituentur Canonicorum
Capitulum et Episcopale Seminarium
accommodate ad Cleri Dioecesani nume-
rum, et ipsarum Dioecesium indigentias.
Pro dote cujusque Sedis, Capituli et Se-
minarii, quae erigenda erunt, ea norma
erit sequenda quae pio aliis jam existen-
tibus est statuta, collatis inter Aposto-
licam Sedem et Gubernium consiliis,
quoejusmodi dos decora ac piane libera,
seu independens sit.
Art. 11. Item in singulis Dioecesi
bus a propriis Ordinariis novae erigen-
tur paroeciae, cum id lidelium necessi-
tas et utilitas requirat, atque in hac re
perheienda cum Gubernio erunt ineunda
Consilia ubi et quatenuscivilium rerum
rationes sint conciliandae.
Art. 12. In Guatimalensi Dioecesi,
Seminarium Archiepiscopale erit con-
servandum, in iis autem Dioecesibus,
quae futuro tempore constituentur, nulla
interposita mora, cum praedicta pariter
dote erunt erigenda. In Seminaria autem
admittentur, ibique ad normam Sancti
Concilii Tridentini instituentur, ii Ado-
ttila vez establecidas no podran va-
riarse.
Art.0 9.° Todas las parroquias se
proveeran en concurso abierto, seguii
lo dispuesto por el Sagrado Concilio de
Trento, debiendo los Ordinarios formar
las ternas de los concurrentes aproba-
bados y dirigirlas al Presidente ile la
Republica, quien nombrarà uno de los
propuestos conforme a la pràctica ob-
servada hasta ahora.
Art." 10.° La Santa Sede en ejerci-
cio de su propio derecho, erigira nuevas
Diocesis y harà nuevas circunscripcio-
nes de ellas, segun lo requieran la ne-
cesidad y la utilidad de los fieles: Sin
embargo llegado el caso procederà de
acuerdo con el Gobierno de Guatemala.
En cada una de estas Diocesis se esta-
blecera un Cabildo de Canonigos v un
Colegio Seminario proporcionado al nu-
mero del clero diocesano, y a las nece-
sidades de las nuevas Diocesis, y para la
dotacion tanto de las sillas que hayan de
erigirse y de los Cabildos, corno para los
Seminarios se procederà sobre las bases
establecidas para las otras ya existentes,
poniendose la Santa Sede de acuerdo con
el Gobierno para que dichas dotaciones
sean decorosas, é independientes.
Art.0 11." Se erigirai] igualmente por
los respectivos Ordinarios nuevas Par-
roquias, segun lo requieran la necesidad
y la utilidad de los lieles, procediendose
igualmente de acuerdo con el Gobierno
siempre que fuere necesario consiliar
los efeetos civiles.
Art.0 12." El Colegio Seminario Me-
tropolitano sera conservado en la Dio-
cesi de Guatemala, y cuando fuesen
erigidas nuevas Diocesis se fundara in-
mediatamente un Seminario en cada
una de ellas. En estos Seminarios seran
recibidos y educados conforme à lo pre-
scripto por el Sacro Concilio de Trento
816
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
a. 1852
lescentes, quos Archiepiscopus et Epi-
scopi ex propria1 Dioecesis necessitate
vel utilitate excipiencìos esse judicave-
rint. Ea omnia quae ad eorumdem Se-
minariorum regimen, Ordinationem, do-
ctrinam, gubernationem et administra-
tionem pertinent a Dioecesano Antistite
unice pendere debent, qui suam liberam,
plenamque auctoritatem, et jus in ea
exercebit. Rectores quoque et Professo-
res Seminariorum ab Episcopo libere
nominabuntur et quotiescumque neces-
sarium, vel utile ab ipso judicabitur,
removebuntur.
Art. 13. Sede vacante, Metropolitanae,
vel Suffraganeae Ecclesiae Capitulum
infra tempus praefìnitum, et ad normam
eorum, quae a Sacro Concilio Triden-
tino in rem decreta sunt, Vicarium Capi-
tularem libere eliget, quin electionem
semel factam revocare, vel ad novam
procedere possit, qualibet consuetudine
de medio sublata ac penitus abolita,
quae in hac re Sacrorum Canonum San-
ctionibus quovis nomine adversetur.
Art. 14. Causae omnes, fidem, Sa-
cramenta, Sacras functiones, aliaque of-
ficia et jura Sacro Ministerio adnexa re-
spicientes, et generatim causae omnes
Ecclesiasticae naturae, ad Ecclesiasticae
auctoritatis judicium unice pertinent,
juxta Sacrorum Canonum normam.
Art. 15. Temporum ratione habita,
Sanctitas Sua consentit, ut causae civi-
les Clericorum ad laicos judices defe-
rantur, sive personales sint, sive reales,
quae scilicet possessiones, atque alia
temperalia Clericorum, Ecclesiarum, Be-
neficiorum aliarumque Ecclesiasticarum
fundationum jura respiciant. Si vero con-
tigerit, ut inter Ecclesiasticos Viros ha-
beantur quaestiones, illas Episcopi veluti
aquellos jovenes a quienes los Obispos
creyeren conveniente admitir segun la
necesidad y utilidad de sus Diocesis.
Corresponde por consiguiente de pieno
y libre derecho a la autoridad de los
Prelados Diocesanos todo cuanto con-
cierne al arreglo, a la ensefìanza, al re-
gimen, y a la administracion de los
Seminarios, cuyos Rectores y Profeso-
res seran libremente nombrados, y re-
vocados por los Obispos, cuando lo juz-
garen conveniente.
Art." 13.° En Sede vacante el Cabildo
de la Yglesia Metropolitana, ó Sufraga-
nea nombrarà libremente en el termino
prefijado, y en conformidad A lo esta-
blecido por el Sagrado Concilio de
Trento, al Vicario Capitular; sin poder
revocar el nombramiento una vez hecho
ni hacer otro nuevo, quedando' por con-
siguiente abolida cualquiera costumbre,
que fuese contraria à lo dispuesto por
los sagrados canones.
Art.0 14.° Las causas concernientes
a la fé, a los sacramentos, à las funcio-
nes sagradas, a las obligaciones y a los
derechos anexos al sagrado ministerio, y
en general todas las causas de naturaleza
eclesiastica, pertenecen esclusivamente
al juicio de la autoridad eclesiastica
segun la regia de los sagrados Canones.
Art.0 15.° Atendiendo a las circun-
stancias de los tiempos, la Santa Sede
consiente en que se defìeran a los tri-
bunales laicos las causas personales de
los eclesiasticos en materia civil, asi
corno las causas concernientes a las
propiedades y ti otros derechos tem-
porales tanto de los clerigos, corno de
las Yglesias, de los beneficios y demas
fundaciones eclesiasticas. Pero si las de-
' Sicl ma dovrebbe legge
a- 1852
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dì Guatemala
817
arbitri dirimere aut conciliare poterunt ;
ita ut quoties hujusmodi experimentum
omittatur, et desk legale documentimi,
ex quo constet experimentum idem abs-
que ullo effectu fuisse peractum, nullum
Status tribunal poterit actorum petitio-
nes admittere, et ad illarum cognitionem
procedere.
Art. 16. Eadem de causa Sancta Se-
des haud impedit, quominus causae cri-
minales Ecclesiasticorum prò delictis,
quae criminalibus Reipublicae legibus
animadvertuntur, quaeque ad religionem
non pertinent ad Laicorum Tribunalia
deferantur ; cum vero agitur de judiciis
secundae et ultimae instantiae in illuci
Tribunal inter judices etiam duo saltem
Ecclesiastici Viri, quos Ordinarius no-
minat, erunt omnino admittendi. Haec
judicia minime publica erunt et respe-
ctivae sententiae poenam capitis, seu
poenam afflictivam, aut infamiam infe-
rentes nunquam erunt exequendae abs-
que Supremi Praesidis Reipublicae ap-
probatione, vel antequam propriis cujus-
que Ecclesiastici ViriEpiscopuseaabsol-
verit quae Sacri Canones praescribunt.
In deprehendendis et detinendis Eccle-
siasticis, ii erunt adhibendi modi, quos
reverentia Status Clericalis exigit, et cum
aliquis Ecclesiasticus vir fueritdeprehen-
sus, nulla interiecta mora, Episcopus de
hac re erit monendus : in hujus articuli
dispositione piane exciuduntur causae
majores, quae Apostolicae Sedi reser-
vatae sunt juxta Sacri Concilii Triden-
tini praescripta Sessione Vigesimaquarta
de Reform. Capite Quinto.
17. Cum Ordinarii liberi omnino sint
in proprio Ministerio exercendo, poterunt
juxta vigentem, et adprobatam Ecclesiae
disciplinam illos coercere Ecclesiasticos
Viros, qui a proprii muneris ofnciis, et
a recta vivendi ratione deflectunt.
mandas fueren entre todos eclesiasticos
podran los Obispos intervenir corno ar-
bitros, con el fin de dirimir las diferen-
cias ó conciliarlas; sin cuyo requisito
previo y constancia legai de no haber
bastado este arbitrio, ningun Tribunal
del Estado podrà oir, ni dar curso a las
demandas.
Art.° 16.° Por la misma razon la
Santa Sede no hace dificultad a que las
causas criminales de los eclesiasticos por
delitos perseguidos por las leyes de la
Republica extranas a la Religion, sean
deferidas a los tribunales laicos: pero en
los juicios de segunda y de ultima in-
stancia, entraran a hacer parte del tri-
bunal corno conjueces al menos dos
eclesiasticos nombrados por el Ordinario.
Estos juicios no seran piiblicos y las sen-
tencias que resultaren de ellos en caso
de condenacion à pena capital, aflictiva,
ó infamante, no se ejecutaran sin la
aprobacion del Presidente de la Repu-
blica, y sin que el respectivo Obispo
haya cumplido previamente cuanto en
tales casos se requiere por los sagrados
canones. En el arresto y detencion de
los eclesiasticos, se usaran los miramien
tos convenientes d su caracter, debiendo
darse pronto aviso de dicho arresto al
Obispo respectivo. En la disposicion con-
tenida en éste articulo siempre se en-
tienden excluidas las causas mayores,
las cuales son reservadas a la S. Sede
conforme à lo dispuesto por el Coni ilio
de Trento. Sess. 24 de Rei': Cap. V.
Art.1' 17.° Siendo losOrdinariosente-
ramente libres en el ejercicio de su mi-
nisterio, podran conforme a la disciplina
vigente aprobada de la Yglesia, corregir
y poner penas adecuadas A los eclesia-
sticos por las faltas a los deberes de su
olii io, v por las de su conducta inorai.
818
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
a. 1852
Art. 18. Ecclesia jure pollet novas
acquirendi possessiones quovis justo ti-
tillo, ejusque acquisitae res, aut funda-
tiones sacrae et inviolabiles erunt, aeque
ac proprietates aliorum Civium Guati-
malae Reipublicae, ideoque nulla funda-
tionum suppressio, vel unio rieri poterit
absque intervenni Auctoritatis Aposto-
licae Sedis, salvis facultatibus Episcopo-
rum juxta Concilii Tridentini normam.
Art. 19. Ob rerum ac temporum ad-
juncta Sancta Sedes consentit, ut fundi
et Ecclesiastica bona publicis subjician-
tur vectigalibus aeque ac aliorum Gua-
timalensis Ditionis Civium bona; exce-
ptis tamen Ecclesiis, seu Sacris aedibus
divino cultui dicatis.
Art. 20. Attenta utilitate, quae ex
praesenti Conventione in Catholicam re-
ligionem manat, Sanctitas Sua Guatima-
lensis Reipublicae Praesidis postulatio-
nibus annuens, et publicae tranquillitati
consulere cupiens, decernit et declarat
eos qui durante praeteritarum vicissitu-
dinum tempore, emerint in ejusdem Rei-
publicae dominiis Ecclesiastica bona, vel
census redemerint, ad civilium legum
tunc temporis vigentium normam, et in
praesentia illa possident quique eisdem
emptoribus successerint, vel ex jure suc-
cedunt, nullo unquam tempore aut modo,
molestiam ullam habituros, neque a Sua
Sanctitate, neque a Suis Successoribus
Romanis Pontificibus; immo vero eorum-
dem honorum proprietatem, redditus et
emolumenta tuta, et pacifica fore penes
ipsos, atque ab iis causam habentes. Id
tamen semper fìxum, fìrmumque esse de-
bebit, ut ejusmodi abusivae alienationes
n unquam renoventur.
\n 21, Monasteria regularium utrius-
Art.° 18.° La Yglesia tiene el derecho
de adquirir por cualquier titulo justo: sus
adquisiciones, y las fundaciones piado-
sas seran respetadas y garantidas a la
par de las propiedades de todos los ciu-
dadanos guatemaltecos, y por lo que toca
a las fundaciones no se podrà hacer nin-
guna supresion, ni union sin la inter-
vencion de la autoridad de la S. Sede,
salvas las facultades que competen a
los Obispos, segun lo dispuesto por el
Sagrado Concilio de Trento.
Art.0 19.° La Santa Sede, en vista de
las circunstancias actuales, consiente en
que los fondos ó bienes eclesiasticos
sean sometidos à las cargas publicas, a
la par de los bienes de los ciudadanos
guatemaltecos, excepto siempre las fa-
bricas dedicadas al Culto divino, es decir
a las Yglesias.
Art.0 20.° Atendida la utilidad, que
resulta para la Religion del presente
Concordato, el S. Padre a instancias del
Presidente de la Repiiblica de Guate-
mala, y por proveer a la tranquilidad
publica; decreta y declara, que las per-
sonas que durante las vicisitudes pasadas
hubiesen comprado bienes eclesiasticos,
ó redimido censos en los dominios de
ella, autorizados por las leyes civiles
vigentes en aquellos tiempos, tanta los
que se hallen en posesion, cuanto los
que hayan sucedido, ó sucedieren de
derecho a los dichos compradores, no
seran molestados en ningun tiempo, y
de ninguna manera por Su Santidad, ni
por los Sumos Pontifices sus Sucesores
de modo, que los primeros compradores
lo mismo que sus legitimos sucesores,
gozaran segura y pacificamente de la
propiedad de dichos bienes, de sus re-
spectivos emolumentos y productos,
siendo entendido, que no se renovaran
csas enagenaciones abusivas.
Art.0 21.° Se eonservaran los Mona
a. 1852
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
819
que sexus, quae in Guatimalensis Reipu-
blicae territorio nunc existunt, erunt ser-
randa, neque impedietur, quominus alia
instituantur Monasteria. Quae autem ad
regulares pertinent, juxta Canonicarum
legum et cujusque Ordinis constitutio-
num normam erunt dirigenda et admi-
nistranda.
Art. 22. Gubernium Reipublicae Gua-
timalae opportuna praebebit subsidia
ad lìdei propagationem et ad Infidelium
in suo territorio existentium conversio-
nem procurandam, et omnem praestabit
favorem institutioni et progressui Sa-
crarum Missionum, quae ad hunc lauda-
bilem tinem illuc auctoritate Sacrae Con-
gregationis propagandae fidei mittuntur.
Art. 23. Praevia declaratione a Gu-
bernio per Suum Plenipotentiarium
emissa, quod seilicet Gubernii ipsius
mens est per juramentum, formula in-
frascripta expressum, haud obligari in
conscientia eos, qui juramentum illud
praestent, ad quidpiam peragendum
quod Dei et Ecclesiae legibus adverse-
tur; Sanctitas Sua assentitur sequens
juramentum ab Episcopis, Vicariis Ca-
pitularibus, eaeterisque Ecclesiasticis
Viris praestari posse <* Ego juro et pro-
mitto ad Sanità Dei Evangelia obedien-
tiam et fidelitatem Gubernio per Con-
stitutionem Reipublicae Guatimalensis
Statuto; itemque promitto me nulli pro-
positioni, sive persona, sive Consilio adfu-
turum, quae Nationis independentiae, vel
tranquillitati publicae noceat.
Art. 24. Post divina officia in omni-
bus Guatimalae templis sic orabitur:
« Domine salvam fac Rempublicam : Do-
mine salvum fac Praesidem ejus ».
Art. 25. Sanctitas Sua Reipublicae
Guatimalae exercitibus exemptiones et
sterios de Regulares de ambos sexos
actualmente existentes en el territorio
de la Republica de Guatemala, y no se
impedirà el establecimiento de otros.
Las cosas relativas a los Regulares se-
ran arregladas seguii se haya establecido
por las leyes canonicas, y por las Con-
stituciones de los respectivos ordenes.
Alt." 22.° El Gobierno de la Repu-
blica de Guatemala suministrara los me-
dios adecuados para la propagacion de
la fé, y para la conversion de los inlìeles
existentes dentro de los limites de su ter-
ritorio; y favorecera el establecimiento,
y progreso de las Misiones, que con tan
laudable obgeto llegasen al territorio de
la Republica autorizadas por la Sagrada
Congregacion de Propaganda Fide.
Art.° 23.° En vista de la declaracion
del Gobierno emitida por medio de su
Plenipotenciario en cuanto al juramento,
de que no es su mente obligar en con-
ciencia a quien lo preste à cosa contra-
ria a la ley de Dios y de la Yglesia, Su
Santidad consiente en que los Obispos,
los Vicarios Capitulares, y demas Ecle-
siasticos lo presten en la forma siguiente :
Yo l'uro, y promcto a Dios sobrc los
Santos Evaugelios obedecer, y ser fiel
al Gobierno establecido por la Consti-
tucion de la Republica de Guatemala,
y promelo asimismo no injcririne per-
soualmeute ni por medio de consejos eu
proyecto alguno quepueda ser contrario
d la Independencia nacional 6 d la tran-
quii idad public a.
Art.° 24." Despues de los otìcios di-
vinos en todas las Vglesias de la Repu-
blica de Guatemala se hani la siguiente
oracion :
Domine salvavi fac Rempublicam.
Domine salvimi fac Praesidem ejus.
Art." 25." Su Santidad concede a los
Ejercitos de la Republica de Guatemala
820
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala
a. 1852
sjratias concedit, quae sub generali pri-
vilegiorum Castrensium nomine cogno-
scuntur; atque eadem Sanctitas Sua sin-
gulas sive gratias sive exemptiones, quas
erit largitura, determinabit per Aposto-
licas Literas, quae expedientur, cum
praesens Conventio publicabitur.
Art. 26. Reliqua omnia ad res seu
personas ecclesiasticas spectantia, de
quibus in hisce Articulis nulla habita
mentio est, erunt omnino dirigenda et
administranda juxta vigentem Ecclesiae
Catholicae Apostolicae Romanae disci-
plinam.
Art. 27. Per praesentem conventio-
nem leges, ordinationes, decreta in Re-
publica Guatimalae quocumque modo,
et tempore huc usque lata, in quantum
Conventioni eidem adversantur, abro-
gata omnino censentur; atque eadem
Conventio veluti lex status in futurum
omne tempus valitura habebitur.
Art. 28. Ratifìcationes praesentis
Conventionis mutuo tradentur Romae
decem et octo mensium spatio, aut ci-
tius, si fieri poterit.
Art. 29. Statim ac praedictae ratifì-
cationes mutuo traditae luerint, Sanctitas
Sua per Apostolicas Literas praesentem
conventionem confìrmabit. In quorum
fidem praefati Plenipotentiarii praesenti
Conventioni subscripserunt, illamque suo
quisque sigillo obsignavit.
Actum Romae die Septima Octobris
Anni Millesimi Octingentesimi quinqua-
gesimi secundi.
Jacobus Cardinalis Antonelli. Loco (L. S.)
>£ Sigilli.
Il testo latino da Pu IX Acta loc. cit. 509-520, lo spagnuolo dall'esemplare a firma auto-
grafa e sigillo del Presidente della Repubblica Rafael Carrera, con cui in data di Guatemala
24 dicembre 1R52 ratifica il concordato, in Busta 51 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
l'io IX confermò il concordato colla Bolla In celsissima Petri Sede del 19 dicembre 1853
Ada 506^522).
las exenciones conocidas bàjo la deno-
minacion de privilegios castrenses, y
determinala despues en un Breve con-
temporaneo a la publicacion del Con-
cordato, cada una de las gracias, y exen-
ciones, que entiende conceder.
Art." 26.° Todo lo que no se haya
arreglado espresamente por los articu-
losanteriores; sea que pertenezea a cosa
ó a personas eclesiasticas, sera dirijido,
y administrado conforme a la disciplina
vfgente de la Yglesia Catolica Aposto-
lica y Romana.
Art.0 27.° Quedan abrogadas por la
presente Convencion todas las leyes,
Ordenanzas, y Decretos promulgados de
cualquier modo, y en cualquier tiempo,
en cuanto se opongan a ella, en la Re-
publica de Guatemala; y la dicha Con-
vencion se considerare comò lev del
Estado, que debe tener iuerza, y valor
para en adelante.
Art.0 28.° El presente Concordato
sera ratificado legalmente por ambas
partes, y las ratificaciones cangeadas en
Roma dentro del termino de diez y ocho
meses, ó antes si fuese posible.
Art.° 29.° Luego que fueren cangea-
das las ratificaciones del presente Con-
cordato, Su Santidad lo confirmara con
sus letras apostolicas.
En fé de lo cual los respectivos
Plenipotenciarios lo han firmado y sel-
lado con su sello.
Hecho en Roma a siete de Octubre
de mil ochocientos y cinquenta y dos.
Fernando de Lorenzana.
a. 1855 Concordo/o fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria 821
In Busta .51 segue, conforme alla sua redazione dell'art 5, la
Escala especifica de la asignacion suplementaria de que se habla cri el articulo 5.°
Al Illmo. y Muy Riìo. Arzobispo mil pesos 1.000
A cada una de las cinco Dignidades trescientos pesos. . . 1.500
A cada uno de los cinco canónigos doscientos pesos . . . 1.000
A la fabrica de la Iglesia metropolitana quinkntos pesos. . .m 500
Suma . . . 4.000
Roma a siete de Octubre de mil ochocientos y cincuenta y dos.
(Firmado) Fernando de Lorenzana.
Es copia: Secretarla de relaciones exteriores, Guatemala Diciembre 24/1852.
cu.
CONCORDATO FRA PIO IX E FRANCESCO GIUSEPPE I
IMPERATORE D'AUSTRIA.
18 agosto 1855.
1. - Concordato.
In nomine sanctissimae et individuae Trinitatis. '
Art. I.
Religio Catholica Apostolica Romana in toto Austriae Imperio, et singulis, quibus
constituitur, Ditionibus sarta tecta conservabitur semper cum iis iuribus et praero-
gativis, quibus frui debet ex Dei ordinatione, et canonicis sanctionibus.
Art. II.
Cum Romanus Pontifex primatum tam honoris quam iurisdictionis in universam,
qua late patet, Ecclesiam iure divino obtineat, Episcoporum, Cleri, et populi mutua
' Nei due esemplari ili Busta 57 segue quanto è in Nussi, Conventiones eie. 310, cioè:
Sanctitas Sua Summus Pontifex Pius IX. et Uajestas Sua Caesareo-Regia Apostolica Francis, us Josephus I.
'mi ni. te Impciat'ir. concordibus effecturi studiis, ut lides. pietas etomnis recti honestique vigor in Austriae Imperio
conservetur et augescat, de Ecclesiae catholicae statu in eodem Imperio solemnem conventionem imre decreverunt.
Quapropter Sanctissimus Pater in Plenipoteniiarium Suum nominavit : Eminentissimuni D<<niinum MichaSlem
Sacrae* Romanae Ecclesiae Presbvterum Cardinalem Viale-Prela, ejusdem Sanctitatis Suae et Sanciae Sedis apud prae-
laiam Apostolicam Majestatem Pro-Nuntium, et Majestas Sua, Impcrator Austriae Celsissimum Dominum Josephum
Othmarum de Rauscher, Principerò Archiepiscopum Viennensem, Solio Pontificio Assistentcm. Caesarei Austriaci
Ordinis Leopoldini Praclatum et magnae Crucis Equitem, ntc non ejusdem Majcstatis Caesareae a consiliis intimis.
Q n post plenipotentiae ipsis collatae instrumenta mutuo siili tradita atquc recognita de sequentibus convi -nei uni :
* Sic anche l'esemplare imperiale; quello dei plenipotenziarii : « S. » e dev'essere letto ■ Sanctae .
822 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I lmpaatorc d'Austria a. 1856
cum S. Sede communicatio in rebus spiritualibus, et negotiis ecclesiasticis nulli pia-
ntimi regnali obtinendi necessitati suberit, sed prorsus libera erit.
Art. III.
Archiepiscopi, Episcopi, omnesque locorum Ordinarli cum Clero et Populo dioe-
cesano prò munere officii pastoralis libere communicabunt, libere item suas de rebus
ecclesiasticis instructiones et ordinationes publicabunt.
Art. IV.
Archiepiscopis et Episcopis id quoque omne exercere liberum erit, quod prò
regimine Dioecesium, sive ex declaratione, sive ex dispositene sacrorum Canonum
iuxta praesentem et a S. Sede adprobatam Ecclesiae disciplinam ipsis competit, ac
praesertim :
a) Vicarios, Consiliarios et adiutores administrationis suae constituere eccie-
siasticos, quoscumque ad praedicta officia idoneos iudicaverint.
b) Ad statum clericalem assumere et ad sacros Ordines secundum Canones
promovere, quos necessarios aut utiles Dioecesibus suis iudicaverint, et e contrario
quos indignos censuerint a susceptione Ordinum arcere.
e) Beneficia minora erigere, atque collatis cum Caesarea Maiestate consiliis,
praesertim prò convenienti redituum assignatione, parochias instituere, dividere vel
unire.
d) Praescribere preces publicas aliaque pia opera, cum id bonum Ecclesiae aut
Status populive postulet; sacras pariter supplicationes et peregrinationes indicere,
funera, aliasque omnes sacras functiones, servatis quoad omnia canonicis praescri-
ptionibus, moderari.
e) Convocare et celebrare ad sacrorum canonum normam Concilia provincialia
et Synodos Dioecesanas, eorumque acta vulgare.
Art. V.
Omnis iuventutis catholicae institutio in cunctis scholis tam publicis quam pri-
vatis conformis erit doctrinae religionis catholicae. Episcopi autem ex proprii pasto-
ralis officii munere dirigent religiosam iuventutis educationem in omnibus instructio-
nis locis et publicis et privatis, atque diligenter advigilabunt, ut in quavis tradenda
disciplina nihil adsit, quod catholicae religioni, morumque honestati adversetur.
Art. VI.
Nemo sacram Theologiam, disciplinam catecheticam, vel religionis doctrinam in
quocumque instituto vel publico vel privato tradet, nisi cum missionem tum aucto-
ritatem obtinuerit ab Episcopo dioecesano, cuius eamdem revocare est, quando id
opportunum censuerit. Publici Theologiae professores et disciplinae catecheticae
magistri, postquam sacrorum Antistes de candidatorum fide, scientia ac pietate sen-
tentiam suam exposuerit, nominabuntur ex iis, quibus docendi missionem et aucto-
ritatem conferre paratum se exhibuerit. Ubi autem theologicae iacultatis profes-
sorum quidam ab Episcopo ad Scminarii sui alumnos in Theologia erudiendos adhiberi
solent, in eiusmodi professores nunquam non assumentur viri, quos sacrorum Antistes
a. 1855 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria 823
ad munus praedictum obeundum prac ceteris habiles censuerit. Pro examinibus
eorum, qui ad graduiti doctoris Theologiae vel sacrorum Canonum adspirant, dimi-
diam partorii examinantium Episcopus dioecesanus ex doctoribus Theologiae vel
sacrorum Canonum constitùet.
Art. VII.
In gymnasiis et omnibus, quas medias vocant, scholis prò iuventute catholica
destinatis, aonnisi viri catholici in professores seu magistros nominabuntur, et omnis
institutio ad vitae christianae legem cordibus inscribendam prò rei, quae tractatur,
natura composita erit. Quinam libri in iisdem scholis ad religiosam tradendam instru-
ctionem adbibendi sint, Episcopi collatis inter se consiliis statuent. De Religionis
magistris prò publicis gymnasiis mediisque scholis deputandis, firma manebunt, quae
hac de re salubriter constituta sunt.
Art. Vili.
Omnes scholarum elementarium pio catholicis destinatami!} magistri inspectioni
ecclesiasticae subditi erunt. Inspectores scholarum dioecesanos Maiestas Sua Cae-
sarea ex viris ab Antistite dioecesano propositis nominabit Casu quo iisdem in scholis
instructioni religiosae haud sufficiente:' provisum sit, Episcopus virum ecclesiasticuni,
qui discipulis cathechismum tradat, libere constitùet. In ludimagistrum assumendi
fides et conversatio intemerata sit oportet. Loco movebitur, qui a recto tramite
deflexerit.
Art. IX.
Archiepiscopi, Episcopi, omnesque locorum Ordinarli propriam auctoritatem
omnimoda libertate exercebunt, ut libros religioni, morumque honestati perniciosos
censura perstringant, et fideles ab eorumdem lectione avertant. Sed et Gubernium,
ne eiusmodi libri in Imperium divulgentur, quovis opportuno remedio cavebit.
. Art. X.
Quum causae ecclesiasticae omnes, et in specie quae fidem, sacramenta, sacras \
functiones, nec non officia et iura ministerio sacro adnexa respiciunt, ad Ecclesiae
forum unice pertineant, easdem cognoscet iudex ecclesiasticus, qui perinde de causis
quoque matrimonialibus iuxta sacros Canones et Tridentina cum primis decreta
iudicium feret, civilibus tantum matrimonii effectibus ad iudicem saecularem
remissis. Sponsalia quod attinet, auctoritas ecclesiastica iudicabit de eorum exi-
stentia, et quoad matrimonium impediendum effectibus, servatis quae idem Concilium
Tridentinum et Apostolicae litterae, quarum initium « Auctorem fidei' », constituunt.
Art. XI.
Sacrorum Antistitibus liberum erit in Clericos honestum habitum cleriealem
eorum ordini et dignitati congruentem non deferentes, aut quomodocumque repre-
hensione dignos, poenas a sacris Canonibus statutas, et alias, quas ipsi Episcopi con-
venientes iudicaverint, inrligere, eosque in monasteriis, seminariis, aut domibus ad
i V. p. 768. n. 1.
824 Concordato fin l'io IX e Fumi esco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
id tlestinandis custodire. Iidem nullatenus impedientur, quominus censuris animad-
vertant in quoscumque fideles ecclesiasticarum legum, et Canonum transgressores.
Art. XII.
De iurepatronatus iudex ecclesiasticus cognoscet: consentit tamen S. Sedes, ut
quando de laicali patronatu agatur, tribunalia saecularia iudicare possint de succes-
sione quoad eumdem patronatum, seu controversiae ipsae inter veros et suppositos
patronos àgantur, seu inter ecclesiasticos viros, qui ab iisdem patronis designati
tuerint.
Art. XIII.
Temporum ratione habita Sanctitas Sua consentit, ut Clericorum causas mere
civiles, prout contractuum, debitorum, hereditatum, iudices saeculares cognoscant et
definiant.
Art. XIV.
Eadem de causa S. Sedes haud impedit, quominus causae ecclesiasticorum prò
criminibus seu delictis, quae poenalibus Imperii legibus animadvertuntur, ad iudicem
laicum deferantur, cui tamen incumbet Episcopum ea de re absque mora certiorem
reddere. Praeterea in reo deprehendendo et detinendo ii adhibebuntur modi, quos
reverentia status clericalis exigit. Quod si in ' ecclesiasticum virum mortis, vel carce-
ris ultra quinquennium duraturi sententia feratur, Episcopo nunquam non acta iudi-
ciaria communicabuntur, et condemnatum audiendi facultas fiet, in quantum neces-
sarium sit, ut de poena ecclesiastica eidem infligenda cognoscere possit. Hoc idem,
Antistite petente, praestabitur, si minor poena decreta fuerit. Clerici carceris poenam
semper in locis a saecularibus separatis luent. Quod si autem ex delieto, vel trans-
gressione condemnati fuerint, in monasterio vel alia ecclesiastica domo recludentur.
In huius Articuli dispositione minime comprehenduntur causae maiores, de
quibus S. Concil. Trid. Sess. 24. e. 5. de Reform. decrevit. Iis pertractandis Sanctis-
simus Pater et Maiestas Sua Caesarea, si opus fuerit, providebunt.
Art. XV.
Ut honoretur Domus Dei, qui est Rex Regum et ' Dominus Dominantium, sacro-
rum Templorum immunitas servabitur, in quantum id publica securitas, et ea, quae
iustitia exigit, fieri sinant.
Art. XVI.
Augustissima lmperator non patietur, ut Ecclesia Catholica, eiusque tìdes,
liturgia, institutiones sive verbis, sive factis, si ve scriptis contemnantur; aut Ecclc-
siarum Antistites, vel ministri in exercendo munere suo prò custodienda praesertim
fìdei ac morum doctrina, et disciplina Ecclesiae impediantur. Insuper efficax, si
opus fuerit, auxilium praestabit, ut sententiae ab Episcopis in Clericos officiorum
oblitos latae executioni demandentur.
Desiderans praeterea, ut debitus, iuxta divina mandata, sacris ministris honor
servetur, non sinet quidquam fieri, quod dedecus iisdem afiferre, aut eos in con-
a. 1S55 Concordato /><t PtoIX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria
temptum adducere possit; immo vero mandabit, ut omnes Imperii sui Magistratus
et ipsis Archiepiscopis scu Episcopis, et Clero quacumque occasione reverentiam
atque honorem eorum digaitatì debitum exhibeant.
Art. XVII.
Seminarla episcopalia conservabuntur, et ubi dotatio eorum haud piene sufficiat
tini, cui ad mentem S. Concilii Tridentini inservire debent, ipsi augendae congruo
modo providebitur. Praesules dioecesani eadem, iuxta sacrorum Canonum normam,
pieno et libero iure gubernabunt, et administrabunt. Jgitur praedictorum Semina-
riorum rectores, et professores, seu magistros nominabunt, et, quotiescumque neces-
sarium aut utile ab ipsis censebitur, removebunt. Adolescentes et pueros in iis
eftbrmandos recipient, prout Dioecesibus suis expedire in Domino iudicaverint. Qui
studiis in Seminariis hisce vacaverint, ad scholas alius cuiuscumque instituti, praevio
idoneitatis examine, admitti, nec non, servatis servandis, prò qualibet extra Semi
narium cathedra concurrere poterunt.
Art. XVIII.
Sancta Sedes proprio utens iure, novas Dioeceses eriget, ac novas earumdem
peraget circumscriptiones, cum id spirituale fidelium bonum postulav.erit. Verum-
tamen quando id contigerit cum Gubernio Imperiali Consilia conferet.
Art. XIX.
Maiestas Sua Caesarea in seligendis Episcopis, quos vigore privilegii Apostolici
a Serenissimis Antecessoribus suis ad ipsam devoluti a S. Sede canonice instituendos
praesentat, seu nominat, in posterum quoque Antistitum in primis comprovincialium
Consilio utetur.
Art. XX.
Metropolitae et Episcopi, antequam Ecciesiarum suarum gubernacula suscipiant,
coram Caesarea Maiestate fidelitatis iuramentum emittent sequentibus verbis expres-
sum: « Ego iuro et promitto ad Sanità Dei Evangelia, sicut decet Episcopnm, obe-
dientiam et Jìdelitatem Caesareo- Regine Apostolicae M aie stati et Successoribus suis ;
iuro item et promitto, me uiillam commitiiicatimtem habituntm, nullique Consilio inter-
futurum quod trayiqaillitati publicae noceat, niillamque suspectam unionem, i/eqnc
intra, neque extra Imperii limites conservaturum, atque si publicum aliquod peri-
culum imminere resciverim, me ad illttd avertendum uihil omissnrum ».
Art. XXI.
In cunctis Imperii partibus Archiepiscopis, Episcopis, et viris ecclesiasticis
onmibus liberum erit de iis, quae mortis tempore relicturi sint, disponere iuxta
sacros Canones, quorum praescriptiones et a legitimis eorum heredibus ab intestato
successuris diligenter observandae erunt. Utroque tamen in casu excipientur Anti-
stitum dioecesanorum ornamenta et vestes pontificales, quae omnia veluti mensae
episcopali propria erunt habenda, et ideo ad successores Antistites transibunt. Hoc
idem observabitur quoad libros, ubi usu receptum est.
826 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
Art. XXII.
In omnibus Metropolitanis, seu Archiepiscopalibus, Suffraganeisque Ecclesiis
Sanctitas Sua primam Dignitatem conferet, nisi patronatus laicalis privati sit, quo
casu secunda substituetur. Ad ceteras Dignitates et praebendas canonicales Maiestas
Sua nominare perget, exceptis permanentibus iis, quae liberae collationis episcopalis
sunt, vel iuri patronatus legitime acquisito subiacent. In praedictarum Ecclesiarum
Canonicos non assumentur nisi Sacerdotes, qui et dotes habeant a Canonibus gene-
raliter praescriptas, et in cura animarum, aut in negotiis ecclesiasticis, seu in disci-
plinis sacris tradendis cum laude versati fuerint. Sublata insuper erit natalium
nobilium, seu nobilitatis titulorum necessitas, salvis tamen conditionibus, quas in
fundatione adiectas esse constet. Laudabilis vero consuetudo Canonicatus publico
indicto concursu conferendi, ubi viget, diligenter conservabitur.
Art. XXIII
In Ecclesiis Metropolitanis et Episcopalibus, ubi desint, tum Canonicus Poeni-
tentiarius, tum Theologalis, in Collegiatis vero Theologalis Canonicus iuxta modum
a S. Concilio Tridentino praescriptum Sess. 5 e. 1 et Sess. 24 e. 8 de Reform., ut
primum fieri potuerit, constituentur, Episcopis praefatas praebendas secundum eius-
dem Concilii sanctiones et Pontificia respective decreta conferentibus.
Art. XXIV.
Parochiis' omnibus providebitur publico indicto concursu, et servatis Concilii Tri-
dentini praescriptionibus. Pro Parochiis ecclesiastici patronatus praesentabunt patroni
unum ex tribus, quos Episcopus enuntiata superius forma proposuerit.
Art. XXV.
Sanctitas Sua, ut singularis benevolentiàe testimonium Apostolicae Francisci
Iosephi Imperatoris et Regis Maiestati praebeat, Eidem atque catholicis Eius in
Imperio Successoribus indultum concedit nominandi ad omnes Canonicatus et Paro-
chias, quae iuripatronatus ex fundo religionis, seu studiorum derivanti subsunt, ita
tamen, ut seligat unum ex tribus, quos publico concursu habito Episcopus ceteris
digniores iudicaverit.
Art. XXVI.
Parochiis, quae Congruam (prò temporum et locorum ratione) sufficientem non
habeant, dos, quamprimum fieri poterit, augebitur, et parochis catholicis ritus orien-
talis eodem ac latini modo consuletur. Ceterum praedicta non respiciunt Ecclesias
parochiales iurispatronatus sive ecclesiastici, sive laicalis canonice adquisiti, quai uni
onus respectivis patronis incumbet. Quod si patroni obligationibus eis a lege eccle-
siastica impositis haud piene satisfaciant, et praesertim quando parocho dos ex
fundo religionis constituta sit, attentis prò rerum statu attendendis, providendum
erit.
' Ada • l'aro, bis ■
a. 1855 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria
Art. XXVII.
Cum ius in bona ecclesiastica ex canonica institutione derivet, omnes qui ad
beneficia quaecumque vel maiora vel minora nominati seu praesentati fuerint, honorum
tcmporalium eisdem adnexorum administrationem nonnisi virtute canonicae insti-
tutionis assumere poterunt. Praeterea in possessione Ecclesiarum Cathedralium,
bonorumque adnexorum, quae in canonicis sanctionibus, et praesertim in Pontifi-
cali et Caeremoniali Romano praescripta sunt, accurate observabuntur, quocumque
usu sive consuetudine in contrarium sublata.
Art. XXVIII.
Regulares, qui secundum Ordinis sui Constitutiones subiecti sunt Superioribus
generalibus penes Apostolicam Sedem residentibus, ab iisdem regentur ad praefa-
tarum constitutionum normam, salva tamen F,piscoporum auctoritate iuxta Canonum,
et Tridentini praecipue Concilii sanctiones. Igitur praedicti Superiores generales cum
subditis, cunctis in rebus ad ministerium ipsis incumbens spectantibus, libere coiti-
municabunt : libere quoque visitationem in eosdem exercebunt. Porro regulares
absque impedimento respectivi Ordinis, Instituti, seu Congregationis regulas obser-
vabunt, et iuxta Sanctae Sedis praescriptiones candidatos ad novitiatum, et ad pro-
fessionem religiosam admittent.
Haec omnia pariter observabuntur quoad moniales in iis, quae ipsas respiciunt.
Archiepiscopis et Episcopis liberum erit in propriis Dioecesibus Ordines seu
Congregationes religiosas utriusque sexus iuxta sacros Canones constituere; commu-
nicabunt tamen ea de re cum Gubernio Imperiali Consilia.
Art. XXIX.
Ecclesia iure suo pollebit novas iusto quovis titulo libere acquirendi possessiones
eiusque proprietas in omnibus, quae nunc possidet, vel in posterum acquiret, invio-
labilis solemniter erit. Proinde quoad antiquas novasque ecclesiasticas fundationes
nulla vel suppressio, vel unio fieri poterit absque interventu auctoritatis Apostolicae
Sedis, salvis facultatibus a S. Concilio Tridentino Episcopis tributis.
Art. XXX.
Bonorum Ecclesiasticorum administratio apud eos erit, ad quos secundum Cano-
nes spectat. Attentis autem subsidiis, quae Augustissimus Imperator ad Ecclesiarum
necessitatibus providendum ex publico aerario benigne praestat, et praestabit, eadem
bona vendi, vel notabili gravari onere non poterunt, nisi tum S. Sedes, tum Maie-
stas Sua Caesarea, aut ii, quibus hoc munus demandandum duxerint, consensum
tribuerint.
Art. XXXI.
Bona, quae fundos, uti appellant, Religionis et Studiorum constituunt, ex eorum
origine ad Ecclesiae proprietatem spectant, et nomine Ecclesiae administrabuntur,
Episcopis inspectionem ipsis debitam exercentibus iuxta formam, de qua S. Sedes
cum Maiestate Sua Caesarea conveniet.
828 Concordato fra l'i» TX e Francesco Giuseppe 1 Imperatore d'Austria a. 1855
Reditus fundi religionis, donee, collatis inter Apostolicam Sedem et Gubernium
Imperiale consiliis, fundus ipse dividatur in stabiles et ecclesiasticas dotationes, erunt
erogandi in divinum cultum, in ecclesiarum aedificia, et in Seminaria, et in ea omnia,
quae ecclesiasticum respiciunt ministerium. Ad supplenda quae desunt, Maiestas
Sua eodem, quo hucusque modo, in posterum quoque gratiose succurret ; immo, si
temporum ratio permittat, et ampliora subministratura ' est subsidia. Pari modo
reditus fundi studiorum unice impendentur in eatholicam institutionem, et iuxta
piam fundatorum mentem.
Art. XXXII.
Fruetus beneficiorum vacantium, in quantum hucusque consuetum fuit, infe-
rentur fundo religionis, eique Maiestas Sua Caesarea proprio motu assignat quoque
Episcopatuum et Abbatiarum saecularium per Hungariam et Ditiones quondam
adnexas vacantium reditus, quos Eiusdem in Hungariae regno Praedecessores per
longam saeculorum seriem tranquille possederunt. In illis Imperii provinciis, ubi
fundus religionis haud extat, prò quavis dioecesi instituentur Commissiones mixtae,
quae iuxta formam et regulam, de quibus Sanctitas Sua cum Caesarea Maiestate
conveniet, tam Mensae episcopalis, quam beneficiorum omnium bona vacationis tem-
pore administrabunt.
Art. XXXIII.
Cum, durante praeteritarum vicissitudinum tempore, plerisque in locis Austriacae
Ditionis ecclesiasticae decimae civili lege de medio sublatae fuerint, et attentis pecu-
liaribus circumstantiis fieri non possit, ut earumdem praestatio in toto Imperio resti-
tuatur, instante Maiestate Sua et intuiti! tranquillitatis publicae, quae Religionis voi
maxime interest, Sanctitas Sua permittit ac statuit, ut, salvo iure exigendi decimas,
ubi de facto existit, aliis ins locis earumdem decimarum loco, seu compensationis
titulo, ab Imperiali Gubernio assignentur dotes, seu in bonis fundisque stabilibus, seu
super Imperii debito fundatae, iisque omnibus et singulis tribuantur, qui iure exi-
gendi decimas potiebantur: itemque Maiestas Sua declarat dotes ipsas habendas
omnino esse, prout assignatae fuerint, titulo oneroso, et eodem ac decimae, quibus
succedunt, iure percipiendas tenendasque esse.
Art. XXXIV.
Cetera ad personas et res ecclesiasticas pertinentia, quorum nulla in his arti-
culis mentio facta est, dirigentur omnia, et administrabuntur iuxta Ecclesiae doctri-
nam et eius vigentem disciplinam a S. Sede adprobatam.
Art. XXXV.
Per solemnem hanc Conventionem leges, ordinationes, et decreta quovis modo
et forma in Imperio Austriaco et singulis, quibus constituitur, Ditionibus hactenus
lata, in quantum illi adversantur, abrogata habebuntur: ipsaque Conventio, ut lex
Status deinceps eisdem in Ditionibus perpetuo vigebit. Atque ideirco utraque Con-
1 I due esemplari in litici, i 57: submìnistraturus
! Aria om.
a. 1855 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria 829
trahentium pars spondet Se, Successoresque suos omnia et sfaglila, de quibus con-
ventum est, sancte servaturos. Si qua vero in posterum supervenerit diffieultas, San-
ctitas Sua et Maiestas Caesarea invicem conferent ad rem amice componendam.
Art. XXXVI.
Ratificationum huius Conventionis traditio net intra duorum mensium spatìum a
die hisce articulis apposita, aut citius, si fieri potest.
In quorum fidem praedicti Plenipotentiarii huic Conventioni subscripserunt, illam-
que suo quisque sigillo obsignaverunt.
Datum Viennae die decimaoctava Augusti anno reparatae Salutis millesimo octin-
gentesimo quinquagesimoquinto.
Iosepus Othmar. de Rauscher vi. />
Archiep. Viennensis
(L. S.)
Michael Card. Viale Prelà ;;/. p.
(L. S.)
Da Pn IX Atta, Pars prima, II, Romae 1S5S, 4< f»-4Sl, collazionato l'esemplare a firma
autografa e sigilli dei plenipotenziarii in Busta ~)7 inHArchlvlo della Segreteria di Stato.
Ibid. l'esemplare a firma autograia e sigillo dell'Imperatore, con cui, in data di Ischi 23 set-
tembre 1855, ratifica il concordato, che Pio IX confermò colla Bolla Deus humanae del
3 novembre 1855 (nei cit Acta 459-484).
2. - Articolo segreto.
Articulus secretus.
Quamvis Augustissimus Imperator confidat, haud eventurum, ut sacrorum qui-
dam Antistcs moliminibus tranquillitati publicae infestis se se ingerat, expresse tamen
declarat, quod isto, quem Deus avertat, eveniente casu, jus sibi reservet, advciMis
perduellionis seu laesae Majestatis reos, etiam antequam de judicio peragendo eum
Sancta Sede Consilia conferre potuerit, ea praevie disponendi, quae ad servandam
Imperii integritatem et pacem pio casus natura necessaria forent. sai vis semper arti-
culi XIV" dispositionibus.
Datum Viennae die decima octava Augusti Anno reparatae Salutis millesimo
octingentesimo quinquagesimo quinto.
Josephus Othomarus de Rauscher, Michael Card. Viale Pre-la.
Archiepiscopi Viennensis.
Da Archrvfiir kathol. Kirchenrecht LXl (1889;, 32S. - In Busta .17 oltre all'esemplare
a firme autograie e sigilli dei plenipotenziarii ne esiste un altro, che reca nell'involucro
la nota: «Questo articolo ratificato dal Papa dal Card. Viale non fu consegnato a tenore
delle istruzioni che gli erano state date », col seguente prologo: « Pius PP. IX. Praeter
Conventionem initam die 18. Augusti hujus anni inter Xos et Majcstatem Francisci Jose-
phi I. Austriae Imperatoris, Hungariae Regis Apostolici età, utriusque Partis contrahentis
Plenipotentiarii Articulum secretum concordaci" addiderunt tenoris ut infra videlii et • ed
830 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d Austria a. 1855
epilogo: «Xos igitur articulum istiusmodi a Nobis pariter inspectum atque perpensum, velini
praememoralae Conventionis partem, similiter ratum habemus ac eonlìrmamus, eumque
per Nos Successoresque Nostros, perinde ac ceteros Conventionis ipsius articulos, obser-
vandum declaramus. In quorum tidem solemne hoc ratihabitionis documcntum Nostra sub-
scriptione munivimus, eique sigillum nostrum apponi jussimus.
Datum Romae ex Palatio Nostro Apostolico Vaticano die quarta Septembris Anno
MDCCCLV. Pontificatus Nostri Anno Decimo». Segue il sigillo di S. S. Pio IX.
Si riferiscono al concordato i seguenti documenti.
a) Lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà.
17 agosto 1855.
Eminentissime ac Reverendissime Domine!
Domine Colendissime!
Eminentia Vestra haud ignorat, quaedam haberi Majestatis Suae desideria, quibus satis-
facere Sanctissimus Pater haud recusavit, ita tamen, ut de iisdem in ipso concordatus
textu mentionem fieri minus consultum duceret. Igitur praefatas res conformatas ad normam
eorum, de quibus praevie conventum est, Eminentiae Vestrae Reverendissimae hisce obser-
vantissime communico et precor, ut fidem mihi facere velit, quod vel instrtictioni, quam
Sanctitas Sua ad Episcopos Austriae dirigere dignabitur, inserendae vel aliis modis consti-
tuendae sint.
Perhonorificum mihi gratissimumque est, exprimere simul eximiae venerationis et
perfectissimi obsequii sensus, quibuscum permaneo
Eminentiae Vestrae Reverendissimae
Ex Castello ' S. Viti die 17. Augusti 1855.
humillimus et obsequentissimus servus -
J. O. de Rauscher m. p.
Princeps Archiepiscopus Viennensis.
Da Archiv fUr kathol. Kirchenrecht XVIII (1867). 453, collazionato l'esemplare a firma autografa del de Rau-
scher nella citata Busta 57. I punti sottoposti dal de Rauscher al Card. Viale Prelà sono i seguenti riprodotti dal
prefato Archiv loc. cit. 455 s.
V. art. III.
In Pontificia instructione dicetur Episcopis, ut eodem tempore, ac sua publicabunt acta,
eorum exemplar Gubernio notitiae caussa transmittant.
V. art. IV.
Instructioni Pontiliciae inserelur, ut Episcopi Gubernium de Synodis celebrandis certius
reddant, ac eidem decretorum exemplar notitiae caussa communicent.
V. art. VII.
In Pontificia instructione monebuntur Episcopi, quando Gubernium, utpote catholicum
et (idem pietatemque in scholis promovere studens, desideria quaedam de docendorum
Busta \7: t .cmtu ■.
• Ungiti .7 . ihmulus •.
a. lv">."> Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria 831
forma methodove manifestet, eorum rationem habendam esse salva semper libertate juris,
quod Episcopis inest relate ad doctrinam.
V. art. Vili.
Monebuntur in Pontificia Instructione Episcopi, ut in seligendis libris, qui in scholis
elementaribus inserviunt ad tradendum catechismum, uniformitas scrvetur, nec liant immu-
tationes absque gravi caussa et collatis semper inter se con.siliis
V. art. XVII
In Pontificia instructione dicetur Episcopis, quod collatis cotisiliis statuant methodum
studiorum in Seminariis observandam. (Placeat quaedam addere de eo, quantum Ecclesiae
intersit, ut omnibus pateat, libertatem Episcopis in studiis regendis partam bonis artibus
promovendis haud obesse, sed undequaque prodesse. Revera sub iis, quae in Austria obti-
nent, rerum adjunctis, id Ecclesiae honor salusque exigit). In dieta instructione commemo-
rabitur edam, quod Episcopi in deligendis professoribus seu magistris antecedenter requi-
rant oporteat certumque teneant, utrum Gubernium quoad res politicas quid contra illos
habeat.
V. art. XXIV.
In instructione Pontificia Episcopi monebuntur, ut parochias et alia beneficia ecclesia-
stica haud conlerant viris Majestati Suae minus gratis et quidem his circiter verbis: Quo-
niam dolendum est, his postremis temporibus aliquos sacros Ministros, oblitos suae voca-
tionis, partem suscepisse in rebus politicis et praesertim, quod dolendum magis, in pertur-
bationem Reipublicae et Imperii, ideo cavendum, ut ejusmodi ecclesiastici ad munia paro-
chialia et ad alia beneficia non promoveantur. Curent ideo Episcopi, ut nunquam seligantur
ad dieta beneficia personae, quae minus acceptae sint Gubernio, quas dignoscere possunt
sive ex ipsa personarum indole et conditione, sive ex praecedentibus Gubernii factis, sive
aliis adhibitis idoneis modis.
V. art. IV.
Facultas Episcopi Leodiensi quoad Synodorum dioecesanarum celebrationem collata
etiam Austriae Episcopis petentibus concedere mutatis, quae prò dioecesium statu mutanda
veniunt'.
V. art. XXII.
Rationem habebit Sanctitas Sua in conferenda prima dignitate commendationis, quam
Augustissimus Imperator ipsi consulto Antistite dioecesano proponet. Quum Goricii prima
dignitas sit patronatus laicalis privati, secunda ibi subsiituetur. In conferenda autem prima
dignitate eapitulorum Pragensis et Olomucensis Sanctitas Sua rationem habebit commen-
dationis, quam Archiepiscopus et Capitulum Metropolitanum ipsi exhibuerint.
V. art. XXIV.
Eorum, quae de concursu parochiali et examinatoribus synodalibus exposita sunt, ratio
habebitur, quando Episcopi provinciarum, ubi res indigitato modo pertractatur, propositiones
suas exhibebunt.
1 La facoltà concessa con indulto del 4 maggio 1851 importava 1. ni in locnm synodi, ad menu-m Conc. Trid.
ammattiti habendae, decanorum congregano substitui possit. Decani tamen bina quotannis concilia parochorum con-
gregare debent. ita, ut in primo concilio parochorum sententias de rebus ecdes. \ ci ad fidelium utilititatem condu-
CCntibus exposcant, in altero vero eosdem parochos de actis et sancitis in synodo scil. interim ab episcopo et a
decanis habita) certiores reddant ; J. ut tradì possint exercitia spiritualia in forma synodi. seu conjungi ezercitia cum
synodali S. \i>h\ik. Compendium /un-, canonici*, Brixinae 1887. 45'.'. n. 7.
832 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
V. art. XXVIII
Sani lissimus Pater, prout praevie jam intimatum fuit, ordinabit, ut in Austriae mona-
steriis tana virorum, quam niulierum ad vota solemnia ii tantum admittantur, qui annum
vigesimum quartum absolverunt, vel et annum vigesimum primum compleverunt et in
tuonasti rio, cui per professionem aggregari petunt, triennium integrimi exegerunt.
b) Risposta del Cardinale Viale Prelà.
18 agosto 1855.
Celsissime ac Reverendissime Domine!
Redditae mihi sunt literae Celsitudinis Tuae Rmae die 17. huius mensis ad me datae,
quibus nulla mora respondeo, declarans Pontificiam instructionem quoad substantiam con-
formem futuram desideriis, quae Celsitudo Tua Rma mihi pandit, ' in adnotationibus,
quae erant adjectae memoratis Celsitudinis Tuae literis, et quarum exemplar huic meae
epistolae includo.
I Himtaxat circa Art. VII. adnotandum mihi est, Sanctitatem Suam in Instructione locu-
turam piane in sensu adnotationis ad eumdem Articulum, ita tamen, ut salva maneant,
quae statuuntur in memorato articulo, ubi dicitur: * Quinam libri in iisdem scholis (nimi-
rum in Gymnasio- et iis quas medias vocant) ad religiosam tradendam instructionem adhi-
bendi sint, Episcopi collatis inter se consiliis statuenl > .
Quoad Art. XXIV. Sanctitas Sua monebit Episcopos, ut parochias et alia beneficia
ecclesiastica haud conferant viris Majestati Suae minus gratis. Haec dieta sint relate ad
Instructionem Pontificiam; relate vero ad desideria quae in memorato hic adjecto exenv
plari continentur, et praesertim ea quae panduntur respectu Articuli IV. Sancta Sedes,
juxta preces, quae ab Episcopis Imperii Austriaci porrigantur pronam sese exhibebit con-
cedendi facultates, quae prò celebratione Synodi Dioecesanae Episcopo Leodiensi concessac
fuerunt, mutatis, quae prò circumstantiarum et locorum varietate sint mutanda.
Retate vero ad Art. XXII. Sanctitas Sua in conferenda prima dignitate Ecclesiarum
Metropolitanarum et Episcopalium, rationem habebit commendationis, quam Augustissimi^
lmperator consulto singulis in casibus Antistite Dioecesano et servatis servandis sit prola-
turus. Idem agendi modus adhibebitur circa nominationem ad secundam dignitatem Capituli
CJoriciensis, cum 1» patronatus laicalis privati sit.
In conferenda autem prima dignitate Capitulorum Pragensis et Olomucensis Sanctitas
Sua rationem habebit commendationis, quam Archiepiscopus et Capitulum Metropolitanum
ipsi exhibebunt.
Pro iis autem, quae concursum parochialem respiciunt, de quo in Art. XXIV'. Sancta
Sedes eorum, quae exposita sunt de praefato concursu et examinatoribus Synodalibus,
rationem habebit, quando Episcopi provinciarum, ubi res indigitato modo pertractetur 3,
propositiones suas exhibebunt.
Notum mihi est, quantopere Majestati Suae Caesareo-Regiae cordi sit, ut ex parte
Sanctae Sedis ea executioni mandentur, quae aetatem illorum respiciunt, qui ad vota
solemnia in Austriae monasteriis admitti velint; hac in re illud declarare mihi licet, verba
Articuli XXVIII.1 et juxta Sanctae Sedis praescriptioues ita esse sumenda, ut decreto Sacrar
Congregationis de Statu Regularium die 23. Septembris anni 1853 in Imperio Austriaco
1 Busta r>7: . pandidit ■.
I Busta ~,7 '. e. .me 1.. stesso art. 7: ■ GyranaBiis ..
» Susta :,7 : . pertractabitur ..
' Archtv ■ XXII. , Hif.1,1 ;7. XXIII. '
a. 1855 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I imperatore <i'.\it<-tria &43
sit satisfactum, quo quidem desideriis Majcstatis Suae circa actatem illorum, qui ad profes-
sionem religiosam volimi admitti, fit satis.
Haec quidem sunt, quae Sanctae Sedis nomine circa ea respondeo, quae ad memoralas
Celsitudinis Tuae literas referuntur, atque interim sincerissimis peculiari* observantìae
sensibus permaneo
Viennae die 18. Augusti 18ó5.
I i.i Archiv loc. cit. 154 s., collazionata la copii
Celsitudinis tuae Rmae
Obsequentissimus Servus
M. Card. Viale Pfelà.
e) Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna ut Cardinale Viale Prelà.
18 agosto l85-r>.
Ecclesia catholica nunquam non est arca, ad quam confugiunt omnes, qui salvi (iunt
in vitam aeternam; nostris autem temporibus Dominus mundum promissionum Christi
oblitum clarissimis argumentis edocuit, temporalis quoque vitae bonis pessimam imminere
ruinam, nisi Ecclesiae salutaris influxus societatis civilis fundamenta conlirmet. Vicissim
lempestates, quibus agitati sumus, haud obscure innuerunt, quanti prò Ecclesia Dei momenti
sii, ut potestas civilis effrenem cupidinum licentiam in brachio forti1 compescat, quippe nostro
aevo Ecclesiae res est cum factione, quae non tantum fidem divinilus infusam, sed etiam
naturalem religionis sensum funditus evertere conatur (reta commentis prava arte ita ador-
natis, ut animum, quae sua sunt, quaerentem vehementer commoveant.
Ubi perversitatis praeconibus liberimi est, ad populos fascinandos cuncta componere, -
nunquam deerunt qui, sana ratione frustra reclamante in magistrorum verba jurent, atque
renovabitur abominatio desolationis, quae ante aliquot annos in ipso loco Sancto, Principis
scilicet Apostolorum Sede, stare coepit.
His ita compositis, magis quam unquam exoptandum est, ut lmperium cum Sacerdotio
ad tuendum Dei in terris regnum hdeliter conspiret. Augustissima vero Austriae Impe-
rator avita pietate ductus nihil sanctius habuit, quam ut concordiam sacrae atque civilis
potestatis in latissimis ditionibus sceptro Ejus subjectis intemeratam inconcussamque stabi-
lirei. Regnator omnium Deus incrementimi benigne dedit eis, quae ad Ipsius sanctilicandum
nonien suscepta sunt, et con ventura est de articulis, quos tam a Sancissimo Patre, quam a
Majestate Sua ratos esse habendos addubitari :I vix potesl. Quum autem in tantae molis
gravitatisque opere nonnulla supersint, quae meminisse juvet, Augustissima Imperator
mihi in mandatis dedit, ut, quae sequuntur, Eminentiae Vestrae Reverendissimae commu-
nicem.
1. Majestati Suae cordi omnino est, ut in studiorum Universitatibus fìdes floreat et pietas.
Multifaria, quam scientia fiumana park, utilitas praesertim ex saeculo XVIII. multifariis
erroribus quasi nubibus obducta est, quae ut veritatis luce dissipentur, ipsius societatis
humanae quam maxime interest. Tantae rei in studiis generalibus ordinandis diligentissime
rationem habere, Majestati Suae propositum est. Multa suni quae suadeani, ut sacrorum
Antisiites in Universitatibus Archicancellarii, seu Cancellarli partes agant; quatenus diffi-
di ssi licentiam manu forti •.
1 Nussi: • commoverc
3 Nussi: . dubitari >.
Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe 1 Imperatore d'Austria a. 1855
cultates obstent, in facultatem tamen theologicam, secluso Cancellarti, ubi adest, officio, pecu-
liarem influzum exercebunt.
2. Ad examinandos laureae theologicae sive juris canonici candidatos per Austriam nullo
non tempore viri catholici exclusive sunt adhibiti, sed et adhibebuntnr.
3. Quodsi expediat, ut Episcopis nonnullis laureas theologicas eonferendi facultas aucto-
ritate apostolica tribuatur, Augustissimus facile consentiet; communicatis tamen inter San-
ctam Sedem et Gubernium Imperiale consiliis negotium pertracteiur.
4. Liberum erit Episcopis studiorum Universitatem catholicam sub eorum dependentia
constitutam fundare. Quum autem necesse sit, quoad res politicas et jura civili» ejusmodi
instituto assignanda cautiones prò rerum et locorum varietate adhibere, Consilia cum Gu-
bernio Caesareo praevie conferenda erunt.
5. Antequam professor facultatis juridicae ad jus canonicum tradendum deputatus consti-
tuatur, Episcopi dioecesani de ejus lide et doctrina sententia expeietur.
6. Universitas Pestinensis originem debet fundationi ecclesiasticae, quae Maria Theresia
Augusta regnante bonis ecclesiasticis adaucta est. Nihilominus ex saeculi praeteriti fine
rarissimis quibusdam casibus accidit, ut viri acatholici ad scientias prolanas in Universitate
praedicta tradendas admitterentur. Augustissimus vero Imperator aequum esse agnoscit,
ut in ejusdem professores catholici tantum assumantur, quin tamen derogare intendat juribus
virorum ab Ecclesia catholica alienorum, qui ad docendi munus deputati jam fuerint.
7. Theologiae studentes, quodsi ab Episcopo in seminarli sui alumnos suscepti vel vestem
religiosam induti sint, nec non monasteriorum ab Ecclesia approbatorum novitii in cune tis
Imperii partibus a servitiis militaribus praestandis immunes erunt.
8. Secundum leges in Austria vigentes prò gymnasiis mediisque scholis a potestate
civili institutis religionis magistri ita seliguntur, ut Episcopus dioecesanus concursum habeat,
et quem dignissimum censeat, Gubernio adjectis concursus actis significet : qui et de regula
ad magisterium vacans deputatur. Quando sub peculiaribus rerum adjunctis eum declinari
contigerit, nunquam non vir nominatur, quem Episcopus ad munus obeundum habilem
enuntiaverit.
9. In reprimendis libris religioni morumque honestati perniciosis communis est Ecclesiae
civitatisque causa et Augustissimus Imperator nihil intentatum relinquet, ut, quantum fieri
possit, ab Imperio excludantur. Curabit igitur, ut ad scriptorum licentiam refrenandam leges,
quarum districtae cautiones non desunt, debito vigore executioni mandentur et desideriorum,
quae sacrorum Antistites hoc de negotio exposuerint, ratio diligentissime habeatur. Multa
tamen prò re nata cautione opus est, ne pejora contingant. In plerisque Europae partibus
classes animi cultioris et scientiae laude gloriantes morbo intimo laborant, quem medici
prudentis adinstar tractare oportet. Annum usque 1848 in Austria exercebatur censura
praeventiva et quidem rigore piena. Conquerebantur, qui liberales se haberi amabant, quod
patrocinium a Gubernio Ecclesiae catholicae exhibitum omnes justi et aequi tramites exce-
deret. Revera autem censura, qualis tunc obtinebat, malo praeveniendo vel reprimendo
impar piane erat. Nimis late patent Austriae fines et innumerae praesto sunt artes, quibus
inspectio a politia exercita eludatur. Igitur bibliopolis nunquam deerat copia libros prohi-
bitos invehendi, et quo gravius essent interdicti, eo avidius quaerebantur et perlegebantur,
eo majori predo divendebantur ita, ut tali mercimonio operam dantes mulctas quibus depre-
hensi punirentur, facile praestare possent et exultarent exterarum partium librarli, quando
opus eorum sumtibus editum in Austria proscriberetur. Non eadem tamen in cunctis Imperii
partibus per' Austriam1 rerum conditio est. In ditionibus Venetis et Longobardicis facilius
est, perversos libros excludere, quam in Germanicis, quibus tot principimi protestantium
a. 1855 Concordato fra l'io IX e Francesco Giuseppe 1 Imperatore d'Austria 835
dominia vicina sunt, voi in Eìungaria et Transylvania, uhi tantus habetur ineolarum acatholi-
corum numerus. Praeterea in Italia multa, quae in Germania taedium jamjam pariunt,
utpote innumeris vicibus repetita, nova adhuc sunt et majorem seducendi vini exserunt.
10. Quando ecclesiasticus vir a judice saeculari in jus vocetur propter crimen seu
delictum ad religionem pertinens, quod poenalibus Imperii legibus animadvenitur, Majestas
Sua difficultatem non facit, ut a tribunali civili primae instantiae, antoquam ad sententiam
icrendam procedat, lìpiscopo acta exhibeantur et ipse reum audiat, omniaque peragat. quae
ad caussam juxta canones cognoscendam requiruntur. Postquam Kpiscopus in foro suo
->ententiam tulerit, eamdem communicahit judici saeculari, qui subinde de legis civilis viola-
tione legis civilis ad normam judicabit.
11. Ceterum articuli XIV, de clericorum caussis dispositiones eos rcspiciunl, qui a judiciis
ordinariis condemnati fuerint; exceptiones occurrant necesse est, ubi de crimine agatur, in
quod ad tempus extraordinarius procedendi modus, quem „ Standrecht " (judicium instan-
taneum) vocant, statutus est. Insuper Majestas Sua expectat, Tore ut Episcopi ad custodiendum
vifum ecclesiasticum, qui a judice civili de delieto vel transgressione condemnatus fuerit,
domum ecclesiasticam seligant, quae Gubernio haud displiceat. In quantum ad ecclesiasticam
aliquam domum custodiendi remitti possint, qui criminis rei judicati fuerint, pendehit a
casus natura et gratia Imperatoris.
12. In provincia, quae sub limitum militarium nomine venit, peculiaris piane res admi-
nistrandi modus statutus est; quippe unus idemque et militum praefectus etjudexet magi-
stratus civilis. Igitur judiees ordinarli, ad quos clericorum caussae civiles per ordinationem
d. d. 7. Augusti 1852 remissae fuerant. militiam simul regunt. Quum autem in pluribus
limitum militarium partibus acatholici frequentissimi habitent, non contingerc non potest,
ut hi magistratus aliquando viri ab Ecclesia catholica alieni sint. Quapropter Majestas Sua
clero catholico ab ordinariis districtuum singulorum judicibus exemto Zagrabiae, ubi rerum
civilium et militarium per Croatiam et Slavoniam gubernator residet, forum speciale dele-
gatum eonstituit. Pari modo in ceieris quoque limitum militarium partibus providebitur.
13. Quum Majestas Sua desideret, ut disciplinae ecclesiasticae vigor conservetur, para-
timi semper se exhibuit et exhibebit, ad executioni mandandas sententias ab Episcopis in cle-
ricos eis subditos latas brachii saecularis auxilium praestare. Exspectat autem fore, ut Epi-
scopi brachium saeculare imploratili"] congruas afferant dilucidationes. si quas ab ipsis peti
contigerit. quo quidem eveniente casti Augustissimus Consilio utetur commissionis sub Epi-
scopi cujusdam praesidio ex sacrorum Antistitibus seu aliis viris ecclesiasticis compositae.
14. Leges Austriacae qua regulam statuunt, ut testes, quorum domicilium a sede judicii
inquisitionem peragentis ultra duo milliaria distai, corani judice districtus, in quo habitant,
testimonium lerant. Praeterea et legum tenori et Majestatis Suae voluntati piane consenta-
neum est, ut in expetendis testimoniis sacerdotum, quantum rei natura sinat, caveatur, ne
persolvendis muneris sacri officiis impedimenta ponantur. Quodsi accidat, ut judex quidam
indiscretius agat, Episcopi Augustissimum adeant, qui curabit, ut negotium secundum Ipsius
voluntatem et legis ad mentem pertractetur.
15. Quum anno 1S49 militum in domibus colloeandorum cura communiiatibus politicis
concrederetur, non infrequenter accidit, ut parochis, qui ncque ampliori habitatione neque
redditibus congruam superantibus fruerentur, milites in sua recipiendi necessitas impone-
retur. Quantum hoc ab aequitate alienimi sii, Episcopi plus una vice exposuerunt et medelam
afferri Imperatoris voluntas est, cumque hoc ipso tempore de reformando toto milites eollo-
candi negotio agatur, jussit, ut in dispositionibus condendis clero debito modo provideatur.
lo. Quoad ratas habendas personas ad benelìcia ecclesiastica promovendas Majestas Sua
intendit, cuncta in eo, quo mine sunt, statu relinquere, et spxjrat, nunquam futurum, quod
aecessitatem inferat, ejusmodi cautionem amplius, quam liucusque factum sit, adhibendi,
«3o
Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
17. Sunimi per Austriam Itnperantes jure patronatus coronae vel lundorum publicorum
nomine exercendo constanti'!- ita usi sunt, ut curae animarum efficacius gercndae benevolam
t urani haberent, et Majestas Sua, quae hac de re ab Antecessoribus Ejus constituta sunt,
prò pietaU et sapientia Sua proprio motti confirmavit. Voluntas Ejus est, ut haec eadem
imposterum quoque salva conventione articulo XXV. inita firma maneant; quippe dcsiderat,
ut ad parochialem animarum curam optimus quisque deputetur; et probe scit, quanti in
seligetulis sacerdotibus ceteris dignioribus Antistitis dioecesani judicium iaciendum sit.
18. Si lòrsan eveniat, ut corporatio quaedam ecclesiastica legitime supprimaiur, bene-
ticia, ad quae praesentaverat, liberae collationi episcopali reddentur, in quantum id canonum
sanctiones praescribunt.
19. Majestas Sua nullomodo obstacula ponere intendit, quin Confraternitates sive Soda-
litates, quales Ecclesia probat et commendat, constituantur et pietatis operibus unitis viribus
incumbant. Attamen praecavendum est periculum, ne sodalitatum piarum titulo molitiones
obtegantur in civitatis sed et Ecclesiae perniciem vertentes. Itaque cautiones quasdam adhi-
bere necesse est; magni tamen Episcopi dioecesani de Sodalitate quadam constituenda judi-
cium fiet.
20. Archiepiscopi et Episcopi minime impedientur, quin in institutis piis ea, quae reli-
"ionem et vitae Christianae integritatem attinent, vi muneris pastoralis eis proprii dirigant.
Quantum vero Majestas Sua exoptet, ut in omnibus quibuscunque institutis cuncta recte ac
pie componantur, ex eo patet, quod etiam, qui carceris poenam luunt, novissime magnani
partem congregationum religiosarum curae demandati fuerint.
Ceterum mihi concessum sit, denuo exponere sensus summae venerationis, quacum
permaneo
Eminentiae Vestrae Reverendissimae
Viennae, die IN. Augusti 1855.
humillimus et obsequentissimus servus l
Jos. Othmar. de Rauscher m. p.
Pr.'- Archiepiscopus Viennensis.
d) Risposta del Cardinale Viale Prelù.
18 agosto 185 5.
Celsissime ac Reverendissime Princeps!
Accepi litteras Celsitudinis Tuae Reverendissimae hodierna die No. 4. ad me datas, in
quibus plura pertractantur, circa quae inter nos collata luerunt Consilia, quaeque pattini
ad dilucidationem illorum, quae in Conventione continentur, inserviunt, partim vero ad alia
statuenda sunt ordinata, de quibus quidem opportunum judicatum luit in eadem Conven-
tione sermonem non habere, sed Majestas Sua Caesarea prò eximia Sua aequitate et pietate
paratam Sese exhibuit, Sanctissimi Patris desideriis et postulationihus satisfàcere. Ea itaque,
quae in memoratis litteris expressa sunt, tam a Sancta Sede quam a Majestate Sua Cae-
sarea religiose servabuntur.
Ut omnis, quantum fieri potest, recludatur aditus difficultatibus, quae ex interpretatione
illorum, quae in memorata conventione continentur, oriri possent, nomine Sanctae Sedis
declaro ea, quae Articulo Vii. statuuntur, non esse intelligenda, nisi de G^'mnasiis mediisque
scholis prò juventute eatholica destinatis, exclusis iis, quae pio acatholicis fuerint fundatae
et destinatae.
' liu^L, ,7 . lamulus ..
.. .1 AU.
a. 1855 Concardato fra Pio IX e Francesco Giuseppe 1 imperatore d'Austria 837
Declaratio vero, quae continetur No. X. litterarum Celsitudinis Tuae circa modum
sequendum in judiciis contra Ecclesiasticos viros, qui in jus vocentur proptcr crimen scu
delictum ad religionem pertinens, quod poenalibus Imperii legibus animadvertitur, a Sancta
Sede admittitur quidem, per se autem patet caussas Religionis et fìdei qua tales ad compe-
lentiam judicis saecularis non pertinere.
Relate ad ea, quae adnotata sunt in litteris Celsitudinis Tuae Reverendissimae No. XllL,
Sanctissimus Pater non dubitat, quin in constituenda commissione ecclesiastica, de qua ibi
sermo est, Gubernium Austriacum cum Sancta Sede sit pertractaturum.
Superest, ut eft'usas Deo Optimo .Maximo gratias agam, quod gravissimum maximique
omnium momenti tam prò Ecclesia quam1 prò Statu negotium felicem ad exitum fuerit
perductum.
Praeclarissima hac occasione, ut semper, Augustissimus Imperator exhibuit pietatis et
eximii religionis studii argumenta, quae quidem clariori adhuc nitore fulgebunt dum ea,
quae pacta conventaque sunt, executioni mandabuntur.
Hac autem utor occasione, ut Celsitudini Tuae Reverendissimae toto corde gratuler
quod gravissimo huic negotio stimma sedulitate summoque studio et labore multorum
annorum spatio dederis operam. Deo adjuvante sanctum hoc opus ad exitum est perductum;
det eidem Dominus incrementum !
Pergratum mihi est hac uti occasione, ut sincerissimis peculiaris observantiae sensibus
permaneam
Celsitudinis Tuae Reverendissimae
Viennàe, die 18. Augusti 1855.
obsequentissimus servus
M. Card. Viale Prelà m. p.
Da .Vissi. Conventiones collazionati per ci l'esemplare a firma autografa dell'Arcivescovo, per di la
• ti za firma, ambedue nella cit. Busta 57.
e) Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà.
18 a^,D<l<> 185Ò.
Emin<-ntissime ac Reverendissime Domine! Domine Colendissime!
Quum Majestati Suae quam maxime cordi sit, ut nihil remaneat difficultatibus pariendis
uiciinque aptum, Eminentia Vestra concedat, quaeso, ut de abrogatis Kpiscoporum per Hun-
gariam decimis aliisque capitibus observationes quasdam seu delucidationes Augustissimi
juxta mandata exponam.
Episcopi Hungariae anno 1848 renuntiaverunt decimis ecclesiasticis et ipsos quod attinet,
juri simul compensationem petendi, quod clero tamen, eis subdito reservatum esse volue-
runt. Quanam mente, quemnam in finem hoc fecerint, ipsi Strigonii congregati sequentibus
declaraverunt verbis: Eeralis, - cui tum nullatenus occurri poterat, necessitas et tristis
sors Ecclesiarum Galliae, Germaniae, Hispaniae, Portugalliae, imo ex parte etiam ditionum
Italiae, ubi illatis adverso Revolutionum impetu Ecclesiae catholicae damnis, nec pacatiora
remedium tulere tempora, eam praesentibus in Diaeta ecclesiasticis imponere videbanlur
obliLcationem: ut partem ecclesiasticorum provenluum, implacabili alias Revolutionis odio
im'nolantes, alterata, eamque potiorem Ecclesiae dotem sacris suis linibus conservare adni-
1 Uh ,,m 57 : « tam • .
\nltiv : « Feratis » !
838 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
terentur ».Spes cetera Ecclesiae bona conservandi eos felellisset, quodsi factio, quae domi-
nationem illa tempestate exercebat, Hungariam voti compos facta ab Austriae Imperio
avulsisset. Decretimi est a comitiis, ut possessoribus privatis jurium utilium, quae per ita
dictam fundi exonerationem ipsis ablata sunt, compensatio statueretur. Quum autem Epi-
scopi paucis quibusdam saecularibus adjuvantibus peterent, ut bona ecclesiasticorum, nec
non fundi religionis et studiorum privatam catholicorum regni possessionem esse decla-
raretur ' repulsam tulerunt. Publica haec bona esse palam proponebatur et in eo jam erat,
ut legis quoque civilis sanctio accederet. Sed et pejores Ecclesiae catholicae per Hunga-
riam tunc calamitates imminebant. Etenim convocata est synodus nationalis l 'estini 20. Augu-
sti 1849 celebranda ea quidem lege, ut componeretur ex duabus teriiis saecularium virorum
partibus et una tantum deputatorum cleri majoritate votorum eligendorum. Moliminibus
hisce linem imposuit proclami ad Temesvar commissum. Bona ecclesiastica intacta sunt
relieta, et cum fieri non posset, ut ita dieta fundi exoneratio- retractaretur, clericis et laicis
compensatio secundum eandem normam decreta est ea tamen cum exceptione, quod Epi-
scopis juxta tenorem resignationis 1848 ab eis factae prò decimis redemtio haud assigna-
retur. Hoc consilium, ut iniretur, effecerunt aerarli publici angustiae, compensationibus in
immensum piane excrescenti bus. Uni Archiepiscopo Strigoniensi in redemtionem jurium,
quae urbarialia vocant et aliorum similium duae ferme milliones cesserunt, ex quibus quo-
lannis proventus 100,000 ttorenorum super Imperii debito tundatos percipit. Insuper Epi-
scopi Hungariae quum praeter nonnullos recentioris fundationis omnes bonis immobilibus
et iis amplissimis gaudeant, rerum vicissitudine, quam Hungaria subiit, abundantem, pio
decimis compensationem nacti sunt. Ex quo difficultates sublatae sint commerciis inter Hun-
gariam et reliquas Imperii ditiones obstantes et itineribus parandis multum laboris sum-
tuumque impendatur, fundorum pretium magna jam cepit augmenta et majora capiet. Unus
tamen alterque3 habetur in Hungaria Antistes, cujus mensae episcopali post decimas sublaias
haud praesto amplius sint bona, quae sustinendo decori episcopali prò regionis more piene
sufficiant. His munificentia Augustissimi hucusque consultum est. Ut autem juris quodam
titulo gaudeant, Majestas Sua parata est, loco compensationis pio decimis, quibus Hunga-
riae Episcopi anno 1848 nuntium miserunt, assignare annuam 25,000 rlorenorum dotationem
ea sub conditione, ut ex praedicta summa provideatur iis Hungariae Episcopis, qui vicissi-
tudinibus anni 1848 deeimarum perceptione exciderunt, in quantum redditus eorum annui
deductis deducendis sustinendo decori episcopali haud sufficiant, ea autem, quae supersint
necessitatibus ecclesiasticis impendantur. ''
Ex antiquissimis temporibus in Hungaria consuetum fuit, ut Reges in Episcopis nomi-
nandis praeter alias expressiones, quibus nihil piane obstat, etiam vocem « conferre » adhi-
berent: quae cum stride interpretala genuinis juris canonici principiis haud consentiat,
Majestas sua jussit, ut ex nominationis instrumento deleatur.
Augustissimi^ Imperator, qui summopere desiderat, ut omnes per Austriam regulares
spiritu vere regulari agantur, articuli XXVIIIvi statuta sancte per omnia observabit; sup-
ponit tamen regulares in omnibus discrete et prudenter acturos, nec unquam eventurum,
ut Superior quidam generalis moliminibus politicis sese ingerat. Annotandum insuper,
quod in pluribus Austriae provinciis mendicantibus sustentatio ex fundo religionis tribuatur,
hac tamen sub conditione, ut ab eleemosynis conquirendis abstineant et in cura animarum
subsidia ferant. Si conditionem non amplius impleturi essent, cessaret dotatio.
1 Archiv: ■ declaretur ».
hiv: < i x oncratis » !
' Busta 57 : . alU'ivc ».
■liiv: • impenduntur ..
a. 1855 Concordato fra l'io IX e Francesco Giuseppe I Imperatine d'Austria 839
Canonicos Olomucenses quod attinct, dubio caret, articulum XXndnml ipsis ita esse
applicandum, ut canonicatus Olomucenses cuncti nonnisi viris sacerdotio insignitis confe-
rantur et sublata sit nobilitatis secundum carnem neeessitas quoad eosdem canonicatus omnes
et singulos, de quibus piene probari non possit, ipsos vigore conditionis in fundatione legi-
time adjectae nobilibus exclusive destinatos esse.
Praeterea autem, ut Eminentiae Vestrae Reverendissimae notum est, Augustissimus
Imperator ex causis, quibus exponendis supersedeo, -" tam per me quam per Ejusdem Maje-
statis apud Sedem Apostolicam Legatum petiit, ut canonicatus domicellares Olomucenses
salvo jure eorum, qui canonicam institutionem consecuti jam fuerint, penitus abrogentur,
et sperat, iore ut desiderii expositi ratio habeatur, eo magis, quod apprime conveniat eis,
quae articulo XXIIJ'j disposita sunt. Canonicorum domicellarium instituium originem tra.xit
ex vita communi, quam Germaniae caputila juxta Concilii Aquisgranensis aliarumque Ger-
maniae synodorum praescripta saeculo nono adoptaverunt. Instituta sequebantur ad Chro-
degangi Metensis regulam conformata: unde canonici dividebantur in seniores ordinibus
sacris insignitos suffragiique jure gaudentes et juniores scholastico rectore studiis incum-
bentes. Primum seniores a vita communi recesserunt, post et juniores, qui domicellares
dici coeperunt. Canonicatus domicellares rationem habuerunt exspectativac praebendarum
capitularium tìliis nobilium concessae. Quum vita communis restituì nequeat et nobilitatis
neeessitas sublata sit, non est, cur retineantur. Praeterea, quodsi domicellaribus tantum
aditus ad capitulum Olomucense pateat, de facto excluduntur viri meritis et experientia
praestantes: etenim cum domicellaribus praebenda non raro per decem et amplius annos
exspectanda sit, difficile est, canonicatum domicellarem in meritorum jamjam partorum 3
praemium conferre. Beneficia vero, quae domicellaribus destinala esse dicuntur, difficultatem
obgerere vix poterunt quippe admodum tenuia sunt, atque si saltem simul sumta decenti
canonicorum gradui sustinendo sufficiant, ad norraam Concilii Tridentini sess. XXIV. cap. 15.
de reform. uniantur et nova praebenda capitularis ex eisdem efformetur.
De extrav. Ambitiosae i constat, quoad ejusdem obligationem attendendam esse con sue-
tudinem locorum:Quum igitur praefata decretalis in plerisque Austriae partibus hucusque
usu haud fuerit recepta, ope articuli XXXmi prò plerisque Austriae partibus novum statuitili-
jus. Insuper dijudicanti, 5 an alienatio seu oneratio boni cujusdam expediat, rerum et
locorum adjuncta undequaque perspecta sint, oportet. Accedit, quod in Austria magna rerum
ecclesiasticarum pars componatur ex censibus super publicum lmperii debitum fundatis,
neque peculiarem hujusmodi honorum naturam canones respexerint, nani de nuperae ori-
ginis instituto agitur. Quapropter Majestas sua desiderat et supponit, Sanctitatem Suam
Archiepiscopis, immo et Episcopis opportunas concessuram facultates, quibus muniti con-
sensum ad res Ecclesiae legitima ex caussa alienandas seu onerandas tribuere possint.
Ceterum salus publica poscit, ut conservetur vigor legum ita dictam expropriationem
coactivam ° attinentium; salva tamen compensatione prò bonis ecclesiasticis juxta eamdem
normam ac prò privatorum hominum rebus statuenda.
Augustissimus Imperator attentis, quae per Austriam obtinent, circumstantiis, neces-
sarium omnino ducit, ut tribunalia ecclesiastica in Imperio cuncta in pertractandis causis
' Air/m : XXII. dura :
a Archiv: supersedes .
1 Archiv: ■ pastorum >'.
' Di Paolo II in data I" marzo 1467 in Extrav. Commuti. 111. I. Unii. Rom. ed. Cocq.-Maih. III. pars tertia, 125;
ed. Taur. V, 194 s.
- Archiv: adjadlcantì «.
• Archiv: • coarctivam ».
340 Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
matrimonialibus adeurate observent instructionem, ' cui quantus labor impcnsus sit, Emi-
nentia Vestra Reverendissima novit. Piane- contìdit, in gravissimo hoc negotio nuilam
suborituram tore difficultatem.
Eis quae oftìcii mei ratio poscebat, absolutis hac simul occasione lubentissime utor, ut no-
vum cxhibeam argumentum summae venerationis et perl'ectissimi obsequii, quocuin permaneo
Kminentiac Vestrae Reverendissimae
Viennae, die 18. Augusti 1855.
humillimus et obsequentissimus servus 3
J. O. de Rauscher m. p.
Princeps Archiepiscopus Viennensis.
Da Architi far kathol. Kirchenrecht XIV (1865), 93-97, collazionato l'esemplare a lìrma autografa del von Rauscher
nella cit. Busta 57.
I) Risposta del Cardinale Viale Prelà.
18 agosto 1S5.5.
Celsissime ac Reverendissime Princeps !
Gravissimi quidem momenti sunt res, de quibus pertractant Litterae, quas Celsitudo
Tua Reverendissima hodierna die ad me dedit Nro. 5. notatae.
In iis sermo est 1° de compensatone Episcopis et Capitulis Hungariae tribuenda prò
amissis ' decimis anno 1848. - Libentcr agnosco, multa a Majestate Sua Caesarea praestita
luisse, ut Ecclesiae necessitatibus in nonnullis lmperii provinciis et regnisesset consultum;
Sancta Sedes non dubitai, quin Augustissimus Imperator pio ea, qua praefulget pietate et
zelo, majora sit in bonum Ecclesiae praestiturus, et dum annuam summam 25,000 fl., quae
a Majestate Sua compensationis titulo statuta est, acceptat, non potest tamen, quin tamquam
nuilam declaret renuntialionem, quam Episcopi Hungariae emiserunt relate ad decimas.
Eos nullum jus habuisse renuntiandi decimis prò suis successoribus, atque hinc eorum
renuntiationem nullius roboris fuisse, clarum per se est.
Cuna autem potissimum Graeci-Uniti in Hungaria et Transsylvania multis premanlur
necessitatibus in iis, quae ad cultum sacrumque ministerium pertinent, non deerit oecasio
Caesareae Suae Majestati Suam pietatem in Ecclesiam magis ac magis ostendendi et Sancta
Sedes conhdit futurum, ut Augustissimus Imperator memoratis necessitatibus benigne et
larga manu succurrat.
Non levi Sanctissimus Pater gaudio afficietur percipiens Augustissimum Imperaiorem
jam jussisse, ut ex instrumento nominationis ad Episcopatus Hungariae vox con/erre
deleatur, quippe quae juris canonici principiis haud consentiat.
Spes, quae 3°. loco in iisdem Litteris panditur, fore ut Regulares per Austriam in
omnibus discrete et prudenter agant, neque eorum superiores generales moliminibus poli-
ticis sese ingerant, haec inquam spes apprime conformis est iis, quae Sanctissimus Pater
a Regularibus et a clero generatili! exposcit. - Sancta Sedes omnem adhibebit operam, ut
mala, quorum timor in memoratis Litteris panditus est, arceantur
Quarto loco loquitur in iisdem Litteris de Capitulo Olomucensi.
1 li V Instructìo prò judiciis ecclesiasticis quoad causas matrimoniales composta dal \us Rauschi-r stesso (in
-\\v [in latin" v tedesco) e [in latino] Ada et decreta sacrorum conciìiorwn recentiorwn. ( <>/
lettio LacemisV, Friburgi Brisg. 1879, 12861310).
Busta r,7 Piene >.
<'.< 57: Camulns ■.
• Ir, Ini : . omissis . !
a. 1855 Concordalo fra l'i<> IX e Francesco Giuseppe 1 Imperatine d'Austria 841
Sancta Sedes, non solum exclusit prò nominandis ad canonicatus in ilio Capitalo neces-
sìtatem naialium nobilium seti nobilitatis titulorum salvis conditionibus, quas in fundatione
adjectas esse constet; sed etiam clericos minores a canonicatibus Olomucensibus exclusos
voluit, dum in Articulo XXID" Conventionis statuit. non assumendos esse in ( anonicos
nisi tacerdotes etc. Quoad reliqua desiderici Majestatis Suae, quae quidem nil aliud nisi
bonum Ecclesiae liane circa rem piar ' oculis habet, meum erit curare, ut eorumdem San-
ctissimus Pater iterum certior fiat.
Relate ad facultates a Sancta Sede concedendas ut res Ecclesiae legitima ex causa
alienari vel onerari possint, Sancta Sedes pronam sese exhibebit, ut memoratas facultates
tribuat sive Nuntio Apostolico prò tempore sive Archiepiscopis nec ullam censeo futuram
difficultatem, quin Sancta Sedes relate ad Arehiepiscopos delegandos Majestatis Suae desi-
deriis faciat satis.
Apprime milii notum est, quanti momenti sii desiderami, quod in pluriesmemoratis Litte
ris panditum est circa instructionem matrimonialem ; non diffiteor prò bono rei esse vel ma-
xime optandum, ut nulla suboriatur difficultas et hoc sensu ad Sanctam Sedem scribam.
Pergratum mini est, hac uti occasione, ut sincerissima peculiaris observantiae meae
sensa Celsitudini Tuae exhibeam, quibus permaneo
Celsitudinis Tuae Rmae
Viennae die 1S. Augusti 1855 Obsequentissimus servus
M. Cardili. Viale Prelà.
Da Archili ecc. loc. cit 97s., collazionata la copia ~ nz;i firma nella cit. Busta 57.
g) Aititi tritelli dell'Arcivescovo di' Vienna al Cardinali Viale l'irla.
19 agosto 1855.
Eminentissime ae Reverendissime Domine! Domine Colendissime!
Honoratissimae Eminentiae Vestrae Reverendissimae litterae die 18. Augusti datae red-
ditae mihi sunt, de quibus mini unicam subjungcre liceat observationem. Relate ad ea, quae
in epistola eodem die data No. XIII. exposueram, Eminentia Vestra in litteris No. 1 mihi
communicavit, Sanctissimum Patrem non dubitare, quin in constituenda commissione eccle-
siastica, de qua ibi sermo est, Gubernium Austriacum Sancta cum Sede pertractaturum sit.
Rem, de qua nulla mihi facultas concessa est, ad Majestati m Suam referam; Eminentiam
tamen \restram prò eximia, qua praefulget, sapientia minime fugit, quantum ipsius Eccle-
siae utilitas poscat, ut commissio, cujus Consilio Majestas Sua uti int< ndit, ex viris compo-
natur, in quibus Augustissima fiduciam omnimodam collocat.
Ceterum ea sane Majestatis Suae mens est et firma voluntas, ut omnia, de quibus con-
ventum est, eo, quo conventum est, sensu executioni mandentur, ac optimo jure sperandum,
in Dei gloriarti Ecdesiaeque salutem et exaltationem omni ex parie cessurum gravissimum
negotium, cujus tanta pars fuit Eminentia Vestra.
Eidem denuo exhibeo summae venerationis eximiaeque observantiae sensus, quibusc um
permaneo
Eminentiae Vestrae Reverendissimae
Viennae, die 19. Augusti 1855.
humillimus et obsequentissimus servus
Jos. Othm. de Rauscher m. p.
Archiepiscopus \riennensis.
Da Arclriv ecc. 1. xxv; la lettera non esiste in Busta ~>7.
M Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria a. 1855
h Pio IX ai Cardinali, Arcivescovi e Vescovi dell' Impero Austriaco.
5 novembri- 1855.
PIUS PAPA IX.
Dilectì Filii Nostri, ac Yenerabiles Fratres, salutem et Apostolicam Benedictionem.Optime
noscitis, Dilecti Filii Nostri, et Venerabiles Fratres, Carissimum in Christo Filium Nostrum
Franciscum Iosephum Austriae Imperatorem et Regem Apostolicum de Nobis, et hac Sancta
Sede tot sane nominibus praeclare meritum prò avita sua religione et pietate, atque eximio
rei eatholicae studio vel ab ipso sui imperii exordio iustissimis Nostris desideriis quam liben-
tissime obsequutum nihil antiquius habuisse, quam suas curas cogitationesque ad eatholicae
Ecclesiae libertatem in amplissimis suis ditionibus asserendam conferre, Eumque tam salu-
tari operi manum admovisse, ubi decrelum die 18 Aprilis Anno 1850 edidit cum summa
sui nominis gloria, et maxima honorum omnium congratulatione ac laetitia. Hinc idem reli-
giosissimus Imperator et Rex Nostris postulationibus magis in dies filiali prorsus pietate
obsecundans, ac probe cognoscens quantopere catholica Ecclesia, eiusque salutaris doctrina
ad veram populorum lelicitatem, tranquillitatemque procurandam conducat, a Nobis enixe
efflagitavit, ut Conventionem cum Ipso inire vellemus, qua ecclesiasticis totius Imperii sui,
et omnium, quibus illud constituitur, ditionum negotiis Auctoritate Nostra Apostolica occur-
rere, et consulere possemus. Itaque non mediocri certe animi Nostri voluptate pientissimis
ipsius Principis desideriis perlibenter annuentes, Conventionem cum Ipso ineundam existi-
mavimus, ac mira quadam consolatione affecti fuimus, quandoquidem eadem Conventione,
Deo bene iuvante, et eatholicae Ecclesiae libertatem, eiusque veneranda iura maiorem in
modum tueri et vindicare, ac multa1 sane et gravissima ecclesiastica negotia in vastissimis
universi illius Imperii ditionibus componere potuimus. Quocirca dum eidem Carissimo in
Christo Filio Nostro vel maxime ex animo gratulamur, ac meritas amplissimasque defe-
rimus laudes, quod tanto studio sanetissimam nostram religionem profiteri et colere, ac pari
\Tos, et hanc Petri Cathedram observantia et veneratione prosequi glorietur, has Vobis,
Dilecti Filii Nostri, ac Venerabiles Fratres, scribimus Litteras, quibus egregiam, ac per-
spectam vestram religionem, et pastoralem sollicitudinem etiam atque etiamexcitamus, ut
omnem percipientes utilitatem ex maiori illa libertate, qua in omnibus istis Austriacae domi-
nationis regionibus catholica Ecclesia ex inita Conventione Irui ac potiri piane debet, summa
cura, industria et studio omnes ministerii vestri partes ad ipsius Ecclesiae incrementum,
decus et prosperitatem, atque ad animarum salutem diligentissime implere velitis. Nunc
enim vestrum erit, Dilecti Filii Nostri, ac Venerabiles Fratres, collatis inter Vos consiliis
studiosissime advigilare, ut in" vestris Dioecesibus sanctissimae eatholicae fidei depositum
integrimi inviolatumque magis in dies custodiatur, et alacriori usque zelo ac vigilantia rectae
clericorum institutioni prospicere, et Cleri disciplinam sartam tectamque tueri, et ubi pro-
lapsa est instaurare, et parochorum munus, aliaque ecclesiastica beneficia dignis dumtaxat.
idoneis et spectatis ecclesiasticis viris conferre, et salutari iuventutis educationi consulere,
el gregem curae vestrae commissum divini verbi praeconio, ac salutaribus monitis, oppor-
tunisque scriptis pascere, ac nutrire, et cum Provinciales, tum Dioecesahas Synodos habere,
ut maiori vestrorum tìdelium bono quotidie magis providere possitis. Iam vero nonnulla
Vobis, Dilecti Filii Nostri et Venerabiles Fratres, significanda esse ducimus, quae aliquos
ipsius Conventionis articulos praecipue respiciunt, quaeque a Vobis perfici, et executioni
1 Ada: . nuli.! .
1 Ada om. •
a. 1855 Concordato jra l'io IX e Francesco Giuseppe 1 Imperatore d'Austria 843
mandari exoptamus, ut gratissima illa inter catholieum istud Imperium et Ecclesiam, et nane
Apostolicam Sedem magis ac magis foveatur concordia, ex qua in christianam et civilem
rempublicam maxima semper bona redundant. Atque in primis vos monemus, ut eodem
tempore, quo pastorales vestras Litteras, et alia Acta in lucem emissuri critis, illorum exem-
plar Caesareae et Apostolicae Maiestatis ' Gubernio, notitiae dumtazat causa, miltere velitis,
atque etiam eidem Gubernio signilicetis quando Synodos eritis habituri, atque eadem de
causa ad ipsum Synodalium Actorum, cum ea publiei iuris fiant, esemplar perferendum
curetis, vix dum Acta ipsa evulgentur. Et quod attinct ad Dioecesanas Synodos, cum nove-
rimus, nonnullos ex episcopali vestro ordine vehementer cupere, ea se facilitate muniri,
quae a Xobis Leodiensi Episcopo per Rescriptum die 4 maii anno 1851 editum fuit concessa,
in animo Xobis est illorum desideriis obsccundare. qui id a Xobis postulaverint, ac simul
peculiaria propriae cuiusque Dioeceseos adiuncta sedulo exposuerint, ut ea ineamus Consilia,
quae cuique Dioecesi magis opportuna l'ore existimaverimus.Cum autem prò certo habeamus,
nihil catholico isti Gubernio potius unquam futurum, quam et religionem, et pietatem omni
studio magis in dies excitare, ac fovere, tum si Gubernium idem sibi aliquid in votis esse
signitìcaverit quoad formam et methodum, qua libri ad religionem pertinentes sunt scripli
in scholarum usum, eiusmodi votorum ratio Vobis erit habenda, salvo tamen semper inco-
lumique vestro iudicio, ac iure circa doctrinam, quae iisdem libris continetur. Omnem vero
curaro impendite, ut in primordiorum, seu elementariis scholis ii ad catechesim tradendam
adhibeantur libri, quibus Juventus unam eamdemque catholicae Ecclesiae addiscat doctrinam,
aique ut nulla unquam quoad libros ipsos fiat immutatio, nisi gravis adsit causa, et collalis
semper inter Vos consiliis. Et quoniam compertum exploratumque Vobis est quam vehe-
menter rei cum sacrae tum publicae intersit, adolescentes praesertim Clericos vel a teneris
annis ad pietatem, omnemque virtutem, et ecclesiasticum spiritum mature conformari, ac
litteris, et disciplinis potissimum sacris ab omni prorsus cuiusque erroris periculo alienis
sedulo imbuì, et erudiri, iccirco collatis inter vos consiliis omni studio prospicite, ut in vestris
Seminariis accurata sit ecclesiasticae educationis ratio, et ea optimorum studiorum vigeat
methodus, quae rerum, temporum, ac locorum perpensis adiunctis et maiorem Ecclesiae
utilitatem parere possit, ac simul efficiat, ut Clerus salutari solidaque scientia, ac doclrina
praet'ulgeat. In seligendis autem professoribus, seu magistris, singularem diligentiam < t
vigilantiam adhibete, et gravissimum docendi munus nolite unquam committere, nisi vii is,
qui religione, pietate, vitae integritate. morum gravitate, ac sanae doctrinae laude omnino
praestent. Cum autem ob tristissimas. omnibusque notissimas rerum vicissitudines aliquis
forsitan inter ecclesiasticos viros possit reperiri, qui Caesareae, et Apostolicae Maiestati Suae
haud sit probatus, iccirco ad omnem difficultatem penitus amovendam, tum in parochiis,
tum in aliis ecclesiasticis beneficiis conferendis curae Vobis erit, ut ad illa minime ii eli-
gantur ecclesiastici viri, qui Caesareae et Apostolicae Maiestati Suae minus sint accepti.
Atque id noscere poteritis sive ex ipsa ecclesiasticorum indole et conditione, sive ex prae-
cedentibus Gubernii iactis, sive aliis idoneis adhibitis modis. Insuper ob eamdem causam
antequam eligatis Seminarii professores et magistros, opus est, ut diligentissime inquiratis
et certi sitis, num Ipsa Caesarea et Apostolica Maiestas aliquid contra illos habeat circa
res politicas. Denique Vobis summopere cordi sit continenter advigilare, ut in ecclesia-
sticis functionibus, ac potissimum in sacrosancto Missae Sacrificio, et Sacramentorum admi-
nistratione Ecclesiae formulae in lingua cuiusque ritus ab hac Apostolica Sede iam probati
sedulo pie religioseque usurpentur. Xeque desinatis studiosissime curare, ne Praelati Epi-
scopis inferiores sacra pontificali ritu in posterum agant, nisi eiusmodi speciale privilegium
ab eadem Sancta Sede obtinuerint, et ea conditione, ut qui privilegium idem luerint conse-
1 Acta: . Maiestati ».
sii
Concordato per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo
a. .1857
cuti, diligentissime observare debeant quae tum in Decreto ree. mem. Alexandri VII Prae-
soris Nostri die 27 septembris anno 1659 edito, ' tum in Apostolicis Litteris felicis recor-
dationis Pii VII Decessoris pariter Nostri incipientibus « Decet Romanos Pontifices » et
IV nonas Iulii anno 1823 datis - sunt praescripta. Habetis, Dilecti Filii Nostri, ac Venera-
biles Fratres, quae Vobis in praesentia significanda esse censuimus, ac piane non dubi-
i.imus, quin prò egregia vestra pietate ac singulari et perspecta erga Nos et hanc Sanctam
Sedem obseevantia pronis auribus haec Nostra excipiatis monita, et ea omnia, de quibus
loquuti sumus, quam diligentissime perfìcienda et exsequenda curetis. Interim haud omit-
timus a Deo Optimo Maximo humiliter enixeque exposcere, ut uberrima quaeque suae boni-
tatis dona super Vos propitius semper effundat, vestrisque pastoralibus curis, consiliis, et
laboribus benedicat, quo sanctissima nostra religio, eiusque doctrina in vestris Dioecesibus
maiora in dies incrementa suscipiat, ac prospere feliciterque ubique vigeat, et floreat. Atque
stium omnium munerum auspicem, et flagrantissimae Nostrae in Vos caritatis testem
Apostolicam Benedictionem ex intimo corde profeetam Vobis singulis, Dilecti Filii Nostri,
ac Venerabiles Fratres, omnibusque istarum Ecclesiarum Clericis, Laicisque fidelibus curae
vestrae commissis peramanter impertimur.
Datum Romae apud Sanctum Petrum die 5 Novembris anno 18n5. Pontiticatus Nostri
Anno Decimo.
Da l'u IN Ada loc. cit. 485-491, collazionata la slampa s. I. ei a. a firma autografa del Pontefice nella cil. Busta >7.
CHI.
CONCORDATO FRA PIO IX E PIETRO V RE DI PORTOGALLO
INTORNO AL PATRONATO NELLE INDIE.
In Nome della Santissima e Indivi-
dua Trinità.
Sua Santità il Sommo Pontefice Pio
nono, e Sua Maestà fedelissima il Re
Don Pietro quinto, avendo risoluto fare
un Trattato, nel quale si stabiliscano gli
Articoli di concordia per la continua-
zione dell'esercizio dei Diritti di Patro-
nato della Corona Portoghese nell'In-
dia '■ e Cina, nei termini risultanti dai
medesimi Articoli : Nominarono per
questo fine due Plenipotenziarii cioè:
per parte di Sua Santità l'Eminentis-
17 febbraio 1857.
Em Nome da Santissima e Indivi-
dua Trindade.
Sua Santidade o Summo Pontifice
Pio Nono, e Sua Magestade Fidelissima
El-Rei Dom Pedro Quinto, Tendo re-
solvido fazer un Tratado, no qual se
estabeleqam os Artigos de concorditi
para a continuacào do exercicio dos
Direitos do Padroado da Corèa Portu-
gueza na India e China, nos termos
constantes dos mesmos Artigos : Nomea-
ram para este firn dois Pienipotenciarios,
a saber: por parte de Sua Santidade
1 In Decreta authentica Congreg. Sacrorum Rituum 1. Romae 1898, 2S2-234 (n.° 1131).
■ In liitll. Rom. Coni. ed. Rom. XV, 618-621; ed. Trai. VII, 2837-2340.
■
a. 1857 Concordati) per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Por toga
Ilo
845
simo e Rmo. Signor Cardinale Camillo di
Pietro Pro-Nunzio Apostolico in Porto-
gallo; e per parte di Sua Maestà fedelis-
sima l'Eccellentissimo Signore Rodrigo
da Fonseca Magalhaes Pari del Regno,
Consigliere di Stato effettivo, Ministro
e Segretario di Stato Onorario, e Gran
Croce dell'Ordine di Nostro Signore
Gesù Cristo : i quali, cambiati i loro re-
spettivi Pieni Poteri, e trovatili in buona
e dovuta forma, convennero negli Arti-
coli seguenti. -
Articolo Primo.
In virtù delle rispettive Bolle Apo-
stoliche, e in conformità de' Sagri Ca-
noni continuerà l'esercizio del diritto di
Patronato della Corona Portoghese,
quanto all'India e Cina, nelle Cattedrali
appresso dichiarate.
Articolo Secondo.
Quanto ' all' ' India ' :
Nella Chiesa Metropolitana e Pri-
maziale di Goa, nella Chiesa Arcivesco-
vile « ad honorem » di Cranganor, nella
Chiesa Vescovile di Cochim, nella Chiesa
Vescovile di S. Tommaso di Meliapor,
e nella Chiesa Vescovile di Malacca.
Articolo Terzo.
Quanto ' alla ' Cina ' :
Nella Chiesa Vescovile di Macau.
Articolo Quarto.
Si concorda che la Provincia di
Quam-Si non rimarrà inclusa pel futuro
nella giurisdizione Episcopale di Macau,
e per conseguenza nel Patronato, riser-
vandosi Sua Santità prendere libera-
mente in questa Provincia in utilità dei
fedeli le determinazioni, che giudicherà
convenienti e necessarie.
o Eminentissimo e Reverendissimo Se-
nhorCardeal Camillo l 'i Pietro, Pro-Nun-
cio Apostolico em Portugal; e por parte
de Sua Magestade Fidelissima, o Excel
lentissimo Senhor Rodrigo da Fonseca
Magalhaes, Par do Reino, Conselheiro
d'Estado etlectivo, Ministro e Secretano
de Estado Honorario, e Gram-Cruz da
Ordem de Nosso Senhor Tesu-Christn :
os quaes, trocados os seus respectivos
Plenos-Poderes, e achando-os em boa e
devida fórma, convieram nos Artigos se-
guintes.
Artigo Primeiro.
Em virtude das respectivas Bullas
Apostolicas, e na conformidade dos Sa-
grados Canones, continuarà o exercicio
do Direito do Padroado da Coròa Por-
tugueza, quanto a India, e China, nas
Cathedraes abaixo declaradas.
Artigo Segundo.
Quanto a India:
Na Igreja Metropolitana e Prima-
cial de Goa ; na Igreja Archiepiscopal
ad honorem de Cranganor; na Igreja
Episcopal de Cochim ; na Igreja Episco-
pal de Sào Thomé de Meliapor; e na
Igreja Episcopal de Malaca.
Artigo Terceiro.
Quanto a China :
Na Igreja Episcopal de Macau.
Artigo Quarto.
Concorda-se em que a Provincia de
Quam-si nào Ik ani incluida de futuro na
Jurisdiccào Episcopal de Macau, e por
consequencia no Padroado; reservando-
Se Sua Santidade tornar livremente nesta
Provincia em utilidade dos fieis, as de-
terminacòes que julgar convenientes e
necessarias.
Sin
( 'oncordato per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo
a. 1857
Articolo Quinto.
Il Santo Padre si riserva fare il me-
desimo quanto all'Isola di Hong-Kong,
la quale, sebbene inclusa nella Provincia
di Kuang-tong (Cantào), rimarrà sepa-
rata dalla giurisdizione Vescovile di Ma-
cau, e fuori del Patronato.
Articolo Sesto.
La giurisdizione del Vescovato di
Macau, e il Patronato nella Cina, com-
prenderà così d'ora innanzi il territorio,
che gli appartiene, secondo le rispettive
Bolle, cioè, Macau, Provincia • di Kuang-
tong (Cantào) e le isole adiacenti ; eccet-
tuate soltanto la detta Provincia di Quam-
Si, e la Isola di Hong-Kong.
Articolo Settimo.
In vista delle considerazioni di con-
venienza religiosa presentate per parte
della Santa Sede, quanto alla erezione
di un nuovo Vescovato in alcuna parte
del territorio attuale 2 dell' Arcivesco-
vato di Goa, il Governo Portoghese, come
Patrono, contribuirà qaanto da esso di-
penda perchè questa erezione si realizzi
opportunamente nei termini, e nelle lo-
calità, che di accordo con la Santa Sede
si reputeranno più convenienti alla buona
amministrazione di quella chiesa, e alla
comodità dei fedeli.
Articolo Ottavo.
Rimarrà separata dalla giurisdizione
del Vescovato di Malaca,3 e dal Patro-
nato la Isola di Pulo-Penang, a riguardo
della quale prenderà Sua Santità le di-
sposizioni che gli sembreranno oppor-
tune.
Articolo Nono.
Ma la Isola di Singapura continuerà
ad appartenere al medesimo Vescovato
1 Nussi: Macau Provincia •.
il <jtn.
Macau . !
Artigo Quinto.
O Santo Padre reserva-Se fazer o
mesmo quanto à Illia de Hong-Kong, a
qual, posto que incluida na Provincia
de Kuang-tong (Cantào), ficarà separada
da Jurisdiccào Episcopal de Macau, e
fora do Padroado.
Artigo Sexto.
A Jurisdiccào do Bispado de Macau,
e o Padroado na China, comprehenderà
assim d'ora em diante o territorio, que
lhe pertence, segundo as respectivas
Bullas, a saber, Macau, Provincia de
Kuang-tong (Cantào) e as Ilhas adjacen-
tes; exceptuadas semente a dita Provin-
cia de Quam-si, e a Una de Hong-Kong.
<• Artigo Setimo.
Em vista das consideracòes de con-
veniencia religiosa, offerecidas por parte
da Santa Sé, quanto a ereccào de um
novo Bispado em alguma parte do ter-
ritorio actual do Arcebispado de Goa, o
Governo Portuguez, corno Padroeiro,
contribuirà, quanto d'elle dependa, para
que està ereccào se realise opportuna-
mente nos termos e nas localidades, que
de accordo com a Santa Sé se reputa-
rem mais convenientes à boa admini-
stracào d'aquella Igreja. e à commodi-
dade dos fieis.
Artigo Oitavo.
Ficarà separada da Jurisdiccào do
Bispado de Malaca e do Padroado, a
Ilha de Pulo-Penang, a respeito da qual
tomarà Sua Santidade as disposicòes,
que lhe parecerem opportunas.
Artigo Nono.
Mas a Ilha de Singapura continuare
a pertencer ao mesmo Bispado de .Ma
a. 1857
Concordato per le Indie fra Pio IX e Pietro V dì Portogallo
847
di Malaca, e potrà nella medesima Isola
stabilirsi la Residenza Vescovile conser-
vando il Prelato il titolo di Vescovo di
Malaca.
Articolo Decimo.
Dovendo il territorio di ciascuni)
dei Vescovati suffraganei dell'India so-
pra menzionati, avere tale estensione,
che in esso non sia difficile il pronto e
proficuo esercizio della giurisdizione Ve-
scovile, le Alte Parti contraenti conven-
gono che di accordo si proceda alla cir
coscrizione dei medesimi Vescovati, che
sembrerà più adequata per quel fine.
Articolo Undecime
Il Santo Padre, avendo in vista i do-
veri dettati dal suo Apostolico Mini-
stero, e desiderando che si ponga quanto
prima termine alle disintelligenze e per-
turbazioni, che hanno afflitto, e ancora
affliggono le Chiese delle Indie Orien-
tali con grave pregiudizio degli interessi
della Religione e della pace pubblica
dei fedeli delle medesime Chiese, situa-
zione questa che Sua Santità non po-
trebbe veder continuare senza accor-
rervi con un competente rimedio: e Sua
Maestà fedelissima il Signore Don Pie-
tro quinto, animato dal medesimo desi-
derio di veder prospere quelle Chiese e
ristabilita la tranquillità nelle sue Cri-
stianità rispettive ; concordarono in che
si proceda senza ritardo alla confezione
di un'Atto Addizionale, o Regolamento,
nel quale si fissino i limiti dei detti Ve-
scovati del Patronato nei termini del-
l'Articolo antecedente.
Articolo Duodecimo.
Nelle Bolle dei Vescovi che saranno
presentate, dovrà farsi menzione dei li-
miti, che di comune accordo si fisse-
ranno.
laca; e poderà na mesma liba estabele
cer-se a Residencia Episcopal, consci
vando o Prelado o titillo do Bispo de
Malaca.
Arrigo Decimo.
Devendo o territorio de cada um dos
Bispados Suffraganeos da India acima
mencionados, ter tal extensào, que n'elle
se nào difficulte o prompto e proficuo
exercicio da Jurisdiccào Episcopal : as
Altas Partes Contratantes convem em
que, de accordo, se proceda à circum-
scripcào dos mesmos Bispados, que pa-
recer mais adequada à quelle fini.
Artigo Undecimo.
O Santo Padre, tendo em vista os
deveres dictados pelo Seu Apostolico
Ministerio, e desejando que se ponha,
quanto antes, termo às desintelligencias e
perturbacoens, que teem afliigido e ainda
affiigem as Igrejas das Indias Orien-
taes, com grave prejuizo dos interesses
da Religiào e da paz publica dos fieis
das mesmas Igrejas, - situacàoesta que
Sua Santidade nào poderia ver conti-
nuar seni acudir-lhe com o remedio
competente: e Sua Magestade Fidelis-
sima o Senhor Dom Pedro Quinto, ani-
mado do mesmo desejo de ver prosperas
aquellas Igrejas e restabelecido o socego
nas suas respectivas Christandades : Con-
cordatiti em que se proceda, sem de-
mora, a feitura de um Acto Addicional,
ou Regulamento, no qual se fiaem os
limites dos ditos Bispados do Padroado,
nos termos do Artigo antecedente.
Artigo Duodecimo.
Nas Bullas dos Bispos, que forem
apresentados, deverà fazer-se mencào
dos limites, que, de commum accordo,
se hxarem.
Concordato per /<■ Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo
a. 1857
articolo Decimoterzo.
A questo fine saranno nominati due
Commissarii, uno per ciascuna delle Alte
Parti contraenti, i quali animati di spi-
rilo di conciliazione, e conoscitori delle
Località, propongano le rispettive circo-
scrizioni di ciascuna Diocesi. A questi
Commissarii saranno dichiarati i terri-
tori!, nei quali le Alte l'arti Contraenti
hanno convenuto che continui l'esercizio
del Patronato della Corona di Porto-
gallo.
Articolo Decimo quarto.
Nelle parti di territorio, che rimar-
ranno fuori dei limiti assegnati alle so-
pra menzionate' Diocesi nell'India, pò
tranno erigersi, colle competenti forma-
lità, nuovi Vescovati, l'esercizio del cui
Patronato per la Coronn Portoghese co-
mincierà allora.
\rticolo Decimo quinto.
In vista di ciò che si trova conve-
nuto sopra la materia dell'Articolo set-
timo del presente Trattato, Sua Santità
consente ad accordare la Istituzione Ca-
nonica alla Persona che da s Sua Maestà
fedelissima sarà nominata e3 presentata"
per la Chiesa Metropolitana di Goa. E
le Alte Parti Contraenti concordano in
questo, che subito che si effettui il pos-
sesso del nuovo Arcivescovo, passino i
Commissarii nominati ad occuparsi della
definitiva circoscrizione della Diocesi
che deve erigersi nel territorio del me-
desimo Arcivescovato, in conformità e
per i fini del citato Articolo settimo.
Inoltre concordano le medesime Alte
Parti contraenti che per l'esercizio della
Arrigo Decimo terceiro.
l'ara este firn senio nomeados lois
Commissarios, um por cada urna das
\ltas Partes Contratantes, os quaesani-
mados de espirito de conciliacào, e co-
nhecedores das localidades, proponham
as respectivas- circumscripcòes de cada
Diocese.
A estes Commissarios serào decla-
rados os territorios, em que as Altas
Partes Contratantes se teem accordado,
que continue o exercicio do Padroado
da Coròa de Portugal.
Artigo Decimo quarto.
Nas partes do territorio, que lìca-
rem fora dos limites assignados às supra
mencionadas Dioceses na India, pode-
rào erigir-se, coni as competentes for-
malidades, novos Bispados, o exercicio
decujo Padroado pela Coròa Portugueza
comecarà desde entào.
Artigo Decimo quinto.
Em vista do que se acha convindo
sobre a materia do Artigo setimo do
presente Tratado, Sua Santidade annue
a accordar a instituicào Canonica a pes-
soa, que por Sua Magestade Fidelissima
for nomeada e apresentada para a Igreja
Metropolitana de Goa. E as Altas Partes
'Contratantes concordam em que, logo
que se effectue a posse do novo Arce
bispo, passem os Commissarios nomea'
dos a occupar-se da definitiva circum-
scripcào da Diocese, que deve erigir-se
no territorio do mesmo Arcebispado na
conformidade e para os fins do citaJo
Artigo setimo.
Outrosim concordam as mesmas
Altas Partes Contratantes em que para
>opra menzionata i
■
il om.
1 -\u»5i . .1 presentare »l
a. 1857
Concordato per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo
&49
giurisdizione ordinaria del nuovo Arci-
vescovo si dichiarino come limiti prov-
visorii del suo territorio, le Chiese e
Missioni che al tempo della sottoscri-
zione del presente Trattato staranno di
fatto nell'obbedienza della Sede Arcive-
scovile; dovendo rimanere nella pacìfica
obbedienza dei Yicarii Apostolici tutte
le altre che nella medesima data si tro-
veranno di fatto soggette alla loro Au-
torità. Questo stato rimarrà fino alla
definitiva costituzione canonica del Ve-
scovato che ha da erigersi.
E di mano in mano, che si anderà
concludendo e approvando la circoscri-
zione delle Diocesi suflraganee dell'In-
dia, e effettuando il provvedimento cano-
nico dei rispettivi Vescovi sarà succes-
sivamente riconosciuto dalla Santa Sede
in queste Diocesi l'esercizio della giu-
risdizione Metropolitica del medesimo
Arcivescovo.
Articolo Decimo sesto.
A misura che si andrà stabilendo
la circoscrizione di alcuno dei Vescovati
suffraganei dell' India, e trovandosi prov-
vista di mezzi convenienti la Sede Ve-
scovile, sarà ammessa dal Sommo Pon-
tefice la presentazione del Vescovo fatta
dal Reale Patrono Portoghese, e spedite
che sieno le rispettive Bolle Connrma-
torie, si dovranno rimuovere successiva-
mente dal territorio del Vescovato il
Vicario o Vicarii Apostolici, che in esso
esisteranno, affinchè il Prelato nominato
possa entrare nel Governo della Diocesi.
Articolo Decimo settimo.
Il presente Trattato con i suoi due
Annessi A. e B., che formano parte in-
tegrante di esso, sarà ratificato dalle
Alte Parti Contraenti, e le Ratifiche scam-
biate in Lisbona dentro quattro mesi dalla
o exercicio da furisdiccào ordinaria do
novo Arcebispo se declarem, corno li-
mites provisorios do seu territorio as
[grejas e Missòes, que ao tempo da as-
signatura do presente Tratado estiverem
de facto na obediencia da Sé Archie-
piscopal; devendo ficar na pacifica obe-
diencia dos Vigarios Apostolicos todas
as outras, que na mesma data se acha-
rem tambem de facto sujeitas a sua
auctoridade. Este estado permanecerà
até ;i definitiva constituicào canonica do
Bispado que ha de erigir-se.
E ao passo que se for concluindo e
approvando a circumscripcào das Dio-
cesesSuffraganeas da India, e effeituando
o provimento canonico dos respectivos
Bispos sera successivamente reconhecido
pela Santa Sé n'essas Dioceses o exer-
cicio da furisdiccào Metropolitica do
mesmo Arcebispo.
Artigo Decimo sexto.
A medida que se for estabeleccndo
a circumscripcào de qualquer dos Bispa-
dos Suffraganeos da India, e achando-se
provida de meios convenientes a Sé
Episcopal, sera admittida pelo Summo
Pontifice a apresentacào do Bispo, feita
pelo Real Padroeiro Portuguez; e expe-
didas que sejam as respectivas Bullas
Confìrmatorias, remover-se-hào succes-
sivamente do territorio do Bispado o
Vigario ou Vigarios Apostolicos, que
n'elle existirem ; a i\m. de que o Prelado
nomeado possa entrar no regimen da
Diocese.
Artigo Decimo setimo.
O presente Tratado, corno os seus
dois Annexos-A e B-, que d'elle formam
parte integrante, sera ratificado pelas
Altas Partes Contratantes, e as Ratili-
cacoes trocadas em Lisboa dentro de
850
Concorda io per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo a. 1857
data della sottoscrizione, o prima se sarà
possibile.
In fede di che i Plenipotenziarii
sopra nominati sottoscrissero in origi-
nali duplicati, Portoghese e Italiano, il
medesimo Trattato, e gli apposero il
sigillo delle loro armi.
Fatto in Lisbona al ventunesimo '
giorno del mese di Febbrajo dell'anno
mille ottocento cinquantasette.
Camillo Card. Di Pietro P. N. A.
(L. S.)
quatro mezes, da data da assignatura,
ou antes se tor possivel.
Em fé do que os Plenipotenciarios
acima nomeados assignaram em origi-
naes duplicados, Portuguez e Italiano,
o mesmo Tratado, e Ine poseram o selle
das suas armas.
Feito em Lisboa aos vinte e um
dias do mez de Fevereiro do anno de
mil oitocentos cincoenta e sete.
Rodrigo da Fonseca Magalhàes.
(L. S)
Annesso A.
All'articolo sesto del Trattato fir-
mato in data di oggi dai sottoscritti, si
dichiarò, che la giurisdizione del Vescovo
di Macau deve comprendere la Provincia
di Cantào (Kuang-tong) e le Isole adia-
centi, fra le quali la principale quanto
alle Cristianità è l'Isola di Hainan2, in
vista però di ciò che si concordò nelle
Conferenze e pei motivi considerati in
quelle da ambe due i Negoziatori, si
giudicò opportuno ritardare per uno
spazio di tempo determinato l'esercizio
esclusivo della giurisdizione ordinaria
del Vescovo di Macau nei territorii
delle dette Provincia3 e Isola. Questo
spazio fu limitato a un anno improro-
gabile, che dovrà aver principio dal
giorno in che il Trattato otterrà la Ra-
tifica delle due Alte Parti Contraenti;
e finito che sia l'anno, avrà intera ese-
cuzione il riferito Articolo sesto; pro-
mettendosi per parte del sottoscritto
Negoziatore Portoghese che si procu-
rerà dal Reale Patrono aumentare il
numero di abili e idonei Missionarii che
oltre degli esistenti si impieghino nella
Annexo A.
No artigo sexto do Tratado, firmado
em data de hoje pelos abaixoassignados,
declarou-se, que a jurisdiccào do Bispo
de Macau deve comprehender a Pro-
vincia de Cantào (Kuang-tong) e as Ilhas
adjacentes, entre as quaes a principal,
quanto à Christandades é a Ilha de Hai-
nan; em vista porem do que se con-
cordou nas Conferencias, e pelos mo-
tivos ponderados néllas por ambos os
Negociadores, julgou-se opportuno de-
morar por un praso de tempo determi-
nado o exercicio exclusivo da Jurisdiccào
Ordinaria do Bispo de Macau nos terri-
torios das ditas Provincia e Ilha. Este
praso foi limitado a um anno improro-
gavel, que deverà ter principio do dia
em que o Tratado obtiver a Ratifieacào
das duas Altas Partes Contratantes ; e
lindo que seja o anno, terà inteira exe-
cucào o referido Artigo sexto: promet-
tendo-se por parte do abaixo assignado
Negociator Portuguez, que se procurara
pelo RealPadroeiro augmentar o numero
de habeis e idoneos Missionarios, que,
alem dos existcntes, se empreguem na
Wl II.11I1.U1 ..
Provincie ..
a. 1857
Concordato per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo
851
conservazione e propagazione della fede
Cattolica in quelle Regioni.
E perchè questo speciale accordo
abbia la t'orza del Trattato e sia consi-
derato come parte integrante di quello,
non solamente va sottoscritto dai due
Negoziatori, ma ancora sarà ratificato
unitamente col medesimo Trattato da
ambedue le Alte Parti Contraenti.
Lisbona ventuno di Febbrajo del
mille ottocento cinquanta sette.
Camillo Card. Di Pietro P. N. A.
conservacào e na propagai, àn da Fé
Cattolica n'aquellas Regiòes.
E a firn de que este especial ac-
cordo tenha a forca do Tratado, e seja
considerado corno parte integrante d'elle,
mio so vae assignado pelos dois Nego-
ciadores, mas tambem seni ratificado
conj untamente com o mesmo Tratado
por ambas as Altas Partes Contratantes.
Lisboa vinte e um de Fevereiro de
mil oitocentos cincoenta e sete.
Rodrigo da Fonseca Magal/iàes.
Annesso B.
Essendosi detto all'Articolo decimo
terzo del Trattato firmato nel giorno di
oggi, sopra il Patronato della Corona
Portoghese nell'Oriente, che ai Commis-
sarii, incaricati di proporre le respettive
circoscrizioni delle Diocesi dell' India
menzionate nel medesimo Trattato, si
darà conoscenza dei territorii in che le
Alte Parti Contraenti convengono che
continui l'esercizio del riferito Patronato
Reale Portoghese, i sottoscritti Pleni-
potenziarii Pontificio e Portoghese di
chiarano per completa intelligenza del
medesimo Articolo che le dette Alte
Parti Contraenti hanno convenuto, che
il territorio del Patronato della Corona
di Portogallo nell' India sia il ' territorio
dell'India Inglese, intendendosi per que-
ste parole le terre soggette immediata-
mente o mediatamente al Governo Bri-
tannico e che pertanto devono i Com-
missarii nominati per la circoscrizione
delle Diocesi avere in vista per una
parte che le località appartengano al-
l'India Inglese nel senso riferito, come
ancora lo stabilimento di Missioni ! Por-
toghesi, e le fondazioni di Religione e
Annexo B.
Tendo-se dito no Artigo Decimo
terceiro do Tratado firmado no dia de
hoje sobre o Padroado da Corda Por-
tugueza no Oriente, que aos Commis-
sarios, incumbidos de propor as respe-
ctivas circumscripcòes das Dioceses da
India, mencionadas no mesmo Tratado,
se darà conhecimento dos territorios em
que as Altas Partes Contratantes convém
que continue o exercicio do refendo
Padroado Real Portuguez; os abaixo
assignados, Plenipotenciarios Pontificio,
e Portuguez, declaram para completa
intelligencia do mesmo Artigo, que as
ditas Altas Partes Contratantes se teem
accordado em que o territorio do Pa-
droado da Qoròa de Portugal na India
seja o territorio da India Ingleza; enten-
dendo-se por estas palavras as terras
sujeitas immediatamente ou mediata-
mente ao Governo Britannico: -e que
pur tanto devem os Commissarios no-
meados para a circumscripcAo das Dio-
ceses ter em vista por um lado, que as
localidades pertencam & India Ingleza
na accepcao refenda; e bem assim o
estabelecimento de MissòesPortuguezas,
NYssi .,111.
Mussi: Missionari! i
352
Concordato per le Indie fra Pio IX e Pietro V di Portogallo
a. 1857
di pietà per sforzi e generosità del Go-
verno di Portogallo, e de' suoi sudditi
Ecclesiastici o Secolari, sebbene alcune
di esse fondazioni non stiano attualmente
nella amministrazione di Sacerdoti Por-
toghesi; per altra parte la più comoda
e pronta assistenza spirituale del Pastore
al suo gregge, secondo la estensione e
distanza delle Missioni, il numero delle
Cristianità e altre circostanze, che deb-
bano ' attendersi per meglio conseguire
il medesimo fine.
Dichiarano inoltre fSottoscritti che
le Alte Parti Contraenti convengono,
che questo Atto abbia la medesima forza
del Trattato, e come tale obblighi am-
bedue le dette Alte Parti Contraenti,
che i Sottoscritti hanno l'onore di rap-
presentare.
Le medesime Alte Parti Contraenti
lo ratificheranno unitamente al Trattato.
Lisbona ventuno di Febrajo del
mille ottocento cinquanta sette.
Cam/Ho Card, di Pietro P. N. A.
e as fundacòes de Religiào e de piedade
por exforcos e generosidade do Governo
de Portugal, e de seus subditos Eccle-
siasticos ou Seculares, embora algumas
déssas fundacòes nao estejam actual-
mente na administracao de Sacerdotes
Portuguezes: por ^outro lado a mais
commoda e prompta assistencia espi-
ritual do Pastor ao seu rebanho, se-
gundo a extensào e distancia das Mis-
sòes, o numero das Christandades, e ou-
tras circumstancias, que devam atten-
der-se para melhor se conseguir o mesmo
firn.
Declaram mais os abaixoassignados,
que as Altas Partes Contratantes con-
eordam em que este Acto haja a mesma
forza do Tratado, e corno tal obrigue
a ambas as ditas Altas Partes Contra-
tantes, que os abaixo assignados téem
a honra de representar.
As mesmas Altas Partes Contra-
tantes o ratificamo conjuntamente com
o Tratado.
Lisboa vinte e um de Fevereiro de
mil oitocentos cincoenta e sete.
Rodrigo da Fonseca Magafhùes.
Il testo italiano da Nussi, Conventiones etc. 318-321 (n. XLH) e 390 s., collazionato
l'esemplare a firma autografa del Re, con cui, dal Palacio das Necessidades 6 febbraio 18t>0,
ratifica il concordato, in Busta 65 nell'Archivio della Segreteria di Stato, e dal quale fu
tratto il testo portoghese. Con Bolla Ad reparanda del 22 marzo 1861 Pio IX (in Ada
cit. Ili, 238-242) creò un Delegato della S. Sede con giurisdizione su quei territorii con-
templati dal concordato, in cui dovevasi stabilire la nuova circoscrizione delle diocesi, fino
a che questa fosse compiuta.
Nussr : ■ debbono i
1857
Concordato fra /'/" TX e Guglielmo I Re del WUrttemberg
853
CIV.
CONCORDATO FRA PIO IX
E GUGLIELMO I RE DEL WURTTEMBERG.
In Nomine Sanctissimae et Indivi-
duae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX et Maiestas Sua Serenissima
Ciulielmus I Virtembergae Rex, cupien-
tes Ecclesiae Catholicae Romanae ne-
gotia componere in Regno Virtember-
gae, Suos Plenipotentiarios constituerunt,
videlicet Sanctitas Sua Erhum Dnum Ca-
rolum Augustum S. R. E. Tituli S. Ana-
stasiae Presbyterum Cardinalem de Rei-
sach, et
Maiestas Sua Rex Virtembergae No-
bilem Virum Dominum Adolfum Liberum
Baronem de Ow Suum Ministrimi Pleni-
potentiarium apud Maiestatem suam Cae-
sareo Regiam Apostolicam Imperatorem
Austriae, et a Consiliis Legationum Se-
cretis. '
Qui Plenipotentiarii post sibi mutuo
tradita legitima, et authentica suae quis-
que plentpotentiae instrumenta de se-
quentibus articulis convenerunt.
Art. I.
Circa provisionem Sedis Episcopali-.
Rottemburgertsis, Canonicatuum,ei l'iae
bendarum Cathedralis Ecclesiae ea tan-
tum servabuntur, de quibus cum S. Sede
iam conventum est. -
S aprile 1S57.
Im Namen der allerheiligsten und
untheilbaren Dreifaltigkeit.
'Seine Heiligkeit l'apst Pius IX. und
Seine KOnigliche Majestat Wilhelm I.
Konig von Wùrtemberg, haben, um die
Angelegenheiten der rOmisch-katholi-
schen Kirche im Konigreiche Wùrtem-
berg zu ordnen, zu Ihren Bevollmach-
tigten ernannt, namlich derheilige Vater
Seine Eminenz den Herrn Cari August
von Reisach, Cardinalpriester der hei-
ligen romischen Kirche vom Titel der
heil. Anastasia und
Seine Majestat der Konig von Wùr-
temberg den adeligen Herrn Adolf Frei-
herrn von Ow, Hochst Dero bevollmach-
tigten Minister bei Seiner Kaiserlich
Koniglich Apostolischen Majestat dem
Kaiser von Oesterreich und Geheimen
Legationsrath etc.
Nachdem diese Bevollmàchtigten
ihre authentischen Bevollmachtigungs-
Urkunden ausgewechselt und richtig
befunden halten, sind dieselbcn Uber
nachstehende Artikel iibereingekommen.
Art. I.
In Betreff der Besetzungdes bischòf-
lichen Stuhles von Rottenburg, der Ca-
nonicale und der Priibenden an der
Domkirche bleibt es lediglieli bei dem
mit dem heil. Stuhle fruher vereinbarten
V'erfahren.
1 L'esemplare a firma del Re ha le Parti contraenti in ordine inverso.
> Cfr. i concordati LXXXV, p. 667 ss., e LXXXIX. p. 700 ss.
S',1
Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg
Art. IL
Episcopus, antequam Ecclesiae suae
gubernacula suscipiat, corani Regia Ma-
iestate fidelitatis iuramentum sequenti-
bus verbis expressum emittet.
« Ego iuro, et promitto ad Sancta
Dei Evangelia, sicut decet Episcopum,
obedientiam et fìdelitatem Regiae Maie-
stati, et Successoribus suis; iuro item,
et promitto, me nullam communicatio-
nem habiturum, nullique Consilio inter-
futurum, quod tranquillitati publicae no-
ceat, nullamque suspectam unionem, ne-
que intra, neque extra Regni limites con-
servaturum, atque si publicum aliquod
periculum imminere resciverim, me ad
illud avertendum nihil omissurum ».
Art. III.
Regium Gubernium non deerit obli-
gationi, quam semper agnovit, dotandi
in fundis stabilibus Episcopatum, ubi
primum permiserit temporum ratio.
Art. IV.
Pro regimine Dioecesis Suae Epi-
scopo ea iura omnia exercere liberum
erit, quae in vim pastoralis Eius ministe-
rii, sive ex declaratione, sive ex disposi-
tione Sacrorum Canonum iuxta praesen-
tem, et a Sancta Sede adprobatam Ec-
clesiae disciplinam, Ipsi competunt, ac
praesertim
a) Beneficia omnia, exceptis iis, quae
Iuri Patronatus legitime adquisito subia-
cent, conferre ;
b) Vicarium suum generalem, atque
extraordinarios Ordinariatus Consilia-
rios, seu Adsessores, nec non Decanos
Art. II.
Der Bischof wird, bevor er die Lei-
tung seiner Kirche ubernimmt, vor Sr.
konigl. Majestat den Eid der Treue in
folgenden Worten ablegen:
« Ich schwòre und gelobe auf Gottes
heiliges Evangelium, wie es einem Bi-
schof geziemt,Eurerkònigl. Majestat und
Allerhòchst Ihren Nachfolgern Gehor-
sam und Treue. Ingleichen schwóre und
gelobe ich, an keincm Verkehre oder
Anschlage, welcher die óffentliche Ruhe
gefahrdet, Theil zu nehmen und weder
inner noch ausser den Grenzen des.Kò-
nigreichs irgend eine verdachtige Ver-
bindung zu unterhalten; solite ich aber
in Erlahrung bringen, dass dem Staate
irgend eine Gefahr drohe, zu Abvven-
dung derselben Nichts zu unterlassen ».
Art. III.
Die konigl. Regierung wird die von
ihr stets anerkannte Verbindlichkeit
zur realen Dotation des Bisthums er-
fiillen; sobald es die Verhiiltnisse zu-
lassen.
Art. IV.
Zur Leitung seiner Diòcese wird
der Bischof die Freiheit haben, alle jene
Rechte auszuiiben, welche demselben in
Kraft seines kirchlichen Hirtenamtes
laut Erkllirung oder Verfiigung der hei-
ligen Kirchengesetze nach der gegen-
wartigen, vom heil. Stuhle gutgeheisse-
nen Disciplin der Kirche gebuhren, und
insbesondere
a) alle Piriinden zu verleihen, mit
Ausnahme von jenen, welche einem
rechtmiissigerworbenen Patronatsrechte
unterliegen ;
b) seinen Generalvicar, die ausseror-
dentlichen Mitglieder des Ordinariates,
sowie die Landdecane zu erwahlen, zu
a. 1857
Concordato fra Pio IX e Guglie Imo I Re del Wùrttemberg
855
rurales eligere, nominare, vel confir-
mare ;
e) Examina tum prò recipiendis in
Seminarium alumnis, tum prò iis, qui-
bus beneficia curata conferenda sunt,
praescribcre, indicere, et dirigere;
dì Clericis sacros Ordines conferre,
non solum ad titulos a sacris Canonibus
adprobatos; sed etiam ad titulum men-
sae ab ipso assignandum ;
e) Secundum Sacrorum Canonum
praescripta ea omnia ordinare, quae tum
ad divinum cultum, tum ad functiones
ecclesiasticas, tum ad ea religionis exer-
citia pertinent, quae ad suscitandam, con-
lìrmandamque fidelium pietatem insti-
tuuntur ;
/) Convocare et celebrare Synodum
Dioecesanam, nec non adire Concilia
Provincialia;
g) In propria Dioecesi utriusque sexus
Ordines seu Congregationes a Sancta
Sede adprobatas constiluere, collatis ta-
men quolibet in casu cum Regio Guber-
nio consiliis.
Art. V.
Causas omnes ecclesiasticas, quae
fidem, sacramenta, sacras functiones, nec
non officia, et iura sacro ministerio ad-
nexa respiciunt. Episcopi tribunal ad
Canonum normam, et iuxta Tridentina
Decreta iudicat; ac proinde de causis
etiam matrimonialibus iudicium feret,
remisso tamen ad iudicem saecularem
de civilibus matrimonii effectibus iudicio.
Episcopo liberum erit Clericorum
moribus invigilare, atque in eos, quos
ernennen, beziehungsweise zu bestati-
gen;
e) die Prufungen fiir die Aufnahme
in das Seminarium and fur die Zulas-
sung zu Seelsorgerstellen anzuordnen,
auszuschreiben und zu leiten;
d) den Klerikern die heiligen Weihen
zu ertheilen, nicht nur auf die bestehen-
den eanonischen, sondern auch auf den
von ihm selbst anzuweisenden Tischtitel
hin ;
£)nach den eanonischen Vorschriften
alles das anzuordnen, was den Gottes-
dienst, diekirchlichenFeierlichkeiten und
diejenigen Religions-iibungen betrifft,
welche die Aufweckung und Befestigung
des frommen Sinnes der Glaubigen zum
Zwecke haben;
/) Diòcesansynoden einzuberufen
und abzuhaltem, sowie Provinzialcon-
cilien zu besuchen;
g) in seinem Kirchensprengel vom
heil. Stuhl genehmigte religiose Orden
oder Congregationen beiderlei Gesch-
lechts einzufiihren. Jedoch wird sich
der Bischof, betreffend diesen letzteren
l'unkt, in jedem einzelnen Fall mit der
kònigl. Regierung ins Einvernehmen
setzen.
Art. V.
Ueber alle kirchlichen Rechtsfalle,
welche den Glauben, die Sakramente,
die geistlichen Verrichtungen und die
mit dem geistlichen Amte verbundenen
Pflichten und Rechte betreffen, hat der
Gerichtshof des Bischofs zu erkennen
nach Vorschrift der Kirchengesetze und
nach den Bestimmungen des Concils von
Trient. Somit wird derselbe auch iiber
Ehesachen entscheiden; jedoch bleibt das
Urtheil iiber die burgerlichen Wirkun-
gen der Ehe den weltlichen Gerichten
iiberlassen.
Desgleichen wird der Bischof un-
behindert den Wandel der Geistlichen
ì
Concordalo fra Pio IX e Guglielmo l Re del Wiirttemberg
a. 1857
.mi vitae ratione, aut quomodocumque
reprehensione dignos invenerit, poenas
canonicis legibus consentancas in suo
foro infligere, salvo taoien canonico re-
cursu.
Competit item Episcopo in Laicos
ecclesiasticarum legum transgressores
censuris animadvertere.
Licet de iure patronatus iudex ec-
clesiasticus cognoscat, consentit tamen
Sancta Sedes, ut, quando de patronatu
laicali agatur, tribunalia saecularia iu-
dicare possint de iuribus et oneribus civi-
libus cum huiusniodi patronatu connexis,
nec non de successione quoad eumdem
patronatum, seu controversiae ipsae in-
ter veros, et suppositos patronos agan-
tur, seu inter ecclesiasticos viros, qui ab
iisdem patronis designati fuerint.
Temporum ratione habita Sanctitas
Sua permittit, ut Clericorum causas
mere civiles, veluti contractuum, debi-
torum, haereditatum, iudices saeculares
cognoscant, et definiant.
Item Sancta Sedes annuit, ut lites
de civilibus iuribus vel oneribus Eccle-
siarum, beneficiorum, decimarum, et de
onere construendi aedificia ecclesiastica
in foro saeculari dirimantur.
Eadem de causa S. Sedes non recu-
sat, quominus causae Clericorum prò
criminibus seu delictis, quae poenalibus
Regni legibus animadvertuntur, ad iu-
uberwachen und wo diese durch ihr
Betragen oder in irgend einer andern
Weise zu Ahndungen Anlass geben, in
seinem Gerichte die den kirchlichen
Gesetzen entsprechenden Strafen ùber
die Schuldigen verhangen, wobei jedoch
der canonisclie Recurs gewahrt bleibt.
Gegen Laien, welche sich Uebertre-
tungen kirchlicher Satzungen zu Schul-
den kommen lassen, steht es dem Bi-
schof zu, die kirchlichen Censuren in
Anwendung zu bringen.
Wenn gleich iiber das Patronats-
recht das kirchliche Gericht zu entschei-
den hat, so giebt doch der heil. Stuhl
seine Einwilligung, dass, wenn es sich
um ein Laienpatronat handelt, die welt-
lichen Gerichte sprechen konnen ùber
die damit in Verbindung stehenden ci-
vilrechtlichen Ansprùche und Lasten,
sowie iiber die Nachfolge in demselben ;
der Streit mag zvvischen den wahren
und angeblichen Patronen oder zwischen
den Geistlichen, welche von diesen Pa-
tronen fur die Pfriinde bezeichnet wur-
den, gefuhrt werden.
Mit Rucksicht auf die Zeitverhalt-
nisse giebt der heil. Stuhl seine Zustim-
mung, dass die rein weltlichen Rechts-
sachen der Geistlichen, wie Vertràge,
Schulden, Erbschaften, von dem weltli-
chen Gericht untersucht und entschieden
werden.
Desgleichen hindert der heil. Stuhl
nicht, dass Streitigkeiten iiber civihecht-
liche Anspriiche und Lasten der Kirche '
und Beneficien, uber Zehnten und iiber
Kirchenbaulast von dem weltlichen Ge-
richte geschlichtet werden.
Aus gleichem Grunde ist der heil.
Stuhl nicht entgegen, dass die Kleriker
wegen Verbrechen und Vergehen, wider
welche die Strafgesetze des KOnigreiches
to latino dovrebbe essere: « Kirchen ».
a. 1857 Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re <ìc! Wurttemberg
857
dicem laicum deferantur, cui tamen in-
cumbet, Episcopum ea de re absque
mora certiorem reddere. Quod si in vi-
rum ecclesiasticum mortis, vel carceris
ultra quinquennium duraturi sententia
feratur, Episcopo nunquam non acta iu-
dicialia communicabuntur, eique con-
ùemnatum audiendi facultas fiet.in quan-
tum necessarium sit, ut de poena eccle-
siastica eidem infligenda cognoscere pos-
sit. Hoc idem, si minor poena decreta
fuerit, Antistite petente, praestabitur.
gerichtet sind, vor das weltliche Ge-
richt gestellt werden; jedoch liegt es
diesem ob, hievon den Bischof oline Ver-
zug in Kenntniss zu setzen. Wenn das
gegen einen Geistlkhen gefallte Urtheil
auf Tod, oder Gefangenschaft von mehr
als liinl Jahren lautet, so wird man je-
desmal dem Bischofe die Gerichtsver-
handlungen mittheilen'und ihm móglich
machen, den Schuldigen in so weit zu
hóren, als es nothwendig ist, uni iiber
die zu verhangende Kirchenstrafe ent-
scheiden zu kónnen. Dasselbe wird aut
Verlangen des Bischofs auch dann ge-
schehen, wenn auf eine geringere Strale
erkannt worden ist.
Art. VI.
Episcopi, Cleri, et populi mutua cum
Sancta Sede communicatio in rebus ec-
clesiasticis libera erit. Item Episcopus
cum Clero et populo libere communi-
cabit.
Hinc instructiones, et ordinationes
Episcopi, nec non Synodi Dioecesanae,
Concilii Provincialis, et ipsius S. Sedis
acta de rebus ecclesiasticis absque prae-
via inspectione, et adprobatione Regii
Gubernii publicabuntur.
Art. VI.
In kirchlichen Angelegenheiten wird
der wechselseitige Verkehr des Bischofs,
des Klerus un.d des Volkes mit dem heil.
Stuhl vòllig frei sain. Ebenso wird der
Bischof mit seinem Klerus und dem
Volke frei verkehren. Daher konnen Be-
lehrungen und Erlasse ] des Bischofs,
die Actenstucke der Diocesansynoden,
des Provinzialconcils und des heil
Stuhles selbst, die von kirchlichen An-
gelegenheiten handeln, ohne vorgangige
Einsicht und Genehmigung der kònigl.
Regierung veroffentlicht werden.
Art. VII.
Episcopus ex proprii pastoralis officii
munere religiosam catholicae iuventutis
tum instructionem, tum educationem in
omnibus scholis publicis, et privatis di-
riget, et super utraque vigilabit. Proinde
statuet, quinam ad religiosam instructio-
nem libri, et catechismi adhibendi sint.
In scholis elementaribus religiosa
instructio a Parochis tradetur, in reliquis
scholis nonnisi ab iis, quibus ad hoc au-
Art. VII.
Die religiose Unterweisung und Er-
ziehung der katholischen Jugend in alien
òflentlichen und Privatschulen wird der
Bischof gemiiss der ihm eigenen Hirten-
pflicht leiten und uberwachen. Darum
wird derselbe auch die Katechismen und
ReligionshandbLicher bestimmen, nach
denen der Unterricht zu ertheilen ist.
In den Elementarschulen ertheilt
der Ortsgeistliche den Religionsunter-
richt ; in anderen Lehranstalten nur sol-
858
Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg
a. 1»57
ctoritatem et missionem Episcopus con-
tulerit, ncc postea revocaverit.
Art. Vili.
Liberum erit Episcopo erigere Se-
minarium iuxta formam Concilii Triden-
tini, in quod adolescentes, et pueros in-
formandos admittet, quos prò necessitate
et militate Dioecesis suae recipiendos
iudicaverit. Huius Seminarii ordinatio,
dottrina, gubernatio, et administratio
Episcopi auctoritati pieno liberoque iure
subiectae erunt.
Rectores quoque et Professores, seu
Magistros Episcopus nominabit, et quo-
tiescumque necessarium, vel utile ab
ipso censebitur, removebit.
Quamdiu vero Seminarium ad nor-
mam Tridentini Concilii desiderabitur,
et Convictus publici aerarii maxime
sumptibus sustentati, Ehingae, Rotvilae,
et Tubingae existent, haec observabun-
tur.
a) Quod attinet ad educationem re-
ligiosam et disciplinam domesticam, ea
instituta regimini et inspectioni Episcopi
subdita sunt.
b) Alumni horum institutorum, qua-
tenus erudiuntur in scholis publicis,
aeque ac ceteri discipuli legibus, quae
scholis illis constitutae sunt, et normis
de ratione et cursu studiorum praescrip-
tis subiacent.
Si ea in re Episcopus (quoad Gym-
oasia) immutationem quamdam neces-
sariam vel magis opportunam iudicave-
rit, Consilia conferet cum Regio Gubernio,
quod item prò sua parte nihil, nisi antea
collatis cum Episcopo consiliis, mutabit.
che, denen der Bischof Ermachtigung
und Sendung dazu verliehen und nicht
wieder entzogen hat.
Art. Vili.
Dem Bischof wird es freistehen, Se-
minarien nach der Vorschrift des triden-
tinischen Concils zu errichten, und in
dieselben nach Bediirfniss und Nutzen
der Diòcese Junglinge und Knaben zur
Ausbildung aufzunehmen. Diese Anstal-
ten werden in Absicht auf Einrichtung,
Unterricht, Leitung und Verwaltung der
vollig freien bischofiichen Autoritat un-
terstellt sein.
Auch die Vorsteher und Lehrer
derselben wird der Bischof ernennen,
und so oft er es nothwendig oder zweck-
dienlich findet, wieder entlassen.
So lange aber Seminarien in besag-
ter Form nicht errichtet sind, und die
wesentlich aus Staatsmitteln unterhal-
tenen Con viete zu Ehingen, Rottweil
und Ttibingen fortbestehen, werden in
Betreff derselben folgende Bestimmun-
gen eingehalten werden:
a) Diese Institute stehen bezuglich
der religiòsen Erziehung und der Haus-
ordnung unter der Leitung und Auf-
sicht des Bischofs.
b) Insofern die Zoglinge dieser Insti-
tute den Unterricht an selbststandiiren
staatlichen Studienanstalten erhalten ,
stehen sie gleich den anderen Schulern
unter den fùr diese Studienanstalten gel-
tenden Gesetzen und dem fur dieselben
vorgeschriebenen Lehrplan.
Solite aber der Bischof bezuglich
der Gymnasien hierin eine Aenderung
fur nothwendig oder zweckmassig erach-
ten, so wird er sich ins Einvernehmen
setzen mit der kònigl. Regierung, welche
auch ihrerseits nichts andern wird, ohne
vorheriges Einvernehmen mit dem Bi-
schofe.
1857
Concordato fra lJio IX e Guglielmo I Re del WUrffemberg
859
e) Episcopus institutorum eorumdem
Rectores et Repetitores deputabit, eos-
que removebit; quos tamen gravibus de
causis factoque innitentibus circa res
civiles, et politicas Regio Gubernio mi-
nus acceptos esse resciverit, nunquam
eliget. Item qvios postea ob easdem cau-
sas ingratos Gubernio evasisse compe-
rerà, dimittet.
d) Episcopo competit eadem insti-
tuta visitare, delegatos suos ad examina
publica, praesertim prò recipiendis alum-
nis, mittere, relationes periodicas exi-
gere.
e) Prospiciet Regium Gubernium, ut
in Gymnasiis, quibuscum coniuncti sunt
convictus inferiores, paulatim non alii,
nisi ex Clericorum ordine, Professores
instituantur.
Art. IX.
Facultas theologica Universitatis
Regiae quoad munus docendi ecclesia-
sticum' Episcopi regimini, et inspectioni
subest. Potest proinde Episcopus Profes-
soribus et Magistris docendi auctorita-
tem, et missionem tribuere, eamdemque,
quum id opportunum censuent, revo-
care, ab ipsis fidei professionem esigere,
eorumque scripta et compendia suo exa-
mini subiicere.
Art. X.
Bona temporalia, quae Ecclesia pro-
pria possidet, vel in posterum acquiret,
semper et integre conservabuntur, nec
sine potestatis ecclesiasticae venia di-
straili, et alienari, aut eorum fructus in
alios usus converti poterunt; oneribus
tamen publicis, et vectigalibus, nec non
e) Vorsteher und Repetenten der
genarmlen Institute wild der Bischof er-
nennen und entlassen; jedoch wird er
dazu niemals solche ausersehen, von
denen er weiss, dass sie der konigl. Re-
gierung aus erheblichen und aut That-
sachen beruhenden Griinden in burger-
licher oder politischer Hinsieht minder
angenehm sind, und eben so jene ent-
lassen, welche aus denselben Griinden
nach ihrer Anstellung unangenehm ge-
worden sind.
d) Dem Bischof steht es zu, diese
Institute zu visitiren, eigene Abgeor-
dnete den Offentlichen Prufungen, zumai
jenen fiir die Aufnahme neuer Zòglinge,
beizugeben, und sich periodische Be-
richte erstatten zu lassen.
e) Die konigl. Regierung wird dafur
Sorge tragen, dass an den oberen Gym-
nasien, mit welchen die niederen Con-
victe verbunden sind, nach und nach
nur geistliche Professoren angestellt
werden.
Art. IX.
Die katholisch-theologische Fakul-
tilt an der Landesuniversitiit steht in
Bezug auf das kirchliche Lehramt unter-
Leitung und Aufsicht des Bischofs; dem-
nach kann derselbe den Professoren und
Docenten die Ermachtigung, und Sen-
dung zu theologischen Lehrvortragen
ertheilen und nach seinem Ermessen
wieder entziehen, das Glaubensbekennt-
niss abnehmen, auch ihre Hette und
Vorlesebticher priifen.
Art. X.
Das Vermogen, welches die Kirche
als ihr Eigenthum besitzt oder in Zu-
kunft erwerben wird, ist bestiindig un-
verletzt zu erhalten, und wird dasselbe
ohne Zustimmung der Kirchengewalt
niemals eine Veranderung oder Venius-
serung erleiden, noch werden dessen
860
Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del WUrttemberg
a. 1857
aliis legibus Regni generalibns, aeque ae
ceterae proprietates, suberunt.
Bona ecclesiastica nomine Ecclesiae
sub lìpiscppi inspectione ab iis admini-
strabuntur, quibus administratio aut ca-
nonum dispositione, aut ex consuetudine,
aut ex privilegio, et constitutione aliqua
loci legitime competit; omnes vero ad-
ministnitores, etiamsi ob eosdem titulos
aliis administrationis ratio reddenda sit,
eam pariter Ordinario, eiusve Deputatis
reddcre singulis annis teneantur.
Proinde Sancta Sedes, spectatis pe-
culiaribus rerum circumstantiis, consen-
tii, ut singularum Ecclesiarum fabricae,
ceteraeque ecclesiasticae cuiusque loci
fundationes nomine Ecclesiae eo modo,
qui iam in Regno receptus est, admini-
strentur, dummodo Parochi, et Decani
rurales munus, quod hac in parte gerunt,
Episcopi auctoritate exerceant. De spe-
ciali huius rei executione Regium Gu-
bernium cum Episcopo conveniet.
Insuper S. Sedes annuit, ut quamdiu
publici aerarii semptibus tum generali-
bus, tum localibus Ecclesiae necessita-
tibus subvenietur, beneficia vacantia, et
fundus ex intercalaribus eorum fructibus
collectus administrentur sub Episcopi
auctoritate, et Ecclesiae nomine per Com-
missionem mixtam ex viris pracscrtim
ecclesiasticis ab Episcopo deputandis, et
Fruente zu anderen Zwecken verwendet
werden; indessen unterliegt dasselbe
den óffentlichen Lasten und Abgaben,
sowie den ubrigen allgemeinen Gesetzen
des Konigreichs wie alles andere Eigen-
thum.
Das Kirchenvermógen wird im Na-
men der Kirche unter der Aufsicht des
Bischofs von Jenen verwaltet, welche
nach Vorschrift des canonischen Rechts
oder nach dem Herkommen oder durch
ein Privilegium und eine besondere Be-
stimmung iiir irgend eine milde Stiftung
zu solcher Verwaltung berufen sind. Alle
Verwalter aber sind gehalten, auch
wenn dieses auf Grund der eben ange-
fiihrten Titel Andern gegenuber zu ge-
schehen hat, zugleich auch dem Bischof
oder seinen Bevollmachtigten jahrlich
Rechenschaft von ihrer Verwaltung ab-
zulegen.
Mit Rticksicht auf die besondern '
Verhaltnisse giebt sofort der heil. Stuhl
seine Zustimmung, dass die einzelnen
Kirchcnfabriken, sowie die ubrigen kirch-
lichen Localstiftungen im Namen der
Kirche in der Weise auch ferner ver-
waltet werden, wie sie im Lande einge-
fuhrt ist; nur sollen Pfarrer und Land-
decane ihre diesfallsigen Verrichtungen
im Auftrag des Bischofs ausuben. Ueber
die spezielle Ausfuhrung dieser Ange-
legenheit wird die k. Regierung mit dem
Bischof ein Uebereinkommen treffen.
Ueberdies willigt der heilige Stuhl
ein, dass, so lange die Staatskasse zu
den allgemeinen oder ortlichen Bedurf-
nissen der Kirche Beitrage leistet, die
vacanten Pfrunden und der Intercalai
fond unter der Oberleitung des Bischofs
und im Namen der Kirche durch eine
gemischte Commission verwaltet wer-
den; die eine Halfteder Mitglieder dieser
v..s Krbmer-A
1857
Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wilrttemberg
861
viris catholicis pari numero a Regio Gu-
bernio constituendis. Huiusmodi autem
Commissioni Episcopus ipse, eiusve De-
legatus praeerit. Qua de re specialis,
atque accuratior inter Regium Guber-
ium, net Episcopum fiet conventìo.
Huius fundi reditus prae ceteris sem-
per erunt erogandi in augendos usque
ad congruam Parochorum reditus, in
assignandas Beneficiatis senio, morbove
confectis congruente* pensiones, in con-
stituendos prò Clericis ordinationis titu-
los, in necessaria prò deputandis Vicariis
stipendia: quae vero supererunt nonnisi
in alios Ecclesiae usus impendentur.
Regium Gubernium de ipsius fundi
conservatione, fructuumque erogatione
ab administrante Commissione semper
edocebitur.
Quamdiu mixta prò administratione
eiusdem fundi Commissio existet, reli-
qua etiam benetìcia ab eorum Rectori-
bus sub praefatae Commissionis generali
inspectione secundum Canones admini-
strabuntur.
Art. XI.
Episcopus cum Regiis Magistratibus
omnibus immediate communicabit.
Art. XII.
Quaecumque cum praesenti Conven-
tione non congruunt Regia Decreta et
Edicta abrogata sunt: quae vero legum
dispositiones eidem Conventioni adver-
santur, mutabuntur.
Commission erwahlt der Bischof, haupt-
sachlich aus Geistlichen, die andere die
konigl. Regierung aus Katholiken; den
Vorsitz hat der Bischof oder dessen
Bevollmachtigter. Die genaueren Be-
siimmungen ' hieriibcr werden in einem
Uebereinkommen zwischen der konigl.
Regierung und dem Bischofe (estgesetzt
werden.
Die Einkiinfte des Intercalarfonds
werden vor Alleni stets zur Ergan/ung
der Pfarrgehalte bis zur Congrua, zur
ATiweisung vonangemessenen Pensionen
tur altersschwache oder gebrechliche
l'friindner, zu den Tischtitcln fiir neu zu
weihende Geistliche und zu den Kosten
der nothwendigen ausserordentlidicn
Vicarien, etwaige Ueberschiisse aber
nur (tir andere kirchliche Bedurfnisse
verwerdet werden.
Ueber die Erhaltung des Grund-
stocks des Intercalarfonds, sowie tìber
Verwendung der Ertriignisse desselben
wird die genannte Commission der ko-
nigl. Regierung stets Gewissheit geben.
So lange die gemischte Commission
zur Verwaltung des Intercalarfonds be-
steht, (ibt dieselbe die Aufsicht auch
iiber die Verwaltung derbesetzten Pfriin-
den, wekhe deren jeweilige Inhaber nach
canonischer Vorschrift zu fuhren haben.
Art. XI.
Der Bischof wird mit alien konigl.
Behórden unmittelbar verkehren.
Art. XII.
Die mit der vorstehenden Verein-
barung im Widerspruch stehenden ko-
nigl. Verordnungen und Verfugungen
treten ausser Kraft ; soweit aber gesetz-
liche Bestimmungen derselben entgegen-
stehen, werden diese geandert werden.
\on Krimbr Aufnrode : * Uebereinstimmuiilien >
862
( 'oncordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiìrttemberg
a. 1857
Art. XIII.
Si quae in posterum super iis, quae
conventa sunt, supervenerit difficultas,
Sanctitas Sua, et Regia Maiestas ' invi-
cem conferent ad rem amico compo-
nendam.
Ratificationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur Romae duorum
mensium spatio, aut citius, si neri po-
terit.
In quorum fìdem praedicti PlenipS-
tentiarii huic Conventioni subscripse-
runt, illamque suo quisque sigillo obsi-
gnaverunt.
Datum Romae die octava Aprilis
anno reparatae salutis millesimo octin-
gentesimo quinquagesimo septimo.
Carolus Augustus Card. Reisach
(L. S.)
Adolfus Liber Baro De Ow
(L. S.)
Art. XIII.
Solite sich in Zukunft in Betreffdieser
Vereinbarung irgend eine Schwiei igkeit
ergeben, so werden Se. Heiligkeit und
Sr. kònigl. Majestat2 sich zu freundschalt-
licher Beilegung der Sache in's Einver-
nehmen setzen.
Die Ratificationen dieser Vereinba
rung werden binnen zwei Monaten oder
\vo moglich friiher ausgewechselt wer-
den.
Zu dessen Beglaubigung haben die
vorgenannten Bevollmachtigten diese
Uebereinkunft unterzeichnet und Beide
ihre Siegel beigedriickt.
Gegeben zu Rom am. 8 Aprii 1857.
Cari August, Kardinal v. Reisach.
(L. S.)
Adolf Freiherr v. Ow.
(L. S.)
Il testo latino da Pn IX Ada, Pars prima, 11,593-602, collazionato l'esemplare a firma
autografa e sigilli dei plenipotenziarii in Busta 61 nell'Archivio della Segreteria di Stato :
il testo tedesco da H. von Kremer-Auenrode (v. p. 596) 290-294, collazionato l'esemplare a
tìrma autografa del Re, con cui in data di Stuttgart 24 maggio 1857 ratifica il concordato, che
l'io IX confermò colla Bolla Cimi in sub/imi del 22 giugno 1857 (Ada loc. cit. 591-605).
Si riferiscono al concordato i seguenti documenti :
a) Lettera del Barone von Ow al Cardinale von Reisach.
Postquam hodierna die ad componendas
prò Dioecesi Rottenburgensi res ecclesiasti-
casa Plenipotentiariis Majestatis Suae Regis
Wlirttxmbergiae et Sanctitatis Suae Pii IX.
Summi Pontilicis inita est conventio, ad
quam complendam beneficiorum distributio
quoad jus l'atronatus liberamque collatio-
nem inter Regium ( iubernium et Episcopum
1 Busta 61: « Ru-tria M;ijt-st;ls, et Sanctilas Sua ».
' C09I anchi la copia .1 firma ilei Re. che m\ testo iati
* aprile Jò'57.
Nachdcm zur Ordnung der kirchlichen
Angelegenheiten in der Diozese Rottcnburg
unter dem heutiuen Datum zwischen dcn
Bevollmachtigten Sr. Majestat des KOnigfl
von Wiirttemberg und Sr. Heiligkeit des
Pabstes Pius IX. eine Vereinbarung getrol-
fen wordcn ist, in deren Anhang zugleich
die zwischen der K. Regierung und dem
a. 1857
Concordato fin Pio IX e Guglielmo J Re del WiirUemberg
863
Rottenburgensem anno 1856. facta a Sancta
Sede simul approbata est; Regio Plenipoten-
tiario, Sanctitatìs Suae desideriis libentis-
sime obsequenti, Gubcrnii Sui nomine non-
nulla, quae aliquos ipsius Conventionis sive
adnexae Instructionis articulos praecipue
respiciunt, Eminentiae Suae Rvdmae, S. R.
E. Cardinali, Illstrriio Corniti de Reisach re-
verentissime hic signiticandi pergrata in-
cumbit obligatio.
Regiura Gubernium in conferendis be-
netìciis, quorum jus Patronatus penes Sere-
nissimum Regem permanet, non nominabit,
nisi quos examine in concursu generali facto
ad sacrum ministerium gerendum idoneos
declaratos esse compererit, uti etiam hucus-
que usus erat.
In deprehendendis et detinendis crimi-
num seu delictorum causa clericis, in quan-
tum lìeri poterit, ii semper adhibebuntur
modi, quos reverentia status clericalisexigit.
Quoad scholas elementares Episcopo
praeter ea, quae in VII. Conventionis arti-
culo habentur, omnis auctoritas concedetur,
quae juxta leges publicas de ea re vigentes
et necessariam regiminis constantiam fieri
poterit.
A Regio Gubernio nulla unquam dim-
cultas interponetur, quominus alumni, quos
indignos esse judicaverit Episcopus, e Con-
victibus publicis removeantur.
Ut alumnis Convictus catholici Tubin-
gensis fiat occasio, lectiones philosophicas
a catholicis Magistris tradìtas audiendi, Epi-
scopus ipse in nominandis ejusdem instituti
Rectore et Repetitoribus oblata sibi oppor-
tunitate utetur; sed et Regium Gubernium
in eligendis prò Facilitate philosophiea Ma-
gistris omnem, quae (ieri poterit, rationem
habebit.
Quominus Episcopus fructuum fondi in-
tercalaris residuorum partem aliquam, ex-
pletis, de quibus in Conventione statutum
est, obligationibus, in Seminarla Episcopalia
Bischofe von Rottenburg im Jahre 18
einbarte Pfriinden-Ausscheidung die pUpsl
lidie Ancrkennung lindet ; so hai der erge-
benst Unterzeichnete ira Namen der K. Re-
gierung, den Wiinschen des hi. Stuhles
gemàss, zur El.iuterung einzelner Artikel
dieser Vereinbarung Sr. Eminenz dem
Herrn Kardinal Grafen von Reisach Nach-
stehent^s zu erklaren die Ehre.
Die K. Regierung wird, wie es auch
seither immer ihre Uebung war, auf die
dem K. Patronate verbleibenden Pfriinden
nur solche Geistlichen pràsentiren, welche
den allgemeinen Pfìtrr-Concurs mit Erfolg
bestanden haben.
Wenn Verbrechen oder Yergehen von
Geistlichen deren Verhaftung oder Getan-
genhaltung notwendig machen, so wird man
dabei stets, so weit dies moglich, die Riick-
sichten eintreten lassen, welche die dem
geistlichen Stande gebiihrende Achtung
erheischt.
In Betreff des Elementar-Schulwesens
wird dem Bischofe, ausser dem, was in
Art. VII. der Convention festgesezt ist, der
mit der bestehcnden Gesezgebung und der
nothwendigen einheitlichen Leitung verein-
bare Einfluss gewàhrt werden.
Auch wird es dem Bi?chofe nie er-
schwert werden, die Entfernung eines von
ihm tur unwiirdig erklàrten Zoglings aus
den offentlichen Convikten zu bewirken.
Damit den Zòglingen desWilhelmstiftes
in Tiibingen Gegelegenheit werde, philoso-
phische X'orlesungen bei Kaiholiken zu ho-
ren, wird vor Allem der Bischof von dem
ihm durch die Ernennung des Direktors
und der Repetenten dieser Anstalt zustehen-
den Mittel den geeigneteu Gebrauch ma-
chen; allein auch die K. Regierung wird
bei Besezung der Lehrstiihle in der phi-
losophischen Fakultat auf diesen Gegen-
stand die thunliche Riicksicht nehmen.
Die K. Regierung wird nicht hindern,
dass der Bischof einen Theil der Ueber-
schiisse aus den Ertriignissen des Inu-rka-
larfonds auf bisch(5fliche Seminarien ver-
s, J
Concordato fra l'io IX e Guglielmo I Re del Wùrttemberg
a. 18Ó7
impendat, a Regio Gubernio impedimenta
non offerentur.
Cum praesenti Conventione non con-
grua ideoque abrogata esse praecipue Edicta
d. d. 30. Ian. 1830. et d. d. 1. Mart. 1853.,
nec non Instrumentum Eundationis d. d.
14. Maj. 1828. cum appendicibus C. et D., in
quantum in eo Instrumento non de dotatione
Episcopatus agatur, Regium Gubernium, ut
ipso tacto intelligitur, agnoscit.
llis absolutis, singularem suam obser-
vantiam summamque venerationem Emi-
nentiae Suae Rvdmae exhibendi occasione
oblata pergrato animo utitur
Romae 8 Aprii. 1857.
(sign.) liber baro de Ow.
Dagli esemplari a firme autografe del Barone von
wende, - vorausgesezt, dass vor Allem die
in der Convention festgesezten Verbindlich-
keiten des Interkalarfonds immer eifiillt
seien.
Unter den mit der jczigen Convention
unvereinbaren und somit ausser Kratt tre-
tenden Verordnungen versteht die K. Re-
gierung selbstverstiindlich vorzugsweise die
Verordnungen vom 30. Jan. 1830. und 1.
Màrz 1853., sovvie das Fundations-Instru-
ment vom 14. Mai 1828; soweit Solches nicht
von der Dolation des Bisthums handelt,
nebst Beilagen C. und D. zu diesem Instru-
mente.
Mit dem gróssten Vergniigen ergreift
der ergebensl Unterfertigte zugleich diese
Veranlassung, Sr. Eminenz die Versiche-
rung seiner ausgezeichnetsten Hochachtung
und Verehrung auszudrlicken.
Rom den 8"-n Aprii 1857.
Freiherr Adolf von Ow.
nella cit. Busta 61.
b) Risposta del Cardinale von Reisach von Barone von Ow.
8 aprile 1S57.
Il sottoscritto Cardinale Plenipotenziario di Sua Santità non ha indugiato di far pre-
sente alla pontificia considerazione il desiderio esternatogli da Sua Eccellenza il Sigv Barone
d'Ovv Ministro Plenipotenziario di S. M. il Re di Wurtemberg, e tendente a conseguire dal
canto della S. Sede una più precisa determinazione di alcuni tra i punti concertati nel
corso delle intervenute trattative sopra materie riguardanti la Religione e la Chiesa Cat-
tolica nei Reali Dominii della prelodata M. S., e ciò al fine di procurarsi quanto meglio si
possa, che nella successiva esecuzione dei convenuti articoli sia rimosso il pericolo di diver-
genze e disarmonie tra le Autorità della Chiesa Cattolica, e quelle dello Slato nei menzio-
nati Reali Dominii.
Considerando Sua Santità lo scopo, che accennasi dal prefato Sig.r Barone nella domanda
da i sso fatta in nome del suo Real Governo, ed amando in pari tempo di dare al Governo
medesimo una pruova di particolare deferenza in occasione del pattuitosi accordo, si è
degnata autorizzare il sottoscritto a dichiarare col mezzo della presente Nota, che in una
speciale istruzione da indirizzarsi a Monsig. Vescovo di Rottemburgo, mediante apposito
Breve epistolare pontificio, verranno inserite alcune avvertenze nel senso dei precorsi con-
certi tra i due Plenipotenziarii delle Parti Contraenti; intendendosi, che esse abbiano reci-
procamente un valore eguale a quello degli articoli della stabilita Convenzione.
Tali avvertenze sono quelle, che trovansi esposte nel qui annesso foglio, e che per mira
di accuratezza vi si enunciano nel medesimo testo latino, onde ne fu concertato il concetto;
accennandovisi gli articoli della Convenzione, alli quali esse rispettivamente riguardano.
Nel porgere a Sua Eccellenza il Sig.r Barone d'Ovv questa comunicazione il sottoscritto
è pur autorizzato a dichiarargli, che tanto della succennata istruzione, quanto della presente
Nota, comi- anche dell'altra contemporanea sul proposito della distribuzioni- dei beneficii
a. 1857 Concordato fra l'io IX e Guglielmo I Re del Wurttemberg 865
ecclesiastici nella Diocesi di Rottemburgo, potrà dal Reale Governo farsi quell'uso che sarà
per occorrergli: essendo la S. Sede nella certezza, che tal uso si regolerà con quei riguardi
di discrezione, che si addicono alla natura degli atti or menzionati, ed alla delicata loro
materia.
Si giova con piacere il sottoscritto della opportunità, che gli si olire di attestare al
medesimo Sig.' Baione 0\v i sentimenti della sua distinta considerazione.
Dalla copia senza lirma, nella cit. Busta 61, che porta il timbro della Segreteria degli Affari Ecclesiastici Straor
dinari, X. 'JOL'o. Non essendosi trovato l'« annesso foglio » se ne riproduce il testo tedesco quale è dato da K. W ALTEE,
Fotttes iurte ecclesiastici, Bonnae 1862, 369 s.
Zu Art. 1.
Es ist des heiligen Stuhles Absicht, dass an den apostolischen Sendschreiben, welche
in der Form von Breve's "von Leo XII. untemi 22. Màrz 1828 ' erlassen worden sind, in dem
Sinne festgehalten werde, welchcn die Worte geben.
Zu Art. 4., beziehungsweise Art. 6.
Eingang. Der Bischol wird in der hirtenamtlichen Leitung und Verwaltung seiner
Uiozese jene Rechte, von welchen im ersten Absatze des Art. 4. und ini Art. 6. der Con-
vention die Rede ist, zum Heile der ihm anvertrauten Heerde also ausiiben, dass er niemals
solche Canones erneuern wird, welche wegen Verschiedenheit der zeitlichen und òrtlichen
Verhàltnisse nach der gegenwàrtig geltenden und von diesem apostolischen Stillile gut-
geheissenen Disciplin der Kirche ausser Uebung gekommen sind, oder auch durch die nun
eingegangene Convention eine Modification erhalten haben.
Wenn aber derselbe in seinem bisehòflichen Amte ein Generale oder eine Verordnung
von gFosserer Bedeutung zu erlassen haben wird, so soli er gleichzeitig mit der Verof-
lentlichung derselben ein Esemplar an die Konigliche Regierung mittheilen.
So weit aber seine hirtenamtlichen Anordnungvn sich nicht innerhalb der rechtlichen
Zustàndigkeit der Kirche allein halten, sondern zugleich auf Gegenstànde sich erstrecken,
welche in dem Gebiete der Staatsgewalt liegen, wird der Bischol vor deren Veròffentlichung
sich mit der Konigl. Regierung ins Einvernehmen setzen.
Lit. a. Der^Bischof wird kirchliche Plrtinden niemals an Geistliche verleihen, welche
aus erheblichen und auf Thatsachen gestiitzten Griinden der Kòniglichen Regierung in rein
biirgerlicher oder politischer Hinsicht missfàllig sind.
Uni dieses zu erfahren, wird der Bischol' bei jeder Vacatur der Konigl. Regierung in
otii/ioser Weise die Namen der Bewerber mittheilen, damit dieselbe binnen einer ktirzen
zu vereinbarenden Frist ihre etwaigen Einwendungen geltend machen kann.
Lit. b. Zum General-Vicar, zu ausserordentlichen Ràthen und Assessoren des Ordina-
riats, ebenso zum Vorstande der ftir die Verwaltung des Intercalarfonds etc. bestimmten
Commission, wird der Bischol nur solche iMànner ausersehen, von denen er weiss, dass
sie der Kòniglichen Regierung in biirgerlicher und politischer Hinsicht nicht unangenehm
sind.
Da die Land-Decane zugleich staatliche Geschàlte zu besorgen haben, so wird der
Bischol, so lange dieses der Fall ist, sich mit der Kòniglichen Kegierung iiber deren
Erwàhlung (Auswahl) oder Bestàtigung ins Einvernehmen setzen. Solite aber eine Ver-
stiindigung nicht erzielt werden, so wird die K. Regierung die staatlichen Yerrichtungen
des Decans einem andern Geistlichen des Landcapitels itbertragen.
1 \'. n. J a p. -<f>c
Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg a. 1857
Lit. e. Der apostolische Stuhl gestattet, dass zur Erlangung von Pfarreien etc. ein
allgemeiner Concurs gehalten werde, in der Weise, welche der Bischof nach den inni vom
heiligen Stuhl zu ertheilenden speziellen Vollmachten und Anweisungen vorschreiben
wird.
Zu Art. 5.
Absatz 2. Wenn es sich bei Strafen von Geistiichen um Privation oder Suspension
vom Amte, um lànger dauernde Detention in einem Correctionshause oder um grossere
Geldbussen handelt, so wird der Bischof von seiner Straf-Verfiigung der Konigl. Regierung
MittheUung machen.
Wird aber zum Vollzug kirchlicher Strafen die staatliche Mitwirkung in Anspruch
genommen, so hat der Bischof der Koniglichen Regierung auf deren Verlangen die ange-
messenen Aufkiarungen zu geben.
e) Lettera di Pio IX al Vescovo di Rottenburg.
22 giugno 1857.
Venerabilis Frater, Salutem et Apostolicam Benedictionem. Noveris jam, Venerabilis
Frater, Conventionem a nobis cum isto Serenissimo Gulielmo Wirtembergae Rege Illustri
initam fuisse. In quo gravissimo sane conficiendo negotio non levem animo voluptatem
< epimus, ' cum idem Serenissimus Princeps ob eximiam excelsi sui animi magnitudinem
aequitatem et justitiam Nostris votis obsecundare haud omiserit. ac nos prò rerum adjun-
ctis ea2 statuere potuerimus quae ad majorem Catholicae Ecclesiae utilitatem istic procu-
randam conducere censuimus. Nunc vero hanc Fraternitati Tuae epistolam scribimus, ut
initae Conventionis sensum clarius intelligas, ac simul agnoscas quae a te servari exopta-
mus in nonnullis praesertim exequendis, quae in eadem Conventione fuere sancita. Atque
in primis scias velimus Nostrani et hujus Sanctae Sedis mentem esse, ut Apostolicae Lit-
terae a sa. me. Leone XII. Praedecessore Nostro die 22. Martii anno 1828 tam ad Episcopum,
quam 3 ad Capitulum datae, * in eo, quem prae se ferunt, sensu observentur. Te autem
monemus ut in pastorali istius Tuae Dioeceseos regimine et administratione ea jura, de
quibus tum in prima quarti Conventionis articuli parte, rum in articulo sexto agitur, ita ad
gregis Tibi commissi salutem exerceas, ut minime renoves illos canones, qui ob diversam
rerum locorumque rationem ex vigenti nunc et ab hac Apostolica Sede approbata Eccle-
siae disciplina obsoleverunt, r' vel ipsa hac Conventione modificati sunt. Cum vero prò Epi-
scopali Tuo officio generalis aliqua aut majoris momenti ordinatio Tibi erit edenda, illius
exemplar Regio Gubernio mittendum curabis eodem tempore, quo illam in lucem eris emis-
surus. Quatenus vero pastoralium Tuarum ordinationum vis non contineatur intra ea, quae
ad potestatem soli Ecclesiae competentem referantur, sed simul extendatur ad res Regii
Gubernii auctoritate constituendas, tum antequam illas vulges Tibi cum eodem Gubernio
Consilia erunt conferenda. Cum autem Conventio peculiaris a Te cum Regio isto Gubernio
1 Nussi: « gessimus ».
Vissi om.
* 1": • tum... tum » ; 2°: « tam ... tam >.
« Di esse è copia in G. 105. a Par. 3 nell'Archivio della Sacra Congregazione degli Affari Ecclea. Straord.
Quella al Capitolo è identica al Breve Re sacra ai Capitolari delle diocesi del Reno Superiore (v. p. 703); quella al
Vescovo inculca l'osservanza della Bolla Ad Dominici gregis ricordando in ispecie che nelle elezioni del Decano,
canonici e vicari i del Capitolo « id ob oculos habendum memineris, ut eligendi sacris sint Ordinibus initiati, atque
piotate, doctrina, prudentia, ceterisque virtutibus ex Canonum praescripto necessariis effulgeant, ncque sint Sere-
nissimo Prìncipi minus grati; ut scilicet omni adempta offensionis causa, facilius ac salubrius delato munere per-
fungantur ».
■ • olveri "ini- .1
Pa. 1857 Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del WUrttemberg 867
inita de ecclesiasticis istius Dioeceseos Beneficiis attribaendis a Nobis fuerit probata, tum
Conventio ipsa a Te diligenter erit exsequenda. Atque in Beneficiis a Te libere conferendis
caveas velimus ne illa tribuas ecclesiasticis viris, qui ob graves rationes et ' facto innitentes
Gubernio circa res mere civiles et politicas minus acccpti fuerint. Et quo lacilius id noscere
possis, quotiescumque aliquod vacaverit Beneficium illorum nomina, qui Beneficium ipsum
petierint, Regio Gubernio officiose significabis, ut intra breve temporis spatium a Te eodem-
que Gubernio staluendum Tibi idem Gubernium indicare possit si quidpiam contra aliquem
concurrentium notandum habeat. Debebis autem impedire quominus aliquis e Tuo Clero
duo incompatibilia habeat benelìcia, ac simul advigilare, ut omnes Benéficiarii residendi
legem observent. Tuae autem curae erit in Viearium Generalem, atque in extraordinarios
istius episcopalis Tuae Curiae seu Ordinariatus Consiliarios et Adsessores atque etiam in
Praesidem Mixtae Commissionis tundo intercalari administrando destinata^ eos eligere,
quos noveris ipsi Gubernio ob res civiles et politicas non esse minus acceptos. Cum autem
rurales Decani exerceant etiam res civiles, tum, quamdiu hic rerum status perdurabit, in
ipsis eligendis vel conlirmandis Consilia cum Regio Gubernio conferes. Si in hanc electio-
nem utraque pars haud convenerit, lune a Gubernio civiles Decani lunctiones alii (Tapinili
ruralis Clerico deferentur. Quod vero attinet ad parochias, indulgemus ut generalis ad illas
obtinendas habeatur concursus ea ratione, quae Tibi a Nobis praescribetur juxta peculiares
tacultates et instructiones Tibi a Nobis et ab hac Apostolica Sede communicandas. Cum
vero contigerit, ut in Cleficos privationis, aut suspensionis ab officio poenis, aut longiori in
domibus ad id destinatis custodia, vel graviori quadam pecuniaria muleta animadvertas, de
hujusmodi poenis a Te infiietis Regio Gubernio notitiam dabis. Quoties autem ad poenas
ab ecclesiastico judice latas exequendas requiratur laicae potestatis auxilium, tum eidem
Gubernio congruas dabis dilucidationes, si ipsum eas postulaverit. Quod vero attinet ad
administrationem honorum, quae spectant ad singularum Ecclesiarum fabricas, ccterasque
ecclesiasticas cujusque loci fundationes, munus ruralibus Decanis velini Tuis deputatis semper
committes, ut annuam accepti et expensi rationem Tuo nomine exigant. Et quoniam Con-
victuum Moderatores aeque ac Hypodidascali, vulgo Repetitores, a Te sunt eligendi, iccirco
omnem curam, diligentiam et industriam in his designandis impendas oportet. Quapropter
ad haec munia obeunda .illos dumtaxat ecclesiasticos viros eligere curabis, qui religione,
pietate, vitae integritate, ac sana solidaque doctrina spedati alumnos cujusque Convictus
optime instituere et erudire queant. Praeterea sedulo curatasi ut in Tubingensi Convictu
Ecclesiastici idoneique praesto sint viri, qui ejusdem Convictus alumnos philosopliieis quoque
disciplinis accurate excolere possint. Denique si istud Gubernium postulaverit, ut Tuus
Clerus tìdelitatis juramentum emiltat, id sine ulla difficultate permittere poteris, dummodo
tamen jurisjurandi formula nihil habeat quod Dei ejusque Sanctae Kcclesiae legibus adver-
setur. Ita • habes, Venerabilis Frater, quae tibi significanda existimavimus, dum hac quoque
" occasione libenter utimur. ut denuo testemur et confirmemus paternam Nostram in Te
caritatem. Cujus quoque pignus esse volumus Apostolicam lienedictionem, quam Tibi ipsi,
Venerabilis Frater, cunctisque istius Ecclesiae Clericis Laicisque lìdelibus peramanter
impertimur. Datum Bononiae die 22 Iunii Anno 1857 Pontificatus Nostri Anno Duodecimo.
Pius PP. IX.
Da Nussi lue. cit. 391 s., collazionata la minuta a firma autografa del Papa (1°) (nel fascicolo del 1SÒ7) e (2°) la
minuta in Pii PP. IX Epistola ad Pritu //>, s uu. 1S57 Luca Pacifici a Secreti*, f. -'01 »-206r (,01 n". 1 15 nell'Archivio
della Segreteria del Brevi ad Principe*.
1 Nussi uni.
Coìti onta lo fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg a. 1857
d) Pio IX al Vescovo di Rotte uburg.
30 giugno lò'57.
Venerabilis Frater, Salutem et Apostolicam Benedictionem. Etsi aliam familiarem No-
strani Epistolam die 22. hujus mensis Tibi scripserimus, Venerabilis Frater, ut clarius intel-
lio-eres sensum Conventionis a Nobis initae cum isto Serenissimo ac Potentissimo Gulielmo I.
Wirtembergae Rege Illustri, ac simul cognosceres quae a Te servali cupimus in nonnullis
potissimum exsequendis, quae constituta sunt in eadem Conventione, tamen cum vel maxime
intersit Conventionem ipsam exsecutioni diligenter mandari, quo ex illa salutares atque
optati fructus percipi possint, has etiam Litteras ad Te dandas esse censuimus, quibus epi-
scopalem Tuam vigilantiam etiam atque etiam in Domino excitamus, ut omni cura et studio
ea peragere contendas, quae Tibi nunc significamus. Atque in primis Te serio monemus,
Venerabilis Frater, ut summam sollicitudinem et diligentiam in Parochis praesertim eli-
gendis adii ibeas, quo' ecclesiastica beneficia animarum potissimum curae obnoxia illis tantum
conierantur viris, qui non solum sacrarum disciplinarum scientia, verum etiam morum gra-
vitate, vitac integritate, catholicae religionis studio, et ecclesiastici spiritus laude alios prae-
stent, quique prae ceteris magis digni et idonei sint ad animarum salutem procurandam.
Cum autem efflagitaveris ut in ista Tua Rottenburgensi Dioecesi servari possit generalis,
uti dicitur, et adhuc in more positus concursus prò paroeciis, Nos prae oculis habentes pecu
liaria rerum adjuncta Tibi in hac re morem gerendum existimavimus, quemadmodum dare
aperteque nosces ex rescripto heic adjecto Nostrae Congregationis negotiis ecclesiasticis
extraordinariis praepositae. A Te vero exposcimus ut diligentissime observes quae in eodem
rescripto praescribenda mandavimus. Cum vero a Te isti Gubernio exhibendus sit index
eorum, qui beneficia a Te conferenda petiverint, Tibi curae erit hujusmodi indicem confi-
cere statim ac elapsum fuerit tempus a Te supplicibus petitorum libellis excipiendis prae-
tinitum, eumdenque indicem communicare antequam de petitorum dotibus habeatur examen.
Et quamquam Gubernium idem ob politicas civilesque tantum causas easque veras, graves,
factisque probatas possit aliquas proponere exceptiones, quarum ratio Tibi erit habenda,
tamen ad Te semper pertinebit judicare utrum exceptiones a Gubernio propositae sint verae
et factis comprobatae. Quocirca episcopalis Tuae firmitatis erit, quovis humano respectu
posthabito, electionem a Te peractam tueri, ac defendere quoties, rerum omnium adjunctis
sedulo perpensis, existimabis exceptiones ipsas haud sufficere, ut a beneficio obtinendo eccle-
siasticus excludatur vir, quem omnibus digniorem censueris cui vacans deleratur benetìcium.
Atque hic scias velimus quod haec Apostolica Scdes concedens Gubernio commemorati
indicis communicationem haud omisit eidem Gubernio dare aperteque declarare, ejusmodi '
concessione eidem facta nullo unquam modo Episcopi libertatem ac jus posse impediri,- quo-
minus ipse de exceptionibus judicet, atque in ferendo judicio propriae conscientiae sequatur
dietamen: quae quidem Gubernium ipsum non potuit non recognoscere. Cum autem ob uti-
litates, quas ex inita Conventione in Ecclesiam redundaturas speramus, indulgendum cen-
suimus ut iste Serenissimus Rex pergat designare ecclesiasticos viros ad beneficia, tum
ipse promisit se illos dumtaxat esse designaturum, qui generali experimento seu concursui
' jam subjecerint, quique idonei reperti luerint. Et quoniam ex usu, qui jamdiu istic inva-
luit, Gubernium postulat ut una cum supplicibus libellis ad impetrandam designationem
sibi etiam cxhibeatur proprii Decani testimonium de ecclesiasticis petitoris dotibus iccirco
ne praetermittas Decanis ipsis praecipere ut hujusmodi testimonia nemini tribuant ante-
quam Te consuluerint, ut sciant quomodo ipsi testimonia haec concedere debeant, propterea
quod saepenumero contingere potest ut Decani ignorent quae Tibi soli cognita fuerint. Nullum
'Ni» i
a. 1857 i oneordato fra Pio IX e Guglielmo 1 Re del WUrttemberg 869
quidem dtihium est quin ad Te perlineat Ecclesiastici ad beneficium designati dotes exa-
minare, illumque rejicere, si eum indignum deprehenderis et iccirco vides quae diligentia
_ in hujusmodi examine peragendo Tibi erit adhibenda et quae prudeatia et constantia in
canonica instilutione illis omnibus Ecclesiasticis fìrmiter deneganda, quos indignos esse judi-
caveris. Scito autem integrum Tibi jus esse conferendi beneficia juris" patronatus, quoties
patroni intra canonicum tempus designare ve] praesentare neglezerint, licei nulla expressa
de hoc episcopali jure facta ftierit in C'onvciitione mentici. Si Gubemium a Te petiverit ut
ei nomen signilices illius ecclesiastici viri, cui aliqua paroecia a Te fuerit collata, id sine
difficultate praestare poteris, postquam tamen ecclesiasticus vir a Te fuerit nominalus et
canonicam a Te acceperit institutionem, ac dummodo pio certo habeas Gubernium minime
intendere vel novas proponere exceptiones, vel collationem a Te ladani peculiari aliquo
decreto confirmare. Atque ejusmodi confirmatio ne1 admitti quidem unquam potcrit tum
quoad istius Cathedralis Templi Canonicos, tum quoad alios, qui praebendas in eodem Tempio
merini consequuti. Dum vero ad Te mittimus exemplar documenti, quo approbata luil Con-
ventio a Te cum isto Gubernio inita de omnibus istius Dioecesis benetìciis attribuendis, Tibi
injungimus ut cum eodem Gubernio Consilia conferas, ut praecise constituantur quae ex
viginti odo benetìciis, de quibus nulla pacta conventa fuerant, esse debeant liberae colla-
tionis, Tibique manifestamus Gubernium eonsensisse ut quatuordecim ex iisdertì beneficiis
ab Kpiscopo libere conferantur. Praedicta Nostra Epistola signilicavimus Te in deligendis
tuis Consiliariis extraordinariis et Vicario Generali cavere debere ab iis eligendis, quos
Gubernio ob causas politicas civilesque minus acceptos esse sciveris. Ne existimes autem
Tibi iccirco cum eodem Gubernio Consilia antea esse conferenda, quandoquidem id certo
noscere poteris vel ex ipsa personarum indole et conditione, vel ex prateedentibus Gubernii
lactis, vel ex aliis modìs, quos magis opportunos esse existimaveris. Ac supervacaneum arbi-
tramur Tibi manifestare hujusmodi electiones nullo unquam modo a Gubernio esse confir-
mandas. Jam vero cum in Conventione cautum fuerit ut omnes ecclesiasticae causae ac
praesertim matrimoniales et illae, quae Ecclesiae disciplinam respiciunt, ad Episcopi juris-
dictionem forumque spectent, tum oportet ut statini Tuum tribunal lite constituas, in quo
formando exemplum Bavariae Antistitum sequi poteris, eligens scilicet collegiale tribunal,
cui vel Vicarius Tuus Generalis, vel alius ecclesiasticus vir a Te destinandus praesit, qui
tribunal ipsum dirigat. Omnes vero hujusce tribunalis judices a Te unice ac libere erunt
eligendi ac prò Tuo arbitrio amovendi, cum id opportunum esse duxeris, ac pariter Tibi
semper plenum liberumque jus erit eas Tibi reservandi causas, quas per Te ipse judicare
volueris. Hinc Tibi accurate erit praescribendum ut ecclesiasticae causae ac potissimum
matrimoniales ab ecclesiasticis ordinariis judicibus ritc delegatis sedulo cognoscantur ex
sacrorura Canonum praescripto. Insuper Tibi erit statuendum ut earumdem causarum Acta
seu l'rocessus sedulo ac rite ab iis conficianlur, * quos prò Tua prudentia deputare cen-
sueris. In primis vero advigila, ut in causis matrimonialibus diligentissime observentur
felicis recordationis Benedicti XIV. Praedecessoris Nostri Litterae incipientes Dei misera
tione 3; ac propterea summopere optamus ut quamprimum ad Nos et hanc Apostolicam Sedem
accurate referas tum de ratione, qua hactenus ecclesiasticae causae ac potissimum matri-
moniales istic tractatae mere, tum de methodo, qua ipsae causae in posterum agentur, ac
volumus ut N'obis et eidem S. Sedi mittas ordinationis exemplar, quae a Te erit propo-
nenda prò earumdem causarum cognitione. Ex commemorata Nostra familiari Epistola
noveris a Te isti Gubernio notitiam esse dandam, cum contigerit ut aliquas in ecclesia-
Xl SSI HIV .
- Nussi: « conspiciantur » !
3 Del 3 novembre 1711 in Benedicti XIV BnlUnium I, 81-86.
870 Concordalo fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg a. 1857
sticos viros poenas constituere debueris. Atque id notitiae dumtaxat causa Tibi erit signifi-
candum, ac propterea nunquam poteris Gubernio eidem communicare vel acta vel sen-
untias cum rationibus, quae decisioni locum dederunt et quoties delieta aut secreta aut
ejus generis fuerint, ut ex illorum cognitione scandalum vel incommodum possit derivare,
tum Gubernio simplìciter denunciabis Te justis causis adductum debuisse illis poenis in eos
ecclesiasticos viros animadvertere. Cave ne unquam permittas, ut Gubernium arroget '
sibi jus admittendi reclamationem seu recursum cujusque ecclesiastici viri contra senten-
tiam a Te latam. Si vero idem Gubernium Tibi auxilium ferre debeat, quo sententia a Te
lata executioni mandetur et explicationes a Te petiverit, nunquam Gubernio ipsi vel acta
vel sententiam rationibus expressam ac redaetam communieabis, sed illas tantum neces-
sarias dabis explicationes, quibus ostendatur sententiam ipsam a competenti judice et juris
ordine servato, latam fuisse. Cum vero2 rei tum sacrae, tum publicae bonum et prospe-
ritas maxime pendeat ex illorum vita et exemplo, qui se divino miuisterio dedicarunt, Nobis
temperare non possumus, quin Te, Venerabilis Frater, summopere in Domino moneamus,
hortemur et excitemus ut omnes Tuas curas cogitationesque ad ecclesiastici ordinis coetum
assidue conferas, ac serio diligenterque prospicias ut Tuae Dioecesis Clerus propriae voca-
tionis ac dignitatis memor suam vitam ad Sacrorum Canonum normam et ecclesiasticae
disciplinae rationem semper dirigat et morum gravitate, vitae integritate, ac virtutum om-
nium exemplo praeluceat, orationi instet, proprii ministerii munia sancte, seienter3 ac sedulo
obeat, sacrarum praesertim disciplinarum studia nunquam intermittat, atque in sempiternam
hominum salutem procurandam intentissima industria incumbat. Cum autem idonei Eccle-
siae Ministri nonnisi ex Clericis optime institutis fieri et haberi possint, tum pastoralis Tuae
vigilantiae nervos in id potissimum intendas oportet, ut adolescentes clerici vel a teneris
annis per probatissimos Magistros ad pietatem, religionem et ecclesiasticum spiritum mature
lingantur, ac litteris et philosophicis theologieisque disciplinis ab omni prorsus cujusque
erroris periculo omnino alienis diligentissime imbuantur. Nullis iccirco curis nullisque stu-
diis et consiliis parce, ut Clerieorum Seminarium ex Coneilii Tridentini praescripto quam-
primum istie erigas, illudque reete sapienterque instituas. Hanc maximi sane momenti rem
prae oculis habentes voluimus ut in octavo Conventionis articulo clarissimis verbis sartum
tectumque haberetur jus, quo pollet Episcopus, erigendi Clerieorum Seminarium, illudque
piena sua libertate et arbitrio regendi moderandique et administrandi sive in adolescen-
tibus Clericis excipiendis, sive in Rectoribus Professoribusque eligendis amovendisque, sive
in praescribenda doctrinae tradendae ratione. Atque etiamsi ob peculiaria istius Regni
adjuncta toleremus ut, donec idem Seminarium fuerit constitutum, qui ecclesiasticae militiae
nomen dare cupiunt temporario modo in Convictibus Einghae et Rotvilae litterariae insti-
tutioni, atque in Convictu Tubingae philosophicis theologieisque disciplinis operam navare,
ibique educari queant, tamen a pastorali Tua sollicitudine omnino exposcimus ut omnia
coneris, quo Clerieorum Seminarium juxta Tridentinas sanctiones majori, qua fieri potesti
celeritate aperiendum cures. Hac sane de eausa nihil inexpertum reliquimus, ut Gubernium
idem declararet redditus, qui ex intercalari, uti appellant, fundo supersunt, attribuì posse
eidem Seminario erigendo, nihilque obstat quominus et facultatem Tibi ab ipso Tridentino
Concilio tributam libere adhibeas ad ea comparanda, quae ad idem Seminarium excitandum
requiruntur et istorimi quoque fidelium pietatem excites, ut in hunc salutarem finem velint
suam opem auxiliumque conferre. Equidem maximam Nobis consolationem afferres,1 Vene-
rabilis Frater, si interim ad ejusdem Coneilii Tridentini normam parvum saltem puerorum
1 Nissi : permittas, Gubernium ut arroget .
- 1" e V'-. - Nunc vern cum •.
Ni -si: isancta seienter .
1 '.!• e ì° ■ affile- ..
a. 1857 Concordato fra l'io IX e Guglielmo 1 Re del Wtirttemberg
N71
Seminarium constituendum curares, voluti plurcs spietatissimi Germaniae Sacrorum Ami
stites fecerunt. Donec autem istic Episcopale Clericorum Seminarium ex Tridentini mente
ac juxta ardentissima Nostra desideria a Te provide constituatur, in quo Clerici philosophi-
carum ac theologicarum rerum scientiam condiscere valeant, volumus ut in isto Rotten-
burgensi ita appellato Clericorum Seminario Alumni duos per annos morentur, quo ad
veruni ecclesiasticum spiritual melius se conformare et comparare queant ad sacros Ordinès
digne suscipiendos, servatis interstitiis, quae Canones prò sacris Ordinibus praescribuni
Pastoralis Tui oflìcii erit diligentissime advigilare, ut ibi ecclesiastica disciplina majorem
in modum vigeat, ut alumni ad illas omnes exercendas virtutes instituantur, quibus viri
ecclesiastici fulgere debent, ac simul sacrorum rituum scientiam addiscant, et assuescant,
sacri niinisterii munia perdiligenter obire et Canonicas Horas pie religioseque persolvere.
Ceterum in praedictum Seminarium Rottenburgi nunc existens omnem Tuam jurisdictionem
libere explicare poteris, quemadmodum in commemorato octavo Conventionis articulo cautum
esse voluimus, et iccirco curavimus quoque ut ab isto Gubernio expresse abrogaretur Ap
pendix Insirumenti de fundalione, in qua agitur de Seminario. De Tubingensi Convictu
loquentes, ne omittas, Venerabilis Frater, singolari cura et studio continenter excubare, ut
Clerici ab iis gravissimis amoveantur periculis, quibus ipsi obnoxii sunt illam celebrantes
Universitatem. Quocirca in corumdem Clericorum animis ecclesiasticam disciplinam quo-
tìdie magis fovere contende, ac nimiam illam, quae adirne viguit, libertatem coercere satagi ,
ex qua evenit ut Clerici sese aliis discipulis1 immiscentes haud erubuerint cauponas et alia
etiam loca adire, quae Clericos summopere dedecorant. Serio advigila ut ipsi, dum srudiis
incumbunt, imprimis pietatis, religionis, modestiae, probitatis, integritatis, et • ecclesiasticae
disciplinae laude praestent, ad sacramenta frequenter accedant, atque ab iis omnibus se
diligente!- abstineant, quae Clericis vetita, quaeque ipsos nequaquam decent. Pari sollicitu-
dine cura ut etiam in Convictus Catholicis Universitatibus conjunctos eadem invehatur disci-
plina, quae in Seminariis vigere debet, quandoquidem haud ignoras in scholis passim negligi
eam vel maxime necessariam educationem, quae ad religionem morumque honestatem per-
tinet, ac probe noscis adolescentes iis iccirco vitiis misere contaminari. a quibus postea
difficile emergunt. Cum autem commemoratis Institutis Tibi Rectores ac Repetitores sint
praetìciendi, futurum confidimus ut prò rei gravitate omnem curam explices, ut hujusmodi
gravissima sane munera illis tantum ecclesiasticis viris committas, quos religionis studio
ac sacrarum disciplinarum scientia et litterarum peritia inter ceteros excellere in Domino
existimaveris. Gratum vero Tibi erit accipere istud Gubernium promisisse nullam se habi-
turum difficultatem, ut in Tubingensi Convictu philosophia a catholicis tradatur Magistris
a Te eligendis. Cum autem minime ignores multiplices ac perniciosissimos errores, qui
catholicae (idei ac doctrinae piane adversi 3 in istis Universitatibus disseminantur, in tra-
dendis praesenim philosophicis disciplinis, rt-rumque naturalium et historiae cognitione, ne
permittas unquam ut qui theologiae vacant acatholicorum professorum scholas adeant Omni
autem vigilanza curabis ut inter theologicae facultatis Doctores, Magistros et Convictus
Hypodidascalos seu Repetitores ii semper praesto sint viri, qui sanae philosophiae etiam
scientia, atque historiae aliarumque disciplinarum cognitione adeo sint exculti, ut valeant
errores ipsos refellere ' eorumque falsitatem suis alumnis ostendere. Ex quo vides quanta
cura Tibi sit adhibenda, Venerabilis Frater, in Theologiae Doctoribus approbandis, et quan-
topere cavendum ut theologicae scientiae tradendae munus illis tantum ecclesiasticis deleras
viris, qui catholicae rei zelo spectati, ac salutari solidaque doctrina et eruditione praesertim
1 2°: • disciplinis ». •
* Nussi om.
3 2° e 3° : . adversari !
« Mussi: . repellere ».
Concordato fra Pio l\ e Guglielmo I Re del Wilrttemberg
sacra pollentes Theologiam tum dogmaticam, tum moralem ex divinis libris Sanctorumque
Patrum traditìone et infallibili Catholicae Ecclesiae auctoritate haustam ac depromptam
docere queant. Oportet autem ut eamdem episcopalem curam ae diligentiam impendas in
iis quoque approbandis, qui Canonici Juris scientiam tradunt. Cum autem nono Conven-
tionis articulo sancì tum fuerit ut istius Regiae Universitatis theologica facultas Tuo regi-
niini et inspectioni sit subjecta, utque Professores docendi auctoritatem missionemque a Te
accipere debeant, quos ubi opportunum censueris a docendi munere amovere potes, tum,
Venerabilis Frater, ne omittas omnem Tuam operam assidue collocare et studiosissime
advigilare, ut theologicae res accurata methodo juxta Catholicae Ecclesiae doctrinam scdulo
tradantur. Ne praetermittas vel Tubingensis Convictus Moderatori, vel alicui ex Theologiae
Doctoribus munus demandare sedulo illis advigilandi, qui minime sunt ejusdem Convictus
alumni et Theologiae addiscendae operam navant, ac diligenter prospice ut catholici disci-
puli, qui illud frequentant Archigymnasium, et religiosam prò eorum conditione et indi-
lentia institutionem itemque omnia adjumenta habeant, quo religionis officiis satisfacere
queant. Cum in eadem Conventione statutum fuerit ut circa examen illorum, qui in Con-
victus sunt admittendi, plenum jus habeas destinandi Tuos Deputatos, vehementer optamus
ut Deputatis ipsis serio inculces, ut studeant illos tantum inter alumnos Convictuum adsci-
scere, qui prope exploratam spem afferant, se idoneos Ecclesiae Ministros futuros. Atque id
in admittendis praesertim alumnis Theologici Convictus Tubingensis prae oculis erit ha-
bendum. Ne intermittas qua maxima potes diligentia sedulo inquiiere de alumnorum in
scientiis progressu deque illorum morum honestate et probitate, et cum agnoveris aliquem
vel in studiis minime proficere, vel in aliquam culpam delabi, vel eam prae se terre indolem,
quae ecclesiasticae vocationi sit contraria aut aliis damnosa, tum omni studio urgebis ut
alumnus idem dimittatur, cum praesertim Gubernium spoponderit se minime obstiturum quo-
minus hoc suscipiatur consilium. Optime noscis Gubernium idem adhuc consuevisse sum-
plus ab illis alumnis repetere, qui ecclesiasticam vitam minime amplexi fuerunt ac pro-
pterea vides qua diligentia Tibi cavendum sit ne in eosdem Convictus illi admittantur, qui
ecclesiastica vocatione careant. Per Te ipse intelligis, Venerabilis Frater, illorum omnium
examen, qui admittendi sunt vel in Rottcnburgense Seminarium nunc existens, vel in alia
ad Concilii Tridentini normam erigenda, ad Tuam potestatem libere atque unice pertinere,
velati illorum etiam examen, qui sacris Ordinibus sunt initiandi. In septimo Conventionis
Articulo cautum est ut episcopale Tuum jus libere exerceas in dirigenda catholicae juven-
tutis religiosa institutione omnibus in scholis tum privatis, tum publicis. Itaque, Venera-
bilis Frater, prò gravissimo pastoralis Tui muneris debito in tanti momenti negotium Tuas
omnes cogitationes conatusque convertens ne cesses jugi sollicitudine iis, quos ad religiosam
tradendam instructionem probaveris, ea omnia accuratissime praescribere, quae ad catho-
licam juventutis educationem piane conducane Semper advigila ut magistri suo munere
sedulo religioseque fungentes juventutem ipsam salutaribus divinae nostrae religionis prae-
ceptionibus imbuant atque ad omnem virtutem et spiritum vere catholicum forment, et ah
ipsis magistris exige ut crebris relationibus a Te praefiniendis diligentem Tibi rationem
reddant de rebus omnibus ad ipsas scholas pertinentibus, ut, ubi opus fuerit, possis ea susci-
pere Consilia, quae in majorem ejusdem catholicae juventutis utilitatem cedere1 posse exi-
stimaveris. Nihil autem dubitamus, Venerabilis Frater, quin Tibi summopere cordi sit omni
zelo curare ut qui sanctissimae nostrae religionis veritates docere debent non solum solidae
doctrinae laude excellant. verum etiam in catholicae religionis professione stabiles et im-
moti morum gravitate ci ecclesiasticae vitae commendatione enitescant. Noscas velimus
Gubernium idem etiam promisisse se Tibi daturum esse potestatem cum vigentibus legibus
1 N'issi: > cadere >.
a. 1857 Concordato fra Pio IX e Guglielmo 1 Re del Wiirttemberg 873
conciliandam, ut Tuam operam interponere queas in nova ordinatione, quae in praesentia
ab ipeo Gubernio praeparatur prò elementariis scholis, ut scholae ipsae meliori, quo fieri
potisi, ordine procedant. Quapropter, Venerabilis Frater, omni studio ac dexteritate apud
ipsum Gubernium insta, ut non solum libere dirigere ac moderari possis religiosam insti
tutionem, qua earumdem scholarum magistri mi debent, rerum etiam ut queas ipse per
Te, vel per Tuos Delegatos interesse examini, quod ipsi Magistri subire debent antequam
in elementariis scholis docendi munus suscipiant Ac pari industria Tuam apud ipsum Guber-
nium operam impende, ut scholae ipsae nunquam iis committantur, quos vel religionis, v< 1
imperitiae, vel morum causa parum idoneos cognoveris ad sustinendum Magistri munus.
Neque omittas apud idem Gubernium studiose agere ut libri, qui in elementariis scholis
adhibentur, a Te inspici et cognosci possint, cum praesertim iisdem aliquid ad religionem
pertinens contincatur, itemque insta ut earumdem scholarum Inspectores ex Clero eligantur,
collatis Tecum consiliis. Cum autem non sine animi Nostri dolore noscamus corruptelas
abusionesque in divinimi cultum jamdiu istic invectas, a pastorali Tua sollicitudine etiam
atque etiam exposcimus ut ea radicitus evellas, utque illam omnem exercens libertatem
episcopalis Tui muneris propriam, et quarto quintoque Conventionis articulo expressam, ea
omnia, quae ad divinum cultum sacrasque functiones et caeremonias quovis modo spectani,
juxta Canonicas Sanctiones et ritus ab Ecclesia praescriptos ac probatos instaurare et ordi-
nare omnino studeas. Volumus iccirco ut solemniter planeque abrogetur ordinatio de cultu
divino edita anno 1839, ac vehementer exoptamus ut in universa ista Dioecesi vetus aliquod
adhiheatur Rituale, ac praesertim illud Dioeceseos Constantiensis a Cardinali De R. odi
vulgatum, donec aliud ab hac Apostolica Sede approbandum Rituale prò ista Dioecesi sta-
tuatur. Commissi autem Tibi gregis salutem omni ope, diligentia, et industria procurare
et promovere contende, Venerabilis Frater, atque iccirco nullis curis nullisque consiliis
parce, quo isti tìdeles magis in dies enutriti verbis ' fidei, et per gratiarum charismala con-
Hrmati crescant in scientia Dei et cognitione Domini Nostri Jesu Christi, atque alacriori
usque pede incedant per semitas Domini. Parochorum praesertim zelum assidue incende.
ut omnes proprii ministerii partes persancte impleant ac nunquam cessent christianam
plebem sibi concreditam divini verbi praeconio et sacramcntorum administratione pascere,
ac pueros praecipue rudesque homines divinae nostrae religionis mysteriis doeuim ntisquc
amanter patienterque erudire, eorumque animos ad omnem christianae vitae virtutcm sedulo
fingere. Istorum ndelium animos mentesque modis omnibus excita et infiamma, ut Dei
Ejusque Sanctae Eeclesiae praecepta diligenter observent, ad Eucharistiae ac Poenitentiae
Sacramenta frequenter religioseque accedant, ac praecipuo pietatis affectu Immaculatam
Sanctissimamque Dei Genitricem Virginem Mariani, quae Mater gratiae et misericordiae
et per quam nos omnia Deus habere voluit, colant ac venerentur. ut Sanctos eorumque reli-
quias imaginesque debito prosequantur cultu, et ambulent digne Deo per omnia placentes
et in omni opere bono Iructiiìcantcs. Te minime praeterit sacras Missioni s ab idonei:- opc-
rariis peractas maximam christiano populo utilitatem, I eo bene juvante, afferro, et spiri-
tualia exercitia ad ecclesiasticum spiritum fovendum summopere conducere; iccirco Tibi
curae sit, ut iste Tuus Clerus spiritualibus exercitiis frequenter vacet, utque sacrai- Mi-
siones identidem in Tua habeantur Dioecesi. Cum autem probe intelligas quantum ad Ee-
clesiae salutem procurandam ejusque mala avertenda Pastoris oculi vini habere soleant, ne
omittas Tuam Dioecesim ex Sacrorum Canonum praescripto visitare, universumque Tuum
gregem inspicere, et omnia sedulo cognoscere ac perpendere, opportunisque decretis prò
rerum ac temporum necessitate illa adhibere remedia, quae majori Tui gregis militati con-
ducane Vehementer exoptamus ut omni zelo ac prudentia Tuam curam impendas, quo in
874 Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg a. 1857
istam Dioccesim Religiosae tum virorum, tum mulierum Familiae et Congregationes admit-
tantur, et illae praesertim quae ex proprio Instituto in divini verbi praedicationem, in sacras
Missiones et spiritualia exereitia, in juventutis institutionem, et in animarum curam incum-
bunt. Jam porro de Ecclesiae bonis verba facientes, noveris in decimo Conventionis articulo
hujusmodi Ecclesiae jus assertum fuisse, ibique de bonorum Ecclesiae proprietate deque
illorum administratione loqui. Etsi autem propter peculiaria rerum adjuncta iridulsimus ut
eadem bona eo administrentur modo, qui istic invaluit, tamcn voluimus ut Episcopus illam
omnem habeat auctoritatem, qua ipse ex Canonicis Sanctionibus potiri debet. Quocirca sta-
tutuni est ut sine ecclesiasticae auctoritatis consensu nec ulla vel minima eorumdem bonorum
alienatio lieri queat, nec illorum reditus erogari unquam possint in usus aut fines a propria
cujusque fundatione diversos. Quoniam vero peculiaris a Te, Venerabilis Fraier, cum isto
Gubernio conventio est suscipienda, ut, singulis quibusque rebus praecise accurateque con-
stabilitis, hujusmodi praescriptiones diligenti executioni mandentur, Tibi curae erit ejus-
modi peculiarem conventionem ad Nos et ad hanc Sanctam Sedem mittere, antequam illam
subscribas ratamque habeas. Atque in hujusmodi peculiaris conventionis tractatione volumus,
ut ante oculos habeas ac serves, quae Tibi nunc significamus. Et primum quod attinet ad
quamlibet alienationem, prò qua ecclesiasticae auctoritatis consensus requiritur, sub hoc
alienationis nomine intelligi ac comprehendi omnino debet venditio, ' permutatio, transactio,
emphyteusis, hypotecha super ecclesiasticis bonis, itemque locatio, quae novennii tempus
excedat. Consensus prò hujusmodi alienationibus tribui minime poterit a Decanis aut Pa-
rochis, tamquam Episcopi delegatis, sed reservari omnino debebit ipsi Episcopo, atque ideo
magis quod idem Episcopus hujusmodi consensum dare haud poterit antequam ipse neces-
sariam ab hac Apostolica Sede facultatem obtinuerit. Atque hic ecclesiasticae auctoritatis
consensus in speciali commemorata conventione erit etiam expresse reservandus vel cum
novum aliquod ecclesiasticis fundationibus onus erit imponendum, vel cum reditus, qui
supersunt, in alios usus a fundationis praescripto diversos fuerint erogandi, vel cum venia
erit danda aut deneganda administratoribus ad agendam litem de bonorum ecclesiasticorum
proprietate, juribus et oneribus. - Ut evitetur opus conficiendi duplicem accepti et expensi
codicem, atque ut consulatur incommodis, quae oriri possent ex immutatione legum, quae
vigent in locis super administratione eeclesiasticarum fundationum, Sancta Sedes consensit,
ut Episcopus semper deputet Decanos tum ad recognoscendas accepti expensique rationes,
tum ad inspiciendam ex more in singulis locis administrationem ipsam. Id autem minime
impedit quominus Decanis et Parochis, qui veluti Tui deputati a Te pendere debent, prae-
cipua tribuas monita, ut noscant quomodo in proprii muneris functione se gerere debeant.
Propterea ipsis injungere poteris ut de rebus omnibus Te diligenter certiorem faciant,
Tuamque requirant sentenliam in gravioris momenti casibus, et curent ut in annuis sta-
tuendis impendiis assignentur sumptus divino cultui necessarii, et advigilent ne reditus in
communes usus impendantur. Necesse erit ut identidem sedulo per Te ipse observes totius
administrationis rationem, quo piane noscere possis ecclesiasticorum bonorum statum. Ab
isto Gubernio obtinere curabis ut tam ii omncs, qui ad ecclesiasticum pertinent conventum,
quam Ratiocinator Tuo nomine a Decano confirmentur. Quod autem spectat ad administra-
tionem istius mensae Episcopalis, Canonicorum Collegii, ac redituum qui cathedrali Tempio
et Seminario sunt attributi, de quorum administratione agit appendix adjecta Instrumento
fundationis, noscas oportet Gubernium idem expresse declarasse, commemoratam Appen-
dicem comprehendi inter ordinationes abrogatas ex vi initae Conventionis; Tuae igitur
curae erit, ut horum bonorum ac redituum administratio piane sii libera et a Gubernio
' 2°: « conditici >l
* N'ussi: < nomili bus » : 2": « honeribus •!
a. 1857 Concordato fra l'io IX e Guglielmo I Re del Wurttemberg 875
omnino immunis. Cum autem Consilium, seti mixta Commissio sit statuenda prò admini-
stratione vacantium Beneficiorum et redituum, qui ex fruclibus, mi dicunt, intercalaribus
obveniunt, tum inhaerens principiis in decimo Conventionis articolo expressis cum isto
Gubernio Consilia conferes, et una cum ilio modtim statues, quo haec administratio ini
gerenda. Hanc vero Conventionem ad Xos et ad hanc Sanctam Scdem mittas velimus, ante-
quam illam subscribas vel ratam habeas. Cum ecclesiastici ita dicti Consilii ratio adirne
istic vigens sit omnino abroganda, a Te exposcimus. Venerabilis Frater, ut omni celeritate
Xobis et buie Apostolicae Sedi diligentissime exponas quomodo res a Gubernio fuerint sta
tutae quoad munia eidem Consilio hactenus concredita. Si Gubernium ipsum eidem mixtae
Commissioni deferre voluerit catholicarum scholarum regimen et curam aut alia negotia
ad Ecclesiam pertinentia, nullum a Te consilium erit suscipiendum, antequam Nos et hanc
S. Sedem consulueris et congrua monita acceperis. Ad omnem ìvmovendam dubitationem
super duodecimo Conventionis articulo, scito omnes Ordinationcs < t Edicta Regia cum sin-
gulis illorum articulis abrogata Ulisse ex vi ipsius Conventionis, et iccirco minime requiri
ut f'.ubernium aliis actis illa abroget. Atque inter Edicta abrogata expresse censentur Edi-
ctum diei 30. Januarii anni 1830, itemque Edictum die 1. Martii anno 1853 promulgatum
una cum Instrumento de l'undalione diei 14. Maji Anni 1828, quatenus idem non refertur
ad dotem, cum suis appendicibus C D, veluti Gubernium ipsum solemni modo deciaravit.
Summo itaque studio Te ab iis omnibus abstinebis, quae eisdem Ordinationibus et Edictis
continentur, et nunquam permittes ut illa Tuus Clerus observet. Si autem contigerit, quod
nunquam l'ore speramus, ut Gubernium de illis observandis instet, aut illa novis Ordinatio-
nibus instaurare velit haud omittes debito modo contra hujusmodi acta, veluti sancitae Con-
ventioni adversa, protestari, ac statim res omnes ad Nos et hanc Apostolicam Sedem deferre.
Ex bis omnibus, quae hactenus Tibi significanda existimavimus, dare aperteque intelligis,
Venerabilis Frater, quanta cura et contentione Tibi sit adlaborandum, ut Conventio inter
Kos et istum Serenissimum Regem inita optatos consequatur exitus. et quanta episcopali
sollicitudine, vigilantia et constantia Tibi sit continenter excubandum, ut Ecclesiae causam
ejusque veneranda jura strenue prudenterque tuearis, defendas, ac Tui gregis saluti et
incolumitati provideas. Optime noscimus non leves Tibi suscipiendos esse labores, Tibique
necesse esse adjutricem praestantium pracsertim ecclesiaslicorum hominum operam adhi-
bere, ut possis et nostra moniti! ac jussa exsequi, et ea peragere, quae ad Conventionis
exsecutionem pertinent. Quapropter harum Litterarum exemplar isti Cathedralis Tui Templi
Canonicorum Collegio mittimus, ut ipsi omnem l'ibi opem auxiliumque Terre summopere
studeant. Piane non dubitamus quin bisce Nostris monitis, desideriis, hortationibus, man-
datis maxima, qua potes, diligentia satisfacere contendas, cum praesertim probe noscas
districtam aeterno Pastorum Principi rationem Tibi aliquando esse reddendam. Ea igitur
fiducia freti, fore ut omnem industriam et laborem colloces in iis perficiendis, quae Tibi
manifestavimus, hac etiam occasione libenter utimur, ut denuo testemur et confìrmemus
paternam Xostram in Te caritatem. Cujus quoque pignus esse volumus Apostolicam Bene-
dictionem, quam Tibi ipsi, Venerabilis Frater, cunctisque istius Ecclesiae Clericis Laicisque
tìdelibus peramanter impertimur. Datum Bononiae die 30 Junii Anno 1857. Pontificatus
Nostri Anno Duodecimo.
l'i us PP. IX.1
Da Nussi lo . >u. 393-40U. collazionata la minuta a firma autografa del Pai ili del 1657) nell'Archivio
della Segreteria del Brevi ad Prlnclpes (lo), la copia (2>) in G. 105. a P. 4 nell'Archivio della S. Congregazione degli
Altari Ecclea. Straord. e (3°) la minuta nel citato voi. Pii PP. IX Epist. ad Principe» (Archivio suddetto!, f. 207-229
(col n.° Il Ti.
' Mussi om. < Datum - Pius PP. IX ..
876 . li i ardo fra Pio IX e Francesco !' Duca di Modena su beni ecclesiastici a. 1867
cv.
ACCORDO FRA PIO IX E FRANCESCO V DUCA DI MODENA
SU BENI ECCLESIASTICI.
1857.
1. - Breve di Pio IX al Duca.
23 giugno 1857.
Pius PP. IX. Ad futuram etc. Expositum Nobis est ex parte Carissimi in Christo
Filii Nostri Francisci V. Ducis Mutinensis bona ac reditus ecclesiasticos jam Fisco
publico addictos, perdurante regno Italico et Monti Neapoleonico adsignatos Medio-
lani constituto, ac deinde redintegratis in Italia rebus, in vim Conventionis initae a
fel.R rec.s Pio VII. Praedecessore Nostro cum Austriae Imperatore die P. Iunii
Anno 1816. tamquam proprios iis ditionibus relictos, quarum in territorio bona ipsa
reperiebantur in levamen et compensationem onerum a respectivis guberniis susce-
ptorum, ad Estensem Ditionem, quod attinet, duas in classes dividi oportere, unam
scilicet eorum honorum, quae Estensi Ditioni provenerunt partim ex Conventione
inita die 28a. Martii 1817. ab Archiduce Francisco IV. cum Austriae Imperatore, par-
tim ex suppressis ante Conventionem ipsam Monasteriis, aliisque piis locis, cui facto
postmodum Sanctae Sedis accessit auctoritas: eaque bona in totum summam per-
tingere libellarum 4,531,938,499. cum respectivo onere libellarum 6,767,972,72. ita ut
statui onus incumbat, quod sortem excedat prò summa libellarum 2,236,034,221.
alteram vero classem bona complecti, quae Estensi Ditioni provenerunt ex Ducato
Parmensi post territorii defìnitionem statutam in Conventione Florentiae inita
Anno 1844. atque executioni mandata Anno 1847., quae bona Parmensi Ducami
fuerant adjudicata in vim Conventionis initae die 28. Augusti Anno 1816. inter
Austriae Imperatorem et Archiducissam Mariani Aloisiam. Haec porro bona sum-
mam exaequare libellarum 2,510,454,80. cum onere respectivo libellarum 981,842,80.
ita ut sors onus excedat prò summa libellarum 1,528,612,00. Cui pertineat hujus-
modi sortis supra onere excessus Parmensi Ducatui scilicet an Mutinensi, dennitum
nóndum esse, quippe judicium pendet apud Austriae Imperatorem, qui de hac con-
troversia arbiter a partibus est constitutus. Praeterea Nobis exposuit praefatus Dux
parentem suum Franciscum IV., quamquam bona priorem ad classem pertinentia
tamquam propria recepisset accedente Sanctae Sedis auctoritate ad compensanda
onera a se in favorem Ecclesiae suscepta, tamen per exhibitas mense Aprili
Anno 1820. fel. me. Pio VII Praedecessori Nostro supplices Litteras fuisse polli-
citum, sese redditurum ecclesiasticis piisque locis tum proprietatem tum admini-
strationem bonorum, quae ad illud usque tempus minime fuissent alienata, eamque
promissionem executioni mandatam diligenter fuisse ad tramites descriptionis Apo-
stolicae Sedi per eumdem parentem suum exhibitae, nec non Litterarum Apostoli-
carum in forma Brevis die 31. Maji Anno 1820. Episcopo Mutinensi datarum, quibus
in Litteris praefatus Decessor Noster Mutinensis Ducis Francisci IV. promissionem
a. 1857 Accordo fra Pio IX e /■'rum esco 1 ' Duca di Morioni su beni ecclesiastici 877
excepit restituendi nimirum ecclesiasticis piisque locis proprietatem atque admini
strationem bonorum, quae alienata non fuissent, ncque privatis hominibus divendita,
atque insuper Mutinensi Antistiti facultatem impertitus est, initis cum praefato Duce
consiliis bona illa ecclesiasticis piisque locis Ducatus Mutinensis dispertiendi ea
ratione, quae ipsis visa esset utilior. Exposuit Nobis praeterea memoratus Dux non
solum fuisse reddita Ecclesiis piisque locis bona praedicta, oneribusque satisfactum,
quae prò iisdem bonis Mutinensi Ducatui inhaererent, verum etiam donationes Eccle-
siae factas bonorum ipsorum valorem excedere; inter vero bona Fisco adjudicata,
neque adhuc vendita, quorum proprietas, ut in superioribus Apostolkis in forma
Brevis Litteris declaratur, a Duce Francisco IV. Ecclesiae relieta fuit, quaedam
connumerari aedificia nondum Ecclesiae piisque locis restituta, sed adhuc retenta
partim in privatos aut publicos usus, partim vero administrata per Ducalem Fiscum,
eorumque aedificiorum valorem juxta tabulas censuales summam assequi libella-
rum 462,175,95. Insuper memoratami parentem suum ab Apostolica Sede, pròut memo-
riae proditum est, veniam impetrasse aedificia eadem tamquam propria retinendi,
nullum vero hujusce Apostolicae veniae documentum in Tabulariis Estensis fami-
liae fuisse repertum; quapropter attentis tum suis tum genitoris in Ecclesiam lar-
gitionibus a Nobis petit hodiernus Dux, ut praedicta aedificia sibi suaeque Ditioni
propria declaremus. lam vero ad secundam bonorum classem quod attinet Fisco
addictorum, italico regno perdurante, atque in territorio existentium, quod Par-
mensi Ducatui cessum fuit, atque inde Ducatui Mutinensi anno 1847. provenit, prae-
dictus Dux Franciscus V. exposuit non esse dubitandum quin illorum proprietas ex
Apostolicae Sedis concessione Ducatui Parmensi attributa, in praesens sibi suaeque
Ditioni pertineat, attamen sibi esse in votis, ut eorumdem bonorum concessionem
auctoritate Nostra Apostolica ratam habeamus in favorem Ducis ac Ditionis Muti-
nensis, ut quum eadem bona profanis usibus convertenda sint impetratae ab S. Sede
ratihabitationis mentio expresse fiat. Praeter haec memoratus Dux Nobis signiti-
cavit subductis rationibus bona ac proventus tum per se tum per genitorem suum
Ecclesiae donatos summam fere pertingere 10,000,000 libellarum, nulla habita ratione
bonorum, quae reddita Ecclesiae sunt, onerumque impletorum. Insuper destinatimi
sibi in animo esse ut quamprimum laicale officium Oeconomatus ecclesiastici deleat
ac supprimat, nec non in totidem syngraphas aeris alieni publici, vulgo Consoli-
dato, paris reditus convertat pensiones ac dotationes ecclesiasticas, quae hactenus
hujusmodi documento destituuntur, easdemque syngraphas Ordinariis respectivis
tradat qui perpetui ejusdem reditus adsignationem curare ac tueridebeant. Nos itaque
piene confidentes bona ecclesiastica, quae jam inde ab anno 1817. ad Mutinensem
Ducatum pervenerunt quaeque sub Gubernio italico addicta Monti Neapoleonico
numquam alienata sunt, prorsus Ecclesiae fuisse restituta libere ab ipsa possidenda
atque administranda exclusis tantum supramemoratis aedificiis attenta etiam eximia
Celsissimi Ducis Francisci V. pietate, bonisque ab ipso, ac genitore Ecclesiae munifice
collatis, nec non propensa hodierni ejusdem Ducis voluntate tuendi Ecclesiae loco-
rumque piorum reditus per dictas syngraphas aeris alieni publici, sive ut vocant,
Consolidato, atque abolendi laicale officium Oeconomatus Ecclesiastici, hisce Litteris
Auctoritate Nostra Apostolica Celsissimo Duci Mutinensi Francisco V., ejusque Ditioni
supradicta aedificia cedimus, deferimus, attribuimus, licet in memoratis Pii VII Prae-
878 Accordo fra Pio IX e Francesco V Duca di Modena su beni ecclesiastici a. 1857
decessoris Nostri Litteris inter bona numerentur, quorum restitutionem Apostolica
Sedes solemni modo excepit, probavitque. Insuper omnia et singula bona Monti
Mediolanensi per Gubernium Italicum attributa atque in territorio existentia, quod
postea Ducatui Mutinensi adjectum est, eidemque adjudicata in vini Conventionis,
quae Florentiae Anno 1844. inita, mandata executioni fuit Anno 1847. memorati
Ducis, ejusque Mutinensis Ditionis tamquam propria agi.oscimus, eisque pieno ac
libero jure pertinere declaramus, ita tamen ut ipsis omnia ac singula onera respe-
ctiva inhaerere intelligantur, perinde ac declaratum est in Conventione inter
Pium VII. Decessorem Nostrum atque Imperatorem Austriae, scilicet, ut quod vis
Gubernium, cui territorium cessisset ad Italicum olim regnum pertinens, in fundo
Capsae aeri alieno dissolvendo vulgo di ammortizzazione tantum retineret quantum
in respectivis antea territoriis extaret, ac cujusvis generis bona Monti Mediolanensi
jam attributa et in respectivis sita ditionibus pieno ac libero jure ad partes contra-
hentes pertinerent. Denique postulationibus obsecundantes Nobis porrectis ex parte
Celsissimi Mutinensis Ducis Francisci V. auctoritate Nostra Apostolica concedimus,
ut dotationes, quas Mutinenses Duces Franciscus IV. et Franciscus V. religiosis Ordi-
nibus attribuerunt, intelligantur adsignatae atque attributae iis dumtaxat religiosorum
ordinum familiis, quae in Estensi Ditione commorentur, ita ut dotationes praedictac
neque ex parte, neque in totum, et nonnisi initis antea consiliis inter Apostolicam
Sedem et Ducale Gubernium, religiosis aliis familiis licet ejusdem ordinis attribuì
possint, quae extra limites degant Estensis Ditionis. Item facultatem facimus Ducibus
Mutinensibus proponendi Sanctae Sedi permutationes dictarum dotationum ex uno
ad alium religiosum ordinem quoties id rerum circumstantiae et Ecclesiae utilitas
suadeant. Iam vero minime dubitamus, quin Celsissimus Mutinensis Dux hodiernus
Franciscus V. ex hujusmodi Sanctae Sedis indulgenza magis in dies excitetur ad
largitatem suam probandam erga Ecclesiam et pia loca, quae in sua ditione in
posterum erigantur, atque ad augendam dotationem illorum, quae jam erecta exi-
stunt, quaeque ipsius munificentia necesse habeant recreari. Praeterea alacri animo
libentique excipimus Celsissimi Ducis promissionem, convertendi nimirum quam-
primum in totidem aeris alieni publici syngraphas paris omnino reditus pensione-,
ac dotationes ecclesiasticas, quae hoc documento destitutae sunt, easque syngra-
phas respectivis Ordinariis tradendi, qui pio suo officio ac munere eisdem utentur
ad tuenda Ecclesiae bona ac proventus. Excipimus pariter libenti animo alterarli
celsissimi Ducis promissionem abolendi, quoad primum fieri possit laicale oftìcium
Oeconomatus Ecclesiastici, ac speramus futurum, ut in Mutinensi Ditione ex laicali
potestate agnoscatur, atque observetur sanctius in dies nativum Ecclesiae jus retinendi
atque administrandi bona sibi pertinentia. Verum hac super re omnem Nobis dubi-
tationem adimit explorata Celsissimi hodierni Ducis pietas atque religio, qui prae-
claris insistit vestigiis genitoris sui, cujus illud praecipua laude dignum est, quod
legem tulerit die 8a. Maji 1841. ' ut in posterum in sua ditione liberum esset Pontifi-
calium et Episcopalium jurium exercitium, Ecclesiaeque facultas esset potestatem
suam exercendi in rebus ad ipsam pertinentibus, ac nominatim iundos suos ac
reditus piene ac libere administrandi. Decernentes has praesentes Litteras etc,
' V. p. 740 ss.
a. 1857 Accordo fra Pio IX e Francesco V Duca di Modena su beni ecclesiastici 879
fore etc. obtinere etc. suftragari, sicque etc. judicari etc. attentali. Non obstantibus
Nostra et Cancellariae Apostolicae regula de jure quaesito non tollendo, ac fel. me.
Palili IL' aliorumque Romanorum Pontiticum Praedecessorum Nostrorum de rebus
Ecclesiae non alienandis, nec non Benedicti XiV. Praedecessoris item Nostri super
Divisione Materiarum *, aliisque Apostolicis ac in Universalibus etc. ordinationibus,
etiam etc. roboratis, quibus omnibus etc. derogamus etc. quibuscumque. Datum
Romae sub etc. die 23. Iunii 1857. a.° 12°.
Dalla minuta nell'Archivio della Segreteria del Brevi, 1857 Pitis IX Diversorum
lib. Vili Maius-Iunius, n.» llb.
2. - Decreto del Duca.
14 novembre 1857 .
Noi Francesco V, ecc.
Per compiere la separazione del patrimonio ecclesiastico da quello dello Stato
con riguardo alla misura degli obblighi relativamente assunti, ed al modo con cui
questi erano stati soddisfatti, soprattutto dall'augusto nostro Genitore di sempre
cara e gloriosa memoria, e da Noi, ci rivolgemmo al regnante Sommo Pontefice
Pio IX per concertare colla Santità Sua quelle analoghe disposizioni che potessero
riuscire, non solo a reciproca soddisfazione, ma a tranquillità ben anche della nostra
coscienza.
Essendo quindi piaciuto al paterno animo di Sua Beatitudine di accogliere sul
particolare una speciale nostra esposizione de' suddetti obblighi, delle dipendenti soddi-
sfazioni, non che delle pie fondazioni spontaneamente promosse dal preossequiato
nostro Genitore e da Noi, si è anche degnata, con suo venerato Breve del 133 di giu-
gno a. e, in vista specialmente delle notevoli eccedenze riscontrate in queste ultime:
a) Di concedere che le dotazioni assegnate come sopra dal nostro augusto
Genitore e da Noi ad Ordini religiosi s'intendano attribuite soltanto alle famiglie
de' prefati Ordini, che dimorino ne' nostri dominii, talché non possano mai senza
lassenso o nostro o de' legittimi nostri successori venire addette ad altre famiglie
dimoranti all'estero, tuttoché appartenenti agli Ordini stessi;
b) Di ammettere ne' Sovrani Estensi la facoltà di proporre alla Santa Sede la
permutazione delle dette dotazioni dall'uno all'altro Ordine religioso ogniqualvolta
ciò venga persuaso dalle mutate circostanze e dal miglior utile della Chiesa >
e) Finalmente, di liberare da qualsivoglia vincolo canonico tutte quelle resi-
due propietà tanto di certa, quanto di presumibile provenienza ecclesiastica, che
in questi nostri dominii si trovano ora in amministrazione della nostra Ducal
Camera, attribuendole a Noi ed allo Stato nostro in piena e libera proprietà.
In sequela pertanto di quest'ultima favorevole dichiarazione Pontificia, Noi
abbiamo ordinato ed ordiniamo quanto segue:
1° Ogniqualvolta la nostra Ducal Camera, debitamente autorizzata, si farà
quind' innanzi a disporre comunque de' beni di nota o presunta provenienza eccle-
siastica, che sono rimasti tuttora in sua amministrazione, lo farà essa premettendo
1 V. p. 839, n.° 4
' V. sopra p. 700. n. 1.
* Renlmente è del 23 giugno: v. sopra.
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badeti
sempre la citazione del suddetto Breve Apostolico in testimonio del filiale nostro
ossequio verso la Santa Sede.
2" In relazione alla piena liberazione de' beni sopravvertiti, le pensioni per-
petue di natura ecclesiastica, che vengono soddisfatte a mezzo della nostra generale
Intendenza de' beni camerali ed ecclesiastici, verranno dal nostro ministero delle
finanze convertite in altrettante cartelle di Consolidato portanti rendita eguale.
3° Le suddette cartelle saranno regolarmente cedute agli Ordinarii, entro la
cui rispettiva giurisdizione trovansi i pensionati, affinchè i primi ne curino per l'av-
venire la conservazione e l'analogo assegnamento.
4° Per conseguenza l'ufficio laicale del ramo ecclesiastico rimane soppresso,
e tolta alla nostra generale Intendenza de' beni Camerali la qualifica di Intendenza
de' beni ecclesiastici.
Il nostro ministro delle finanzer da cui dipende la generale Intendenza sud-
detta, resta incaricato della esecuzione del presente nostro decreto.
Dato in Modena, questo giorno 14 di novembre 1857.
Francesco.
Da La Scienza e la Fede XXXIV (1857). 476 s.
evi.
CONCORDATO FRA PIO IX E FEDERICO GRANDUCA DI BADEN.
In nomine Sanctissimae et indivi-
duae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX, et Regia Celsitudo Sua Sere-
nissima Fridericus Magnus Dux Bada-
rum exoptantes negotiis Ecclesiae Ca-
tholicae Romanae in Magno Ducatu
Badarum prospieere, suos Plenipoten-
tiarios constituerunt, videlicet Sanctitas
Sua Emum Dominum Carolum Augu-
stum S. R. E. Tituli S. Anastasiae Pre-
sbyterum Cardinalem de Reisach,
Regia Celsitudo Sua Magnus Dux
Bacjarum Nobilem Virum Dominum Chri-
stianum Gustavum liberum Baronem de
Berckheim Suum Ministrum Plenipoten-
tiarium apud Sanctam Sedem, et Do-
minum Franciscum Carolum Rosshirt
28 giugno 1S59.
Im Namen der allerheiligsten unii
untheilbaren Dreifaltigkeit.
Seine Heiligkeit Papst Pius IX. und
Seine kònigliche Hoheit Friedrich, Gross-
herzog von Baden, haben, um die An-
gelegenheiten der ròmisch-katholischen
Kirche im Grossherzogthum Baden zu
ordnen, zu Ihren Bevollmachtigten er-
nannt, namlich Seine Heiligkeit der
Papst Seine Eminenz den Heirn Cari
August von Reisach, Cardinalpriestcì
der heiligen ròmischen Kirche vom Titel
der heil. Anastasia.
Seine Kònigliche Hoheit der Gross
herzog von Baden den edlen Herrn
Christian Gustav Freiherrn von Berck-
heim, Allerhochst Ihren ausserorden-
tlichen Gesandten und bevollmachtigten
Minister lu-im heiligen Sudile, und den
a. 1S59
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca ili Inule u
881
I. U. Doctorem suum Supremi Tribunalis
Consilia rium.
Qui Plenipotentiarii post sibi mutuo
tradita legitima et authentica suae Ple-
nipotentiae instrumenta de sequentibus
Àrticulis convenerunt.
Art. I.
Circa provisionem Sedis Archiepi-
scopalis Friburgensis, Canonicatuum et
Praebendarum Cathedratis Ecclesiae ea
tantum servabuntur, de quìbus cum
Sancta Sede conventum est. '
Art. II.
Archiepiscopus antequam Ecclesiae
suae gubernacula suscipiet, coram Regia
Celsitudine fidelitatis Iuramentum emit-
tet sequentibus verbis expressum:
« Ego iuro et promitto ad sancta
Dei Evangelia, sicut decet Episcopum,
obedientiam et fìdelitatem Regiae Cel-
situdini et Successoribus suis; iuro item
et promitto, me nullam communica-
tionem habiturum, nullique Consilio in-
terfuturum, quod tranquillitati publicae
noceat, nullamque suspectam unionem
neque intra neque extra Magni Ducatus
limites conservaturum, atque si publicum
aliquod periculum imminere resciverim,
me ad illud avertendum nihil omissu-
rum ».
Art. IH.
Magni Ducis Gubernium, cum pri-
raum temporum ratio permiserit, curabit,
ut Anhiepiscopatus suam dotem habeat
in bonis stabilibus.
Herrn Franz Karl Rosshir t, beider Rechte
Doctor, Allerhochst Ihren Oberhofge-
richtsrath.
Diese Bevollmachtìgten sind, nach-
dem sie ihre authentischen Bevollmiah-
tigungs-Urkunden ausgewechselt und
richtig befunden hatten, uber nachste-
hende Artikel ubereingekommen.
Art. I.
In Betreff der Besetzung des Erzbi-
schòtlichen Stuhles von Freiburg, der
Canonicate und Prabenden an der Dom-
kirche bleibt es lediglieli bei dem mit
dem heiligen Stuhle vereinbarten Ver-
fahren.
Art. II.
Der Erzbischof wird, bevor er die
Leitung seiner Kirche ubernimmt, vor
Seiner koniglicher Hoheit den Eid der
Treue in folgenden Worten ablegen:
«■ Ich schwòre und gelobe auf Got-
tes heiliges Evangelium, wie es einem
Bischof geziemt, Eurerer kòniglichen
Hoheit und Allerhòchst Ihren Nachfol-
gern Gehorsam und Treue. Ingleichen
schwore und gelobe ich, an keinem
Verkehre oder Anschlage, welcher die
òffentliche Ruhe gefahrdet, Theil zu neh-
men, und weder inner-noch ausserhalb
der Grenzen *des Grossherzogthums ir-
gend eine verdachtige V'erbindung zu
unterhalten; solite ich aber in Erlah-
rung bringen, dass dem Staate irgend
eine Gelahr drohe, zu Abwendung der-
selben Nichts zu unterlassen ».
Art. IH.
Diegrossherzogliche Regierung wird,
sobald es die Verhaltnisse gestattcn, ltir
dic- reale Dotation des Erzbisthums
Sorge tragen.
V. concordalo LXXXV. i . 66
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
a. 1859
Art. IV.
Pro regimine Archidioecesis suae
Archiepiscopo omne id exercere liberimi
erit, quod in vim pastoralis eius mini-
sterii, sive ex declaratione, sive ex dispo-
sinone Sacrorum Canonum iuxta prae-
sentem, et a Sancta Sede adprobatam
Ecclesiae disciplinam ipsi competit, et
praesertim :
1. Beneficia omnia, exceptis iis, quae
iuri patronatus legitime adquisito su-
biacent, conferre;
2. Vicarium suum generalem atque
extraordinarios Ordinariatus Consiliarios
et Adsessores eligere et nominare, nec
non Decanos rurales confirmare;
3. Examina tum prò recipiendis in
Seminarium Alumnis, tum prò iis, quibus
beneficia animarum curae obnoxia con-
ferenda sunt, praescribere, indicere et
dirigere ;
4. Clericis sacros Ordines conferre
non solum ad titulos a sacris Canonibus
adprobatos.sed etiamad titulum mensae;
5. Ex Sacrorum Canonum prae-
scripto ea omnia ordinare et statuere,
quae ad divinum cultum, ad ecclesia-
sticas functiones, sacrasque caeremonias,
quaeque ad ea pertinent religionis exer-
citia, quibus ridelium pietas magis et
magis foveatur et confirmetur;
6. In propria Dioecesi Ordines seu
Congregationes religiosas utriusque se-
xus a Sancta Sede adprobatas consti
tuere, collatis tamen in quolibet casu
cum Gubernio consiliis;
7. Convocare et celebrare Synodum
tum dioecesanam tum provincialem.
Art. IV.
Zur Leitung seiner Erzdiòzese wird
der Erzbischof die Freiheit haben, alles
dasjenige zu uben, was demselben in
Kraft seines kirchliclien Hirtenamtes
laut Erklarung oder Verfugung der hei-
ligen Kirchengesetze nach der gegen-
wartigen vom heiligen Stuhle gutgeheis-
senen Disciplin der Kirche gebuhrt, und
insbesondere :
l.alle Pfrùnden mit Ausnahme jener,
welche einem rechtmassig Patronats-
rechte unterliegen, zu verleihen ;
2. seinen Generalvicar und die aus-
serordentlichen Mitglieder des Ordina-
riats zu wiihlen und zu ernennen, sovàe
die Landdecane zu bestàttigen;
3. die Priifungen tur die Aufnahme
in das Seminar und iùr die Zulassung
zu Seelsorgerstellen anzuordnen, auszu-
schreiben und zu leiten;
4. den Clerikern die heiligen Wei-
hen nicht nur auf die bestehenden ca-
nonischen, sondern auch auf den Tisch-
titel hin zu ertheilen;
5. nach Vorschrift der Kirchenge-
setze alles dasjenige anzuordnen und zu
bestimmen, was den Gottesdienst, die
kirchlichen Feierlichkeiten und die hei-
ligen Handlungen, sowie jene Religions-
iibungen betriftt, durch welche der
f'romme Sinn der Glaubigen gepfiegt und
bestiirkt werden soli;
6. in seinem Kirchensprengel vom hei-
ligen Stuhle genehmigte religióse Orden
oder Congregationen beiderlci Gesch-
lechts einzufiiren, jedoch in jedem ein-
zelnen Falle im. gegenseitigen Einver-
nehmen mit der grossherzoglichen Re-
gierung;
7. Diozesan - sowie Provinzial - Sy-
noden einzuberufen und abzuhalten.
a. 1S59
Concordato fra Pio IX e Federico (.laudani di Èaden
Art. V.
Causas omnes ecclesiasticas, quae
fidem, sacramenta, sacras functiones,
nec non officia et iura sacro ministerio
adnexa respiciunt, Archiepiscopi tribunal
ad Canonum normam, et iuxta Triden-
tina Decreta iudicat ; ac proinde de
causis etiam matrimonialibus iudicium
feret, remisso tamen ad iudicem saccu-
larem de civilibus matrimonii effectibus
iudicio.
Archiepiscopo libertini crit Clerico-
rum moribus invigilare atque in eos,
quos aut vitae ratione, aut quomodo-
cumque reprehensione dignos invenerit,
poenas ad Sacrorum Canonum normam
in foro suo infligere, salvo tamen cano-
nico recursu.
Competit Archiepiscopo in Laicos
ecclesiasticarum legum transgressores
censuris animai! vertere.
Licet de iure patronatus iudex eccle-
siasticus cognoscat, consentit tamen
Sancta Sedes, ut quando de laicali pa-
tronatu agatur, tribunalia saecularia indi-
care possint de iuribus et oneribus civi-
libus cum tali patronatu connexis, nec
non de successione quoad eumdem pa-
tronatum, seu controversiae agantur
inter veros et suppositos patronos, seu
inter ecclesiasticos viros, qui ab iisdem
patronis designati fuerint.
Temporum ratione habita Sanctitas
Sua permittit, ut Clericorum causas1
Art. V.
Ueber alle kirchlichen Rechtsfalle,
welche den Glauben, die Sakramente,
die geistlichen Verrichtungeii und die
mil dem geistlichen Amtc verbundenen
Pflichten und Rechte betreffen, ha( der
Gerichtshof des Erzbischofes nach Vor-
schrift der Kirchengesetze und nach den
Bestimmungen des Concils von Trient zu
erkennen.Somit wird derselbe auch tìber
Ehesachen entscheiden , jedoch bleibt
das Urtheil tìber die btìrgerlichen W'ir
kungen der Ehe dem weltlichen Gerichte
tìberlassen.
Der Erzbischof wird unbehindert den
Wandel der Geistlichen tìberwachen und
gegen diejenigen, welche in Folge ihres
Betragens oder aus irgend einem ande-
ren Grunde der Ahndung wtìrdig be-
funden werden, in seinemGerichte nach
Vorschrift der Kirchengesetze Strale
verhangen, wobei jedoch der canonische
Recurs gewahrt bleibt.
Es steht dem Erzbischofe zu, gegen
Laien, welche sich Uebertretungen kirch-
licher Satzungen zu Schulden kómmen
lassen, die kirchlichen- Censuren in An-
wendung zu bringen.
Wenn gleich tìber das Patronats-
recht das kirchliche Gericht zu ent-
scheiden hat, so giebt doch der heilige
Stuhl seine Einwilligung, dass, wenn es
sich um ein Laienpatronat handelt, die
weltlichen Gerichte tìber die damit in
Verbindung stehenden civilrechtlichen
Ansprtìche und Lasten sprechen kònnen,
sowie tìber die Nachfolge in diesem Pa-
tronale, der Streit mag zwischen den
wahren und angeblichen Patronen, oder
zwischen den Geistlichen, welche von
diesen Patronen ftìr die Pfrtìnde bezeich-
net wurden, geftìhrt werden.
Mit Rtìcksict auf die Zeitverhaltnisse
giebt der heilige Stuhl seine Zustimmung,
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
a. 1859
mere civiles, ut contxactuum, debitorum,
haereditatum iudices saeculares cogno-
scant et derìniant.
Item Sancta Sedes consentit, ut lites
de civilibus iuribus, vel oneribus Eccle-
siarum, benenciorum, decimarum, nec
non de onere construendi aedificia eccle-
siastica in foro saeculari decidantur.
Eadem de causa Sancta Sedes haud
impedit, quominus causae Clericorum
prò criminibus seu delictis, quae poena-
libus Magni Ducatus legibus animadver-
tuntur, ad iudicem laicum deferantur,
cui tamen incumbit, Archiepiscopum ea
de re absque mora certiorem reddere.
Quod si in Ecclesiasticum virum mortis
vel carceris ultra quinquennium dura-
turi sententia feratur, Archiepiscopo sem-
per acta iudiciaria erunt communicanda,
et condemnatum audiendi facultas fiet,
ut de poena ecclesiastica eidem infli-
genda cognoscere possit. Hoc idem, An-
tistite petente, praestabitur, si minor
poena decreta fuerit.
Art. VI.
Archiepiscopi, Cleri et populi mutua
cum Sancta Sede communicatio in rebus
ecclesiasticis libera erit. Item Archiepi-
scopus cum clero et populo libere com-
municabit. Hinc instructiones et ordi-
nationes Archiepiscopi, nec non Sy-
nodi dioecesanae, Concilii provincialis et
ipsius Sanctae Sedis acta de rebus eccle-
siasticis sine praevia inspectione vel
adprobatione Gubernii publicabuntur.
dass die rein weltlichen Rechtssachen
der Geistlichen, wie die Sachen, welche
Vertrage , Schulden , Erbschaften be-
treffen, von dem weltlichen Gerichte
verhandelt und entschieden werden.
Ebenso willigt der heilige Stuhl dazu
ein, dass Streitigkeiten uber civilrecht-
liche Anspriiche und Lasten der Kir-
chen und Pfrtinden, iiber Zehnten und
ùber Kirchenbaulast von dem weltlichen
Gerichte abgeurtheilt werden.
In gleicher Riicksicht ist der heilige
Stuhl nicht entgegen, dass die Cleriker
wegen Verbrechen und Vergehen, wel-
che gegen die Strafgesetze des Gross-
herzogthums verstossen, vor das welt-
liche Gericht gestellt werden; jedoch
liegt es diesem ob, hievon den Erzbi-
schof ohne Verzug in Kenntniss zu
setzen. Wenn das gegen einen Geistlichen
gèfallte Urtheil auf Tod oder auf Frei-
heitsstrafe von mehr als fiìnf Jahre
lautet, so wird man jedesmal dem Erz-
bischofe die Gerichtsverhandlungen mit-
theilen und ihm moglich machen, den
Schuldigen behufs der Entscheidung
iiber die zu verhangende Kirchenstrafe
zu hòren. Dasselbe wird auf Verlangen
des Erzbischofes auch dann geschehen,
wenn auf eine geringere Strafe erkannt
worden ist.
Art. VI.
In kirchlichen Angelegenheiten wird
der wechselseitige Verkehr des Erzbi-
schofes, des Clerus und des Volkes mit
dem heiligen Stuhle frei sein . Ebenso wird
der Erzbischof mit seinem Clerus und
dem Volke frei verkehren. Daher konnen
die Belehrungen und Verordnungen
des Erzbischofes, die Actenstticke der
Diòzesansynode, des Provinzialconcils
und des heiligen Stuhles selbst, die von
kirchlichen Angelegenheiten handeln,
ohne vorgangige Einsicht und Geneh-
a. 1859
Concordalo fra Pio IX e Federico Granduca di Badai
885
Art. VII.
Archiepiscopus ex proprii pastoralis
orficii munere religiosam catholicae iu-
ventutis tum instructionem tum educa-
tionem in omnibus scholis publicis et
privati* diriget, et super utraque vigi-
labit. Proinde statuet, quinam ad reli-
giosam instructionem libri et catechismi
adhibendi sint.
In scholis elementariis religiosa in-
structio a Parochis tradetur, in reliquis
scholis nonnisi ab iis, quibus ad hoc tum
auctoritatem tum missionem Archiepi-
scopus contulerit, ncc postea revoca-
verit.
Art. Vili.
- Liberum erit Archiepiscopo erigere
Seminarium iuxta formam Concilii Tri-
dentini, in quod adolescentes et pueros
informandos admittet, quos prò necessi-
tate et utilitate Dioeceseos suae reci-
piendos duxerit. Cuius Seminarii ordina-
tio, doctrina, gubernatio, et administratio
Archiepiscopi auctoritati pieno libero-
que iure subiectae erunt. Propterea Re-
ctores et Professores seu Magistros Ar-
chiepiscopus nominabit, et quotiescum-
que aut necessarium aut utile ab ipso
censebitur, removebit.
Art. IX.
Quamdiu vero Seminarium iuxta
formam Tridentini Concilii non fuerit
constitutum, Sancta Sedes ob peculiaria
rerum adiuncta consentit, ut interim
theologiae candidati in scholis publicis
Universitatis Friburgensis studiis va-
cent, atque Collegium theologicum seu
migung der grossherzoglichen Regie-
rung veròffentlicht werden.
Art. VII.
Die religióse Unterweisung und Er-
zichung der katholischen Jugend in alien
òffentlichen und Privat-Schulen wild der
Erzbischof, gemass der ihm eigenen Uir-
tenpfiicht, leiten und iiberwachen. Er-
wird desshalb auch die Katcchismen und
Religionslehrbiicher bestimmen, nach de-
nen der Unterricht zu ertheilen ist.
In den Elementarschulen wird der
Rcligionsunterricht von den Ortsgeist-
lichen, in anderen Lchranstalten nur von
Solchen ertheilt, denen der Erzbischof
Ermachtigung und Sendung dazu ver-
liehen und nicht wieder entzogen hat.
Art. Vili.
Es wird dem Erzbischofe freistehen,
ein Seminar nach der Vorschrift des
Concils von Trient zu errichten und
in dasselbe Jtinglinge und Knaben, wie
es das Bediirfniss und der Nutzen der
Diòzese erheischt, zur Ausbildung auf-
zunehmen. Der Erzbischof wird hinsicht-
lich der Einrichtung, Leitung und Ver-
waltung dieses Seminars, sowie hinsicht-
lich des im demselben zu ertheilenden
Unterrichtes seine Amtsgewalt mit vol-
lem und freiem Rechte iiben. Er wird
daher auch die Vorsteher und Lehrer
ernennen und so oft er es nothwendig
oder zweckdienlich findet, wieder ent-
lassen.
Art. IX.
So lange aber ein Seminar nach
erwahnter Vorschrift nicht errichtet ist,
willigt der heilige Stuhl der besonderen
Umstande wegen ein, dass die Candi-
daten der Theologie inzwischen an der
Universitat Freiburg studiren, und ein
theologisches Collegium oder Convict,
ss.,
Concordato J ra Pio IX e Federico Granduca di Badai
a. 185»
convictus, qui iam antea existebat, in-
stauretur.
Collegii istius vero regimen et inspe-
ctio omnino penes Archiepiscopum erit,
qui proinde domesticamdisciplinam prae-
scribet, viros ex quibus consilium seu
commissio constabit oeconomicae eius-
dem Collegii administrationi praeposita,
itemque Rectorem, Repetitores et Oeco-
nomum nominabit, atque eos omnes in
exercendo munere diriget, ab eoque
removebit, si id necessarium esse iudi-
caverit. Sine ipsius consensu nullus alum-
norum admittatur, et qui adraissi fuerint,
ab ipso quovis tempore, si opus fuerit,
dimitti poterunt. In hoc Collegium Ar-
chiepiscopus admittere poterit, quos ec-
clesiasticae militiae nomen dare cupien-
tes ipse amplioribus philosophiae studiis
in Universitate erudiri voluerit.
Consentit Sancta Sedes, ut Arehie-
piscopus in huiusmodi sustentando Col-
legio summam impendere pergat, quam
hactenus ex bonis Seminario attributis
in Collegium idem erogare consuevit,
dummodo ex fundis ecclesiasticis gene-
ralibus, aliisque prò re catholica desti-
natis ea praebeantur, quae hactenus^ri-
buta sunt, atque si haec non sufficiant,
omne id suppeditetur, quod collatis cum
Archiepiscopo consiliis necessarium esse
censeatur.
Omnes vero eiusdem Collegii alumni
peractis in scholis Universitatis studiis,
in Seminarium sic dictum Clericale apud
S. Petrum prope Friburgum situm admit-
tendi erunt, ibique manebunt donec pre-
sbyteratus ordine fuerint initiati. Quod
quidem Seminarium Archiepiscopo pieno
liberoque iure subiectum erit, velut aliud
wie es schon frùher bestand, wieder
errichtet werde.
Die Leitung und Beaufsichtigung
dieses Convictes steht dem Erzbischofe
zu. Derselbe wird daher die Hausord-
nung vorschreiben, die Mitglieder der
der òconomischen Verwaltung des Col-
legiums vorgesetzten Commission, sowie
den Vorsteher, die Repetenten und den
Oeconomen ernennen, deren Amtsfiih-
rung leiten und kann, wenn er es fur
nothwendig erachtet, sie ihres Amtes
entlassen. Oline seine Einwilligung soli
kein Alumne aufgenommen werden ;
bereits aufgenommene Alumnen kann
er, wenn es nothwendig ist, jeder Zeit
entlassen. In dieses Convict kann der
Erzbischof auch Solche aufnehmen, die
er im Hinblick darauf, dass sie sich der
geistlichen Laufbahn widmen, an der
Universitiit in den philosophischen Wis-
senschaften weiter ausgebildet wissen
mochte.
Der heilige Stuhl giebt seine Zustim-
mung, dass der Erzbischof auf die Un-
terhaltung dieses Convictes jene Summe
zu verwenden fortfahre, welche derselbe
bisher hierauf aus fur das Seminar be-
stimmten Mitteln zu verwenden ptlegte,
wofern nur aus den allgemeinen kir-
chlichen und aus anderen fur den katho-
lischen Religionstheil bestimmten Fonds
die bisherigen Betnige fortan geleistet
werden, und wenn sie nicht ausreichen,
der nach Verstiindigung mit dem Erzbi-
schofe fur nóthig erachtete Zuschuss
gewahrt wird.
Die Alumnen dieses Convictes wer-
den, nachdem sie ihre Studien auf der
Universitiit vollendet haben, in das so-
genannte Priesterseminar zu St. Peter
bei Freiburg aufgenommen werden und
daselbst verbleiben, bis sie die Priester-
weihe erlangt haben. Der Erzbischof
wird dieses Seminar mit vollem und
a. 1859
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
887
ad Concilii Tridentini formarti in poste-
rum erigendum, de quo in praecedenti
articulo habita mentio est.
Art. X.
Cum autem Gubernium ad rectam
catholicae iuventutis institutionem Con-
vietus quosdam iis in locis erigere inten-
dat, in quibus iam publìca gymnasia seu
lycea prò Catholicis destinata existunt,
poterunt interea et quamdiu Seminaria
puerorum desiderantur, inter ceteros illi
quoque pueri et adolescentes admitti, qui
clero adscribi cupiunt.
Horum autem convictuum statata et
regulae initis Archiepiscopum inter et
Gubernium consiliis praescribenda, ac
dein, si opus fuerit, mutanda erunt.
Superiores quoque et Repetitores
nonnisi initis cum eodem Archiepiscopo
consiliis ex viris ecclesiasticis erunt eli-
gendi. Omnes autem alii in iisdem con-
victibus quovis munere fungentes catho-
lici sint oportet.
Inter alumnos catholici tantum pueri
et adolescentes erunt admittendi, prae-
misso tamen examine, cui Archiepiscopi
delegatus assistere debebit. Nemo porro
admittatur sine Archiepiscopi consensu,
nemo item in Collegio retineatur, quem
idem Archiepiscopus removendum esse
duxerit.
freiem Rechte leiten, wie das nach Vor-
schrift des Concils von Trient kunitig
zu errichtende Seminar, von welchem
in dem vorigen Artikel die Rede ist. '
Art. X.
Da die grossherzogliche Regierung
behufs ciner guten Erziehung der ka-
tholischen Jugend einige Convicte an
solchen Orten zu errichten beabsichtigt,
an welchen bereits liir Katholiken be-
stimmte offentliche Lyceen oder G\ m
nasien bestehen, so kònnen inzwischen
und so lange Knabenseminare nicht
errichtet sind, in jenen Convicten unter
anderen Zoglingen auch diejenigen Kna
ben und Jlinglinge aufgenommen rver-
den, welche sich dem geistlichen Stande
widmen wollen.
Die Statuten und Vorschriften ftìr
diese Convicte sollen im Einvernchmen
zwischen der Grossherzoglichen Regie-
rung und dem Erzbischofe festgestellt
und wenn dies nóthig falli, auf gleiche
Weise geiindert werden.
Die Vorsteher und Repetcnten wer-
den, und zwar ebenfalls nur im Einver-
nehmen mit dem Erzbischofe, aus dem
Stande der Ceistlichen gewahlt werden.
Alle (Jebrigen, velche bei diesen Con-
victen einen Dienst bekleiden, mtissen
Katholiken sein.
Unter die Zoglinge kònnen nur ka-
tholische Knaben und Jlinglinge aufge-
nommen werden. Sie haben eine Prii-
fung zu bestehen, der ein Abgeordneter
des Erzbischofes '-' beiwohnen wird. Es
wird ferner Niemand ohne des Erzbi-
schofes Einwilligung in das Convict auf-
genommen werden, und eben so kann
Niemand in demselben bleiben, dessen
Entfernung der Erzbischof ftìr nòthig
erachtet.
' Busta 62: • wic Jas dem vorigen Artikel geraass nach Vorschrift des Concils von Trient zu errichtende Seminar ••
' von Kremer-Auenrode: € Bischofs».
Concordalo fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
a. 1859
Magistri omnes,qui in eiusmodi gym-
nasiis et lyceis docendi munus exer-
cent, ex catholicis viris erunt deligendi.
Si vero Archiepiscopus aliquid de Magi-
stris, aliisque cuique Convictui addictis,
vel de studiorum ratione, vel de disci-
plina animadvertendum aut reprehen-
dendum esse duxerit, tunc Gubernium
eo quo potuerit modo curabit, ut Archie-
piscopi animadversionibus et desideriis
satisfiat.
Liberum porro erit Archiepiscopo
ordinare et statuere ea omnia, quae ad
religiosam alumnorum educationem et
instructionem in Convictu spectant, et
advigilare, ne in quavis tradenda disci-
plina quidpiam adsit,quod catholicae reli-
gioni morumque honestati adversetur.
Proinde eosdem Convictus visitare, ad
examina deputatos mittere, atque a Supe-
rioribus periodicas relationes exigere
poterit.
Art. XI.
Facultas theologica eatholica Uni-
versitatis Friburgensis quoad munus do-
cendi ecclesiasticum Archiepiscopi regi-
mini et inspectioni suberit. Poterit ic-
circo Archiepiscopus Professoribus et
Magistris docendi auctoritatem et mis-
sionem tribuere, eamdemque revocare
quando id opportunum censuerit, abipsis
fidei professionem exigere, eorumque
scripta et compendia suo examini subii-
cere.
Art. XII.
Bona temporalia, quae Ecclesia pro-
pria possidet, vel in posterum acquiret,
semper et integre conservabuntur; one-
ribus vero publicis et vectigalibus, nec
Alle Lehi-erstellen an den betreffen-
den Gymnasien und Lyceen werden mit
Katholiken besetzt werden. Solite der
Erzbischof dafur halten, dass hinsichtlich
der Lehrer und der an den Convicten
angestellten Personen oder hinsichtlich
des Lehrganges oder der Disciplin Grund
zu Ausstellungen vorliege, so wird die
grossherzogliche Regierung thunlichst
dafur Sorge tragen, dass den Ausstellun-
gen und Wunschen des Erzbischofs Ge-
nuge geschehe.
Ferner wird dem Erzbischofe frei-
stehen, alles dasjenige zu ordnen und zu
bestimmen, was auf die religiose Erzie-
hung und Unterweisung der Alumnen
im Convicte Bezug hat, und dariiber zu
wachen, dass in keinem Unterrichts-
zweige etwas vorkomme, was dem
katholischen Glauben und der sittlichen
Reinheit zuwiderlauft. Ferner wird es
ihm zustehen, diese Convicte zu visiti-
ren, zu deren Prufungen Bevollmachtigte
zu schicken und von den Vorgesetzten
periodische Berichte einzuforden.
Art. XI.
Die katholische theologische Fakul-
tat an der Universitat Freiburg steht,
in Bezug auf das kirchliche Lehramt,
unter Leitung und Aufsicht des Erzbi-
schofes. Demnach kann derselbe den
Professoren und anderen Lehrern die
Ermachtigung und Sendung zu theolo-
gischen Lehrvortragen ertheilen und
nach seinem Ermessen wieder entzie-
hen, ihnen das Glaubensbekenntniss
abnehmen, auch ihre Hefte und Lehr-
biicher seiner Prttfung unterwerfen.
Art. XII
Das Vermogen, welches die Kirche
als ihr Eigenthum besitzt oder in Zu-
kunft erwerben wird, soli stets unver-
letzt erhalten werden; es unterliegt das-
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Falerno Granduca di Buttai 889
non legibus Magni Dueatus generalibus
aeque ac ceterae proprietates suberunt.
Bona ecclesiastica nomine Ecclesiae
sub Archiepiscopi inspectione ab iis
erunt administranda, quibus haec admi-
nistratio aut ex Canon um disposinone,
aut ex consuetudine, aut ex privilegio,
aut ex fundatione competit; omnes vero
administratores rationem Ordinario vel
eius deputatis quotannis reddere tenean-
tur, etiamsi illam aliis reddere debeant
ex praedictis titulis.
Ob peculiaria autem rerum adiuncta,
et dummodo publici aerarii sumptibus
tum generalibus tum localibus Ecclesiae
necessitatibus subveniatur, ea in conser-
vandis administrandisque ecclesiasticis
bonis, iisdem rerum adiunctis perduran-
tibus, erunt observanda, quae in sequen-
tibus articulis statuuntur.
Art. XIII.
Omnia cuiusque ecclesiasticae fun-
dationis bona nec vendi et permutali,
nec in emphyteusim tradi et hypothecae
aliisque oneribus subiici, nec ulla trans-
actione alienali, nec ultra novennium
locari, neque eorum reditus in alios a
fundationum legibus alienos usus con-
verti ullo modo unquam poterunt sine
ecclesiasticae potestatis venia.
Consentit autem Sancta Sedes, ut in
ecclesiasticis bonis vel alienandis, vel
selbe indessen den òflentlichen Lasten
und Abgaben, sowie den allgemeinen
Gesetzen des Grossherzogthums gleich
anderem Eigenthum.
Das Kirchenvermògen wird im Na-
mcn der Kirche unter Aufsicht des
Erzbischofes von denjenigen verwaltet,
welchc nach Voi schrift der Kirchenge-
setze, oder nach dem Herkommen, oder
in Folge eines Privilegiums, oder endlich
durch cine besondere Bestimmung des
Stifters zu solcher Verwaltung bcrufen
sind. Alle Verwalter aber sind gehalten,
jahrlich dem Erzbischofe oder dessen
Bevollmachtigten Rechenschaft tìber
ihre Vervaltung abzulegen, mògen sie
auch auf Grund der oben angefuhrten
Titeln Anderen gegeniìber die gleiche
Verpflichtung haben.
Unter den obwaltenden besonderen
Umstitnden und in der Voraussetzung,
dass die Staatskasse, venn es nothwendig
ist, zu den allgemeinen und ortlichen
Kirchenbediirfnissen Beitrage leistet, soli
bei Fortdauer der dermaligen Verhalt-
nisse behufs der Erhaltung des Kirchen-
vermogens, sowie hinsichtlich der Ver-
waltung desselben alles dasjenige beo-
bachtet werden, was in den folgenden
Artikeln festgesetzt ist.
Art. XIII.
Die Gùter kirchlicher Stiftungen
kònnen ohne Zustimmung der Kirchen-
gewalt .weder verkauft oder vertauscht,
noch in Emphyteuse gegeben, oder mit
Pfand- und anderen Lasten beschwert,
noch im Vergleichswege veraussert ,
noch endlich uber neun Jahre verpachtet
werden; auch kònnen ohne die gleiche
Zustimmung die Ertragnisse aus solchen
Giitern niemals eine den Stiftungs-
zweeken fremde Bestimmung erhalten.
Der heilige Stuhl willigt dazu ein,
dass, wenn Kirchengiiter veraussert,
890
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badai
a. 1859
novo oneri subiiciendis, vel in eorum-
dem honorum reditibus in alios usus ero-
gandis, Gubernii consensus habeatur.
Art. XIV.
Bona vero quae ad Mensam Archie-
piscopalem, et ad illud Canonicorum
Collegium, Metropolitanum Templum,
et ad Seminarium pertinent, ea ab ipso
Archiepiscopo vel ad eodem Canoni-
corum Collegio iuxta canonicas san-
ctiones omnino libere erunt admini-
stranda, veluti etiam omnes alii fundi,
qui vel ex eorumdem honorum admini-
stratione, vel ex Archiepiscopalis Sedis,
vel cuiusque Metropolitani Templi bene-
ficii vacatione supererunt, vel ex novis
privatorum hominum fundationibus col-
lecti fuerunt, vel in posterum colligi
poterunt.
Fundi vero et bona stabilia, quae
a Gubernio 'prò dote eiusdem Archie-
piscopalis Ecclesiae iam attributa sunt,
vel in posterum attribuentur, sine Gu-
bernii consensu nec alienari, nec ulli
oneri subiici poterunt. Nihil vero obstat,
quominus ipsum Gubernium identidem
noscere possit, utrum bona ipsa sarta
tectaque sint.
Art. XV.
Bona autem, quae Capitula ruralia
sic dieta possident, ab1 ipsis1 Capitulis1
libere erunt administranda sub unius
tantum Archiepiscopi inspectione.
oder mit neuen Lasten belegt, oder
wenn ihre Ertriignisse in einer den
Stiftungszwecken nicht entsprechenden
Weise verwendet werden sollen, hiezu
stets die Zustimmung der Grossherzo-
glichen Regierung eingeholt werden
miisse.
Art. XIV.
Das Vermogen des Erzbischóflichen
Tisches, das des Domcapitels, das der
Metropolitankirche, sowie das des Se-
minars wird vom Erzbischofe, bezie-
hungsweise dem Domcapitel, frei nach
Massgabe der canonischen Satzungen
verwaltet werden ; in gleicher Weise
wird auch alles Dasjenige verwaltet
werden, was an solchem Vermogen
erspart und in Folge der Erledigung
des Erzbischóflichen Stuhles, sowie an-
derer Pfriinden der Metropolitankirche
eriibrigt wird, oder was dem betref-
fenden Vermogen durch neue Stiftungen
von Privatpersonen bereits zugefallen
ist und kunftighin zufallen wird.
Die Grundstucke und standigen
Fonds, welche von der Grossherzogli-
chen Regierung zur Ausstattung der
Metropolitankirche bereits hingegeben
wurden oder in Zukunft werden hinge-
geben werden, konnen ohne Zustim-
mung der Grossherzoglichen Regierung
weder veraussert noch irgend wie be-
lastet werden. Nichts steht entgegen
dass die Grossherzogliche Regierung
von Zeit zu Zeit davon Kenntniss neh-
men konne, ob die fraglichen Vermò-
genstheile in ihrem Bestand erhalten
seien.
Art. XV.
Das Vermogen der sogenannten
Landcapitel wird von diesen selbst unter
alleiniger Aufsicht des Erzbischofes ver-
waltet.
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca ili Badai
891
Art. XVI.
Fundi et bona omnia, quae tum ad
Ecclesiarum fabricas, tum ad ecclesia-
sticas cuiusque loci fundationes perti-
nent, per collegia ad eorumdem honorum
administrationem destinata, in singulis
catholicis communitatibus administrari
poterunt eo modo, qui invaluit, dummodo
tamen Ecelesiae nomine administrentur,
et Parochi aliique Sacerdotes munus,
quo in istis collegiis funguntur, ex Ar-
chiepiscopi auctoritate et mandato exer-
ceant.
Praeterea ii omnes, qui catholicorum
cuiusque loci suffragiis in hoc cooptantur
collegium, et ratiocinator ab ipso col-
legio eligendus tam a Gubernio quam
ab Archiepiscopo, vel ab eorum depu-
tatis erunt confirmandi. Eorum vero ad-
ministratio tum a deputatis ab Archie-
piscopo Decanis, tum a publicis Gubernii
ministris una simul erit inspicienda.
Art. XVII.
Bona autem sublevandis alicuius re-
gionis necessitatibus attributa a colle-
giis erunt administranda. Quae collegia
constare debebunt ex Catholicis viris
pari numero tam a Gubernio, quam ab
Archiepiscopo eligendis, et utrique ac-
ceptis. Unicuique vero ex hisce colle-
giis praeesse debebit vir ab ipso collegio
deligendus; ratiocinator autem eidem
collegio inserviens a Gubernio et ab Ar-
chiepiscopo erit adprobandus.
Art. XVI.
Sammtliches VermOgen der Kirchen-
fabriken und anderer kirchlicher Orts-
stifttingen kann auch fernerhin durch
die hierzu geordneten Commissioncn in
den einzelnen katholischen Gemeinden
auf die im Lande eingefuhrte bisherige
Weise verwaltet werden, wofern nur die
Verwaltung im Namen der Kirche ge-
schieht und diePtarrer sowie die flbrigen
Geistlichen das Amt, welches sie in jenen
Commissionen zu fìihren haben, kraft
der dem Erzbischofe zustehenden Amts-
gewalt und in seinem Auftrage tiben.
Ausserdem miissen diejenigen, wel-
che von den Katholiken eines jeden ein-
zelnen Ortes in die gedachte Commis
sion gewahlt werden, und auch der von
dieser Commission selbst zu erwahlende
Rechner sowohl von der Grossherzo-
glichen Regierung als vom Erzbischofe
beziehungsweise von den Bevollmach-
tigten Beider bestatigt sein. Die von
ihnen gefiihrte Verwaltung wird von
den vom Erzbischofe hiezu aufgestellten
Decanen, sowie von den Staatsverwal-
tungsbehorden gemeinschaftlich beauf-
sichtigt werden.
Art. XVII.
Das Vermogen der kirchlichen Di-
striktsstiftungen wird von den Commis-
sionen verwaltet. Dieselben miissen aus
Katholiken bestehen, die zur Hiilfte von
der Grossherzoglichen Regierung, zur
Halfte vom Erzbischofe gewahlt werden,
und die sammtlich beiden Theilen ge-
nehm sein miissen. Der Vorsteher, den
eine jede dieser Commissionen haben
wird, soli von der betreffenden Com-
mission selbst gewahlt werden ; der der
letzteren unterstehende Rechner muss
sowohl von der Grossherzotiiichen Re-
gierung als von dem Erzbischofe besta-
tigt sein.
S'i'J
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
a. 1859
Art. XVIII.
Aliud insuper erit constituendum
mixtum consilium seu commissio, quae
nomine Ecclesiae sedulo advigilabit ad-
ministrationi fundorum intercalarium et
aliarum generalium ecclesiasticarum fun-
dationum, ac simul supremam curanti ha-
bebit de administratione omnium in Ma-
gno Badensi Ducatu ecclesiasticarum
existentium fundationum. Quocirca hoc
consilium seu commissio nomine tum
Archiepiscopi tum Gubernii a singulis
administratoribus accepti et expensi ra-
tiones exiget, et opportunum de una-
quaque administratione iudicium feret.
Quaenam autem fundationes tamquam
generales fundationes ecclesiasticae con-
siderandae sint collatis Gubernium inter
et Archiepiscopum consiliis erit sta-
tuendum.
Art. XIX.
Consilium istud constabit ex catho-
licis viris pari numero a Gubernio et ab
Archiepiscopo electis et utrique probatis.
Quoniam vero huic Consilio seu commis-
sioni aliquis catholicus vir praeesse de-
bebit, iccirco tam Gubernium quam Ar-
chiepiscopus iure pollebit proponendi
eos, quos ad huiusmodi munus obeun-
dum magis idoneos iudicaverint.1 Atque
ille praesidis munere fungetmyqui tam
a Gubernio quam ab Archiepiscopo col-
latis inter se consiliis fuerit electus et
nominatus; ac Gubernium hunc ipsum
virum constituet praesidem alterius con-
silii, cui commissum est in Magno Du-
catu catholicarum scholarum regimen,
ac simul cura demandata de bonis ad-
ministrandis, quae in eodem Magno Du-
catu rei catholicae sunt destinata.
Art. XVIII.
Ausserdem wird eine gemischte
Commission gebildet werden, welche im
Namen der Kirche die Verwaltung des
Intercalarfonds, sowie der iibrigen allge-
meinen kirchlichen Fonds zu iiberwa-
chen, und welche zugleich die Oberauf-
sicht ùber die Verwaltung sammtlicher
kirchlicher Fonds des Grossherzogthums
zu fiihren hat. Diese Commission wird
sowohl im Namen des Erzbischofs als
der Grossherzoglichen Regierung von
alien einzelnen Verwaltern sich Rech-
nung stellen lassen und uber eine jede
einzelne Verwaltung den geeigneten
Bescheid ertheilen. Welche Fonds als
allgemeine kirchliche Fonds zu betrach-
ten seien, wird im gegenseitigen Einwer-
standnisse der Grossherzoglichen Re-
gierung und des Erzbischofes festgesetzt
werden.
Art. XIX.
Jene gemischte Commission wird
aus Katholiken bestehen, die zur Halfte
von der Grossherzoglichen Regierung,
zur Halfte von dem Erzbischofe gewahlt
werden und sammtlich beiden Theilen
genehm sein miissen. Die Commission
soli einen Vorsteher katholischer Reli-
gion haben, und es wird einerseits der
Grossherzoglichen Regierung, andrer-
seits dem Erzbischofe die Befugniss zu-
stehen, solche Miinner in Vorschlag zu
bringen, welche von dem einen oder
anderen Theil zur Fuhrung des fragli-
chen Amtes ftir geeignet erachtet wer-
den. Derjenige wird dieses Amt fiihren,
der sowohl von der Grossherzoglichen
Regierung als vom Erzbischofe im ge-
genseitigen Einvernehmen gewahlt und
ernannt werden wird. Von Seiten des
Staates wird derselbe Mann zum Vor-
a. 1859
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Bacimi
893
Omnis autem agendi ratio seu me-
thodus, qua hoc mixtum consilium seu
commissio in proprio munere exercendo
uti debuerit, a Gubernio et ab Archie-
piscopo initis inter se eonsiliis erit prae-
scribenda.
Omnes vero administratores, tum
interealarium fundorum, tum generalis
cuiusque ecclesiasticae fundationis, de
quibus in Articulo XVIII verba facta
sunt, ex catholicis viris erunt eligendi,
collatis inter Gubernium et Arehiepi-
scopum eonsiliis.
Art. XX.
Archiepiscopo porro liberum ius
erit cognoscendi ac penitus inspiciendi
cuiusque ecclesiasticae fundationis sta-
tum, rationem, indolem et onera ac docu-
menta, quae ad quamlibet fundationem
pertinent, ut rebus omnibus sedulo per-
pensis, atque initis cum Gubernio eon-
siliis, possit constitui accurata norma,
qua cuiuslibet fundationis ecclesiasticae
administratio erit gerenda, et reditus
singulis annis erogandi. Hanc quidem
normam prae oculis habere et sequi
debebit mixtum consilium seu commissio
in proprio fungendo munere atque in
examinandis expensi et accepti ratio-
nibus. In stabilienda vero rata expen-
sarum portione, quae in qualibet Ec-
clesia prò cultu divino impendi debeat,
praecipua ratio erit habenda petitionum
Archiepiscopi, ad quem postea unice
pertinet praescribere, quomodo consti-
steher desjenigen anderen Collegiums
bestellt werden, welchem die Leitung
der katholischen Schulen des Grossher-
zogthums iibertragen ist, und welchem
zugleich die Aufsicht iiber die Verwal-
tung des im Grossherzogthumeifur den
katholischen Religionstheil bestimmten '
Vermògens obliegt.
Die Art und Ueise.in wekherdiege-
mischte Commission ihr Amt zu fiihren
hat, wird von der Grossherzoglichen
Regierung und dem Erzbischofe im ge-
genseitigen Kinvernehmen festgesetzt
werden.
Ebenso werden die Verwalter dei
Intercalarfonds, und der anderen allge-
meinen kirchliclien Fonds, von welchen
im Artikel XVIII die Rede ist, aus Ka-
tholiken im gegenseitigen Einverstand-
nisse der Grossherzoglichen Regierung
und des Erzbischofes gewahlt werden.
Art. XX.
Dem Erzbischofe wird es freistehen,
von dem Stande, der Verwaltung, der
Natur und den Lasten einer jeden kirch-
lichen Stiftung Kenntniss zu nehmen,
auch die Urkunden, welche sich auf eine
solche Stiftung beziehen, einzusehen,
damit nach sorgsamer Erwiigung aller
einschliigigen Verhaltnisse im gegensei-
tigen Einverstandnisse der Grossherzo-
glichen Regierung und des Erzbischofes
eine genaue Norm festgestellt werden
kònne, nach welcher die Verwaltung
einer jeden kirchlichen Stiftung zu fiihren
ist und die Einkunfte derselben jahrlich
zu verwenden sind. Diese Norm muss die
gemischte Commission bei Fuhrung ihres
Amtes uberhaupt, und insbesondere bei
Priifung der Rechnungen stets vor Augen
haben und befolgen. Bei Feststellung
der in den einzelnen Kirchen fur den
Clultu^ /.u verwendenden Summen soli
/uk.jmnifnilen ■
894
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
a. 1859
tutae summae in ipsum divinum cultum
tuendum, augendumve debeant erogari.
Idem Archiepiscopus cum Gubernio Con-
silia inibit, quoties propter extraordi-
narias cultus necessitates opportunum
exislimabit adhibere reditus, qui alicuius
ecclesiasticae fundationis expensis super-
erunt.
Art. XXI.
Beneficia a suis rectoribus ad sacro-
rum Canonum normam erunt admini-
stranda sub inspectione commemoratae
mixtae commissionis. Ubi vero bene-
ficia vacaverint, eorumdem bona a Ca-
pitulorum ruralium camerariis aut aliis
viris, de quibus Archiepiscopus cum
Gubernio conveniet administrabuntur,
et reditus cuiusque beneficii, qui adim-
pletis eiusdem oneribus supersunt, fundo
intercalari attribuenda erunt, nisi ob pe-
culiaria locorum adiuncta reditus ipsi
vel in eiusdem beneficii augmentum,
vel in maiorem illius loci Ecclesiae uti-
litatem aut necessitatem sint erogandi.
auf die Forderungen und Wunsche des
Erzbischofes besondere Rucksicht ge-
nommen werden, und es soli dann dem-
selben allein zustehen, zu bestimmen,
wie die festgesetzten Summen zu ver-
wenden seien, damit der Cultus der Ord-
nung gemiiss eingerichtet und befór-
dert werde. Will der Erzbischof Renten-
ùberschùsse iùr ausserordentliche Cul-
tusbediirfnisse verwendet wissen,sowird
er sich mit der Grossherzoglichen Re-
gierung ins Benehmen setzen.
Art. XXI.
Die Pfrunden werden unter Aufsicht
der gedachten gemischten Commission
von ihren lnhabern nach Vorschrift der
Kirchengesetze verwaltet werden. Sind
Pfrunden erledigt, so wird deren Ver-
mógen von den Kammerern der Land-
kapitel, oder sofern der Erzbischof mit
der Grossherzoglichen Regierung sicb
uber andere Personen einigen solite, von
diesen verwaltet, und es werden die Ein-
kunfte einer jeden unbesetzten Pfrunde,
welche nach Erfullung der der letzte-
ren obliegenden Verbindlichkeiten ubrig
bleiben, dem lntercalarfond einverleibt
werden, wenn sie nicht wegen der an
einzelnen Orten bestehenden besonderen
Verhaltnisse zur Vermehrung des Pfriin-
devermogens selbst, oder zu niitzlichen
oder nothwendigen Verwendungen fiir
die Kirche des betreffenden Ortes zu
bestimmen sind.
Art. XXII.
Archiepiscopus cum omnibus Magni
Ducis Magistratibus immediate cornimi-
nicabit.
Art. XXIII.
Edicta et decreta quaecumque,quae
cum praesenti Conventione non con-
gruunt, abrogata sunt ; quae vero legum
Art. XXII.
Der Erzbischof wild mit alien gross-
herzoglichen Behórden unmittelbar vei •-
kehren.
Art. XXIII.
Verordnungen und Verfiugungen,
welche mit der gegenwartigen \'i rcin-
barung ina Widerspruch stehen, tretea
a. 1859
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badoi
895
dispositiones eidem Conventioni adver-
santur mutabuntur.
Art. XXIV.
Si quae in posterum super iis, quae
conventa sunt, supervenerit difficultas,
Sanctitas Sua et Regìa tCelsitudo invi-
cem conferent ad rem amice compo-
nendam.
Ratificationes praesentis Conven-
tionis mutuo tradentur Romae duorum
mensium spatio, aut citius, si fieri poterit.
In quorum fidem praedicti Plenipo-
tentiarii huic Conventioni subscripse-
runt, illamque suo quisque sigillo obsi-
gnaverunt.
Datum Romae die vicesima octava
lunii anno reparatae salutis millesimo
octingentesimo quinquagesimo nono.
Carolus Augustus Card, de Reisach
- Christianus Gustavus liber Baro de
Berckheim - Franeiscus Carolus Rosshirt.
ausser Kraft; gesetzliche Bestìmmungen,
wekhe der Vereinbarung entgegen-
stehen, werden geandert werden.
Art. XXIV.
Solite sich in Zukunft liber den
Inhalt gegenwitrtiger Vereinbarung ir-
gend eine Schwierigkeit ergeben, so
werden Seine Heiligkeit und Seine Re-
nigliene Hoheit sich zu freundschaft-
licher Beilegung der Sache in's Einver-
nehmen setzen.
Die Auswechslung der Ratifieatio-
nen gegenwartiger Vereinbarung wird
zu Rom binnen zwei Monaten, oder
wenn es móglich ist, auch frtiher statt
finden.
Zu dessen Beblaubigung haben die
vorgenannten Bevollmachtigten diese
Uebereinkunft unterzeichnet und Jeder
sein Siegel beigedriickt.
Gegeben zu Rom am achtundzwan-
zigsten Juni im Jahre des Heils eintau-
send achthundert neunundfunfzig.
Karl August Card, von Reisach
- Christian Gustav Freiherr von Berck-
heim - Franz Karl Rosshirt.
Il testo latino da Pn IX Ada, Pars prima, III, Romae 1864, 106-120; il testo tedesco
da H. von Kremer-Auenrode loc. cit. 310-315 (che per gli articoli 2-N, 22-24 rimanda, non
troppo a proposito, al concordato wurttemberghesei, collazionato l'esemplare a firme auto-
grafe e sigilli dei plenipotenziarii in Busta 62 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
Ibid. l'esemplare a firma autografa del Granduca, con cui in data di Schloss Mainali
18 agosto 1859, ratifica il concordalo, che fu confermato da Pio IX con la Bolla Aeterni
Pastoris del 14 settembre 1S59 {Ada loc. cit. 103-123).
Si riferiscono al concordato i seguenti documenti:
a) Dichiarazione dei Plenipotenziarii,
12 settembre 1859.
Naehdem zwischen Seiner Koniglichen Dopo essere stata conchiusa tra Sua AI-
Hoheit Friedrich Grossherzog von Baden tezza Reale Federico Granduca di Baden e
S'Io
Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden
a. 1869
und Seiner Heiligkeit Papst Pius IX tiber
kirchliche Angelegenheiten eine Verein-
barung abgeschlossen worden ist, haben sich
die Bevollmachtigten der beiden hohen Con-
trahenten, Seine Excellenz Herr Christian
Kreiherr von Berckheim, bevollmàchtigter
Minister Seiner Kòniglichen Hoheit bei dem
heiligen Stillile, und Seine Eminenz der
Herr Cardinal von Reisach heute, weil dies
aus wichtigen Griinden friiher nicht gesche-
hen konnte, in den Gemachern des unter-
zeichneten Cardinal-Staatssecretars im Va-
tican eingefunden, und nachdem sie die
Originalurkunden der Ratiticationen gelesen
und vollkommen gleichlautend befunden
hatten, sind sie zur Auswechselung jener
Urkunden in iiblicher Form geschritten,
anbei sie gleichzeitig erklarten, dass der
vorausgegangenen Uebereinkunft zu Folge,
die rait der Convention gleichzeitigen offi-
ciellen Akte mit den in derselben verein-
barten Artikel gleiche Kraft haben, und
somit als integrirende Theile des Vertrages
betrachtet werden sollen, namlich die vier
Noten der Grossherzoglichen Herrn Bevoll-
machtigten, die erste iiber die Pfrtindeaus-
scheidung sammt Pfriindeverzeichniss; die
zweite iiber die von der Grossherzoglichen
Regierungzueinigen Punkten der Conven-
tion abgegebenen Erklarungen; die dritte
iiber die nicht kirchlichen Giiter der Katho-
liken; die vierte iiber den Instanzenzug in
kirchlichen Rechtssachen ; dann die vier
Noten des papstlichen Bevollmachtigten, die
erste iiber die Pfrundeausscheidung sammt
Pfriindeverzeichniss, die zweite iiber die in
die Instruction fiir den H. Erzbischof von
Freiburg aufzunehmenden Punkte, die
dritte iiber einige dem gedachten Erzbi-
schofe vertraulich zu machenden Bemer-
kungen; die vierte iiber den Instanzenzug
in kirchlichen Rechtssachen.
Die beiden Bevollmachtigten kamen
temer dahin uberein, dass die Vereinbarung
von Seite des heiligen Stuhles mittelst einer
papstlichen Bulle publicirt, und diese Bulle
vor der Veròffentlichung der Grossherzo-
glichen Regierung mitgethcilt werden solle,
Sua Santità Pio Papa IX una convenzione
sopra materie ecclesiastiche, i Plenipoten-
ziarii delle due Alte Parti contraenti, cioè
Sua Eccellenza il Signore Barone Cristiano
de Berckheim, Ministro Plenipotenziario
della prelodata Altez«a Sua Reale presso la
Santa Sede, e Sua Eminenza il Signore Car-
dinale Carlo de Reisach si sono oggi riuniti,
non essendosi ciò potuto effettuare prima
per giusti motivi, nelle camere del sotto-
scritto Cardinal Segretario di Stato al Vati-
cano, ed avendo letto e trovato pienamente
conformi gli originali Istrumenti di Ratifica
della relativa stipulazione, han proveduto al
cambio di questi secondo lo stile: venendo in
pari tempo da Loro dichiarato che, a forma
delle precorse intelligenze, debbono inten-
dersi come aventi lo stesso valore dei con
venuti articoli, e perciò come parti integranti
della stipulata Convenzione gli atti ufficiali
ad essa contemporanei, cioè le quattro Note
dei Signori Plenipotenziarii Gran Ducali,
cioè la prima sull'assegnazione dei beneficii
coll'annesso indice dei beneficii medesimi,
l'altra sulle dichiarazioni del Governo Gran-
ducale intorno ad alcuni punti della Con-
venzione, la terza sui beni cattolici non eccle-
siastici, la quarta sui gradi d'appello nelle
cause ecclesiastiche; e le quattro Note del
Plenipotenziario pontificio, la prima sull'as-
segnazione dei beneficii, coll'annesso indice
dei beneficii medesimi, l'altra sui punti da in-
serirsi nell'Istruzione pontificia per l'Arci-
vescovo di Friburgo, la terza sopra alcune
avvertenze da farsi confidenzialmente all'Ar-
civescovo stesso, la quarta sui gradi della
giurisdizione ecclesiastica. Si restò poi di
concerto fra i due Plenipotenziarii che col
mezzo di una Bolla Pontificia verrà pubbli-
cata per parte della Santa Sede la sopradetta
Convenzione, e che tal Bolla, prima di pub-
blicarsi, sarà comunicata al Governo Gran-
ducale di Baden, dandosi quindi cura il me-
desimo Granducale Governo di procedere
alla ufficiale pubblicazione della Bolla sum-
menzionata. In fede di che venne redatto il
presente processo verbale a cui il Cardinale
Segretario di Stato ed entrambi i Plenipo-
a. 1859 Concordato fra l'io IX e Federico Granduca di Baden 897
welche dann ihrerseits gleichlalls zur offi- tenziarii apposero le proprie sottoscrizione '
ciellen Publikation genannter Bulle schrei- e il sigillo delle rispettive loro armi.
ten wird. Zur Beglaubigung des Vorste-
henden wurde gegenwàrtiges Protocoll
verfasst und von dem Kardinal Staatsse-
eretàr und den beiden Bevollmachtigten
unterzeichnet und besiegelt.
In doppelter Ausfertigung, Rom den Fatto in doppio questo dì 12 settem-
zwoKten September 1859. bre 1859.
G. Card. Antonelli. Krh. v. Berckheim.
C. A. Card. Reisach.
Dall'esemplare a firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii nella cit. Busto 02.
b) Lettera dei plenipotenziarii badesi al Card, von Reisach.
28 giugno 1859.
Les soussignés Plénipotentiaires de S. A. R. le Grand-Due de Bade aprés s'ètre con-
eertés avec- S. E. Mgr. le Card, de Reisach, Plénipotentiaire de S. Sté le Pape, sur une Con
vention destinée à régler les affaires de l'Eglise Catholique dans le Grand-Duehé de Bade,
convention qui a été signée aujourd'hui, et aprés avoir examiné, en exécution de l'art. IV.
alinea 1. de cette convention, quels seraient les bénéfices s,oumis au droit de patronage de
S. A. R. le Grand Due, et ceux tombant en partage à la libre collation de l'Archeveque de
Fribourg, ont l'honneur, sauf la ratification de S. A. R. le Grand-Due, leur Augusti Maitre,
de confirmer a Son Eminence au nom de leur Gouvernement leur consentement au résultat
de l'examen susmentionné, au partage du bénéfices, d'après lequel les bénc'fices notes sous
la lettre A.3 dans la liste ci-jointe signée de part et d'autre, seront soumis et écherront au
droit de patronage Grand-Ducal, et ceux notes sous la lettre B. a la libre collation episcopale.
Les Plénipotentiaires Grand-Ducaux déclarent ensuite au nom de leur Gouvernc meni quii
ne sera présente aux bénéfices mentionnés sur la liste ci-jointe sous A., que des ecclésiasti-
ques qui auront réussi au concours general pour les cures,1 ou qui se trouvent dc'jà en
possession d'un bénétìce. Les Soussignés n'omettent pas de déclarer que le Gouvernement
Gran-Ducal considererà la présente Note et son annexe comme partie intégrante de la con-
vention et quii attribuera au contenu de ces pièces autant de validité qu'à celui di- la con-
vention mème.
Les Soussignés profitent etc.
e) Aitili lettera dei medesimi al medesimo
28 giugno 1859.
Une convention au sujet des affaires de l'Eglise Catholique dans le Grand-Duchc de-
Bade ayant été conclue aujourd'hui entre les Plénipotentiaires de S. A. R. le Grand-Due
de Bade et le Plénipotentiaire de S. S. le Pape Pie IX., les soussignés Plénipotentiaires de
S. A. R. le Grand-Due au nom de leur Gouvernement ont l'honneur d'adresser a S. E.
1 Sic!
8 Nossi om.
'■ 1 due indici A e H non sono dati ne da Nessi, né ila Wai.tbr. »
4 N'ossi: ■ cures ».
898 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden a. 1859
Mgr. le Cardinal de Reisach, par rapport à certaines stipulations de cette convention, les
déclarations suivantes:
Ceux auxquels l'Archevéque voudra eonférer les ordres sur le titre de la mense obtien-
dront ce titre de la part du Gouvernement sur des fonds a sa disposition, en cas d'insuf-
fisance des fonds généraux ecclésiastiques.
Le Gouvernement Grand-Ducal ne méconnaissant nullement l'utilité de communautés
religieuses des deux sexes pour le salut des lìdèles, ne s'opposera pas sans motif fonde à
l'introduction d'ordres religieux ni à la fondation d'établissements monastiques, de sorte que
les négociations de l'Archevéque avec le Gouvernement a ce sujet ne resteront pas sans
effet en total.
Par rapport à la phrase première de l'art. V. alinea 4 il y a lieu de relever qu'en cas
de différence entre le Gouvernement Grand-Ducal et l'autorité Archiepiscopale au sujet de
droits de patronage du Souverain, on s'adressera au St. Siège de la pari du Gouvernement
afin que la question soit réglée.
Lorsqu'à la suite de crimes ou délits l'arrestation preventive ou la peine d'emprison-
nement auront été prononeées contre un ecclésiastique, on observera, autant que faire se
pourra, les égards exigés par la considération due à la qualité ecclésiastique.
En ce qui concerne l'instruction primaire, on ne fera pas de difficulté a l'Archevéque
d'exercer dans les séminaires pous les maìtres-d'école ses droits quant à l'instruction et
l'éducation religieuse. Il lui sera libre de méme, d'assister soit en personne soit par délé-
gation aux examens que les instituteurs primaires devront passer au sujet de leur aptitude.
Si l'Archevéque dans des cas particuliers croyait devoir déclarer, que parmi ceux qui se
destinent a la fonction d'instructeur primaire ou qui occupent déjà une charge de ce genre,
il se trouvaii des individus qui, en tant qu'il s'agit de l'instruction et de l'éducation religieuses
de la jeunesse catholique, manquaient des qualités requises pour une gestion de la sus-dite
charge de maitre d'école, le Gouvernement autant que faire se pourra, prendra en considéra-
tion les observations et propositions de l'Archevéque afin d'écarter tout inconvénient réel.
Au sujet des livres d'instruction qui ont rapport à la religion et qui doivent servir
dans les écoles primaires, le Gouvernement Grand-Ducal se mettra en communication avec
l'Archevéque. Si dans des endroits habités par des protestants le nombre des famillescatho-
liques augmentait considérablement, le Gouvernement avisera à ce qu'une école pour les
catholiques y soit établie.
Si l'Archevéque jugeait nécessaire que les élèves du colège théologique de Fribourg fus-
sent séparés des autres étudiants de l'université das les cours d'instructions le Gouvernement
Grand-Ducal prendra les mesures nécessaires pour opérer cette séparation. Si un prolesseur
de l'université de Fribourg ne faisant pas panie de la faculté théologique dans son cours se
mettait en désaccord avec la dogme et la morale catholiques, le Gouvernement Grand-Ducal
aura autant que faire se pourra, égard aux réclamations de l'Archevéque à ce sujet.
Il sera libre a l'Archevéque d'employer à son séminaire jusqu'à concurrence de dix
mille florins par an les excédants de revenus — à rechercher par la commission mixte —
des fonds généraux ecclésiastiques et de ceux parmi les fonds ecclésiastiques non géné-
raux, dont le but lundamental admet une destination pareille; mais le Gouvernement se
réserve son consentement pour les cas dans lesquels l'Archevéque désirerait l'emploi d'ex-
cédants de fonds dont l'acte de fondation n'admet pas la destination pour le séminaire.
Par les décrets qui selon l'art. XXIII. de la convention seront supprimés, le Gouver-
nement Grand-Ducal entend principalement les ordonnances du 30. Janvier 1830, du 1. et
3. Mais 1853, ainsi que l'acte de fondation publié lors de l'établissement de l'Archevéché de
Fribowrg, en tant que cet acte ne concerne pas la dotation de l'Archevéché.
Les Soussignés saississent avec plaisir etc.
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federico (.ruminai dt Baden 899
dì Altra lettera dei medesimi al medesimo.
28 giugno 1859.
En égard à la convention conclue aujourd'hui pour l'arrangement des affaires de l'Eglise
Catholique dans le Grand-Duché de Bade, les soussignés Plénipotentiaires de Son Altesse
Royale le Grand-Due de Bade, ont l'honneur de déclarer a Son Kminencc Monseigneur le
Cardinal de Reisach, Plénipotentiaire de Sa Sainteté le Pape, au noni de leur haut Gou-
vernement,que celui-ci sur les demandes de l' Arche vèque deFribourg lui accorderà inspection
de documents et comptes concernant les fonds catholiques non ecck'siastiques, aliti qu'il
puisse se convaincre de la conservation de ces fonds et de leur emploi conforme aux fonda-
tions; et qu'en suite d'observations fondées que l'Archevèque pourrait Stre dans le cas de
présenter a cet égard, remède s'en suivra.
En cette circonstance les Soussignés sont heureux de confìrmer etc.
e) Altra lettera dei medesimi al medesimo.
28 giugno 1859.
Dans le courant des négociations entre le Gouvernement Grand-Ducal de Bade et le
St. Siège pour l'arrangement des affaires de l'Eglise Catholique dans le Grand-Duché, la
question ayant été abordée, quel juge serait compétent en deuxième et troisième instance
pour les causes ecclésiastiques, et les plénipotentiaires étant convenus de part et d'aliti e que
la jurisdiction pour la seconde instance devait ètre conférée au siège épiscopal de Rottentoourg
et la jurisdiction pour la troisième instance au siège archiépiscopal de Cologne, les sous-
signés Plénipotentiaires de S. A. R. le Grand-Due de Bade ont l'honneur de déclarer a
S. E. Mgr. le Cardinal de Reisach, Plénipotentiaire du St. Siège, que le Gouvernement
Grand-Ducal approuve l'accord établi en cette matière.
C'est avec empressement que les soussignés renouvellent etc.
f) Lettera del Card, voti Reisach ai plenipotenziarii badesi.
28 gingilo 1859.
Il sottoscritto Cardinale Plenipotenziario di Sua Santità ha la soddisfazione di annun-
ziare ai Signori Plenipotenziarii di S. A. R. il Gran Duca di Baden, Sua Eccellenza il Signor Ba-
rone di Berckheim Inviato Straordinario e Ministro Plenipotenziario della prelodata Altezza
Sua Reale presso la S. Sede, e l'Illmo. Signor Dr. Francesco Carlo Rosshirt Consigliere del
Supremo Tribunale di Giustizia nel Gran Ducato, che il S. Padre in vista della stipulatasi
Convenzione relativamente agli affari della Chiesa Cattolica nel medesimo Gran Ducato si
è degnata di confermare quanto si concertò tra i rispettivi Plenipotenziarii sull'assegnazione
dei Beneficii ecclesiastici nell'Archidiocesi di Friburgo, e che perciò la Santità Sua non fa
difficoltà che Sua Altezza Reale continui a presentare a' quei beneficii, che vengono notati
sotto la lettera A. negli annessi fogli firmati dai suddetti Plenipotenziarii; rimanendo gli
altri ivi indicati sotto la lettera B. alla libera collazione dell'Arcivescovo, il quale s'inten-
derà quanto al resto dei beneficii dell'Archidiocesi coi rispettivi patroni privati.
Mentre il sottoscritto è autorizzato a fare la presente officiale comunicazione da servire
di documento dell'Apostolica conferma di sopra accennata, gli è grato di assicurare' i prelo-
dati Signori Plenipotenziarii di S. A. R. il Gran Duca di Baden che in sequela di essa verrà
900 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badcn a. 1859
avvertito nella Pontificia Istruzione Mons. Arcivescovo di Friburgo di attenersi esattamente
a quanto si stabilisce nella riferita assegnazione dei beneficii, la quale facendo parte inte-
grante della stipulata Convenzione ha piena forza di atto obbligatorio.
In tal eongiuntura poi gode il sottoscritto ec.
g) Altra lettera del medesimo ai medesimi.
28 giugno 1859.
In seguito di autorizzazione ottenutane da Sua Santità il sottoscritto Cardinale Pleni-
potenziario trovasi in grado di dichiarare agli onorevoli Signori Plenipotenziarii di S. A. R.
il Gran Duca di Baden, che nello scopo di rimuovere, quanto meglio sia possibile, il peri-
colo di ambiguità o di divergenze tra le Autorità della Chiesa Cattolica e quelle dello Stato
nei Dominii Granducali circa l'esecuzione di quanto si è convenuto tra la S. Sede e la prelo-
data Altezza Sua R. sopra materie religiose ed ecclesiastiche riguardo ai detii Dominii
verrà indirizzata a Monsig. Arcivescovo di Friburgo una speciale istruzione con mezzo di
apposito Breve epistolare Pontificio, inserendosi -in essa alcune avvertenze secondo il desi-
derio manifestatone dai medesimi Signori Inviati, e nel senso concertatosi tra loro ed il
sottoscritto nel corso delle trattative.
Alle dette avvertenze intendono le due parti contraenti attribuire un valore eguale a
quello degli articoli della stabilita Convenzione: ed il tenore di esse trovasi esposto nei fogli,
che qui si annettono qual documento facente parte della presente Nota.
Neil' indirizzare tal comunicazione ai premenzionati Signori Plenipotenziarii, il sotto-
scritto si pregia ec.
Le avvertenze » sono le seguenti date da Walter, Fontes etc. 385-390:
Zu Art. I. Bezuglich der Breven, welche von Leo XII. an den Erzbischof und an das
Capitel gerichtet wurden, wird man in der Instruction Folgendes erklaren :
« Es ist des heiligen Stuhles Absicht, dass an den apostolischen Sendschreiben, welche
in der Form von Breven von Leo XII. unter dem 21. und 28. Mai 1827 erlassen worden
sind, ' in dem Sinne festgehalten werde, welchen die Worte geben ».
Zu Art. II. Hinsichtlich des Eides, der auch vom Klerus zu leisten ist, wird man dem
Erzbischofe eroffnen:
« Wenn die Grossherzogliche Regierung verlangt, dass die Geistlichen beim Fintritte
in den Kirchendienst den Eid der Treue schwóren, so kann diess der Erzbischof ohne alle
Schvvierigkeit zugeben, woferne nur die Eidesformel nichts in sich fasst, was den Gesetzen
Gottes oder seiner heiligen Kirche widerspricht ».
Zu Art. IV. In Betreff des Einganges dieses Artikels wird man dem Erzbischofe das
Beifolgende aufgeben:
« dass derselbe bei der hirtenamtlichen Leitung und Verwaltung seiner Diòcese die-
jenigen Rechte, von welchen im ersten Absatze des Art. IV. und im Art. VI. der Conven-
tion die Rede ist, zum Heile der ihm anvertrauten Heerde so austibe, dass er niemals solche
Kirehengesetze neuerdings in's Leben rufe, welche wegen Verschiedenheit der zeitlichen
und ortlichen Verhaltnisse nach der gegenwàrtig geltenden und vom apostolischen Stuhle
gutgeheissenen Disciplin ausser Uebung gekommen oder durch die neu eingegangene
Convention modificirt worden sind. Wenn derselbe bei Ausiibung seines bischoflichen
Amtes eine allgemeine Verordnung oder iiberhaupt eine Anordnung von hoherer Bedeu-
tung erlàsst, so soli er gleichzeitig mit deren Veroffentlichung ein Exemplar derselben der
Grossherzoglichen Regierung mittheilen. Solerne sich aber seine hirtenamtlichen Anord-
I \ vllo p, '«il, n. 1.
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden 901
nungen nicht innerhaib des Kreises halten, in welchem die Kirchengevvalt ausschliesslich
zustiindig ist, sondern sich auf Dirige erstrecken, welche im Gebiete der Staatsgewalt liegen,
so wird der Erzbischof sich vor deren Veròffentliehung mit der Grossherzoglichen Regie-
rung in's lìinvernehmen setzen».
Zu Nr. 1. desselben Artikels wird man dem Krzbischofe folgende Bemerkungen
machen:
1. « Dar Erzbischof wird kirchliche Pfrtinden niemals AuslSndern und ebensowenig
3 lichen verleihen, die aus erheblichen und auf Thatsachen gesttitzten Griinden der I
htrzoglichen Regierung in rein biirgerlichi r oder politischer Hinsicht missfàllig sind. Uni
sich iiber letzteren Punkt zu verlàssigen, wird der Erzbischof in jedem Falle der Erledi-
gung einer Pfriinde die Xamen derjenigen, welche sich um dieselbe bewerben. in officioser
Weise der Grossherzoglichen Regierung mittheilen, damil die letztere innerhaib liner zu
vereinbarenden kurzen, dici Wochen nicht ùbersteigenden, Frist ihre etwaigen Einwen-
dungen geltend machen kann.
2. Der Erzbischof wird, so oft er Pfriinden verleiht, zu der Zeit, zu welchcr er die
betreffenden Ernennungen ausspricht, hiervon der Grossherzoglichen Regierung zur k'ennt-
nissnahme Mittheilung machen.
3. Wenn der Erzbischof einen auslàndischen Geistlichen tur einige Zeit als Vicar zur
Ausùbung der Seelsorge verwenden will, so wird er hievon die Grossherzogliche Regie-
rung in Kenntniss setzen, und derselben zugleich die den burgerlichen und politischen
Stand des Geistlichen betreffenden Urkunden vorlegen lassen. Er wird den Letztern dann
nicht verwrnden, wenn die Grossherzogliche Regierung jene Urkunden nicht tur geniigend
erachtet.
4. Geistlichen, welche von Privatpersonen pràsentirt werden, wird der Erzbischof die
c.inonische Einsetzung erst dann ertheilen, wenn er in Erfahrung gebracht hat, dass
die Namen derselben von den Patronen der Grossherzoglichen Regierung kund gegeben
worden, und dass die betreffenden Geistlichen nicht aus erheblichen und auf Thatsachen
gestiitzten Griinden der Grossherzoglichen Regierung in rein biirgerlicher und politischer
Hinsicht misstallig sind».
Beztiglich der Verfiigung der \Tr. 2 desselben Artikels wird man dem Erzbischofe
Xachstehendes zu erkennen geben:
« Zum Generalvicar, zu ausserordentlichen Ràthen und Assessoren des Ordinariats
wird der Erzbischof nur solche Mànner ausersehen, von denen er weiss, dass sie der
Grossherzoglichen Regierung in biirgerlicher und politischer Hinsicht nicht unangenehm
sind. Ebenso wird er verfahren bei der Wahl der Vorsteher und der Lehrer des Seminars,
des Directors, der Repetenten und des Oeconomen des theologischen Collegiums zu Frei-
burg, sowie der Mànner, welche die der òconomischen Verwaltung dieses Collegiums
vorgesetzte Commission bilden. Die Personen, welche der Erzbischof zu den gedachten
Aemtern ernannt hat, wird er der Grossherzoglichen Regierung zur Kenntnissnahme
anzeigen » .
In Betreff der Nr. 3. des Art. IV. wird man den Erzbischof in folgendem Sinne ver-
standigen :
« Da es von hoher Bedeutung ist, dass die Geistlichen nicht allein in den theologischen
Wissenschaften, sondern auch in den humanistischen Studien und in der Philosophie
griindliche Kenntnisse haben und wohlbewandert seien, so wird der Erzbischof veranlasst
werden, dass er in dem nach Vorschrilt des Concils von Trient zu errichtenden Seminar
einen Studiengang vorschreibe und beobachten lasse, der der Ausbildung in den gedachten
Studien und in der Philosophie entschieden forderlich ist, sowie dass er in der Regel
Niemanden zum Studium der Theologie zulasse, der nicht den vorgeschriebenen Studiencurs
902 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden a. 1859
in jenem Seminar oder in einer òffentlichen Gelehrtenschule des Grossherzogthums absol-
virt hatte, oder der, woferne er im Auslande oder unter der Leitung von Privatlehrern
den Studien obgelegen, im Wege einer mit inni vorgenommenen Priifung bewiesen hatte,
dass er in den siimmUichen fraglichen Wissenschaften die erforderlichen Kenntnisse besitze.
In den Priesterstand soli der Erzbischof nur solche aufnehmen, die die theologischen Stu-
dien nach Vorschrift vollendet haben. Es kann jedoch der Erzbischof eine Ausnahme von
dieser Regel machen, wenn er diess wegen der besonderen Eigenschaften und Verhaltnisse
eines Candidaten oder wegen anderer besonderer Umstande fiir nothwendig erachtet.
Da es vom heil. Stuhle gestattet ist, dass der Erzbischof fiir Diejenigen, welche sich
dem Pfarramte widmen wollen, eine allgemeine Concursprtifung in der Weise halte, welche
ihm vom heiligen Stuhle mit Ertheilung besonderer Ermachtigungen und Weisungen
vorgeschrieben werden wird, so hat der Erzbischof der Grossherzoglichen Regierung ein
Y'erzeichniss Derjenigen vorlegen zu lassen. welche die gedachte Prufung bestanden haben,
damit die Grossherzogliche Regierung zum Behufe der Bezeichnung von Geistlichen fiir
einzelne Pfriinden ermessen kann, welche Geistliche in wissenschaftlicher Beziehung als
besonders geeignet erscheinen. Wenn die Grossherzogliche Regierung zu vorgedachttm
Behufe vom Erzbischofe begehrt, dass er ihr iiber einen bestimmten Geistlichen weitere
Mittheilungen mache, so kann der Erzbischof diess thun, doch muss er hierbei die Vorsicht
beachten, dass er, wenn durch Mittheilungen der fraglichen Art der Ruf des Geistlichen
leiden konnte, nur im Allgemeinen erklare, wegen ihm bekannter Griinde sei der Betref-
fende fiir die Pfrtinde, um die es sich handelt, minder geeignet > .
Ueber die in Nr. 3 desselben Artikels enthaltene Verfiigung wird man dem Erzbischole
bemerken, was folgt:
« Da es dem Erzbischofe freisteht, die heiligen Weihen auch auf den Tischtite) hin zu
ertheilen, so kann er diesen Titel auf den Intercalarfond und auf die iibrigen allgemeinen
kirchlichen Fonds verleihen. Solite er aber alle diese Fonds nicht fiir ausreichend halten,
um die fragliche Last zu tragen, so wird er sich an die Grossherzogliche Regierung wen-
den welche die Verbindlichkeit ubernommen hat, den vom Erzbischofe bezeichneten Per-
sonen den Tischtitel zu ertheilen. In alien solchen Fallen wird er sowoh! die Namen, als
auch die Studienzeugnisse der Betreffenden der Grossherzoglichen Regierung vorlegen >.
Die Nr. 5 desselben Artikels anlangend, wird man dem Erzbischofe Nachstehendes
eroffnen :
« Wenn vom Erzbischofe vorgeschriebene kirchliche Feierlichkeiten ausserhalb der
zur Gottesverehrung bestimmten Orte vorgenommen werden sollen, oder wenn bei kirch-
lichen Feierlichkeiten ein bedeutendes Zusammenstromen des Volkes zu erwarten ist, so
wird derselbe hievon vorher rechtzeitig der Grossherzoglichen Regierung Anzeige machen,
damit die letztere diejenigen Massregeln vorkehren konne, welche sie zur Bewahrung der
Wiirde der fraglichen kirchlichen Feierlichkeit, sowie zur Aufrechthaltung der òffentlichen
Ordnung fiir nothig und dienlich erachtet. Bei Abhaltung von Missionen kann der Erzbi-
schof auswàrtige Weltgeistliche oder Religiosen verwenden; doch wird er die Namen
Derjenigen, deren er sich zur Vornahme der fraglichen frommen Uebungen bedienen will,
der Grossherzoglichen Regierung mittheilen » .
Hinsichtlich der Verfiigung der Nr. 6 wird man dem Erzbischof zu erkennen geben:
« Da die Grossherzogliche Regierung nicht verkannt hat, wie erspriesslich zur Befór-
derung des Seelenheils der Glàubigen das Bestehen religioser Genossenschaften beiderlei
Geschlechts in der Erzdiocese wirken kOnne, und da die Grossherzogliche Regierung
• zuglcich erklart hat, sie werde nur beim Vorliegen erheblicher Griinde der Einrichtung
solcher Genossenschaften entgegentreten, so soli der Erzbischof in dieser Sache officiòs
mit der Grossherzoglichen Regierung ins Benehmen treten, damit die Schwierigkeiten
a. 1859 Concordato fra l'i» IX g Federico Granduca di Baden 903
die sich im einzelnen Falle bieten konnten, beseitigt vverden, und Alles im gemeinsamen
Einverstàndnisse so geordnet werde, dass die Einfiihrung religiose!- < '.eiiossenschaften in
der Diocese stattfinde und dieselben zura Heile der Seelen verwendet werden konnen » .
Endlich die N'r. 7 anlangend wird man dem Erzbischofe erOffhen:
« Wenn der Erzbischof eine DiòVesan-und Frovincialsynode abbaiteli will, so wird er
vorher der Grossherzoglichen Regierung iiber Ort und Zeit der Abhaltung zur Kenntniss-
nahme Anzeige ywt huius rei notitiam habeat erstatten •.
Zu Art. V. Hinsichtlich der Nr. 1 desselben wird man den Erzbischol in lolgender
Weise verstandigen:
« Wenn der Erzbischol sein Gericht nach den Beslimmungen der Kirchengesetze und
nach den ihm mitzutheilenden besonderen Vorschriften des heiligen Stuhles eingerichlet
babeli wird, so wird er iiber die Art und Weise, wie diess geschehen, die Grossherzogliche
Regierung verlàssigen, und wird derselben zugleicb die Namen Derjenigen mittheilen, die
er mit Ausiibung seiner Gericfatsbarkeit beauftragt hat. Besondere Dienstweisungen, die
er dem Gerichte geben wird, wird er in derselben Art, wie seine hirtenamtlichen Anord-
aungen, der Grossherzoglichen Regierung zur Kenntnissnahme (eum in finem, ut hujus
rei notitiam habeat) mittheilen » .
In Bezog aul die Nr. 2 desselben Artikels wird man dem Erzbischofe zur Auflage
macheti, was hier beigesetzt ist:
« Wenn gegen Geistliche die Strafe der Privation oder der Suspension vom Amie, oder
die Strafe lànger andauernder Haft in einer hierzu bestini mten Anstalt, oder grossere Geld-
bussen erkannt werden, so wird der Erzbischol' von seiner Strafverfligung der Grossherzo-
glichen Regierung Mittheilung machen. Wenn aber zur Vollziehung von Straferkenntnisseiii
die der kirchliche Richter ausgesprochen, die Mitwirkung der weltlichen Gewalt begehrt
wird, se hat der Erzbischof der Grossherzoglichen Regierung auf deren Verlangen die
angemessenen Aufklarungen zu geben».
Zu Art. VI. In Betreff der Verfugung dieses Artikels hat man die nothige Bemerkung
in der dem Erzbischofe hinsichtlich des Eingangs des Art. IV. gewordenen ErofTnung
gemacht.
Zu Art. VII. wird man dem Erzbischof Eolgendes eroffnen :
« Bei Anordnungen, welche die religiose Unterweisung und Erziehung der katho-
lischen Jugend in den offentlichen Schulen betreffen, und insbesondere bei Bestimmung
der Zeit und der Art und Weise, zu welcher und in welcher eine jede einzelne Handlung
vorgenommen werden solle, hat der Erzbischof die Vorschriften zu berucksichtigen, die
iiber Lehrgang und Disciplin Air die Iraglichen Schulen gegeben sind ».
Zu Art. v'III. Man wird den Erzbischof in folgender Weise verstandigen :
Die Statuten und Vorschriften, welche der Erzbischof bezuglich der hauslichen Disci-
plin tur das Seminar und das theologische Collegium erlassen wird, wird er der Gross-
herzoglichen Regierung zur Kenntnissnahme mittheilen.
Uebrigens steht nichts im Wege, dass das bei Wiedererrichtung des genannten Col-
legiums provisorisch erlassene Statut auch ferner in Kraft bleibe.
Die Uebersetzung anerkennt:
(gez. Cari August Card, von Reisach.
li Altra lettera del medesimo ai medesimi.
28 giugno 1859.
In addizione alla ufficiale sua Nota di questo stesso giorno il sottoscritto Cardinale
Plenipotenziario di Sua Santità si dà la premura di significare confidenzialmente agli ono-
904 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badcn a. 1859
rcvoli Signori Plenipotcnziarii di S. A. R. il Gran Duca di Baden, che oltre le avvertenze
di cui è menzione nella detta Nota, verranno trasmessi a Monsignor Arcivescovo di Fri-
burgo, nel modo che la S. Sede ravviserà opportuno, alcuni particolari avvisi tracciati nel
senso che qui viene indicato, vai' a dire:
1. Che qualora Monsig. Arcivescovo, secondo il diritto assicuratogli nell'Art. XI. delia
testé conchiusa Convenzione, reputasse necessario ritogliere la missione canonica a qualche
Professore di teologia nella Università non proceda a tal passo senza la pratica di preven-
tive intelligenze col Granducale Governo.
2. Che sotto il titolo di Deputati dell'Arcivescovo menzionato nell'Art. XII, § 2. della sud-
detta Convenzione debba intendersi la Commissione mista, la quale a tenore dell'Art. XVIII.
ha da ricevere in nome del medesimo Arcivescovo il rendimento dei conti da lutti gli
Amministratori dei Beni Ecclesiastici.
3. Non esservi difficoltà che la Commissione mista e l'altro Consiglio, che si occupa delle
scuole cattoliche e dell'Amministrazione dei beni così delti non ecclesiastici dei Cattolici,
abbiano una comune Cancelleria e Revisione, siccome hanno comune in una stessa Persona
il loro Presidente ecc.
i) Altra lettera del medesimo ai medesimi.
28 giugno 1859.
Nel corso delle trattative dirette alla conveniente sistemazione degli affari della Reli-
gione e Chiesa Cattolica nel Granducato di Baden, gli onorevoli Signori Plenipotenziarii
Badesi mostrarono il desiderio di regolarsi dalla Santa Sede i gradi di appellazione nelle
cause ecclesiastiche; e presso le relative conferenze con Loro tenute dal Cardinale Pleni-
potenziario Pontificio, si concertò che per la seconda istanza venisse delegato il Vescovo di
Rottenburgo e per la terza l'Arcivescovo di Colonia.
Rassegnatosi al Santo Padre il concertato metodo, la Santità Sua degnossi approvarlo,
autorizzando il corso degli atti occorrenti per darsi regolare effetto alle correspettive dele-
gazioni.
Tanto il sottoscritto Cardinale Plenipotenziario è in facoltà di comunicare con la pre-
sente Nota ai premenzionati Signori Plenipotenziarii di S. A. R. il Gran Duca di Baden, ai
quali gode ecc.
k) Pio IX all'Arcivescovo di Friburgo di Brisgovia.
29 settembre 1859.
Venerabilis Frater, Salutem et Apostolicam Benedictionem. Optime noscis, Venerabilis
Frater, qua singulari Te prosequimur benevolentia propter egregias, quibus fulges, virtutes,
et iccirco persuasissimum Tibi esse debet Nos libentissime ad Te scribere, ut colloqui Tecum
possimus. Cum autem ad ecclesiastica istius Dioecesis negotia componenda, omnesque contro-
versias amovendas a Nobis cum isto Celsissimo Principe Magno Duce Badensi Conventio
nuper fuerit inita, hanc ad Te damus Epistolam, ut initae Conventionis sensum clarius intel-
ligas, ac simul agnoscas quae a Te observari exoptamus in nonnullis praesertim exequendis,
quae vi ejusdem Conventionis fuere sancita. Atque in primis scias velimus Nostram et
hujus Sanctae Sedis mentem esse, ut Apostolicae Litterae a fé. ree. Leone XII. Praedeces-
sore Nostro die 21. et 28. Maji anno 1827 ad Antecessorem Tuum et istius Metropolitani
Tempi» Canonicorum Collegium seu Capitulum datae1 in eo, quem prae se ferunt, sensu
1 Quella ilei 28 maggio 0 la Re sacra (p.703); l'altra del 21 e probabilmente eguale a quella inviata al Vescovo
di Roticnburg (v. p. 866, n. 4).
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federica Granduca di Baden 905
observentur. Quod si Magni Ducis Gubernium postulaveril ut Clerici Tui, priusquam sacrimi
ministerium exercere incipiant, fidelitatis juramentumemittant, id sine alla difficultate permit-
tere poteris, dummodo tamen jurisjurandi formula nihil habeat, quod Dei Ejusque Sanctae
Ecclesiae legibus adversetur. Te autem monemus ut in pastorali istius Dioeceseos regimine
et administratione ea jura, quae tum in prima quarti Convcntionis articuli parte, tum in
articulo sexto enunciantur, ita ad gregis Tibi commlssi saluiem exerceas, ut minime renoves
illos Canones, qui prò diversa temporum locorumque ratione ex vigenti nunc et ab Apo-
stolica Sede adprobata Ecclesiae disciplina obsolevei unt, vel ipsa nunc inita Conventione
modificati sunt. Cum vero prò episcopali Tuo officio generalis aliqua aut majoris momenti
ordinatio Tibi erit edenda, illius exemplar Gubernio mittendum curabis eodem tempore,
quo illam in lucem eris emissurus. Quatenus vero pastoralium Tuarum ordinationum vis
non contineatur intra ea, quae ad potestatem soli Ecclesiae competentem referantur, sed
extendatur ad res Gubernii auctoritate constituendas, antequam illas vulges, Tibi cum eodem
Gubernio Consilia erunt conferenda. Cum autem de ecclesiasticis istius Dioecesis bene-
ticiis attribuendis actum sit inter Nos et istud Gubernium, ac Nos indulserimus ut Magnus
Badensis Dux ad plura beneficia praesentare pergat, indicem Tibi mittimus, in quo tum ea,
ad quae praesentabit idem Magnus Dux, tum ea, quae libere a Te conferentur, consignata
sunt. Volumus vero, ut hujusmodi indicem diligenter óbserves, et quod spectat ad ea bene-
ficia, ad quae hucusque privati Patroni praesentaverunt, cum eisdem patronis agas, ut quae
beneficia legitimo acquisito juri patronatus non subjacent, Tibi vindices. In beneficiis tamen
a Te libere conferendis caveas velimus, ne illa tribuas ecclesiasticis viris extraneis vel iis, qui
ob graves rationes et facto innitentes Gubernio circa res mere civiles et politicas minus
accepti fuerint. Et quo facilius id noscere possis, quotiescumque aliquod vacaverit bene-
tìcium, illorum, quid ad illud obtinendum concurrere voluerint, nomina Gubernio officiose
significabis, ut intra breve temporis spatium a Te eodemque Gubernio statuendum, quod
tres hebdomadas non excedat, Tibi idem Gubernium indicare possit, si quidpiam contra
aliquem eorum animadvertendum habeat. Eorum vero nomina, quos ad beneficia promo-
vendos esse duxeris, eodem tempore, quo illos ad eadem beneficia nominaveris, Gubernio
notitiae causa significabis. Quod si extraneo Sacerdoti per aliquod tempus Vicarii munus
committere volueris ad animarum curam exercendam, idem Gubernium monebis, simulquc
documenta ipsi tradenda curabis, quae civilem et politicam illius Sacerdotis indolem respi-
ciunt, neque illum admittes, si Gubernium eadem documenta non adprobaverit. Praesentatis
a privatis patronis canonicam institutionem ne tribuas, nisi prius cognoveris patronos
eorum nomina Gubernio significasse, eosque eidem Gubernio ob graves rationes et facto
innitentes circa res mere civiles et politicas non esse minus acceptos. Tuae praeterea curae
erit in Vicarium Generalem atque in extraordinarios istius Archiepiscopahs Tuae Curiae
seu Ordinariatus Consiliarios et Adsessores eos eligere, quos noveris ipsi Gubernio circa
res civiles et politicas non esse minus gratos. Idem observabis in eligendis tum Seminarii
Superioribus et Professoribus, tum Collegii theologici Eriburgensis Rectore, Repctitoribus,
Oeconomo, tum in illis viris, ex quibus constabit Consilium seu Commissio oeconomicae
ejusdem Collegii administrationi praeposita. Nominatos autem ad hujusmodi officia Gubernio
notitiae causa significabis. Cum autem, veluti optime intelligis, maxime intersit, ut Clerici
non solum theologicis disciplinis, sed litterarum quoque et philosophicarum rerum scienlia
ac peritia praestent, Tibi curae erit, ut in Seminario ad Concini Tridentini normam consti-
tuendo eam studiorum rationem sedulo praescribendam et observandam cures, quae ad
Clericorum mentes litteris ac philosophicis disciplinis diligenter excolendas summopere
conducat. Ne velis regulariter admittere ad Theologiae studium nisi illos, qui praescriptum
studiorum cursum in ipso Seminario vel in publico aliquo Magni Ducatus Lyceo absolverint,
aut, dum alibi vel apud privatos Magistros studiis operam dederint, facto experimento
906 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Bade» a. 1859
necessarias in iisdem littcris disciplinisque cognitiones habere probaverint. Ad sacrum vero
presbyteratus ordinerà eos tantummodo promovendos curabis, qui sacrae Theologiae studia
rite peregerint. Poteris tamen ab hujusmodi regula recedere, quando id propter peculiarem
alicujus candidati indolem et conditionem, aut alia rerum adjuncta necessarium esse duxeris.
Quod vero attinet ad illorum examen, quibus beneficia animarum curae obnoxia sunt confe-
renda, indulgemus, ut generalis ad illa obtinenda habeatur concursus ea ratione, quae Tibi
a Nobis et ab hac Sancta Sede praescribetur juxta facultates et instructiones Tibi commu-
nicandas. Curabis tamen ,ut Gubernio tradatur eorum index, qui in hoc concursu adprobati
sunt, quo in designandis ad beneficia personis sciat, qui sacra scientia magis idonei sint.
Quod si eadem de causa Gubernium a Te postulaverit ut ad suam notitiam perferas ea,
quae de aliquo ecclesiastico viro peculiariter scire cupiat, poteris id quidem facere, ea tamen
adhibita cautione, ut si ejusdem viri fama inde laedi possit, illum ob rationes Tibi notas ad
acquirendum benetìcium minus idoneum esse pronunties. Cum Tibi liberum sit ordines
sacros conferre etiam ad titulum mensae, poteris Tu ipse hujusmodi titulum adsignare
supra fundos intercalares ceterosque ecclesiasticos fundos generales. Si vero fundos ipsos
tali oneri sustinendo impares judicaveris, Gubernium monebis, quod obligationem assumpsit
conferendi scilicet titulum mensae iis, qui a Te fuerint designati. Quo in casu eidem Gubernio
tum nomina, tum documenta de studiis peractis a Candidatis exhibebis. Quando ecclesiasticae
functiones a Te praescriptae extra loca divino cultui destinata aut cum magno populi con-
cursu sint habendae, praevio congruo tempore Gubernium de hac re monendum curabis,
ut ea disponere possit, quae ad ipsarum functionum decorem et ad publicam quietem con-
servandam necessaria et opportuna esse existimaverit. Ad sacras peragendas Missiones
liberum quidem Tibi erit externos ecclesiasticos viros vel religiosos adsciscere, attamen
illorum nomina, quorum opera ad ejusmodi pia peragenda exercitia uti volueris, Gubernio
significabis. Cum autem Gubernium idem agnoverit quam utile sit ad fidelium salutem pro-
curandam, ut in ista Archidioecesi Religiosae utriusque sexus Congregationes habeantur,
ac simul declaraverit se nunquam nisi ob graves causas earum institutioni fore contrarium,
in hac re officiose ages cum ipso Gubernio, ut difficultates, quae in peculiari aliquo casu
obstare possunt, amoveantur, et omnia communi consensu ita ordinentur, ut Religiosae
Familiae in istam Dioecesim induci, ibique prò animarum salute adhiberi possint. Quoties
Dioecesanam vel Provincialem Synodum celebrare volueris, Gubernio significabis tum locum,
tum tempus, quo id agere intendis, ut hujus rei notitiam habeat. Cum vero Tuum Tribunal
juxta Canonum dispositiones ac peculiaria hujus Sanctae Sedis praescripta Tibi communi-
canda institueris, monebis Gubernium de ratione et modo, quo illud constitueris, ac simul
eorum nomina manifestabis, quibus Tuam demanda veris jurisdictionem. Ac peculiares quoque
instructiones, quas eidem Tribunali dederis, non secus ac alias pastorales Tuas instructiones
cum Gubernio communicabis eum in finem, ut hujus rei notitiam habeat. Quodsi contigerit,
ut in Clericos privationis aut suspensionis ab officio poenis, aut longiori in domibus ad id
destinatis custodia, aut graviori quadam pecuniaria muleta animadvertas, de hisce poenis
a Te infiictis Gubernio notitiam dabis. Si autem ad exsequendas sententias ab ecclesiastico
judice latas brachii saecularis auxilium requiratur, tum congruas dabis dilucidationes, si
illas Gubernium postulaverit. In iis vero ordinandis, quae ad religiosam catholicae juven-
tutis instructionem et educationem pertinent in publicis scholis, ac praesertim in statuendo
tempore et modo, quo res quaeque fieri debeat, rationem eorum habebis, quae prò earumdem
scholarum ratione et disciplina sunt praescripta. Communicabis autem Gubernio statuta et
regulas, quas de domestica tum in Seminario, tum in theologico Collegio seu Convictu
Friburgensi disciplina observanda praescripseris. Ceterum nihil obstat quominus ea, quae
prò eodem Friburgensi restituendo Collegio interim statuta sunt, vim habere pergant. Haec
omnia Tibi significanda censuimus, Venerabilis Frater, nihil dubitantes quin ca sedulo
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badai 907
exequi et observare studeas. Denique jucundissimum Nobis est hanc etiam occasionem
amplecti, ut iterum testari et confìrmare possimus propcnsissimam aeque ac studiosissimam
Nostrani in Te voluntatem. Cujus quoque certissimum pignus esse volumus Apostolicam
Benedictionem, quam ex intimo corde profectam Tibi ipsi, Venerabilis Frater, et gregi
Tuae vigilantiae commisso pcramanter impcrtimur. Datum Romae apud S. Petrum die
29. Septembris Anno 1859. l'ontificatus Nostri Anno XIV.
Pius P. P. IX. '
1) Lettera del Card. Antonella all'Arcivescovo di Friburgo in Brisgovia.
30 settembre 1859.
Illustrissime et Reverendissime Domine. — Optime noscis, Illustrissime et Reveren-
dissime Domine, quo studio Sanctissimus Dominus Noster Pius IX. Pontifex Maximus prò
apostolici sui muneris debito curas cogitationesque converterit ad ecclesiastica istic com-
ponenda negotia. Hinc post diuturnam tractationem, rebus omnibus scdulo perpensis, Con-
ventionem cum Celsissimo isto Badensi Magno Duce ineundam existimavit, quo ecclesia-
sticarum istic rerum bono utilitatique consuleret. Ut autem et hujusce Conventionis sensus
clarius cognoscere, atque uberius intelligere posses, Illustrissime et Reverendissime Domine,
quae prò eximia ac perspecta Tua pastorali sollicitudine ac vigilantia a Te sunt peragenda,
mihi idem Sanctissimus Dominus Noster in mandatis dedit, ut hanc Instructionem Tibi
darem, quam prae oculis habeas oportet in iis omnibus exequendis, quae eadem Conven-
tione sunt sancita, ut ipsa Conventio optatum habeat exitum. ltaque ipso Summo Pontince
jubente ac probante haec Amplitudini Tuae significanda curo.
1. In primo Conventionis articulo cautum est, ut diligenter observetur methodus in
apostolicis Litteris « Ad Dominici Gregis custodiam »s praescripta prò eligendis istius Metro-
politani Templi Canonicis ad omnes amovendas abusiones, quae in hanc rem Gubernii causa
irrepserant. Quocirca Tibi atque isti Canonicorum Collegio summa diligentia erit curandum,
ut ii tantum ecclesiastici viri in Canonicos ejusdem Metropolitani Templi cooptentur, qui
non solum pietate, scientia, et vero ecclesiastico spiritu emineant, verum etiam necessariam
peritiam et experientiam habeant in Ecclesiae negotiis recte tractandis, quique aliis oppor-
tunis praediti sint dotibus, ut Tibi auxiliariam utilemque operam navare possint in amplis-
simae istius Dioecesis procuratione, atque in multis gravibusque expediendis negotiis, de
quibus Archiepiscopalis ista Tua Curia ex Conventionis vi agere debebit.
2. Omnis autem diligentia et sollicitudo Tibi est adhibenda in deligendis praesertim
parochis, quo ecclesiastica beneficia animarum curae obnoxia illis tantum conferantur viris,
qui non modo sacrarum disciplinarum scientia, verum etiam vitae integritate, morum gra-
vitate, catholicae religionis studio et ecclesiastici spiritus laude aliis praestent, et digni atque
idonei sint ad animarum salutem procurandam. Cum vero Sanctissimus Dominus Noster,
ob peculiaria rerum adjuncta, opportunum esse censuerit servari in ista Friburgensi Dioe-
cesi morem generalis, ut dicitur, prò paroeciis concursus in aliis Germaniae Dioecesibus
vigentem, iccirco Decretum Sacrae Congregationis negotiis ecclesiasticis extraordinariis
praepositae accipies, ex quo dare aperteque nosces, quae de hac re Tibi idem Pontifex prae-
scribenda existimavit. Et quoniam a Te isti Gubernio index est exhibendus eorum, qui bene-
ficia a Te conferenda petiverint, curabis ejusmodi indicem conficere statim ac elapsum luerit
tempus a Te supplicibus petitionum libellis excipiendis praelinitum, eumdemque indicem
1 Ni ssi ..ni. . Unum • IX ».
- V. p. 700 ss.
908 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden a. 1859
communicare antequam de competitorum dotibus habeatur examen. Etsi autem idem Guber-
nium ob politicas civilesque dumtaxat causas easque veras, graves, factisque probatas possit
aliquas proponere exceptiones, quarum ratio Tibi erit habenda, tamen ad Te, Illustrissime
Domine, semper pertinebit judicare utrum exceptiones a Gubernio propositae sint verae et
factis comprobaiae. Quocirca episcopalis Tuae firmitatis erit, quovis humano respectu postha-
bito, electionem a Te factam tueri ac defendere, quoties rerum omnium adjunctis sedulo
perpensis, existimabis exceptiones ipsas haud sufficere, ut a beneficio obtinendo ecclesia-
sticus vir excludatur, quem omnibus digniorem judicaveris' cui vacans deferatur benefìcium.
Atque hic scito, quod Apostolica haec Sedes concedens Gubernio commemorati indicis com-
municationem haud omisit Gubernio eidem dare aperteque declarare, hujusmodi conces-
sione eidem facta nullo unquam modo Archiepiscopi libertatem ac jus posse impediri, quo-
minus ipse de exceptionibus judicet atque in ferendo judicio sequatur propriae conscientiae
dict amen. Quae quidem Gubernium non potuit non recognoscere. Cum autem ob utilitates,
quas ex inita Conventione in Ecclesiam redundaturas esse confidit, Sanctitas Sua indulgen-
dum censuerit ut iste Serenissimus Magnus Badensis Dux pergat designare ad ea bene-
ficia, quae in indice Tibi communicato enunciata sunt, rum idem Celsissimus Princeps pro-
misit se illos tantum esse designaturum, qui generali experimento seu concursui se subie-
cerint, quique idonei reperti fuerint, aut qui jam beneficia obtinent. Optandum quidem esset
ut istud Gubernium ab illis, qui ab ipso cupiunt ad beneficia designari, postularet, ut cum
supplicibus libellis sibi etiam exhibeatur proprii Ordinarli testimonium de ecclesiasticis peti-
toris dotibus. Si vero petitor Decani tantummodo testimonium postulaverit, ne omittas Decanis
ipsis praecipere ut hujusmodi testimonia nemini unquam tribuant, antequam Te consu-
luerint, ut sciant quomodo ipsi haec testimonia concedere debeant, propterea quod saepe-
numero contingere potest, ut Decani ignorent quae Tibi soli cognita fuerint.
3. Ex commemorato beneficiorum indice agnosces, nihil inter hanc Sanctam Sedem et
istud Gubernium fuisse constitutum de illis beneficiis, ad quae privati patroni nominarunt
usque ad annum millesimum octingentesimum quadragesimum octavum. Sed Gubernium
idem declaravit se statuisse privatis patronis illa restituere beneficia, quae sibi patroni ipsi
eodem anno 1848 cesserunt, ac simul declaravit se plenam Archiepiscopo relinquere liber-
tatem ineundi cum ipsis privatis patronis Consilia circa exercitium patronatus juris, quod
pertinere ad illos possit. Haud ignorat haec Apostolica Sedes nonnullos ex privatis hisce
patronis facto exercere patronatus jus in paroecias et beneficia, quae ante ecclesiasticarum
rerum in Germania perturbationem hoc ineunte saeculo ad liberam Archiepiscopi collatio-
nem et ad Religiosas Familias atque Ecclesiasticos Ordines nunc extinctos vel patronatus
jure pertinebant, vel cum illis erant conjuncta. — Itaque Tuae curae omnino erit liberam
eorum omnium beneficiorum collationem vindicare, prò quibus patroni nullum legitimum
titulum afferre ac probare poterunt. Non praetermisit haec Sancta Sedes Gubernio decla-
rare minime posse erga privatos patronos illas haberi rationes, quibus eadem mota assi-
gnationem constituit beneficiorum, quorum nominationem Celsissimo Badensi Magno Duci
indulsit. Quare hujusmodi assignatio privatis patronis nullo unquam modo suffragari poterit.
Atque iccirco si ab aliquibus ex praedictis patronis minime retractetur cessio ab ipsis Gubernio
facta anno 1848, vel si ab illis post initam Conventionem iterum sui patronatus beneficia
Gubernio cedantur, Gubernium idem haud poterit sibi polliceri, ut rationes erga ipsum in
Conventione habitae extendantur quoque ad beneficia, de quibus agitur. Atque hanc San-
ctaeSedis declarationem ante oculos habeas oportet, Illustrissime ac Reverendissime Domine,
in tractatione a Te suscipienda cum ipsis privatis patronis, ut hujusmodi negotium rite ordi-
nare queas amicabili, si fieri potest transactione. Quo in negotio peragendo atque in eorum-
dem patronorum jure ordinando patronos ipsos inducere cura, ut iidem tum juxta istius
Gubernii exemplum tum juxta morena, quo patroni in Germania utuntur ubi generalis con-
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden 909
cursus viget, eos tantum praesentare velint, qui publicum hujusmodi concursum adierunt
quique in ilio approbati fuere. Insuper cum idem Gubernium circa privatos patronosnullum
jus habeat, nihilque aliud agere possit, nisi veras proponere exceptiones, quoties inter desi-
gnate^ a privatis patronis aliquis adsit, qui eidem Gubernio propter graves factisque pro-
batas et unice politicas civilesque rationes minus sit gratus, Tuae episcopalis sollicitudinis
erit sedulo prospicere, ne Gubernium ipsum aut absolutum suffragium habere et exercere,
aut sibi arrogare velit jus approbandi et confirmandi patronorum praesentationem.
4. Xullum autem dubium est, quin ad Te pertineat ecclesiastici ad beneficium a patronis
designati dotes examinare illumque rejicere, si eum indignimi noveris; ac propterea vides
quae diligentia in hoc examine peragendo a Te sit adhibenda, et quae prudentia atque con-
stantia in canonica institutione illis omnibus ecclesiasticis lirmiter deneganda, quos indignos
esse judicaveris. Scito autem integrum Tibi esse jus conferendi beneficia juris patronatus
quoties patroni intra canonicum tempus designare vel praesentare neglexerint, etiamsi nulla
de hoc episcopali jure facta fuerit in Conventione mentio.
5. Quamvis a Te sint significanda Gubernio illorum nomina, quibus contuleris bene-
ficia, eodem tempore, quo ad ipsa beneficia nominaveris, tamen Tibi nec institutio canonica
erit retardanda, nec expectandum responsum Gubernii, cui nunquam concedi poterit jus
approbandi vel confirmandi nominationem ab Archiepiscopo factam. Eapropter sedulo advi-
gila, ne Gubernium unquam arrogare sibi velit jus confirmandi peculiari aliquo decreto
electionem Canonicorum aliorumque Benetìciariorum istius Metropolitani Templi. Ac si
Gubernium idem vellet per ofticiales ephemerides publicare Benetìciariorum nominationem
aut illorum electionem, quibus ecclesiastica delata sunt munera, Tuum erit contendere
hujusce promulgationis formulam ita exprimi, ut ex illa numquam ullo modo aliqua vel
leviter appareat ex parte Gubernii approbatio aut confirmatio.
6. In deligendis Tuis Consiliariis extraordinariis, et Vicario Generali, aliisque ecclesia-
sticis viris, qui tum in Seminario, tum in Collegio Theologico Friburgensi quaedam exer-
ceant munera, etiamsi cavere debeas ab iis eligendis, quos Gubernio ob civiles politicasque
causas minus acceptos esse sciveris, ne existimes tamen Tibi iccirco cum eodem Gubernio
officialia Consilia antea esse conferenda, quandoquidem id certo scire poteris vel ex ipsa
personarum indole et conditione, vel ex praecedentibus Gubernii lactis, vel aliis ex modis,
quos magis opportunos esse existimaveris. Hunc autem esse hujus Apostolicae Sedis sen-
sum luculenter isti Gubernio tuit declaratum, atque ipsius Gubernii ad Conventionem ineun-
dam Deputati recognoverunt ad Archiepiscopi arbitrium omnino id pertinere.
7. Ac supervacaneum est Tibi significare, ejusmodi electiones nullo unquam modo esse
contìrmandas, cum electorum nomina eidem Gubernio notitiae tantum causa erunt mani-
festanda.
8. Quod attinet ad officiales Cancellariae, per Te ipse intelligis omnem Te habere liber-
tatem circa illorum electionem, nec ad ipsos extendi posse quod statutum luit de personis
superius memoratis. Cum vero huic Sanctae Sedi signirteaveris summam prò eadem Can-
cellarla constitutam haud sufficere ejusdem Cancellariae indigentiis, tum haud omissum est
Gubernium vehementer excitare, ut suscepta de hac re tractatio optatum assequatur exitum.
9. Nihil dubitat SSmus. Dominus Noster, quin Tu, Illustrissime et Reverendissime Do-
mine, utens episcopali Tua liberiate vel in ipsa Conventione asserta circa ea omnia, quae
ad divini cultus rationem spectant, omnia coneris ut canonicae praescriptiones diligentis-
sime observentur, utque Rituale Romanum vel aliud ab hac Sancta Sede approbatum ab
omnibus adhibeatur, quo in universa Diotcesi Sacri Ritus ab Ecclesia statuti uno eodemque
modo sedulo serventur. Atque idem Summus Pontifex prò certo etiam habet Te pari studio
in posterum quoque curaturum, ut in Tua Dioecesi ab idoneis operariis sacrae identidem
habeantur Missiones, quae cum summa lui nominis laude, et spirituali istorum fidelium
910 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden a. 1859
salute peragendas curasti. Praeterea idem Sanctissimus Dominus Noster futurum confìdit,
ut in hac re magnum Tibi auxilium ferant Religiosae Familiae, quas ex Conventionis vi in
Tuam Dioecesim introducere poteris. Atque hic scias oportet Gubernium expressis verbis
declarasse, tractationes a Te cum ipso Gubernio ineundas, antequam Religiosi Ordines
admittantur vel peculiaris aliqua eorumdem Ordinum tundatio constituatur, generatim sine
effectu minime esse futuras. Cujus declarationis sensus explicatur illis, quae Summus Pon-
tilèx in sua Epistola Tibi significavi!, ut scilicet etiamsi Gubernium suum consensum prae-
stare debeat in qualibet peculiari fundatione, quo Religiosa aliqua instituatur Familia, tamen
idem Gubernium nunquam poterit obsistere omnibus peculiaribus fundationibus, atque ita
impedire, quominus Religiosae familiae in istam introducantur Dioecesim. Nec permitti
unquam poterit, ut generali Gubernii lege aut ordinatione aliquae a Magno Ducatu exclu-
dantur Religiosae Familiae ab Apostolica Sede approbatae, vel ut postulentur aut praescri-
bantur conditiones vel cautiones, quae vel Religiosorum Ordinum naturam et instituta im-
mutare, vel impedire possint quominus ipsi propriam regulam observare valeant. Ex quo
vel facile intelligis nullo modo sustineri posse legem, vulgo Regolativo anni 1811, aliasque
ordinationes, quibus constituuntur res adversae Canonicis Sanctionibus et Religiosis Fami-
liis istic existentibus. Quae commemoratae ordinationes inter illas comprehendi debent,
quae, utpote contrariae nunc vigenti Ecclesiae disciplinae, sunt piane abrogatae articulo
vigesimo tertio initae Conventionis. Vehementer autem exoptat Sanctissimus Dominus noster,
ut prò explorata Tua diligenlia et sagacitate velis ad Ipsum mittere accuratam relationem
de Religiosis Familiis in ista Tua Dioecesi existentibus, quo valeat opportuna Tibi monita
dare ut noscere possit' et quomodo Te gerere debeas in amovendis corruptelis, quae forsitan
in ipsas Religiosas Familias irrepserint, et in suscipiendis cum isto Gubernio tractationibus,
ut statuantur relationes, quas cum ipso Gubernio habere possunt Religiosae Familiae, quae
in publicam institutionem et benehcentiae opera incumbunt.
10. In Conventione sancitum fuit, ut omnes ecclesiasticae causae, ac praesertim matri-
moniales et illae, quae ecclesiae disciplinam respiciunt, ad Archiepiscopi jurisdictionem
forumque spectent. Itaque oportet ut statim Tuum Tribunal rite constituas, in quo formando
aliorum Germaniae Episcoporum exemplum sequi poteris, si ita existimaveris, eligens sci-
licet collegiale tribunal, cui vel Vicarius Tuus Generalis vel alius ecclesiasticus vir a Te
destinandus praesit, qui tribunal ipsum dirigat. Omnes vero hujus tribunalis judices a Te
unice ac libere erunt eligendi, ac prò Tuo arbitrio amovendi, cum id opportunum esse
duxeris, ac pariter Tibi semper plenum liberumque jus erit eas Tibi reservare causas, quas
per Te ipse judicare volueris. Quare Tibi accurate erit praescribendum ut ecclesiasticae
causae, ac potissimum matrimoniales, ab ecclesiasticis ordinariis judicibus rite delectis dili-
gentissime cognoscantur ex Sacrorum Canonum praescripto. Insuper Tibi erit statuendum,
ut earumdem causarum Acta seu Processus sedulo ac rite ab iis conhciantur, quos prò Tua
prudentia deputare censueris. In primis vero advigila, ut in causis matrimonialibus accu-
ratissime observentur fel. record. Benedicti XIV. Litterae incipientes «Dei miseratione'2 ».
11. Idem Sanctissimus Dominus Noster in sua Epistola Tibi significavit quae isti Gu-
bernio de hoc Tribunali manifestare debeas. Haud oportet Te monere de hujus Sanctae
Sedis mente, quae numquam sinere potest, ut ullo modo Tua piena et nulli obnoxia coar-
ctetur libertas tum formandi et ordinandi Tuum Tribunal, tum illos eligendi, qui ipsum
componant. Ac propterea tolerari numquam poterit, ut Gubernium ex illis manifestationi-
bus, quas eidem dabis notitiae tantum causa, occasionem accipiat examinandi et confirmandi
vel decreta a Tuo Tribunali edita, vel illos, qui a Te fuerint electi, utque ita ab aliis exi-
Nussi, ma dovrà essere punsi-..
» v. p. m>, n.3.
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden 911
stimari velit, jurisdictionem ab ipso Gubernio conierri, aut illam non posse a Tribunali
exerceri et a Gubernio recognosci sine ejusdem Gubernii auctoritate.
12. Cum vero Archiepiscopale Tuum Tribunal in secunda provocatione seu instantia
judicare debeat ecclesiasticas causas ab Episcopis Tuis Suffraganeis in primo jurisdictionis
gradu cognitas, necesse erit Tribunal a Te constimi, a quo hujusmodi causae in appella-
tionis gradu judicentur. Xihil obstat quominus Tribunal, a quo istius Dioecesis causae in
primo gradu judicantur, in appellationis gradu dijudicet causas Dioecesium Suffraganea-
rum. Verum causae ab Archiepiscopali Tuo Tribunali in prima instantia cognitae et judi-
catae minime poterunt nosci et judicari a Tribunali, quod fuit a Te constitutum. Quapropter
ex collatis cum isto Gubernio consiliis, haec Sancta Sedes Episcopum Rottenburgensem ad
decennium constituit ut judicet causas istius Dioecesis in secundo gradu, et Archiepiscopum
Coloniensem ad commemoratuni temporis spatium deputavit, ut in tertia provocatione seu
instantia easdem judicet causas, quemadmodum ex Pontificiis Litteris annulo Piscatoris
obsignatis clarius agnosces.
13. Ex ipsa Conventione deprehendes ad ecclesiasticam auctoritatem pertinere Patro-
natus causas judicare, in quibus agitur de hujusmodi juris existentia circa peculiare aliquod
Benetìcium. Etsi vero harum causarum judicium a Gubernio laicis TribunaHbus fuerat
reservatum, tamen Gubernium idem promisit se ex vigesimi tertii Conventionis articoli vi
esse immutaturum leges, quae libero hujus Tuae jurisdictionis exercitio adversantur. Inte-
rim nunquam poteris horum laicorum Tribunalium jurisdictionem agnoscere, Teque subji-
cere sententiis, quas eadem tulerint Ti ibunalia donec promissa legum immutatio efticialur.
Sed instare debebis ut hujusmodi causae judicentur ab ecclesiasticis TribunaHbus, quorum
jurisdictio in ipsa Conventione fuit admissa ac sancita. Haec Sancta Sedes haud omisit id
opportune declarare Deputatis Magni Ducis. Quod autem spectat ad controversias, quae
inter Amplitudinem Tuam et Magnum Ducem possunt oriri circa Beneficia, ad quae ipse
Magnus Dux personas designabit, scito cautum esse ut ipsum Gubernium hanc Sanctam
Sedem adeat, quo controversiae ipsae componantur et dirimantur. Quocirca Tuum Tribunal
abstinere se debebit ab examinandis et judicandis hisce controversiis reservatis judicio
Apostolicae Sedis, quae, diplomatica ratione exclusa, illas summatim eo modo judicabit,
quem magis opportunum esse censuerit.
14. Cum aliquas in ecclesiasticos viros poenas constitueris, a Te notitia isti Gubernio
erit danda, veluti Summus Pontifex Tibi in sua Epistola significavit. Sed id notitiac tantum
causa Tibi erit manifestandum, ac propterea nunquam poteris eidem Gubernio communicare
vel acta, vel sententias cum rationibus, quae decisioni locum dederunt, et quoties delieta
aut secreta aut ejus generis fuerint, ut ex illorum cognitione scandalum vel incommodum
possit derivare, tunc Gubernio simpliciter denunciabis Te justis causis adductum debuisse
illis poenis in ecclesiasticos viros animadvertere. - Cave ne permittas unquam ut Gubernium
sibi arroget jus admittendi nclamationem seu recursum cujusque ecclesiastici contra sen-
tentiam a Te pronunciatane Si vero Gubernium idem tibi auxilium praestare debet, quo
sententia a Te lata executioni mandetur, et explicationes a Te petierit, nunquam Gubernio
vel acta vel sententiam rationibus expressam ac redactam communicabis, sed illas dumtaxat
necessarias dabis explicationes, quibus ostendatur sententiam ipsam a competenti judice, et
juris ordine servato latam fuisse.
15. Cum Sancta Sedes minime recusaverit quominus causae clericorum prò delictis et
criminibus, quae poenalibus Magni Ducatus legibus puniuntur, ad laicos judices deferantur,
minime permisit ut clerici ab eodem laico judice poenis plectantur, quae nonnisi a judice
ecclesiastico infiigi possunt. Quare in Conventione expresse cautum est Archiepiscopo acta
judicialia esse communicanda, et eumdem Archiepiscopum posse audire condemnatum, ut
de ecclesiastica poena eidem intligcnda cognoscere possit. Si in istis poenalibus legibus
912 Concordato Jra Pio IX e Federico Granduca di Baden a. 1859
praescriptum esset, ut prò aliquo crimine seu delieto admisso ab ecclesiastico viro idem
privetur officio aut beneficio, hujus legis mutationem postulabis, nec ulto modo sines a laico
judice privationis poenam decerni, sed Tu, Illustrissime ac Reverendissime Domine, judicare
debebis an crimen vel delictum a clerico admissum hujusmodi poenam ex Sacrorum Cano-
num praescripto mereatur, aut poena clerico inflicta a laicojudice ob crimen commune exigat,
ut clericus officio vel beneficio etiam privetur. Quae éYiim non a laica potestate, sed ab
Ecclesia conferuntur, nonnisi ab Ecclesia ad Sacrorum Canonum normam in poenam auferri
possunt. Ceterum promisit Gubernium rationem omnem ecclesiastici ordinis majori, quo
fieri potest modo, esse habendam, cum clerici vel in carcere sint asservandi, vel aliqua poena
mulctandi, vel acta conneienda.
16. In septimo Conventionis articulo statutum est ut episcopale Tuum jus libere exerceas
in dirigenda catholicae juventutis religiosa institutione in omnibus tum privatis, tum publicis
seholis. ItaqUe prò egregia Tua pietate et gravissimo pastoralis Tui ministerii officio in tanti
momenti negotium Tuas omnes curas cogitationesque convertens ne desinas assidua solli-
citudine iis, quos ad religiosam tradendam instructionem probaveris, ea omnia accuratis-
sime praescribere, quae ad catholicam juventutis educationem piane conducant. Ac semper
advigila, ut magistri suo munere diligenter et religiose fungentes juventutem ipsam salu-
taribus divinae nostrae religionis praescriptionibus imbuant, ad omnem virtutem et spiritum
vere catholicum forment, atque ab ipsis magistris, Parochis, aliisque ecclesiasticis viris a
Te deputatis exige ut crebris relationibus a Te praefiniendis rationem Tibi sedulo reddant
de rebus omnibus ad ipsas scholas pertinentibus, ut, ubi opus fuerit, possis ea suscipere Con-
silia, quae in majorem ejusdem catholicae juventutis utilitatem cedere posse existimaveris.
Nullum adest dubium quin Tibi summopere cordi sit omni zelo curare, ut qui Sanctissimae
Nostrae Religionis veritates in Gymnasiis praesertim et Lyceis docere debent, non solum
doctrinae laude excellant, verum etiam in Catholicae Religionis professione stabiles et
immoti morum gravitate et ecclesiasticae vitae commendatione enitescant.
17. Etsi autem haec Apostolica Sedes cum isto Gubernio existimet elementarias scholas
non levem percipere utilitatem, ac multa amoveri incommoda, si una eademque persona
earumdem scholarum inspectioni praeesset, tamen firmum et immobile est tuendum prin-
cipium plenissimae libertatis, qua Archiepiscopus ratione sui pastoralis muneris pollet in
iis omnibus, quae catholicae juventutis institutionem ejusque religiosam instructionem quovis
modo spectant, et iccirco in illis etiam eligendis, qui ipsius Archiepiscopi nomine et aucto-
ritate eisdem seholis debent advigilare. Quapropter in votis fuisset, ut Tu, Illustrissime
et Reverendissime Domine, Gubernio illorum nomina denunciares, quos necessariis ad
Inspectoris munus in scholas exercendum dotibus instructos existimares, utque Gubernium,
quoties peculiares non habeat rationes destinandi proprium Visitatorem eligeret unum ex
illis, qui a Te fuissent manifestati, cui postea a Te committeretur munus peragendi inspe-
ctionem in scholas elementarias.
18. Interim cum de hac re nihil cum Gubernio constitui potuerit, Tuae curae erit omnem
operam impendere ut praedicto modo una eademque persona Inspectoris munere fungatur
absque ullo jurium Tuorum detrimento. Si id obtineri haud possit, tunc Commissarius a
Te libere erit nominandus, dum Gubernium eliget in suum Visitatorem vel virum a Te
nominatum, vel alium prò suo arbitrio.
19. In sua epistola die 29. hujus mensis data Summus Pontifex praescripsit, ut in edendis
ordinationibus, quae religiosam scholarum institutionem respiciunt, debita Tibi sit habenda
ratio illarum rerum, quae prò earumdem scholarum ratione ac disciplina sunt constitutac.
1 >um id tibi mandat Summus Pontifex, nunquam ejusdem Pontifkis mens est, ut episcopale
Tuum jus in ipsa Conventione assertum ullo modo coarctetur, multoque minus subjiciatur
exercitio illius supremi regiminis et inspictionis juris, quod in Magno Ducati! Gubernium
a. 1859 • Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badai 913
in singulas scholas exercet, quin imrao idem Pontifex et haec Sancta Sedes vult, ut omnes
ordinationes ad religiosam institutionem et doctrinam pertincntes Archiepiscopo omnino
reserventur. Atque iccirco Tibi, Illustrissime et Reverendissime Domine, erit curandum ut,
si Gubernium vellet novas prò scholis edere regulas, integrimi inviolatumque Tuum jus
persistat, atque ab ipso Gubernio nunquam edantur ordinationes, quae recto ac sano reli-
giosae educationis regimini ac bono adversentur.
20. Scias autem velim, istud Gubernium promisisse se permissurum, ut libere exerceas
Tua jura quoad regimen et inspectionem religiosa» institutionis in Seminariis, ubi scholarum
elementariarum Magistri instituuntur, utque per Tuos Deputatos adsis examinibus, quae
iidem Magistri ad propriam probandam peritiam obire debent. Quod si censueris Candidatos
aut Magistros jam munere insignitos necessariis carere dotibus, nec suo officio perl'ungi cum
utilitate religiosae institutionis, idem Gubernium omnem Tuarum animadversionum rationem
habebit ad quodlibet certum amovendum incommodum. Idem Gubernium promisit insuper se
tecum Consilia esse collaturum circa libros in scholis adhibendos, qui religionem attingant.
In regionibus autem ubi protestantes degunt, si catholicarum familiarum numerus, quod
est vel maxime optandum, admodum augeatur, propriam prò catholicis scholam Magnani
Ducale Gubernium crigendam curabit.
21. Te minime latet, Illustrissime et Reverendissime Domine, rei cum sacrae, tum
publicae bonum prosperitatemque vel maxime pendere ex illorum vita et exemplo, qui se
divino ministerio dedicarunt. Quamobrem spectatae Tuae religionis, ac sacerdotalis Tui zeli
erit Tuas omnes curas cogitationesque ad ecclesiastici ordinis coetum intentissimo studio
assidue convertere, ac diligentissime prospicere, ut istius Tuae Dioecesis Clerus propriae
vocationis ac dignitatis semper memor suam vitam ad Sacrorum Canonum hormam et
ecclesiasticae disciplinae rationem dirigat, ac morum gravitate, vitae integritate, et virtu-
tum omnium exemplo praeluceat, orationi instet, proprii ministerii munia sancte, scienter,
diligenterque obeat, et sacrarum praesertim disciplinarum studia nunquam intermittat,
atque in sempiternam hominum salutem procurandam totis viribus incumbat. Et quoniam
idonei Ecclesiae Ministri nonnisi ex Clericis optime institutis fieri et haberi possunt, iccirco
pastoralis Tuae vigilantiae nervos in id potissimum intendas oportet, ut adolescentes clerici
vel ab ineunte aetate per probatissimos Magistros ad pietatem, religionem, et verum eccle-
siasticum spiritimi mature fingantur, ac litteris et philosophicis theologicisque disciplinis
ab omni prorsus cujusque erroris et profanae novitatis periculo alienis diligentissime im-
buantur. Nullis vero curis, consiliis, studiisque parcere unquam velis, ut Clericorum Semi-
narium ex Concilii Tridentini praescripto quamprimum istic erigas, illudque provide sapien-
terque constltuas. Hanc maximi quidem momenti rem prae oculis habens Summus Pontifex
voluit, ut in octavo Conventionis articulo clarissimis verbis sartum tectumque haberetur
jus, quo pollet Episcopus erigendi Clericorum Seminarium, illudque piena sua libertate et
arbitrio regendi, moderandi et administrandi sive in adolescentibus clericis excipiendis,
sive in Rectoribus ac Professoribus eligendis et amovendis, sive in praescribenda doctrinae
tradendae ' ratione.
22. Haud ignoras ita dictum Clericorum Seminarium erectum in aedibus Sancti Petti
ad Kriburgum minime respondere Seminario, quod Tridentina Synodus in singulis Dioece-
sibus vult constitutum et quod haec Apostolica Sedes exoptabat, cum in Apostolicis Lit-
teris • Ad dominici gregis custodiam » statuit summam Seminario a Gubernio attribuen-
dam. Haec igitur summa poterit a Te erogari in Diocesana Instituta formanda prò Cleri
instilutione secundum Concilii Tridentini praescripta quoad Seminarla. Cum autem eadem
summa minime sufficeret, omnis a Summo Pontifice adhibita est cura, ut Gubernium haud
1 Nussi: tradendo .
914 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Badili a. 1859
obstaret quominus Archiepiscopus in hunc fìnem, cum id necessarium esse existimaret,
posset erogare partem redituum, qui supersunt ex ecclesiasticis Magni Ducatus fundatio-
nibus. Quae quidem cura optatum exitum est assequuta, veluti nosces ex declaratione, quam
de hac re Gubernium emisit, et quam suis expressam verbis accipies. Atque etiam noscas
oportet idem Gubernium ad explicandam clausulam, qua suum consensum in quibusdam
casibus reservat, pariter declarasse se eadem clausula haud impedire velie quominus
summa decem mille Horenorum ex supervacaneis ecclesiasticarum tum generalium, tum
peculiarium fundationum redditibus ante demenda attribuatur Seminario. Manilestavit enim
se vigesimo Magni Ducatus Constitutionis paragrapho coactum fuisse ad suam exprimen-
dam promissionem eo modo, quem huic Sanctae Sedi proposuit.
23. Hujusmodi autem delectus est modus, ut Seminarli indigentiis consuleretur, pro-
pterea quod gravissimae noscebantur dimcultates, in quas, Illustrissime Domine, in prae-
sentibus rerum ac temporum adjunctis incurrere debuisses, si omnibus facultatibus uti
voluisses, quas Tridentina Synodus Episcopis tribuit ut ipsi Seminaria erigant, tueantur ac
sustentent. Si vero majores prò Seminario requirantur opes atque subsidia, Tuae pastoralis
sollicitudinis erit istius Dioecesis Cleri ac ndelium pietatem etiam atque etiam excitare, ut
piis suis largitionibus omnem operam impendere velint, quo Seminarli opus tam salutare
ac tam necessarium in hac potissimum tanta temporum iniquitate prospere feliciterque con-
stimi et absolvi queat.
24. Noscens vero Sanctissimus Dominus Noster hoc maximi momenti opus ea, quae
tantopere desideratur, celeritate ad optatum exitum haud posse adduci, iccirco indulsit ut
interim qui theologicis disciplinis operam navant, istius Universitatis scholas adeant, utque
denuo aperiatur Collegium ita appellatum Theologicum Friburgense, atque ut in Convi-
ctibus a Gubernio prò catholicae juventutis institutione erigendis educari possint illi juvenes
qui ecclesiasticae militiae nomen dare exoptant. Etsi vero prò pastorali Tuo zelo in Tuae
commorationis loco parvum Seminarium erigere inceperis, tamen prò Tua sapientia
probe intelligis nec istud Collegium, neque commemoratos Convictus existimari unquam
posse veluti Instituta, quae surrogari queant Seminario, quod ex Concilii Tridentini mente
et praescripto sit constitutum. Itaque haec Instituta locum habere poterunt donec ecclesia-
sticum Clericorum Seminarium juxta Tridentinae Synodi praescripta recte ac perfecte fuerit
erectum et absolutum. Atque ob hanc sane causam Sanctissimus Dominus Noster sarta ac
tecta voluit jura, quae in illis dirigendis administrandisque Institutis ad Te pertinent ratione
inviolabilis episcopalis, quo polles, juris Tuum instituendi et formandi Clerum. Dum igitur
jam nunc in Seminarium ita dictum Clericorum omnia jura in octavo Conventionis articulo
expressa poteris exercere, in id praesertim omni studio incumbas oportet, Illustrissime et
Reverendissime Domine, ut in Theologico Friburgensi Collegio disciplina omnino ecclesia-
stica servetur et vigeat, quo Alumni penilus addiscant, et assequantur verum spiritual
ecclesiastici status, quem amplecti cupiunt, ac magis in dies in omnibus christianis et sacer-
dotalibus virtutibus se exerceant, in illis proliciant, et assuescant vitam agere piane eccle-
siasticam, dum theologicis addiscendis disciplinis operam navant. Ac pari vigilantia et zelo
omnia opportuna Tibi erunt suscipienda Consilia, quo et ipsos alumnos ab iis periculisamo-
veas, quibus misere obnoxia est Juventus in frequentandis Universitatibus, et iminoderatam
illam coerceas libertatem, quae Alumnos ipsos vel facile inducere posset, ad societatem fami-
liaritatemque ineundam cum illis, qui corruptam depravatamque vitam agant. Atque iccirco
Summus Pontifex voluit, ut Gubernium expressis verbis promitteret se congrua susceptu-
rum esse Consilia, ut, quoties Archiepiscopus opportunum id esse censeret, alumni etiam
in scholasticis lectionibus sejuncti essent ab aliis illius Universitatis juvenibus. Tuae igitur
pastoralis curae erit efficere, ut in eodem Collegio haberi possint kcliones a Sacrae Theo-
logiae Professori bus ne alumni saepe egrediantur, atque ita ab assidua Moderatorum vigi-
a. 1859 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden 91."»
lantia eximantur, et in plurima incidant pericula. Supervacaneum est Te monete, ut omncm
Tuam diligentiam in hujus Collegii Moderatoribus et domesticis Magistris seu repetitoribus
eligendis impendas, cuna Summus Pontiiex prò urto habeat Te, Illustrissime ac Reveren-
dissime Domine, hujusmodi t.im gravia numera illis tantum ecclesiasticis viris esse com-
missurum, qui salutari solidaque doetrina et omni virtutum splendore fulgeant. Quod vero
attinet ad subsidia, quibus idem sustentetur Collegium, Summus Pontifex probavit in Col-
legium idem erogari summam oeto mille Horenorum, quae hactenus in eum tinem a Te
fuit erogala, quaeque demenda erit ab illa, quae prò Seminario est constituta. V'erum Tuae
curae erit ut Gubernium impleat obligationem, qua se in Conventione obstrinxit, suppleat '
quidquid necessarium fuerit ad idem tuendum Collegium, atque liane ob causam stabilis
constituatur stimma. Veruna commemoratati! octo mille fìorenorum summam augere mi-
nime poteris sine Stimmi Pontilicis venia.
25. Summus Pontitex Tibi tribuens t'acuitateli! admittendi in hoc Theologicum Colle-
gium erectum ad Friburgum illos juvenes, quos ampliori ac peritiori philosophicarum disci-
plinarum cognitione eruditos esse cupis, duo potissimum spectavit, ut scilicet iste Tuus
Clerus majorem in modum illas scientias addiscere et excolere valeat, quae hisce tempo-
ribus progrediuntur, atque ut ecclesiasticorum numerum formare et habere queas, qui lit-
terarum ac philosophiae Professoris munus in Seminario exercere possint, quique Mode-
ratoris ac Professoris officium obire item possint in publicis Institutis prò catholicorum
instructione in Magno (Jucatu existentibus. Cum autem prò Tua sapientia optime noscas
quam vehementer christianae reipublicae intersit Clerum suam operam in litteraria juven-
tutis institutionc ponere, tum SSmus. Dominus Xoster prò certo habet Te, Illustrissime ac
Rine. Domine, nihil esse praetermissurum, ut isti Tuo Clero ipsam litterariam institutionem
restituere ac denuo asserere possis hoc potissimum tempore, quo cum summo religionis
damno ecclesiastici viri ab illa excludantur sub praetextu, quod ipsi haud satis exculti sint
iis litteris et disciplinis, quae in publicis scholis traduntur. Ac probe intelligis, Tibi in pri-
mis compertum et exploratum esse debere, ecclesiasticos viros, qui tum hisce studiis, tum
institutioni dant operam, ita solida pietate, ecclesiastico spiritu, alitsque virtutibus praestare,
ut ipsis nullum detrimentum afterant illa pericula, quibus exponuntur magistri litterario
curriculo addicti et in saeculo viventes.
26. In undecimo Conventionis articulo Theologica Friburgensis L'niversitatis Facultas
Archiepiscopi rectioni, ac vigilantiae est subjccta. Itaque Sanctissimo Domino Nostro per-
suasissimum est, Te nemini missionem auctoritatemque docendi esse daturum, nisi certo
noveris, illos qui ad theologicam scientiam tradendam erunt eligendi, vero ecclesiastico spi-
ritu esse animatos, eosque peritissima rerum theologicarum cognitione, ac pietatis, integri-
tatis et ecclesiasticarum virtutum laude enitescere. Ac tibi curandum est ut iidem in Theo-
logiae, uti dicunt, positivae studium etiam atque etiam incumbant, utque suos alumnos illis
praecipue disciplinis diligentissime erudiant, quibus maxime inslructi esse debent, qui suam
operam in animarum cura collocant. Scito autem inter theologicas disciplinas Tuae rectioni
et vigilantiae subjectas recenseri quoque Canonicum Jus, et Ecclesiasticam Historiam. Iccirco
tam Canonici Juris, quam Ecclesiasticae Historiae Professores a Te docendi missionem et
potestatem accipere debent, quemadmodum alii omnes Theologiae Doctores. Cum autem
Tibi aliquis ex hisce Professoribus a docendi munere erit necessario amovendus, ne id agere
velis antequam isti Gubernio rem nuntiaveris, ut idem iis rebus consulere possit, quae
eumdem Professorem veluti publico ejusdem Gubernii Instituto addictum respiciunt. Justis-
simis Tuis desideriis libentissime obsecundans Sanctissimus Dominus Noster haud omisit
isti Gubernio etiam atque etiam commendare, ut commemorala Friburgensis Universitas
916 Concordato fra fio IJL e Federico Granduca di Baden a. 1859
Catholicae Univorsitatis indolem notam et characterem retineret, veluti a pluribus saeculis
ejusdem erat Universitatis. Gubernium hujus quaestionis decisionem in aliud tempus dil-
ferens expressis verbis promisit, se oranem Archiepiscopi animadversionum et reclamatio-
num possibilem rationem esse habiturum quoties eveniat, ut aliquis ejusdem Universitatis
Professor ad theologicas facultates minime pertinens in docendi munere obeundo a fidei
regulis et catholica morum disciplina secedat.
27. Istud Gubernium significavit sibi in animo esse penes Gymnasia et Lycea littera-
riae Catholicorum institutioni jam destinata aliquos Convictus erigere, ut melius consulatur
rectae institutioni juventutis catholicae. Etsi Sanctissimus Dominus Noster, veluti Tibi jam
manifestavi, haud possit hujusmodi Convictus habere in Seminarli loco, tamen consensit
ut interim in eosdem Convictus admittantur, qui ad statum ecclesiasticum adspirant. Namque
noscebatur Tibi necessario temporis spatio opus esse, ut queas parvum Tuum Seminarium
augere, vel alia in Tua Dioecesi erigere, quo omnes qui ecclesiasticum statum amplecti
cupiunt, educare valeas in ecclesiasticis Institutis ex Concilii Tridentini mente rite erectis.
Cum autem in decimo Conventionis Articulo sancita sint jura, quae in hos Convictus exer-
cere debes, meliori, quo fieri potuit, modo, consultum est junioris Cleri institutioni in prae-
sentibus rerum adjunctis. Dum autem Summus Pontifex eximiae Tuae pastorali sollicitudini
confidens nihil dubitat quin omni studio majorem Clericorum numerum in Tuum Semina-
rium magis in dies admittere contendas, prò certo etiam habet Te, Illustrissime ac Reve-
rendissime Domine, prò spectato Tuo zelo et iis juribus, quae in praedictos Convictus exer-
cere debes, omnia conaturum ut universa catholica Juventus sanam ac vere religiosam
habeat institutionem, atque ab iis amoveatur periculis, in quibus, veluti tristissima expe-
rientia docet, juvenes misere versantur frequentando Gymnasia et Lycea ubi et fidei inte-
gritas et morum honestas in summum discrimen adducitur.
28. Nunc vero de Ecclesiae bonis loquens, in duodecimo Conventionis articulo inviola-
bilitas Ecclesiae proprietatis est sancita, ac simul jus administrationis assertum, quo ipsa
Ecclesia pollet circa sua bona. Equidem in votis fuisset expressis verbis quoque vindicare
pristinam libertatem, acquirendi scilicet novas possessiones quovis justo titulo. Sed vigen-
tium in Magno Ducato legum natura, ac summa difficultas immutandi in praesentia easdem
leges in favorem Ecclesiae suasit prudens nunc adhibendum esse silentium, ne excitarentur
controversiae et quaestiones, quae felicem exitum minime habuissent. Dum igitur Sanctis-
simus Dominus Noster, et haec Apostolica Sedes nullo prorsus modo approbare et recogno-
scere potest easdem leges, quae coarctant Ecclesiae libertatem in exercendo suo naturali
et inviolabili jure, quo ipsa pollet non secus ac quisque privatus homo, opportunius expe-
ctatur tempus, quo congruis reclamationibus hujusmodi libertas et jus vindicetur. Interim
fiducia habetur in Gubernii declaratione, qua edixit se haud velie impedire quominus Ec-
clesia novas possessiones et bona acquirere possit ex legum praescripto. Cum autem hujus-
modi leges in praesentia haud possint abrogari, Tui zeli erit strenue obstare, quominus
illis abutatur Gubernium, ut arroget sibi jus judicandi de necessitate vel opportunitate ilio-
rum piorum ecclesiasticorumque operum, prò quibus a fidelibus temporalia bona offerentur,
vel ut eadem opera a suo judicio, arbitrio, aut consensu pendeant. Insuper, quantum fini
potest, tollendam cura invectam consuetudinem publicandi scilicet per officiales epheme-
rides quidquid (idelium pietas Ecclesiae donare, attribuere ac relinquere velit. Quod vero
attinet ad Ecclesiae honorum administrationem, in duodecimo Conventionis articulo gene-
ralia exponuntur principia, super quibus peculiares lundantur dispositiones in sequentibus
Articulis expressae, quibus eadem applicantur ac temperantur principia juxta peculiaria
adjuncta, in quibus Ecclesiae bona in Magno Ducatu nunc sunt. Ex quo agnosces Deputa-
torum nomine, qui in eodem duodecimo Conventionis Articulo commemorantur, intelligen-
dam esse mixtam Commissionem quae ex Articulo XVIII. Tuo nomine ab omnibus honorum
a. 1859 Concordato fra Pio TX e Federico Granduca di Baden 917
ecclesiastìcorum Administratoribus dati et accepti rationem accipere debet, ita ut ex duo-
decimi Articuli vi praecipere hauti possis ut eadem dati et accepti ratio 'l'ibi, aut aliis Depu-
tatis reddatur, qui a mixta Commissione sint diversi. Cum in decimotertio articolo eccle-
siasticae potestatis consensus fuerit reservatus prò quolibet ecclesiasticorum honorum
alienationis seu commutaiionis genere, piane intelligitur hujusmodi consensum nunquam
tribui posse a Decanis vel Paròchis tamquam Archiepiscopi Delegatis, sed reservari omnino
ipsi Archiepiscopo, qui consensum eumdem dare nunquam poteiit antequam ipse Archie-
piscopus facultatem ab hac S. Sede obtinuerit.
29. Ad evitandas controversias, quae inter ecclesiasticam et civilem potestatem oriri
possent circa veniam tribuendam ad suscipiendas causas de Ecclesiae bonis, scito visum
esse opportunum ut mixta Commissio, postquam (amen rite fuerit constituta ac suo munere
perfungi inceperit, curam habeat tribuendi prò re ac tempore veniam, qua commemoratae
causae suscipi queant.
30. In decimoquarto Conventionis articulo, veluti per Te ipse intelligis, Sanctissimus
Dominus voluit Tuum jus praecipue tueri quoad bona in eodem articulo enunciata, ac simul
tutari praesertim jura istius Metropolitani Caputili, quae ad ipsum Canonicorum Collegium
veluti distinctum ecclesiasticum corpus ex Canonum praescripto pertinent, super admini-
stratione honorum, quae ejusdem Collegii utilitari dicata sunt. Hinc ex concessione in eodem
articulo facta isti Gubernio nunquam intelligi poterit Archiepiscopi autCapituli administra-
tionem subjectam esse Gubernii inspectioni, cum Gubernium illa unice agere potest, quae
in eodem articulo specialiter expressa sunt.
31. Dum ob peculiaria rerum temporumque adjuncta Summus Pontil'ex eonsensit, ut
bona ad fabricas et ecclesiasticas locorum fundationes pcrtinentia eo administrentur modo,
qui in Magno Ducati] adhibetur, Te minime fugit, Illustrissime ac Reverendissime Domine,
locorum Commissiones, ad quas enunciata spectat administratio. in posterum induere debere
ecclesiasticum characterem, quandoquidem ipsae agere debent Ecclesiae nomine, et sub
l'aroehi ductu, qui a Te auctoritatem accipit, quique Tui Delegati munus exercet. Ob jura
in variis Conventionis articulis Ecclesiae assorta, et recognita necesse erit aliquas fieri immu-
tationes circa peculiares regulas eisdem Commissionibus praescriptas quoad modum admi-
strationis eisdem commissae. Atque iccirco curabis, Illustrissime et Reverendissime Domine,
ut hujusmodi immutationes peragantur ad eorum normam, quae in Conventionc statuta sunt,
utque fiant cum Tua intelligentia et consensu in iis praesertim, quae pertinent ad vigilan-
tiam a Decanis adhibendam una cum Gubernii publica munera obeuntibus. Cum autem tum
Decani tum Parochi suo quoad eorumdem honorum ecclesiasticorum administrationem munere
funguntur veluti Tui Delegati ac Tuo nomine, nihil certe obstat quominus ipsis peculiaria
des monita, quae necessaria et opportuna duxeris ad illos dirigendos in exercitio hujusmodi
eorum officii. Illis praecipere poteris, Illustrissime ac Reverendissime Domine, ut ad Te de
administrationis statu referant, ut Tuam in potioribus casibus sententiam rogent, ut curent
diligenter observari quidquid prò divini cultus impendiis in vigesimo Conventionis articulo
est constitutum. Commissiones etiam, quae ex decimoseptimo Conventionis articulo sunt
constituendae prò illis ecclesiasticis fundis administrandis, qui attributi sunt indigentiis ali-
cujus districtus, agere debebunt nomine Ecclesiae, et iccirco earumdem Commissionum
gestionis regulae illas habebunt immutationes, quae requiruntur ad piene exsequendum
quidquid postulant principia constituta in Conventione. Cum vero harum Commissionum
Praeses eligatur ex gremio ipsarum et ab illis qui eas formant, necesse minime fuit con-
firmationem hujus electionis Archiepiscopo reservare, quandoquidem illi omnes, qui has
Commissiones componunt, cum ejusdem Archiepiscopi adprobatione eligantur. Noscas autem
oportet, Illustrissime ac Reverendissime Domine, Gubernium declarasse se minime velie a
Commissionibus districtuum et locorum auferre administrationem, quam adhuc exercuerint
918 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Raden a. 1859
etiam circa bona ita appellata non ecclesiastica, quae ad catholicos pertinent, quaeque vel
instructioni vel benetìeientiae operibus sunt attributa. Ac Sanctissimus Dominus Noster sum-
mopere optat, ut praedictae Commissiones pergant commemoratam exercere administra-
tionem, sed pari tempore Tibi vehementer commendat, ut adsidue advigiles, quo Commis-
siones ipsae quoad ecclesiasticos fundos ecclesiasticum characterem retineant, servent, et
ab Ecclesiae auctoritate pendeant.
32. Haud oportet copiose exponere animadversiones, quae ob circumstantias omnino
peculiares, in quibus versantur ecclesiastica islius Magni Ducatus bona, induxerunt ad
mixtum constituendum Consilium seu Commissionem atque ad tribuenda eidem Commis-
sioni illa omnia, quae in XVIII. et XXI. Conventionis articulis enunciantur. lllud animad-
vertere praestat, quod hujusmodi modus magis opportunus visus fuerit ad pacem et con-
cordiam servandam inter ecclesiasticam et civilem auctoritatem in re, quae tot sane nominibus
cum publica administratione, ac variis diversisque rationibus est conjuncta. Sanctissimus
Dominus Noster piane confidit Te, Illustrissime ac Reverendissime Domine, prò eximio Tuo
zelo eamdem Commissionem, collatis cum eodem Gubernio consiliis, provide sapienterque
esse constituturum, ac simul recte eidem Commissioni methodum rationemque praescri-
pturum, qua ipsa suo munere rite fungatur. Nihil vero dubitat Summus Pontifex quin omnia
Commissionis jura strenue tuearis, ac simul impedias quominus Commissio ipsa unquam
suam naturam amittat administrandi scilicet tuendique nomine et auctoritate Ecclesiae bona,
quae ad ipsam pertinent. Hoc itaque Consilium seu Commissio nunquam haberi vel consi-
derar! poterit veluti istius civilis Gubernii Collegium, aut officium superioribus in Magno
Ducatu magistratibus administrationi publicae praepositis subjectum, neque id argui ac
deduci unquam poterit vel ex parte, quam idem Gubernium habet in deligendis hujusce
Commissionis hominibus et Praeside, vel ex qualitatibus et privilegiis, quibus ipsi jam utuntur
veluti publico aliquo Gubernii munere perfuncti. Piena Tibi semper erit libertas illos Com-
missionis homines nominandi, qui ad Te pertinent. Quod si quis eorum velit in posterum
praedictis frui privilegiis, nihil obstat quominus civilis auctoritas ob hanc causam ei con-
gruum concedat decretum, ita tamen ut nullo unquam modo circumscribi possit Archiepi-
scopi libertas et auctoritas removendi illos ab officio, qui antea ab ipso nominati fiducìam
ejusdem Archiepiscopi amiserint. Summus Pontifex indulsit ut Gubernium partem habeat
in eligendo ac nominando mixtae Commissionis Praeside, ea tamen sub expressa conditione,
ut ille idem, qui huic mixtae praesidet Commissioni, ab ipso Gubernio Praeses praeficiatur
alii Consilio, quod catholicas dirigat scholas et advigilet administrationi iundoi uni, qui dicuntur
catholici et non ecclesiastici. Exinde vero nunquam erit existimandum hujusmodi Consilium
seu mixtam Commissionem ab eodem Praeside directam formare duas sectiones unius ejusdem
officii, licet Gubernio sit declaratum nihil obstare quominus habeant communem Cancella-
riam et recognitionem, veluti unum eumdemque Praesidem habent. Cum vero bona ita dieta
non ecclesiastica statuta sint in operibus plus minusve cum pastorali Archiepiscopi mini-
sterio conjunctis, cumque eadem bona ex parte longe maxima ecclesiasticam originem habeant,
iccirco omnino convenire visum est, ut idem quoque Archiepiscopus rectae eorundem hono-
rum administrationi advigilaret. Atque ob hanc causam omnis adhibita est cura, ut istud
Gubernium promitteret se promptum fore ad exhibenda et communicanda eidem Archiepi-
scopo, quoties is postulaverit, documenta, quae pertinent ad fundationes non ecclesiasticas
Catholicorum, ut ipse Archiepiscopus certus esse possit de conservatione rectaque admini-
stratione honorum, quae ad fundationes spectant, itemque Gubernium promisit se oppor-
tuna adhibiturum remedia, quoties hac de re Archiepiscopus justas notationes animadver-
sionesque sit acturus. Per Te ipse intelligis, Illustrissime ac Reverendissime Domine, quanti
momenti sit ut majori, qua lìeri potest, celeritate accuratum habeatur examen de catholicis
fundationibus, de quibus articulus decimus octavus loquitur, ut noscatur quae sint ecclesia-
a. 1*59 Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden 919
sticae fundationes, et quae inter ipsas sint generales, quaeque ad districtus vel ad loca per-
tineant, quo earumdem lundationum administratio illi Commissioni tribuatur, ad quam spe-
ctat juxta Conventionem. Verum tamen Sanctissimus Dominus Nosler optime noscit ex
hujusmodi examine non leves difficultates et impeditissimas controversias oriri, si summo
jure facta ac jura essent esaminanda ac judicanda. Atque iccirco idem Summus Pontifex
Te hortatur ut justa et aequa transactione rem componere velis ob gravia, quae sequerentur,
incommoda, si bujus examinis causa illorum retardaretur exsecutio, quae in Conventione
sunt sancita circa honorum Ecclesiae temporalium administrationem.
33. Quod autem attinet ad Benefìciorum vacantium administrationem, exoptat Sanctis-
simus Dominus Noster ut illa alicui ecclesiastico viro committatur, cum multas ob causas
minime deceat illam haberi a ratiocinatore Commissionis praepositae administrationi fabri-
carum aut ab alio laico homine. Ad omnem amovendam dubitationem super vigesimo tertio
Conventionis artìcolo, scito, Illustrissime ac Reverendissime Domine, omnes ordinationes
et edicta cum singulis illorum articulis abrogata fuisse ex vi ipsius Conventionis, et iccirco
minime requiri ut Gubernium aliis actis illa abroget. Atque inter Edicta abrogata expresse
censentur edictum diei 30. Januarii 1830, itemque Edicta die 1. et 8. Martii 185.3 promulgata
una cum Instrumento lundationis in erectione Archiepiscopatus edito, quatenus idem non
refertur ad dotem ejusdem Archiepiscopatus, veluti Gubernium ipsum solemni modo decla-
ravit. Summo igitur studio Te ab iis omnibus abstinebis, quae iisdem OrdinationibiiN et
Edictis continentur, et nunquam permittes ut Tuus Clerus illa observet. Si autem contigerit,
quod Sanctissimus Dominus Noster nunquam fore conlidit, ut Gubernium instet ut illaobser-
vcntur aut novis ordinationibus illa instaurare velit, ne omittas debito modo adversus hujus-
modi acta veluti sancitae Conventioni contraria protestari, ac statim res omnes ad Sumraum
Pontifìcem et hanc Apostolicam Sedem deferre. Ex his, quae Tibi nomine Sanctissimi
Domini Nostri significavi, vides profecto, Illustrissime ac Reverendissime Domine, quanta
cura, vigilantia, studioque Tibi sit adlaborandum, ut Conventio inter hanc Sanctam
Sedem et Celsissimum istum Magnum Badarum Ducem inita optatum assequatur exitum,
et quanta episcopali sollicitudine et constantia excubandum ut Ecclesiae causam ejusque
veneranda jura strenue prudenterque, veluti adhuc cum stimma Tui nominis laude et magna
Stimmi Pontihcis consolatone i'ecisti, tuearis, defendas, Tuique gregis saluti et incolumitati
consulas.
34. Ut autem in tot gravissimis summique momenti rebus peragendis et exequendis
istud Metropolitani Tui Templi Canonicorum Collegium auxiliariam operam Tibi praestare
possit, idem Sanctissimus Dominus Noster exoptat ac mandat, ut eidem Canonicorum Col-
legio hujus Instructionis exemplar tradas, atque eisdem Canonicis opportuna des mandata,
quo ipsi sub Tuo duetti, auctoritate et obedientia et sedulo peragant, quae unicuique eorum
committenda censueris, et concordissimo animorum consensu studioque Summi Pontificis
desideriis votisque obsequentes omnem eorum operam impendant, quo inita Conventio accu-
ratissimae ac celeri exequutioni mandetur, et Catholica Ecclesia ejusque salutaris doctrina
majora istic in dies incrementa suscipiat.
35. Denique Sanctissimus Dominus Xoster mihi in mandatis etiam dedit, ut ad Ampli-
uidinem Tuam omnia et singula offìcialia acta, quae in tractanda et absolvenda Conventione
locum habuere, heic inserta transmittam, quo acta ipsa cognoscas et illa tìdeli silentio in isto
Secreto Tuo Tabulano sedulo serves et custodias.
36. Sanctissimo Domino Nostro apprime nota est egregia Tua, Illustrissime ac Reve-
rendissime Domine, religio, pietas, virtus, zelus ac singularis in hanc Sanctam Sedem fides
et observantia et piane eximia in Catholicae Ecclesiae causa propugnanda constantia atque
iccirco prò certo habet Te omni alacritate ac diligentia esse exequuturum ea omnia, quae
in hac Instructione a me ejusdem Sanctissimi Domini nomine et jussu Tibi sunt significata.
<tJO
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
Mihi vero nihil gratius, nihil optatius, quarti ut hanc etiam occasionem cupide liben-
terque amplectar, ut sinceros obsequentissimi aeque ac studiosissimi mei in Te animi sensus
denuo tester et contìrmem, dum fausta quaeque etc.
Da Mussi, Convettfiones etc. 400-417, dove però l'ordine è diverso (qui fu seguito quello indicato da a), correg-
gendo, eventualmente col sussidio dei testi dati da Walter, gli evidenti errori). Per k) fu collazionata la minuta in
Pn IT. IX Epistolae ad Principes mi. 1S59 Luca Pacifici a Sccretis, f. 322v-330v (col n.° 187) nell'Archivio della
Segreteria dei Brevi ad Principes. 1 documenti b) - i) sono in tedesco presso Walter loc. cit. rispettivamente 398 s. ,
393-395, 397, 3%, 397 s., 384, 390 s., 395 s.
CVII.
CONCORDATO FRA PIO IX ED ISABELLA II REGINA DI SPAGNA.
In nome della Santissima ed Indi-
vidua Trinità.
Il Sommo Pontefice Pio IX e S. M. C.
Donna Isabella II Regina di Spagna vo-
lendo provvedere, mediante un'accordo,
alla definitiva sistemazione della dota-
zione pel Culto e Clero nei Dominii della
stessa Maestà Sua, dipendentemente dal
solenne Concordato dei 16 Marzo 1851 ',
hanno rispettivamente nominato per loro
Plenipotenziarii:
Sua Santità l'Emo e Riho Sig.r Cardi-
nale Giacomo Antonelli, Suo Segretario
di Stato, e S. M. C. l'Eccmo Signor Don
Antonio de los Rios y Rosas, suo Am-
basciadore Straordinario presso la Santa
Sede; li quali, cambiatisi li pieni poteri,
hanno convenuto nei seguenti articoli - :
Articolo I
Il Governo di S.M.C., avuto riguardo
alle deplorabili vicende per cui sono
passati in varie epoche i beni ecclesia-
stici, e desiderando di assicurare perpe-
tuamente alla Chiesa il pacifico possesso
de' suoi beni e diritti e togliere di mezzo
1 V. p. 770 ss.
? Mussi om. « In nome -articoli •.
3 Teiada: « consecuencia ».
25 agosto 1859.
En el nombre de la Santisima é in-
dividua Trinidad.
El sumo Pontifice Pio IX y su Ma-
gestad Católica Dona Isabel II. Reina
de Espana, queriendo proveer de comun
acuerdo al arreglo definitivo de la do-
tacion del culto y clero en los dominios
de Su Magestad en consonancia 3 con el
solemne Concordato de 16 de marzo de
1851, han nombrado respectivamente por
sus Plenipotenciarios :
Su Santidad al Eminentisimo y Re-
verendt'simo Sr- Cardenal Santiago An-
tonelli, su secretario de Estado;
Y su Magestad al Excmo. Sr. D. An-
tonio de los Rios y Rosas, su Embajador
extraordinario cerca de la Santa Sede,
los cuales, canjeados sus plenos poderes,
han convenido en lo siguiente:
Articulo I
El Gobierno de Su Magestad Cató-
lica, habida consideracion a las lamen-
tables vicisitudes por que han pasado
los bienes eclesiàsticos en diversas épo-
cas, y deseando asegurar à la iglesia
perpètuamente la pacifica posesion de
a. 1859 Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
921
ogni occasione per cui resti violato il
solenne Concordato celebrato il lo Marzo
dell' ' anno ' 1851, - promette alla S. Sede
che in avvenire non si farà alcuna ven
dita, commutazione, né altra specie di
alienazione dei suddetti beni senza la
necessaria autorizzazione della mede-
sima S. Sede.
Articolo II
Volendosi mandare definitivamente
ad effetto in modo certo stabile ed indi-
pendente il piano di dotazione pel culto
e clero di già fissato nel medesimo Con-
cordato, la S. Sede ed il Governo di
S. M. C. convengono nei seguenti punti :
Articolo III
Primieramente il Governo di S. M.
riconosce di nuovo formalmente il libero
e pieno diritto della Chiesa di acquistare,
ritenere e godere in proprietà e senza
limitazione o riserva ogni specie di beni
e valori, rimanendo conseguentemente
derogata in virtù di questa Convenzione
qualunque disposizione che gli sia con-
traria e particolarmente in quanto gli
si opponga la legge del 1 maggio 1855.
I beni, che la Chiesa in forza di questo
diritto sarà per acquistare e possedere
in avvenire, non saranno computati nella
dotazione che le venne assegnata nel
Concordato.
Articolo IV
• In forza del medesimo diritto il Go-
verno di S. M. riconosce la Chiesa come
proprietaria assoluta di tutti e singoli i
beni che le furono restituiti in seguito
del Concordato. Peraltro avuto riguardo
allo stato di deperimento della massima
sus bienes y derechos, y prevenir todo
motivo de que sea violado ci solemne
Concordato celebrado en 16 de marzo
de 1851, promete a la Santa Sede que
en addante no se bara ninguna venta,
conmutacion ni otra especie de enaje-
nacion de los dichos bienes sin la nece-
saria autorizaeion de la misma Santa
Sede.
Artfculo II
Queriendo llevar definitivamente à
efecto de un modo seguro, estable é in-
dependiente el pian de dotacion del culto
y clero presento en el mismo Concor-
dato, la Santa Sede y el gobierno de
Su Magestad Católica convienen en los
puntos siguientes.
Articulo III
Primeramente el gobierno de Su
Magestad reconoce de nuevo formal-
mente el libre y pieno derecho de la
iglesia para adquirir, retener y usufru-
ctuar en propiedad y sin limitacion ni
reserva toda especie de bienes y valores,
quedando en consecuencia derogada pot-
este convenio cualquiera disposicion que
le sea contraria, y sefìaladamente y en
cuanto se le oponga, la ley de 1°. de Mayo
de 1855.
Los bienes que en virtud de este
derecho adquiera y posea en addante
la iglesia no se computaràn en la dota-
cion que le està asignada por ci Concor-
dato.
Articulo IV
En virtud del mismo derecho, el
gobierno de Su Magestad reconoce a la
iglesia corno propietaria absoluta de
todos y cada uno de los bienes que le
fueron devueltos por el Concordato. Pero
habida consideracion al estado de dete-
1 Nrssi um.
» Nussi: «1855.1
922
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1859
parte di quelli che ancora non furono
alienati, alla difficile loro amministra-
zione ed ai vari contradditori ed inesatti
computamene del loro valore in rendita,
circostanze tutte che resero fin qui la
dotazione del Clero incerta e fin anche
incongrua, il Governo di Sua Maestà ha
proposto alla S. Sede una permutazione,
rilasciandosi ai Vescovi la facoltà di
determinare daccordo coi loro Capitoli
il prezzo dei beni della Chiesa com-
presi nelle rispettive loro Diocesi, ed
offrendo il Governo in cambio di tutti
quelli, e della cessione da farsene allo
Stato tante iscrizioni intrasferibili della
rendita del 3 per cento del debito pub-
blico consolidato di Spagna, quante sieno
necessarie per raggiungere l'intero va-
lore di detti beni.
rioro de la mayor parte de los que aun
no han sido enajenados, à su dificil ad-
ministracion y a los varios, contradicto-
rios é inexactos cómputos de su valor
en renta, circunstancias todas que han
hecho hasta ahora la dotacion del clero
incierta y aun incòngrua, el gobierno
de Su Magestad ha propuesto à la Santa
Sede una permutacion, dàndose à los
obispos la facultad de determinar, de
acuerdo con sus Cabildos, el precio de
los bienes de la iglesia situados en sus
respectivas diócesis, 3T ofreciendo aquel,
en cambio de todos ellos y mediante su
cesion hecha al estado, tantas inscri-
pciones intrasferibles del papel del 3
por 100 de la deuda publica consolidada
de Espana, cuantas sean necesarias para
cubrir el total valor de dichos bienes.
Articolo V
La S. Sede nel desiderio che si mandi
ad effetto immediatamente una dotazione
certa sicura ed indipendente pel Culto
e pel Clero, intesi i Vescovi della Spagna,
e riconoscendo nel caso presente e ' nel
complesso di tutte le circostanze la mag-
giore utilità della Chiesa, non ha incon-
trato difficoltà perchè il detto cambio
abbia luogo nella forma seguente.
Articolo VI
Andranno esenti dalla permutazione
e rimarranno in proprietà alla Chiesa in
ciascuna Diocesi tutti i beni accennati
negli Art. 31. e 33. del Concordato del
1851, 2 cioè gli orti, giardini, palazzi ed
altri edilìzi che in qualunque parte della
Diocesi siano destinati ad uso e diporto
dei Vescovi. Si manterranno inoltre le
case destinate per l'abitazione dei Par-
rochi coi loro orti e campi annessi co-
Articulo V
La Santa Sede, deseosa de que se
lieve inmediatamente à efecto una do-
tacion cierta, segura é independiente para
el culto y para el clero, oidos los obispos
de Espana, y reconociendo en el caso
actual, y en el conjunto de todas las
circunstancias, la mayor utilidad de la
iglesia, no ha encontrado dificultad en
que dicha permutacion se realice en la
forma siguiente.
Articulo VI
Seràn eximidos de la permutacion y
quedaràn en propiedad de la iglesia en
cada diócesis todos los bienes enume-
rados en los arti'culos 31 y 33 del Con-
cordato de 1851, à saber, los huertos,
jardines, palacios y otros edificios que
en cualquier lugar de la diócesis estén
destinados al uso y esparcimiento de
los obispos. Tambien se le reservaràn
las casas destinadas à la habitacion de
1 Nussi :
8 Nussi:
a. 1859
Concordato fra Pio fX ed Isabella II Regina di Spagna
923
riuscititi sotto il nome di iglesarios,
nuuisos1 ed altri simili. Di più la Chiesa
riterrà in proprietà gli edifìzi dei Semi-
narli conciliari coi loro annessi, le bi-
blioteche, le case di correzione o carceri
ecclesiastiche, ed in genere tutti gli edi-
fìzi che servono presentemente pel Culto,
e quelli che trovansi destinati per uso
ed abitazione del Clero regolare di am-
bedue i sessi, come pure tutti quelli che
in avvenire saranno destinati a siffatti
oggetti.
Niuno dei beni enumerati in quest'ar-
ticolo potrà essere imputato nella dota-
zione pel Culto e pel - Clero fissata nel
Concordato.
Finalmente essendo il vantaggio
della Chiesa il motivo che induce la
S. Sede ad ammettere la indicata per-
mutazione di valori, se in qualche Diocesi
il Vescovo stimasse bene che per spe-
ciali circostanze convenisse alla Chiesa
di ritenere qualche altro fondo situato
entro i confini della medesima, lo stesso
fondo potrà esimersi dalla permutazione
computandosi il valore della sua rendita
nella dotazione del Clero.
los pàrrocos, con sus huertos y campos
anejos, conocidos bajo las denomina-
ciones de Iglesarios, Mansos y otras.
Ademas, retendrà la iglesia en propiedad
los edincios de los Seminarios conci-
liares con sus anejos, y las Bibliotecas y
casas de correccion ó càrceles eclesià-
sticas, y en general todos los editicios
que sirven en el dia para el culto, y los
que se hallan destinados al uso y habi-
tacion del clero regular de ambos sexos,
asi corno los que en addante se destinen
A tales objetos.
Ninguno de los bienes enumerados
en este arti'culo podrà imputarse en la
dotacion presenta para el culto y clero
en el Concordato.
En fin, siendo la utilidad de la iglesia
el motivo que induce a la Santa Sede
;i admitir la espresada permutacion de
valores, si en alguna diócesis estimare
el obispo que por particulares circun-
stancias conviene A la iglesia retener
alguna finca, sita en ella, aquella finca
podrà eximirse de la permutacion, im-
putàndosc el importe de su renta en la
dotacion del clero.
Articolo VII
Eseguita per parte dei Vescovi la
stima dei beni che dovranno essere sog-
getti alla permutazione, saranno ad essi
immediatamente consegnati i titoli o
iscrizioni intrasferibili tanto pel com-
plessivo valore dei beni medesimi, quanto
pel valore corrispondente al prezzo ri-
tratto da quelli che furono alienati dopo
il Concordato. Verificata questa con-
segna, i Vescovi competentemente au-
torizzati dalla Sede Apostolica 3 faranno
Articulo VII
Hecha por los obispos la estimacion
de los bienes sujetos A la permutacion,
se entregaràn inmediatamente a aquellos
titulos ó inscripciones intrasferibles, asi
por el completo valor de los mismos
bienes, corno por el valor venal de los
que han sido enajenados despues del
Concordato. Verificada la entrega, los
obispos, competentemente autorizados
por la Sede Apostòlica, haràn al Estado
formai cesion de todos los bienes que
1 Mussi: «iglesiarios manscs
-' fi iisln 64 OD.
' Nussi. ■ dalla S. Sul.
924
Concordato fra Pio IX ed Isabella li Regina di Spagna
a. 1859
formale cessione allo Stato di tutti i
beni, che in conformità a questa Conven-
zione sono soggetti alla permutazione.
Le iscrizioni saranno imputate al
Clero come parte integrante di sua do-
tazione, e per effettuarla ne verranno
applicate le- rendite dai rispettivi Dio-
cesani nel modo prescritto nel Concor-
dato.
Articolo Vili
Attesi gli urgenti bisogni del Clero,
il Governo di S. M. si obbliga a pagare
mensilmente la rendita consolidata spet-
tante a ciascuna Diocesi.
Articolo IX
Nel caso che per disposizione del-
l'autorità temporale la rendita del 3 per
cento del debito pubblico dello Stato
venisse a soffrire qualsiasi diminuzione o
riduzione, il Governo di S. M. si obbliga
fin da ora di somministrare alla Chiesa
tante iscrizioni intrasferibili della ren-
dita che venisse sostituita a quella del
3 per cento, quante siano necessarie
per coprire intieramente la quota an-
nuale di quella che va ad emettersi ' a
favore della Chiesa di maniera che que-
sta rendita non dovrà essere diminuita
né ridotta in nessun caso ed in nessun
tempo.
Articolo X
I beni spettanti a Cappellanie colla-
tive 2 e ad altre simili Pie fondazioni di
famiglia che a motivo della speciale loro
indole ed oggetto, non che dei differenti
diritti che vi vanno annessi, non pos-
sono 3 essere compresi nella permuta e
con arreglo à este convenio estàn sujetos
il la permutacion.
Las inscripciones se imputaràn al
clero corno parte integrante de su do-
tacion, y los respectivos diocesanos
aplicaran sus réditos a cubrirla en el
modo presento en el Concordato.
Articulo Vili
Atendidala perentoriedad de lasne-
cesidades del clero, el gobierno de Su
Magestad se obliga a pagar mensual-
mente la renta consolidada correspon-
diente à cada diócesis.
Articulo IX
En el caso de que por disposicion
de la autoridad temporal la renta del
3 por 100 de la deuda publica del Estado
llegue a sufrir cualquiera disminucion
ó reduccion, el gobierno de Su Mage-
stad se obliga desde ahora a dar a la
iglesia tantas inscripciones intrasferibles
de la renta que se sustituya à la del
3 por 100, cuantas sean necesarias para
cubrir ìntegramente el importe anual de
la que va a emitirse en favor de la
iglesia; de modo que està renta no se
ha de disminuir ni reducir en ninguna
eventualidad ni en ningun tiempo.
Articulo X
Los bienes pertenecientes a capella-
nias colativas y a otras semejantes fun-
daciones piadosas familiares, que ' à
causa de su peculiar indole y destino y
de los diferentes derechos que en ellos
radican, no pueden comprenderse en la
' Nussi: • annettersi
- Ni sm om.
" N'irsi : < potranno i
« Tbjaua om.
1859
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
925
cessione di cui qui si tratta, formeranno
argomento di un'accordo ' speciale da
aver luogo tra la S. Sede e S. M. C.
Articolo XI
Il Governo di S. M. confermando i
patti convenuti nell'art. 39. del Concor-
dato rinnova l'obbligazione di rilasciare
alla Chiesa, nel modo da convenirsi di
comune accordo, una somma determi-
nata che stia nella possibile proporzione
coi pesi imposti tanto sopra i beni ven-
duti come liberi dallo Stato, quanto so-
pra quelli che ora gli verranno ceduti.
Si compromette altresì a compiere
dalla parte sua con mezzi acconci gli
obblighi, che lo Stato assunse nei para-
grafi 1. e 2. del ridetto articolo.
Verrà instituita una Commissione mi-
sta consultiva, la quale nel termine di
un anno farà conoscere il quantitativo
dei pesi che vanno annessi a' beni indi-
cati nel paragrafo 1. di questo articolo,
e proporrà la somma determinata che
a motivo degli stessi pesi avrà da sod-
disfare lo Stato.
Articolo XII
I Vescovi in conformità a quanto è
stabilito nell'art. 35. del Concordato di-
stribuiranno fra i Conventi di Monache
esistenti nelle rispettive loro Diocesi le
iscrizioni intrasferibili corrispondenti sia
ai beni di loro proprietà che ora si ce-
dono allo Stato, sia a quelli della stessa
origine che fossero stati venduti in forza
del suddetto Concordato e 2 della legge
del 1. maggio 1855. La rendita di queste
iscrizioni verrà imputata agli stessi Con-
venti come parte di loro dotazione.
permutacion y cesion de que aqui se
trata, seràn objeto de un convenio par-
ticular celebrado entre la Santa Side \
Su Magestad Católica.
Articulo XI
El gobierno de Su Magestad, con-
tinuando lo estipulado en el art. 39 del
Concordato, se obliga de nuevo à satis-
facer a la iglesia, en la forma que de
comun acuerdo se convenga, por razon
de las cargas impuestas, ya sobre los
bienes vendidos corno libres por el Estado,
ya sobre los que ahora se le ceden, una
cantidad alzada que guarde la posible
proporcion con las mismas cargas. Tam-
bien se compromete à cumplir por su
parte en términos hàbiles las obligacio-
nes que contrajo el Estado por los pàrra-
fos primero y segundo de dicho articulo.
Se instituirà una comision mista
con el caràcter de consultiva que en
el termino de un ano reconozea las car-
gas que pesan sobre los bienes mencio-
nados en el pàrrafo primero de este ar-
ticulo, y proponga la cantidad alzada
que en razon de ellas ha de satisfacer
el Estado.
Articulo XII
Los obispos, en conformidad de lo
dispuesto en el art. 35 del Concordato,
distribuiràn entre los conventos de mon-
jas existentes en sus respectivas dió-
cesis las iirscripciones intrasferibles cor-
respondientes, ya à los bienes de su
propiedad que ahora se cedan al Estado,
ya à los de la misma procedencia que
se hubieren vendido en virtud de dicho
Concordato, ó de la ley de 1.° de mavo
de L865. La renta de estas inscripciones
se imputare a dichos conventos corno
parte de su dotacion.
Nussi : « di un secondo accordo i
1 Busta 64 : * o » .
926
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1859
Articolo XIII
Rimane fermo e vigente quanto si
dispone nel Concordato circa il supple-
mento da darsi dallo Stato pel paga-
mento delle pensioni dei Religiosi di
ambedue i sessi, come pure quanto altro
è stabilito negli art. 35. e 36. del mede
simo riguardo ' al mantenimento delle
case e Congregazioni Religiose che si
stabiliscono nella Penisola, e riguardo
alla riparazione dei tempii ed altri edi-
fizii destinati al culto. Lo Stato si ob-
bliga inoltre a costruire a proprie spese
le chiese che si ravviseranno necessarie,
a concedere pensioni ai pochi superstiti
Religiosi laici esclaustrati, 2 ed a provve-
dere alla dotazione delle monache di of-
lizio, cappellani, sagrestani, e del culto
delle chiese delle Religiose in tutte le
Diocesi.
Articolo XIV
La rendita della Santa Crociata, che
forma parte dell'attuale dotazione, sarà
per l'avvenire destinata esclusivamente
alle spese del culto, salvi gli obblighi
ad essa inerenti per accordi fatti colla
S. Sede.
La quota annuale di questa rendita
sarà computata, giusta la media che pre-
senta l'ultimo quinquennio, in una quan-
tità fissa che sarà determinata d'accordo
fra la Chiesa e lo Stato.
Lo Stato darà in supplemento, come
ha fatto fin qui, la somma che manchi
per raggiungere l'intero assegno fissato
pel culto nell'art. 44. del Concordato.
Articolo XV
Si dichiara proprietà della Chiesa
la imposizione annuale che a completare
la sua dotazione si lissò nel paragrafo 4.
1 Ni ssi um.
« Xussi : . esclaustrali ».
* Tei ada: < de •.
Articulo XIII
Queda en su fuerza y vigor lo dis-
puesto en el Concordato acerca del
suplemento que ha de dar el Estado
para el pago de las pensiones de los
religiosos de ambos sexos, corno tam-
bien cuanto se prescribe en los articu-
los 35 y 36 del mismo acerca del man-
tenimiento de las casas y congregacio-
nes religiosas que se establezcan en la
Peninsula, y acerca de la reparacion
de los templos y otros edificios desti-
nados al culto. El Estado se obliga ade-
mas à construir a sus espensas las igle-
sias que se consideren necesarias, ri
conceder pensiones à los pocos religio-
sos existentes legos esclaustrados, y a
proveer à la dotacion de las monjas de
officio, capellanes, sacristanes y culto
de las iglesias de religiosas en ' cada
diócesis.
Articulo XIV
La renta de la Santa Cruzada, que
hace parte de la actual dotacion, se des-
tinarà esclusivamente en addante à
los gastos del culto, salvas las obliga-
ciones que pesan sobre aquella por con-
venios celebrados con la Santa Sede.
El importe anual de la misma renta
se compii tara por el ano cornuti del ul-
timo quinquenio en una cantidad fija,
que se determinarà de acuerdo entre la
iglesia y el Estado.
El Estado suplirà corno hasta aqui
la cantidad que falte para cubrir la asi-
gnacion concedida al culto por el art. 34
del Concordato.
Articulo XV
Se declara propiedad de la iglesia
la imposicion anual que para completar
su dotacion se estableció en el panalo
1859
Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagini
927
dell'art. 38. del Concordato, e detta impo-
sizione si ripartirà e riscuoterà nei ter-
mini ivi indicati. Ciò non pertanto il Go
verno di S. M. si obbliga ad annuire a
qualunque domanda, che per moti vi locali
o per qualsivoglia altra causa gli ve-
ni—c fatta dai Vescovi all'oggetto di con-
vertire le quote d'imposizione corrispon-
denti alle rispettive Diocesi in iscrizioni
intrasferibili della suddetta rendita con-
solidata sotto le condizioni e termini fìs-
sati negli articoli 7. 8. e 9., di questa Con-
venzione.
Articolo XVI
Affine di conoscere con precisione
la quantità, cui deve ammontare la sud-
detta imposizione, ciascun Vescovo d'ac-
cordo col suo Capitolo farà nel più
breve tempo possibile un piano deiìni-
tivo della dotazione spettante alla sua
Diocesi, attenendosi nel formarlo alle
prescrizioni del Concordato. Ed all'og-
getto di fissare definitivamente in cia-
scun caso gli assegni, rispetto ai quali
si è ivi indicato un maximum ed un mi-
nimiini, potranno i Vescovi, d'accordo
col Governo attenersi ad un termine
medio, se così lo esigono i bisogni delle
Chiese e tutte le altre circostanze degne
di considerazione.
Articolo XVII
Si procederà immediatamente alla
nuova circoscrizione di parrocchie in
conformità alle intelligenze e concerti
già passati fra le due Potestà.
Articolo XVIII
Il Governo di S. M. in conformità
a quanto è prescritto nell'art. 36. del
Concordato, accoglierà le ragionevoli
proposte che gli verranno fatte dai Ve-
scovi per l'aumento di assegni nei casi1
1 Nussi r e assegni necessari! » !
cuarto del art. 38 del Concordato, y se
repartirà y cobrarà dicha imposicion en
los términos alli defìnidos. Sin embargo,
el gobierno de S. M. se obliga a acce-
der à toda instancia que por motivos
locales ó por cualquiera otra causa le
hagan los obispos para convertir las
cuotas de imposicion correspondientes
a las respectivas diócesis en inscripcio-
nes intrasferibles de la refenda deuda
consolidada, bajo las condiciones y en
los términos defìnidos en los articulos 7.
8. y 9. de estc con veti io.
Arti'culo XVI
A fin de conocer exactamente la can-
tidad à que debe ascender la mencio-
nada imposicion, cada obispo,de acuerdo
con su cabildo, harà a la mayor breve-
dad un presupuesto definitivo de la do-
tacion de su diócesis, ateniéndose al
formarlo à las prescripciones del Con-
cordato. Y para determinar fidamente
en cada caso las asignaciones respecto
de las cuales se ha establecido en aquel
un màximum y un minimum, podràn
los obispos, de acuerdo con el gobierno,
optar por un termino medio cuando asi
lo exijan las necesidades de las iglesias
y todas las demas circunstancias aten-
dibles.
Articulo XVII
Se procederà inmediatamente à la
nueva circunscripcion de parroquias, al
tcnor de lo conferenciado y concertado
ya entro ambas potestades.
Artfculo XVIII
El gobierno de S. M. conformàn-
dose a lo presento en el art. 36 del
Concordato, acogerà las razonables pro-
puestas que para aumento de asigna-
ciones le hagan los obispos en los casos
928
( oncordato fra l'io IX ed Isabella II Regina di Spagna
a. 1859
contemplati nello stesso articolo, e par-
tii (ilarmente quelle relative ai Seminarli.
Articolo XIX
Il Governo di S. M. aderendo ai desi-
derii della S. Sede e volendo dare una
nuova testimonianza della ferma dispo-
sizione, in cui è di promuovere non solo
gl'interessi materiali della Chiesa, ma
anche gli spirituali, dichiara che non met-
terà ostacolo alla celebrazione dei Sinodi
Diocesani, quando li rispettivi Prelati
stimino bene di convocarli. Dichiara
egualmente che rispetto alla celebra-
zione dei Sinodi provinciali, e ad altri
varii punti gravi ed importanti si pro-
pone di mettersi d'accordo con la S.Sede,
avendo in mira il maggior vantaggio e
splendore della Chiesa. In ultimo di-
chiara che dalla parte sua coopererà
con ogni efficacia affinchè senza indugio
si mandino ad effetto tutte le disposi-
zioni del Concordato che finora non sono
state eseguite.
Articolo XX
In vista dei vantaggi, che da questa
nuova Convenzione risultano alla Chiesa,
S. Santità accogliendo le ripetute istanze
di S. M. C. si è degnata di ' estendere, come
di fatto estende la benigna sanazione
contenuta nell'art. 42. del Concordato ai
beni ecclesiastici alienati a conseguenza
della ripetuta legge del 1. maggio 1855.
Articolo XXI
La presente Convenzione, essendo
addizionale all'altra vigente e solenne
celebrata il 16. marzo dell'anno 1851, sarà
al pari di questa tenuta perpetuamente
in Spagna come legge dello Stato.
previstos en dicho articulo, y senalada-
mente las relativas à Seminarios.
Articulo XIX
El gobierno de S. M., correspon-
diendo a los deseos de la Santa Sede,
y queriendo dar un nuevo testimonio
de su firme disposicion à promover no
solo los intereses materiales, sino tam-
bien los espirituales de la iglesia, de-
clara que no pondrà òbice à la celebra-
cion de sinodos diocesanos, cuando los
respèctivos prelados estimen conveniente
convocarlos.
Asimismo declara que sobre la cele-
bracion de sinodos provinciales y sobre
otros varios puntos àrduos é importan-
tes, se propone ponerse de acuerdo con
la Santa Sede, consultando al mayor bien
y esplendor de la iglesia.
Por ùltimo, declara que cooperarà
por su parte con toda eficacia a fin de
que se lleven a efecto sin demora las
disposiciones del Concordato que aun se'
hallan pendientes de ejecucion.
Articulo XX
En vista de las ventajas que de este
nuevo convenio resultan a la iglesia,
Su Santidad, acogiendo las repetidas '
instancias de S. M. Católica, ha acor-
dado estender, corno de hecho estiende,
el benigno saneamiento contenido en el
art. 42 del Concordato à los bienes ecle-
siàsticos enajenados à consecuencia de
la refenda ley de 1.° de mayo de 1855.
Articulo XXI
El presente convenio, adicional al
solemne y vigente Concordato cele-
brado en 16 de marzo de 1851, se guar-
dare en Espana perpètuamente corno
ley del Estado, del mismo modo que
dicho Concordato.
1860
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Uniti
929
Articolo XXII
Il cambio delle ratifiche della pre-
senta Convenzione si verificherà entro
il termine di tre mesi, ed anche prima,
se sarà possibile.
In fede di che i Plenipotenziarii ri-
spettivi hanno sottoscritto la presente
Convenzione, e vi hanno apposto il loro
sigillo. '
Fatto in Roma in doppio originale
li 25 Agosto 1859.
G. Card. Antonella
L. * S.
Articulo XXII.
El canje de las ratificaciones del
presente convenio se verificala en el
termino de trcs meses, ó antes si fuere -
posible.
En fé de lo cual los infrascritos ple-
nipotenciarios han firmado y sellado el
presente convenio con sus respectivos
sellos.
Dado en Roma en dos ejemplares à
25 de agosto de 1859.
Antonio de los Rios y Rosas.
L. © S.
Da Nussi, Conventiones etc. 341-345 (XLV, che dà solo il testo italiano), e da Tejada y
Ramiro, Coleccion ecc. ci-civ (che dà solo il lesto spagnuolo), collazionato l'esemplare a firme
autografe e sigilli dei plenipotenziarii in Busta 64 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
Ibid. l'esemplare coi due testi a firma autografa e sigillo della Regina, con cui in data di
Madrid 7 novembre 1854 ratifica il concordato.
CVIII.
CONCORDATO FRA PIO IX F£ LA REPUBBLICA DI HAITI.
In Nome della Santissima e Indivi-
sibile Trinità.
Sua Santità il sommo Pontefice
Pio IX. e Sua Eccellenza il Presidente
della Repubblica di Haiti Fabre Geffrard
desiderando di organizzare e regolare
convenientemente l'esercizio della Reli-
gione Cattolica, Apostolica, e Romana
nella Repubblica di Haiti hanno scelto
per loro Plenipotenziarii:
Sua Santità il Sommo Pontefice
Pio IX.,
Sua Eminenza il Cardinal Giacomo
Antonelli Suo Segretario di Stato etc.
Sua Eccellenza il Presidente d'Haiti
Fabre Geffrard,
1 Nussi om. « Art. XXII - sigillo >.
2 Tejada : « fuese ».
28 marzo ISbO.
Au Nom de la Très-Sainte et Indi-
visible 'frinite.
Sa Sainteté le Souverain Pontife
Pie IX. et Son Excellence le Président
de la République d'Haiti Fabre Geffrard,
désirant organiser et régler convenable-
ment l'exercice de la Religion Catholi-
que, Apostolique, et Romaine dans la
République d'Haiti, ont choisi pour Mi-
nistres Pieni potentiaires:
Sa Sainteté le Souverain Pontife
Pie IX,
SonEminencc le Cardinal Jacques An-
tonelli Son Secrétaire d'Etat etc. etc. etc.
. Son Excellence le Président d'Haiti
Fabre Geffrard,
930
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Baiti
a. 1860
Il Sig. Pietro Faubert già Ajutante
di Campo, e Segretario del Presidente
di Haiti, I. P. Boyer, già Ministro del
Governo Haitiano presso il Governo
Francese;
I quali Plenipotenziarii dopo essersi
scambiati i loro pieni poteri respet'tivi
hanno conchiuso la seguente Conven-
Monsieur Pierre Faubert ancien aide
de Camp, et Secrétaire du Président
d'Haiti I. P. Boyer, et ancien Ministre
du Gouvernement Haitien près du Gou-
vernement Francais ;
Lesquels Plénipotentiaires, après l'é-
change de leurs pleins pouvoirs respec-
tifs, ont arrèté la Convention suivante:
Art. 1.
La Religione Cattolica, Apostolica,
Romana, che è la Religione della grande
maggioranza degli Haitiani sarà in modo
particolare protetta insieme ai suoi Mi-
nistri nella Repubblica d'Haiti, e godrà
dei diritti ed attributi, che le sono pro-
prii.
Art. 2.
La Città di Portauprince, Capitale
della Repubblica d'Haiti viene eretta in
Arcivescovato. Si stabiliranno al più
presto possibile delle Diocesi dipendenti
da questa Metropoli del pari che altri
Arcivescovati e Vescovati, se ciò si rav-
viserà necessario; e se ne regoleranno
le circoscrizioni dalla S. Sede d'accordo
col Governo d'Haiti.
Art. 3.
Il Governo della Repubblica d'Haiti
si obbliga di somministrare e di conser-
vare agli Arcivescovati e Vescovati un
assegno annuo conveniente sopra i fondi
del pubblico Tesoro.
Art. 4.
Il Presidente di Haiti godrà del pri-
vilegio di nominare gli Arcivescovi e i
Vescovi, ai quali la S. Sede darà l'Isti-
tuzione Canonica quante volte ricono-
scerà in essi le qualità richieste dai Sagri
Canoni.
Resta inteso che gli Ecclesiastici no-
minati agli Arcivescovati ed ai Vesco-
Art. 1.
La Religion Catholique, Apostolique,
et Romaine, qui est la Religion de la
grand majorité des Haitiens sera spé-
cialement protégée, ainsi que ses minis-
tres, dans la République d'Haiti, et jouira
des droits et attributs qui lui sont pro-
pres.
Art. 2.
La Ville du Portauprince, Capitale
de la République d'Haiti est érigée en
Archevéché. Des Diocèses relevant de
cette Métropole seront établis le plus
tòt possible ainsi que d'autres Archeve-
chés et Evèchés si c'est nécessaire; et
les circonscriptions en seront réglées
par le Saint-Siège de concert avec le
Gouvernement Haitien.
Art. 3.
Le Gouvernement de la République
d'Haiti s'oblige d'accorder et de main-
tenir aux Archevéchés et Evéchés un
traitement annuel convenable sur les
fonds du Trésor public.
Art. 4.
Le Président d'Haiti jouira du pri-
vilège de nommer les Archevéques et
les Evèques, et si le Saint-Siège leur
trouve les qualités requises par les Saints
Canons, il leur donnera l'Institution Ca-
nonique.
Il est entendu que les ecclésiastiques
nommés aux Archevéchés et aux Ève-
1860
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Haiti
931
vati non potranno esercitare la loro giu-
risdizione innanzi di ricevere la Istitu-
zione canonica, e nel caso che la S. Sede
giudicasse di dover differire, o non con-
ferire questa Istituzione, ne informerà il
Presidente d'Haiti, il quale in quest'ul-
timo caso nominerà un altro ecclesia-
stico.
Art. 5.
Gli Arcivescovi ed i Vescovi prima
ili assumere l'esercizio del pastorale loro
Ministero presteranno direttamente nelle
inani del Presidente di Haiti il seguente
giuramento:
« Io giuro e prometto a Dio sopra
i Santi Evangelii, come conviene ad
un Vescovo, di serbare obbedienza e
fedeltà al Governo stabilito dalla Co-
stituzione di Haiti, e di niente intra-
prendere ne direttamente, né indiret-
tamente, che sia contrario ai diritti ed
interessi della Repubblica ».
I Vicarìì Generali, i Curati, ed i Vi-
carii delle Parrocchie, come pure tutti
gli altri membri della Gerarchia Eccle-
siastica, tutti i capi di scuole od ' istitu-
zioni religiose innanzi di esercitare il loro
ufficio presteranno nelle mani dell'auto-
rità civile designata dal Presidente di
Haiti lo stesso giuramento degli Arcive-
scovi e Vescovi.
Art. 6.
Per il bene della Diocesi potrà l'Ar-
civescovo od il Vescovo istituire, dopo
essersi in precedenza inteso col Presi-
dente d'Haiti o suoi Delegati, un Capi-
tolo composto di un numero conveniente
di Canonici a norma delle Disposizioni
Canoniche.
Art. 7.
Nei grandi e piccoli Seminarli, i
quali secondo il bisogno potranno essere
chés, ne pourront exercer leur jùrisdic-
tion avant de recevoir l'Institution Ca-
nonique; et dans le cas où le Saint-Siège
croirait devoir ajourner ou ne pas con-
férer cette Institution, il en informerà le
Président d'Haiti lequel dans ce dernier
cas, nominerà un autre ecclésiastique.
Art. 5.
Les Archevéques et les Eveques,
avant d'entrer dans l'exercice de leur
ministère pastora], préteront directement
entre les mains du Président d'Haiti le
serment suivant:
« Je jure et promets à Dieu, sur les
« Saints Evangiles, comme il convient à
« un Evéque, de garder obéissance et
« tìdélité au Gouvernement, établi par
« la Constitution d'Haiti, et de ne rien
« cntreprendre ni directement, ni indi-
« rectement, qui soit contraire aux droits,
« et aux intérets de la Republique ».
Les Vicaires généraux, les Curés,
et les Vicaires des paroisses, ainsi que
tous autres membres de la Hiérarchie
ecclésiastique, tous chefs d'écoles ou In-
stitutions religieuses, prèteront, avant
d'exercer leur office, entre les mains de
l'autorité civile désignée par le Prési-
dent d'Haiti, le meme serment que celui
des Archevéques et Evéques.
Art. 6.
L'Archevéque ou l'Evéque pourra
instituer pour le bien du Diocèse, aprés
s'étre entendu au préalable avec le Pré-
sident d'Haiti ou ses Délégués, un Cha-
pitre compose d'un nombre convenable
de chanoines, conformément aux dispo-
sitions Canoniques.
Art. 7.
Dans les grands et pelits Séminaires,
qui selon le besoin pourront étre établis,
932
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Haiti
a. 1860
stabiliti, il regime, l'amministrazione, e
l'istruzione saranno regolati in confor-
mità alle leggi canoniche dagli Arcive-
scovi, o ' Vescovi, i quali nomineranno
liberamente ancora i Superiori, Diret-
tori e Professori di questi Stabilimenti.
Art. 8.
Gli Arcivescovi o ' Vescovi nomine-
ranno i loro Vicarii Generali. Avvenendo
la morte, o la dimissione dell'Arcivescovo
o ' Vescovo Diocesano, la Diocesi sarà
amministrata dal Vicario Generale che
l'uno o l'altro avrà designato come tale ;
ed in mancanza di tale designazione, dal
più antico nell'ufficio di Vicario Gene-
rale; tutti gli altri, se ve ne saranno,
eserciteranno le loro funzioni sotto la
dipendenza di questo Vicario, e ciò in
virtù del potere straordinario a tal line
accordato dalla S. Sede. Questa disposi-
zione avrà vigore finché non vi sarà un
Capitolo cattedrale, ed allorché questo
sarà stabilito nominerà il Vicario Capi-
tolare giusta le prescrizioni canoniche.
Art. 9.
Gli Arcivescovi ed i Vescovi nomi-
neranno i Curati ed i Vicarii delle Par-
rocchie, non meno che i membri dei Ca-
pitoli che verranno istituiti ; 2 e queste
nomine saran fatte in conformità alle
leggi Canoniche. Essi esamineranno le
lettere d'Ordinazione, le dimissorie, e li
exeat, come anche le altre lettere testi-
moniali degli ecclesiastici forestieri, che
si condurranno nella Repubblica per
esercitare il santo Ministero.
Art. 10.
Gli Arcivescovi ed i Vescovi, nel re-
gime delle loro Chiese saranno liberi
le regime, l'administrationet l'instruction
seront réglés conformément aux lois ca-
noniques, par les Archevéques ou les
Evéques, qui nommeront librement aussi
les Supérieurs, Directeurs, et Professeurs
de ces établissements.
Art. 8.
Les Archevéques et Evéques nom-
meront leurs Vicaires généraux. Dans
le cas de décès ou de démission de l'Ar-
chevéque ou de l'Evéque Diocésain, le
Diocèse sera administré par le Vicaire
general que l'un ou l'autre aura désigné
comme tei; et, à défaut de cette dési-
gnation, par celui qui sera le plus ancien
dans l'office de Vicaire general. Tous
les autres, s'il y en a, exerceront leurs
fonctions sous la dépendance de ce Vi-
caire, et cela, en vertu du pouvoir extra-
ordinaire accordé à cet effet par le Saint-
Siège. Cette disposition sera en vigueur
tant qu'il n'y aura pas un Ch.ipitre ca-
thédral, et quand ce Chapitre existera,
il nommera conformément aux prescrip-
tions Canoniques, le Vicaire Capitulaire.
Art. 9.
Les Archevéques et Evéques nom-
meront les Curés et les Vicaires des pa-
roisses, ainsi que les membres des cha-
pitres, qui pourront étre institués; et ces
nominations se feront conformément aux
lois Canoniques. Ils examineront les let-
tres d'Ordination, les dimissoriales, et les
exeat ainsi que les autres lettres testi-
moniales des Ecclésiastiques étrangers
qui viendront dans la République pour
exercer le Saint ministère.
Art. 10.
Les Archevéques et les Evéques
pour le regime de leurs Eglises, seront
< Nussi i
a. 1860
Concordalo fra Pio IX e la Repubblica di Haiti
933
d'e.sercit;ire tutto ciò eh' e nelle attribu-
zioni del Pastoral loro ministero, a te-
nore delle regole canoniche.
Art. 11.
Se fosse mestieri d'indurre un cambia-
mento nella circoscrizione attuale delle
Parrocchie, o d'erigerne delle nuove, gli
Arcivescovi ed i Vescovi vi provvede-
ranno concertandosi innanzi a tale ef-
fetto col Presidente d'Haiti o suoi Dele-
gati.
Art. 12.
Nell'interesse e vantaggio spirituale
del Paese vi si potranno istituire Ordini
e Stabilimenti Religiosi approvati dalla
Chiesa. Tutti questi Stabilimenti saranno
istituiti dagli Arcivescovi o dai Vescovi,
i quali si porranno in prevenzione d'ac-
cordo col Presidente di Haiti o ' suoi
Delegati.
Art. 13.
Non sarà frapposto alcun ostacolo
alla libera comunicazione de' Vescovi,
del Clero, e dei fedeli di Haiti con la
Santa Sede in materia di Religione come
pure a quella dei Vescovi con i loro Dio-
cesani.
Art. 14.
I fondi delle Cure non s'impieghe-
ranno in ciascuna Parrocchia se non che
alla conservazione del culto, e de' suoi
Ministri, come pure al mantenimento e
alle spese dei Seminarii ed altri Stabili-
menti pii. L'amministrazione di questi
fondi sarà affidata sotto l'alta sorve-
glianza dell'Arcivescovo, o del Vescovo
Diocesano, al Curato della Parrocchia, ed
al Direttore 2 del Consiglio dei Notabili,
i quali sceglieranno un cassiere fra i cit-
tadini del luogo.
1 Nussi: « e >.
s Nussi om. « della Parrocchia - Direttore . !
libres d'exercer tout ce qui est dans les
attributions de leur ministère pastoral,
selon les règles canoniques.
Art. 11.
S'il était nécessaire d'apporter des
changementsà la circonscription actuelle
desparoisses, ou d'en eriger de nouvelles,
les Archeveques et Evéques y pourvoi-
raient, en se concertant au préalable
pour cet objet avec le Président d'Haiti,
ou ses Délégués.
Art. 12.
Dans l'intérCt et l'avantage spirituel
du Pays,on pourra y instituer desOrdres,
et des Établissements religieux approu-
vés par l'Eglise. Tous ces établissements
seront institués par les Archeveques ou
les Eveques, qui se concerteront, au préa-
lable, avec le Président d'Haiti ou ses
Délégués.
Art. 13.
Il ne sera apporté aucune entravo
à la libre correspondance des Evéques,
du Clergé, et des fidèles en Haiti avec
le Saint-Siège sur les matiòres de Reli-
gion, de méme que des Evéques avec
leurs Diocésains.
Art. 14.
Les fonds Curiaux ne seront em-
ployés dans chaque paroisse qu'à l'en-
tretien du eulte, et de ses Ministres, ainsi
qu'aux frais et dépenses des Séminaires,
et autres établissements pieux. L'admi-
nistration de ces fonds sera confiée, sous
la haute surveillance de l'Archevéque
ou de l'Eveque Diocésain, au Cure de la
paroisse, et au Directeur du Conseil des
Notables, lesquels choisiront un caissier
parati les citoyens du lieu.
934
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Haiti
Art. 15.
La seguente forinola di preghiera
sarà recitata o cantata alla fine dell'Of-
ficio Divino in tutte le Chiese cattoliche
d'Haiti: « Domine, salvam fac Rempu-
blicam cum Praeside nostro N. ... - Et
exaudi nos in die qua invocaverimus te ».
Art. 16.
Si dichiara da parte del Presidente
d'Haiti, e resta ben inteso da quella
della S. Sede che l'esecuzione di tutto
ciò che è stipolato nel presente Concor-
dato non potrà essere impedita da dispo-
sizione alcuna delle leggi della Repub-
blica d'Haiti, o ' da alcuna interpretazione
contraria delle dette leggi, o da contrarie
consuetudini vigenti.
Art. 17.
Tutti i punti concernenti le materie
ecclesiastiche, di cui non si fa menzione
nel presente Concordato, verranno rego-
lati a norma della disciplina vigente
della Chiesa approvata dalla S. Sede.
Art. 18.
Il presente Concordato sarà ratifi-
cato da ambe le parti, e lo scambio delle
ratifiche avrà luogo a Roma o a Parigi
dentro il corso di sei mesi, o più presto
se verrà fatto.
Fatto in duplicato a 2 Roma il 28. Mar-
zo 1860.
G. Card. Antonelli. 3
Art. 15.
La formule suivante de prière sera
récitée ou chantée à la fin de l'Office Di vin
dans toutes les Eglises catholiques d'Haiti
« Domine salvam fac Rempublicam
« cum Praeside nostro N. ... »
« Et exaudi nos in die qua invoca-
« verimus te ».
Art. 16.
Il est déclaré de la part du Président
d'Haiti, et il est bien entendu de la part
du Saint-Siège que l'exécution de tout
ce qui est stipulé dans le présent Con-
cordat ne pourra étre entravée par
aucune disposition des lois de la Répu-
blique d'Haiti, ou aucune interprétation
contraire des dites lois, ou des usages en
vigueur.
Art. 17.
Tous les points concernant les ma-
tières ecclésiastiques, non mentionnés
au présent Concordat, seront réglés con-
formément à la discipline en vigueur dans
l'Eglise, approuvée par le Saint-Siège. '
Art. 18.
Le présent Concordat sera de part
et d'autre ratifié et l'échange des ratifi-
cations aura lieu à Rome ou à Paris,
dans le délai de six moix, ou plus tòt
si faire se peut.
Fait en doublé à Rome le 28.Mars 1860.
Pierre Faubert. 3
' Nussi: -e ».
» Nussi om. « Fatto -a >.
» Nussi om. le firme.
Da Nussi, Conventiones etc. 346-318 (XLVI), collazionato l'esemplare, da cui anche il testo
francese, a firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii in Busta 66 nell'Archivio della
Segreteria di Stato, ove trovasi anche l'esemplare a firma autografa e sigillo del Presi-
dente di Haiti, con cui in data di GonaTves 10 maggio 1860 ratifica il concordato. In Pn IX
Ada, Pars prima, III, 288-379, cinque Bolle di Pio IX del 3 ottobre 1861, colle quali, in con-
formità coll'articolo 2," si erigono le chiese arcivescovile di Porto Principe e vescovili di
Capo Haitiano, Cayes, Porto Pace e GonaTves.
a. 1860 Concordato Jra Pio IX e la Repubblica di Haiti 935
Integrano il concordato i seguenti documenti:
a) Lettera del Ministro plenipotenziario di Haiti al Card. Antonelli.
28 marzo 1860.
Le soussigné, Ministre Plénipotcntiaire de la République d'Haiti près du Saint-Siège
en concluant avec votre Eminence une Convention relative à l'arrangement et au réglement
des affaires religieuses dans la sus-dite République, se croit obligé de mieux fixér le sens
et 1 etendue de quelques uns des articles de la dite Convention par la note actuelle, qui avec
la réponse de votre Eminence, devra faire partie de la Convention sus-mentionnée, avoir
la méme force obligatoire que cette Convention, et étre, cn consequence, de part et d'autre
ratifiée corame elle.
L'Artide 10. n'ayant pour but que d'assurer à l'autorité spirituelle l'exercice légitime
des ses droits et attributions, il est entendu quii ne pourra, dans aucun cas, étre interpreti
de manière à préjudicier en rien aux droits et attributions propres à l'autorité temporelle.
Il est également convenu que la nomination attrihuée aux Archevéques et Evéques, des
Vicaire< généraux. et des Curés, ne pourra porter que sur des personnes agréées par le
Président d'Haiti.
Il est aussi entendu que le mots Archevéchés, et Evéchés, employés dans l'Artide 3.
ne designent que les titulaires des Sièges Archiépiscopaux et Episcopaux, ainsi que le grand
Yicaire ou le Capitulaire mentionnés a l'article 8. quand l'un ou l'autre administrera le
diocèse par décès ou démission du titulaire.
Il ne pourra dans aucun cas, résulter de l'article 17 non plus que d'aucun autre article
du présent Concordat, le moindre préjudice pour les droits et attributions de l'état dans la
République d'Haiti, et si des dissentiments ou des difficultés s'élevaient sur les points dont
il est question dans le dit article, ils seront résolus amiablement entre l'autorité spirituelle
et l'autorité temporelle de manière à ce que leurs droits respectifs soient également sau-
vegardés.
Le soussigné ayant égard à l'observation de votre Eminence sur le cas, où l'un des
successeurs du Président actuel d'Haiti ne professerait pas la Religion catholique, admet
que dans ce cas le présent Concordat sera modifié quant aux droits qui y sont attribués à
un Chef catholique et qui ne pourraient étre cxera's par un Chef professant toute autre
religion.
Le soussigné saisit cette occasion pour prier votre Eminence d'agréer l'expression de
sa haute considération.
Fait à Rome le 28. Mars 1860.
Pierre Faubert.
Dall'esemplare a firma autografa del Faubert nella iit. Rusta 66.
a) Risposta del Cardinale Antonelli.
28 marzo 1860.
Il sottoscritto, Cardinale Segretario di Stato e Plenipotenziario della Santa Sede ha
l'onore di accusare a Vostra Eccellenza il ricevimento della Nota con la quale Ella ha cre-
duto di dovere meglio determinare il senso e l'estensione di alcuni Articoli della Conven-
zione conchiusa fra i due Plenipotenziarii e diretta a riordinare e regolare gli affari religiosi
nella Repubblica d'Haiti. La qual Nota unitamente alla presente risposta del Sottoscritto
■<.:..
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
a. 1861
dovrà far parte della Convenzione summentovata, avere la stessa forza obbligatoria, ed
essere in conseguenza ratificata al pari di quella da ambe le parti.
Quantunque gli Arcivescovi e Vescovi esercitando il pastorale loro ministero in con-
lormità alle prescrizioni canoniche, ed alla disciplina vigente della Chiesa approvata dalla
Santa Sede non possano giammai far cosa alcuna a scapito dei diritti ed attribuzioni della
temporale autorità, tuttavia il Sottoscritto ammette la dichiarazione di Vostra Eccellenza
rispetto agli Articoli IO e 17; assicurando che nulla più è a cuore alla Santa Sede che di
vedere le due autorità procedere di comune accordo nei limiti delle rispettive loro attri-
buzioni, e conservare quella perfetta armonia che non può a meno di consolidare Tuna e
l'altra nell'interesse del bene.
Egli è altresì convenuto che la nomina dei Vicari generali, e dei Curati spettante agli
Arcivescovi e Vescovi non potrà ricadere che sopra persone accette al Presidente d'Haiti.
Resta parimenti inteso che i termini Arcivescovati e Vescovati, usati nell'articolo 3."
non esprimono che i titolari delle Sedi Arcivescovili e Vescovili; come pure il Vicario gene-
rale o il Capitolare menzionati nell'articolo 8°, allorché l'uno o l'altro amministrerà la Dio-
cesi per la morte o dimissione del titolare.
Il sottoscritto resta inteso della dichiarazione di Vostra Eccellenza relativa al caso, in
cui alcuno dei successori dell'attuale Presidente d'Haiti non professasse la Religione Catto-
lica: nella quale dichiarazione è stabilito che verificandosi il suddetto caso, il presente Con-
cordato verrà modificato circa i diritti che in esso si attribuiscono ad un Presidente cattolico,
e che non potrebbero essere esercitati da chi professasse una diversa religione.
Il sottoscritto avendo in tal guisa soddisfatto ai desiderii espressi da Vostra Eccellenza
nella Nota summenzionata, ha l'onore di rinnovarle i sentimenti della sua distinta conside-
razione.
Signé:
G. Card. Antonelli.
Dalla copia inserita nell'atto con cui il Presidente Geffrard in data di Gonai'v
note e dalla minuta, ambedue nella cit. Busta 66.
10 maggio 18o0 ratifica le due
CIX.
CONCORDATO FRA PIO IX E LA REPUBBLICA DI HONDURAS.
In nomine Sanctissimae et indivi-
duile Trinitatis
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX. et Praeses Reipublicae Hondu-
rensis in suos respective plenipotentia-
rios nominarunt
Sanctitas Sua Eminentissimum D. Ja-
cobum Antonelli S. R. E. Cardinalem
Diaconum Sanctae Agathae ad Subur-
ram, Suum Ministrum a publicis nego-
tiis
9 luglio 1861.
En el nombre de la Santisima Tri-
nidad
Su Santidad el Sumo Pontifice Pio IX.
y el Presidente de la Republica de Hon-
duras nombraron para sus respectivos
Plenipotenciarios
Su Santidad a Su Eminencia el Sr.
D. Jacobo Antonelli, Cardenal de la Santa
Iglesia Romana, Diacono de Santa Agata
de Suburra, y Secretario de Estado y de
Reiaciones exteriores,
a. 1861
Concordato fra /'/<> TX e la Repubblica di Honduras
937
Et Reipublicae l'raeses Excellentis-
simum Dominum Carolum Gutierrez
Legatum Extraordinarium et Admini-
strum cum liberis mandatis apud San-
ctam Sedem Apostolicam.
Qui post mutuo tradita respectìvae
plenipotentiae instrumcnta de iis quae
sequuntur convenerunt.
Art. 1.
Religio catholiea apostolica romana
est religio status in Hondurensi repu-
blica, atque inibi sarta tecta semper
conservabitur cum omnibus juribus et
praerogativis, quibus ex Dei lege et
SS. Canonum sanctionibus pollere debet.
Art. 2.
Hinc juventutis institutio in univer-
sitatibus, collegiis, scholis et aliis omni-
bus educationis seu instructionis insti-
tutis erit piane contbrmis doctrinae
ejusdem catholicae religionis, et ideirco
Episcopi et locorum ordinarli liberi om-
nino erunt in dirigenda doctrina, quae
ad Theologicas, et canonici juris facul-
tates et ad alias ecclesiasticas ejusque
generis disciplinas pertinet. Insuper ii-
dem Ordinarii et episcopi praeter illam
solluitudinem, quam ex proprii mini-
sterii officio in religiosam juventutis edu-
cationem exercent advigilabunt etiam, ut
in quavis tradenda disciplina nihil adsit,
quod catholicae religioni morumque ho-
nestati adversetur.
Art. 3.
Episcopi praeterea jure suo fruun-
tur examinandi et censuram ferendi in
omnes libros et scripta quae ad fidei
dogmata, ecclesiae disciplinam et ad pu-
blicam morum hpnestatem quovis modo
pertinent, et supremum Hondurense gu-
bernium omnem auctoritatis suae opem
Y el Presidente de la Republìca de
Honduras à Su Excelencia el Sr. D. Car-
los Gutierrez Enviado Extraordinario y
Ministro Plenipotenciario de dicha Re-
publìca cerca de la Santa Sede.
Los quales despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos podercs
convinieron en los articulos siguientes.
Art. 1.
La Rcligion Catolica, Apostolica Ro-
mana es la Religion del Estado en la
Republica de Honduras, y se conservare
siempre con todos los derechos y prero-
gativas de que debe gozar segun la lev
de Dios y las disposiciones de los sagra-
dos Canones.
Art. 2.
En consecuencia la ensenanza en
las Universidades, Colegios, Escuelas y
demas Establecimientos de instruccion
sera conforme a la doctrina de la misma
Religion Catolica, al cual efecto los Obis-
pos y Ordinarios locales tendran la di-
reccion libre de las Catedras de Teologia,
de Derecho Canonico, y de todos los
ramos de ensenanza eclesiastica, y à
mas de la influencia, que ejerceràn en
virtud de su ministerio sagrado en la
educacion religiosa de la juventud, ve-
laran por que en la ensenanza de cual-
quiera otro ramo nada haya contrario
a la Rcligion ni a la moral.
Art. 3.
Los Obispos conservanin asimismo
su derecho de censura respecto de todos
los libros ó escritos que tengan relacion
al dogma, a la disciplina de la Iglesia,
y à la moral publica; y el Gobierno de
Honduras concurrini, en cuanto se lo
permita su autoridad, y con los medios
938
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
a. 1861
et operam praestabit ad tutandas dispo-
sitiones, quas ipsi Episcopi juxta cano-
nicas sanctiones suscepturi erunt ad re-
ligionem tuendam, atque ad devitandum
quidquid eidem religioni adversari possit.
Art. 4.
Cum Romanus Pontifex primatum
in universam, qua late patet Ecclesiam
jure divino obtineat, tam episcopi quam
clerus et populus libere cum Apostolica
Sede communicabunt.
Art. 5.
Hondurense Gubernium obligatione
se obstringit ut decimae sarctae tectae
habeantur, illaeque sua etiam interpo-
sta auctoritate solvantur; declarans de-
cimas ipsas semper absque ulla exce-
ptione esse solvendas etiam tempore quo
Episcopalis Sedes vel quodlibet benefi-
cium vacaverit. Namque ipsae omnino
destinatae sunt tum ad dotem Episcopa-
ti, Capituli et Seminarii constituendam
tum ad impensas sustinendas prò divino
cultu, prò aedificio Cathedralis Templi
aliarumque ecclesiasticarum aedium ; se-
cundum peculiarem propositum modum,
qui in hujus Conventionis fine exhibe-
tur. Quidquid vero ex decimarum re-
ditibus reliquum fuerit in promovenda
publicae institutionis et beneficientiae
instituta erit erogandum. Si autem de-
cimae haud sufficiant omnibus comme-
moratis sustinendis expensis, Hondu-
rense Gubernium spondet ac promittit
se quotannis eam pecuniae vim esse da-
turum, quae divini cultus et Cleri dotem
piane perficiat. Earumdem decimarum
collectio et adsignatio ecclesiasticorum
Commissioni perpetuo erit concredita;
cui Ordinarius vel Vicarius Capitularis
tempore Sedis vacantis praeerit. Si ob
temporum adjuncta, quae praevideri non
possunt, decimae aboleri deberent vel
propios de ella, a sostener las disposi-
ciones que los Obispos tomaren conforme
a los sagrados Canones para defender
la Religion, y evitar todo lo que pudiera
ser le contrario.
Art. 4.
Siendo el Pontifice Romano el Gefe
de la Iglesia Universal por derecho di-
vino tanto los Obispos corno el Clero y
el Pueblo tendràn libre comunicacion
con la Santa Sede Apostolica.
Art. 5.
El Gobierno de Honduras se com-
promete a conservar el pago del diezmo,
y à obligar autoritativamente a él, reco-
nociendose y siendo està contribucion
sin la menor reserva, ni aun para el caso
de siila ó de beneficio vacante, destinada
en su totalidad hasta cubrir las dotacio-
nes del Obispado, Cabildo y Seminario,
y para los gastos de culto y de la fa-
brica de la Iglesia Catedral y demas
edificios eclesiasticos; conforme a la
escala especifica que va al fin del pre-
sente Concordato. Las pujas que hubiesen
en los remates, se destinaràn a la pro-
mocion de establecimientos de ensenanza
y beneficiencia publica. Pero en el caso
que los diezmos no fuesen suficientes
para cubrir los indicados gastos, el
Gobierno de Honduras se compromete
a cubrir anualmente el déficit que resul-
tase para el pago del presupuesto ecle-
siastico. La recaudacion de los referidos
diezmos y su inversion sera siempre à
cargo de una junta de eclesiasticos pre-
sidida por el Ordinario, ó por el Vicario
Capitular en sede vacante. Si por cir-
cunstancias que no pueden ahora ser
previstas, debieran abolirse los diezmos
ó hacerse alguna variacion en ellos, no
podria esto efectuarse, corno de derecho,
sino es con la intervencion de la Auto-
a. 1861
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
939
aliqua de ipsis immutatio esset indu-
cenda, id fieri nunquam poterit, prout
juris est, quin Apostolica Sedes suam
primum interposuerit auctoritatem et
quin Gubernium idem alias attribuat
iundos, quibus decens et liber seu inde-
pendens redditus constituatur ad veram
Ecclesiae proprietatem asserendam iis
omnibus pollentem juribus, quibus ejus-
dem Hondurensis Reipublicae quilibet
proprietarius fruitur.
Art. 6.
Parochi pergent exigere primitias
et emolumenta quae a stola nuncupan-
tur, salvo Ordinario ' jure haec eadem
emolumenta in propria dioecesi religiose
ordinandi per opportunam legem, donec
parochis ipsis congrua, tuta indepen-
dens dos fuerit attributa a Gubernio
collatis invicem super hac re cum pro-
priis Ordinariis consiliis.
Art. 7.
Commemoratarum obligationum
causa, quibus Gubernium se obstrinxit,
Summus Pontifex Praesidi Hondurensis
Reipublicae ejusque in munere Succes-
soribus concedit patronatus jus, seu pri-
vilegium proponendi in qualibet vaca-
tione Ecclesiae de Comayagua et aliarum
in eo territorio erigendarumEcclesiarum
dignos idoneosque ecclesiasticos viros iis
omnibus dotibus praeditos, quas SS. Ca-
nones requirunt, et idem Summus Pon-
tifex juxta praescriptas ab Ecclesia regu-
lasiisdem Viris canonicam institutionem
ex consuetis formis dabit. Designati vero
nullo modo sese commiscere poterunt
Regimini et administrationi illius Eccle-
siae ad quam fuerint nominati, antequam
apostolicas canonicae institutionis literas
exceperint, prout Sacri Canones prae-
ridad de la Santa Sede, y sustituyendo
de cuenta del Gobiernp otros fondos de
modo que formen una renta decorosa 6
independiente tan verdadera propiedad
de la Iglesia corno otra t ualquiera lo es
de su propietario en los dominios de la
Republica de Honduras.
Art. 6.
Los Prirrocos seguirai percibiendo
las primicias y los emolumentos dichos
de estola, quedando al cuidado y con-
ciencia del Ordinario el arreglo de los
aranceles de estos, hasta que el Gobierno
les asigne una congrua segura e" inde-
pendiente, poniendose de acuerdo para
elio con el Obispo.
Art. 7.
En vista de los precitados compro-
metimientos contrahidos, el Sumo Pon-
tifice concede al Presidente de la Repu-
blica de Honduras, y a sus sucesores en
ese cargo, el Patronato, 6 sea el privilegio
de presentar para cualesquiera vacantes
de la Diocesis de Comayagua, y de las
demas que fueren erigidas en aquel ter-
ritorio, a Eclesiasticos dignos é idoneos,
adornados de todas las cualidades requi-
ridas por los Sagrados Canones; y el
Sumo Pontifice en conformidad & las
reglas prescriptas por la Iglesia darà a
los presentados la institucion canonica
en las formas acostumbradas. Los pre-
sentados sinembargo, no podràn de nin-
guna manera intervenir en el régimen
ó en la administracion de las Iglesias
para las cuales hubiesen sido designa-
Bitsta 67/ • ordinario ■.
940
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
a. 1861
scribunt. Reipublicae Praeses non ultra
annum a vacationis die nominatum prae-
sentabit.
Art. 8.
Eadem de causa Summus Pontifex
Reipublicae Praesidi indultum concedit
nominandi ad omnes Capituli praeben-
das, sive sint dignitates, sive canonica-
tus, sive inferiora beneficia usque ad sex
dumtaxat excepta prima dignitate, quae
liberae Sanctae Sedis collationi reser-
vata permanete nec non theologali et
poenitentiaria praebendis, quae ab Epi-
scopis praevio experimento seu concursu
rite habito iis conferentur, quos dignio-
res ' judicaverint. Reipublicae Praeses, il-
lis semper exceptis, ad sex illas prae-
bendas nominabit, quae primum vacatu-
raesunt quaeque ad ipsius nominationem
perpetuo pertinebunt. Reliqua autem
cujuscumque tandem classis et numeri
futura sint, quoniam in praesentia sex
tantum existunt, ab Episcopis con ferentur.
Id tamen non impedit quominus aliae
praebendae in capitulis possint institui,
quae per publicum experimentum, seu
concursum, veluti duae superius memo-
ratae obtinendae sint, quae semel ita
constitutae nullo modo variari poterunt.
Art. 9.
Paroeciae omnes juxta Concilii Tri-
dentini praescripta conferentur per pu-
blicum experimentum seu concursum,
quo absoluto Episcopi tres ex approba-
tis Reipublicae Praesidi praesentabunt,
ut ex iis propositis unum seligat juxta
morem, qui a Guberniis Americae re-
dos, corno està presento en los Sagrados
Canones. El Presidente de la Republica
procederà a hacer la presentacion del
Candidato a lo mas tarde dentro de un
ano despues del dia en que se verificò
la vacante.
Art. 8.
l'or la misma causa el Sumo Pon-
tifice concede al Presidente de la Re-
publica el privilegio de n'ombrar para
todas las Prebendas del Capitulo ya sean
de Dignidades, ó Canongias ó Racione-
ros hasta el numero de seis, esceptuando
la primera Dignidad que sera reservada
a la libre colacion de la Santa Sede, y
la Teologai (Lectoral) y Penitenciaria
las cuales seràn conferidas por los Obi-
spos en concurso de oposicion a las
personas que fuesen consideradas mas
dignas. Seràn de nombramiento del Pre-
sidente las seis Prebendas que primero
vacaren de las no exceptuadas, las cua-
les quedaràn sujetas para siempre à su
libre nominacion. La provision de las
restantes cualquiera que fuese su clase
y numero en el tiempo sucesivo, pues
ahora solo hay seis existentes, corre-
sponderà en addante al Obispo. Esto
no impide que puedan ser fundadas
otras prebendas de oposicion corno las
dos antedichas, que deben conferirse
en concurso por los Obispos, las cuales
una vez establecidas no podràn va-
riarse.
Art. 9.
Todas las parroquias seràn provi-
stas en concurso abierto, segun lo di-
spuesto por el Sagrado Concilio de Trento,
debiendo los Ordinarios formar las ter-
nas de los concurrentes aprobados, y
dirigirlas al Presidente de la Republica,
quien nombrarà uno entre los propuc-
' Biuta 67: < dignores ■
a. 1861
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di //ondina*
941
gionum ad l lispanias olim pertinentium
observatur.
Art. 10.
Sancta Sedes proprio utens jure no-
vas dioeceses eriget, ac novas earum-
dem peraget circumscriptiones, cum id
(ìdelium necessitas aut utilitas poslula-
verit. Verurtitamen ubi id contigerit
cum Hondurensi Gubernio Consilia con-
feret. In unaquaque earumdem dioece-
sium instituetur Canonicorum Capitulum
et Episcopale Seminarium accomodatimi
ad Cleri Dioecesani numcrum et ipsa-
rum dioecesium indigentias. Pro dote
cujusque Sedis, Capituli et Seminarii,
quae erigenda erunt, ea norma erit se-
quenda, quae statuta est prò Ecclesia
de Comayagua, quae quamprimum Ca-
nonicorum Capitulum habebit efforma-
tum juxta schema inferius referendum.
In Seminaria excipientur et instituentur
juxta Tridentinae Synodi praescripta ii
adolescentes, quos Episcopi ex propriae '
dioecesis necessitate vel militate admit-
tendos esse censuerint. Ea omnia quae
ad eorumdem Seminariorum regìmen,
ordinationem, doctrinam, gubernationem
et administrationem pertinent a dioece-
sano Antistite unice pendere debent, qui
suam liberam plenamque auctoritatem
et jus in ea exercebit. Rectores quoque
et professores Seminariorum ab episco-
pis libere nominabuntur, et quotiescum-
que necessarium vel utile ab ipsis judi-
cabitur removebuntur.
Art. 11.
Item in singulis dioecesibus a pro-
priis ordinariis novae erigentur Paroe-
ciae, cum id fidelium necessitas et uti-
stos, conforme ;i la practica observada
en otras Republicas de la America an-
tiguamente espanda.
Art. 10.
La Santa Sede en ejercicio de su
propio derecho, erijini nuevas Diocesis,
y hard nuevas circunscripciones de ellas
segun lo requiera la necesidad y la uti-
lidad de los fieles : sinembargo, Negando
el caso procedere de acuerdo con el
Gobierno de Honduras. En cada una
de estas Diocesis se establecerà un Ca-
bildo de Canonigos y el Colegio Semi-
nario proporcionado al numero del Clero
diocesano y ;i las necesidades de las
mismas Diocesis, y para la dotacion de
las Sillas episcopales que hayan de ser
erigidas, de los Cabildos y de los Semi-
narios se procederà sobre las bases
adoptadas para la de Comayagua, la
cual ;i la brevidad posible tendili un
Cabildo formado corno se espresa en la
Escala que se halla al fin del presente
Concordato. En los Colegios Seminarios
senin recibidos y educados conforme a
lo presento por el Sagrado Concilio de
Trento aquellos jovenes a quienes los
Obispos creyeren conveniente admitir
seguii la necesidad y la utilidad de sus
Diocesis. Corresponde por consiguiente
de pieno y libre derecho a la Autoridad
de los Prelados Diocesanos todo cuanto
concierne al arreglo, ti la ensefìanza, al
regimen y a la administracion de los
Seminarios: cuyos Rectores y Profeso-
res senin libremente nombrados y re
vocados por los Obispos, cuando lo juz-
garen util y necesario.
Art. 11.
Se erijinin asi tambien por la com-
petente autoridad Diocesana nuevas par-
roquias segun lo requieran la necesidad
Busta 67; « propria ».
942
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
a. 1861
litas requirat, atque in hac re perficienda
cum Gubernio erunt ineunda Consilia,
ubi et quoties civilium rerum rationes
sint conciliandae.
Art. 12.
Sede vacante episcopalis Ecclesiae
Capitulum infra tempus praefinitum et
ad normam eorum, quae a Sacro Con-
cilio Tridentino in rem decreta sunt, Vi-
carium Capitularem libere eliget, quin
electionem semel factam revocare, vel
ad novam procedere possit, qualibet con-
suetudine de medio sublata ac penitus
abolita, quae in hac re Sacrorum Cano-
num sanctionibus quovis nomine adver-
setur.
Art. 13.
Causae omnes fidem, sacramenta, sa-
cras functiones aliaque officia et jura
sacro ministerio adnexa respicientes, et
generatim causae omnes ecclesiasticae
ad judicium ecclesiasticae auctoritatis
unice pertinent juxta Sacrorum Cano-
num normam.
Art. 14.
Temporum ratione habita Sanctitas
Sua consentit, ut causae civiles clerico-
rum, ad laicos judices referantur, siye
personales sint, sive reales, quae scilicet
possessiones, atque alia temporalia cle-
ricorum, ecclesiarum, beneficiorum, alia-
rumque ecclesiasticarum mndationum
jura respiciant.
Art. 15.
Eadem de causa Sancta Sedes haud
impedit quominus causae criminales ec-
clesiasticorum prò delictis, quae crimi-
nalibus Reipublicae legibus animadver-
tuntur quaeque ad Religionem non per ti-
y la utilidad de los fìeles, procediendo
de acuerdo con el Gobierno siempre que
fuere necesario conciliar los efectos ci-
viles.
Art. 12.
En Sede vacante el Cabildo de la
Iglesia Catedral nombrara libremente
en el termino prefijado y en conformi-
dad a lo establecido por el Sagrado Con-
cilio de Trento, al Vicario Capitular;
sin poder revocar el nombramiento una
vez hecho, ni hacer otro nuevo, que-
dando por consecuencia abolida cual-
quiera costumbre que fuese contraria a
lo dispuesto por los Sagrados Cànones.
Art. 13.
Las causas relativas a la fé, A los
Sacramentos, a las funciones sagradas,
à las obligaciones y a los derechos ane-
jos al sagrado Ministerio, y en general
todas las causas de naturaleza eclesia-
stica pertenecen esclusivamente al jui-
cio de la Autoridad eclesiastica segun
lo mandan los Sagrados Canones.
Art. 14.
Atendiendo a las circunstancias de
los tiempos la S. Sede consiente en
que se defieran a los Tribunales laicos
las causas personales de los ecclesia-
sticos en materia civil, asi corno las cau-
sas concernientes a las propiedades y
a otros derechos temporales de los Cle-
rigos, de las Iglesias, de los beneficios
y de las demas fundaciones eclesiasti-
cas.
Art. 15.
Por la misma razon la Santa Sede
no hace dificultad a que las causas cri-
minales de los eclesiasticos por delitos
perseguidos por las leyes de la Repu-
blica estranos a la Religion, sean defe-
a. 1861
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
943
nent,ad LaicorumTribunalia deferantur.
Cum vero agitur de judiciis secundae et
ultimae instantiae in illud Tribunal inter
Iudices etiam duo saltem ecclesiastici
viri, quos Ordinarius nominat, erunt
omnino admittendi. Haec judicia minime
publica erunt, et respectivae sententiae
poenam capitis, seu poenam afflictivam,
aut infamiam inferentes, numquam erunt
exequendae absque suprema Praesidis
Reipublicae adprobatione, et antequam
proprius cujusque ecclesiastici viri Epi-
scopus ea absolverit, quae sacri Cano-
nes praescribunt. In deprehendendis et
detinendis ecclesiasticis ii erunt adhi-
bendi modi, quos reverenda status cleri-
calis exigit, et cum aliquis ecclesiasticus
vir fuerit deprehensus, nulla interjecta
mora, Episcopus de hac re erit monen-
dus:in hujus articuli dispositione piene
excluduntur causae majores quae apo-
stolicae Sedi reservatae sunt, juxta Sacri
Concilii Tridentini praescripta Sess. 24.
de Reform. C. V.
ridas a los Tribunales laicos. Pero en
los juicios de segunda y de ultima in-
stancia entraran a hacer parte del Tri-
bunal corno Conjueces almenos dos ecle-
siasticos nombrados por el Ordinario.
Estos juicios no seràn publicos y las
sentencias que resultaren de ellos en
caso de condenacion a pena capital, alli-
ctìva ó infamante, no se ejecutaràn sin
la aprobacion del Presidente de la Re-
publica, y sin que el respectivo Obispo
haya cumplido previamente cuanto en
tales casos se requiere por los Sagrados
Canones. En el arresto y detencion de
los eclesiasticos, se les guardanin los
miramientos convenientes a su caracter,
debiendo darse pronto aviso de dicho
arresto al Obispo respectivo. En la dis-
posicion contenida en este articulo siem-
pre se entienden excluidas las causas
mayores, las cuales son reservadas a la
Santa Sede conforme a lo dispuesto por
el Sagrado Concilio de Trento Ses. 24
de Refor. C. V.
Art. 16.
Cum Ordinarii liberi omnino sint in
proprio ministerio exercendo poterunt
juxta vigentem et adprobatam Ecclesiae
disciplinam illos coercere ecclesiasticos
Viros, qui a proprii muneris oftìciis et
a recta vivendi ratione deflectunt.
Art. 16.
Siendo los Ordinarios enteramente
libres en el ejercicio de su Ministerio
podran conforme a la disciplina vigente
aprobada de la Iglesia corregir tambien
a los eclesiasticos por las faltas a los
deberes de su oficio, y por las de su con-
ducta moral.
Art. 17.
Ecclesia jure pollet novas acquirendi
possessiones quovis justo1 titulo, ejusque
acquisitae res aut fundationes erunt sa-
crae et inviolabiles aeque ac proprietates
aliorum Civium Hondurensium, ideoque
nulla fundationum suppressio vel unio
fieri potest absque interventu auctoritatis
Apostolicae Sedis, sai vis facultatibus
Art. 17.
La Iglesia tiene el derecho de ad-
quirir por cualquiera titulo justo: sus
adquisiciones y las fundaciones piadosas
seràn respectadas y garantidas à la par
de las propiedades de todos los Ciuda-
danos Hondurefios; y por lo que toca a
las fundaciones no se podrà hacer nin-
guna supresion ni union sin la interven-
Busta 67 : « juxto i
"41
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
a. 1861
Episcoporum juxta Concilii Tridentini
normam.
Art. 18.
Ob rerum et temporum adjuncta
Sancta Sedes consentit, ut fundi et eccle-
siastica bona publicis subjiciantur vecti-
galibus aeque ac aliorum Hondurensium
civium bona exceptis tamen ecclesiis seu
sacris aedibus divino cultui ' dicatis.
Art. 19.
Attenta utilitate quae ex praesenti
Convenzione in catholicam religionem
manat, Sanctitas Sua Hondurensis Rei-
publicae Praesidis postulationibus an-
nuens et publicae tranquillitati consulere
cupiens decernit et declarat eos qui du-
rante praeteritarum vicissitudinum tem-
pore emerint 2 in ejusdem Hondurensis
Keipublicae dominiis ecclesiastica bona,
vel census redemerint, ad civilium legum
tum temporis vigentium normam et in
praesentia illa possident quique eisdem
emptoribus successerint, vel ex jure suc-
cedunt, nullo umquam tempore, aut
modo molestiam ullam habituros, neque
a Sua Sanctitate, neque a suis Successo-
ribus Romanis Pontificibus; imo vero
eorumdem honorum proprietatem, reddi-
tus, et emolumenta tuta et pacifica fore
penes ipsos,3 atque ab iiscausam haben-
tes: id tamen semper fixum firmumque
esse debebit, ut hujusmodi abusivae alie-
nationes numquam renoventur.
Art. 20.
Non impedietur quominus instituan-
tur monasteria utriusque sexus cujus-
cion de la autoridad de la Santa Sede,
salvas la facultades que competen a los
Obispos segun lo dispuesto por el Sa-
grado Concilio de Trento.
Art. 18.
La Santa Sede en vista de las cir-
cunstancias actuales, consiente en que
los fondos ó bienes eclesiasticos sean so-
metidos a las cargas publicas, a la par de
los bienes de los ciudadanos Hondure-
nos, excepto siempre las Fabricas dedi-
cadas al culto divino, es decir las Iglesias.
Art. 19.
Atendida la utilidad que del presente
Concordato resulta para la religion, el
S.t0 Padre à instancias del Presidente de
Honduras y para proveer à la tranquilidad
publica, decreta y declara que las perso-
nas que durante las vicisitudes pasadas
hubiesen comprado bienes eclesiasticos ó
redimido censos en los dominios de ella,
autorizados por las leyes vigentes en
aquellos tiempos, tanto los que se hallan
en posesion, cuanto los que se hayan
sucedido, ó sucedieren de derecho ;i los
dichos compradores no seran molesta-
dos en ningun tiempo y de ninguna ma-
nera por Su Santidad ni por los Sumos
Pontifìces sus Sucesores, de modo que
los primeros compradores lo mismo que
sus legitimos sucesores gozaran segura
y pacificamente de la propiedad de di-
chos bienes, de sus respectivos emolu-
mentos y productos siendo entendido
que no se renovaràn esas enagenaciones
abusivas.
Art. 20.
No se impedirà el establecimiento
de Monasterios ó Conventos de ambos
Busta i<7 : • cultu >,
Biotti 67: « emerit »,
Busta f>7 : . fore per
! ma culi in margine la
a. 18iii
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
945
cumque ordinis et instituti a Sancta Sede
adprobati. Quae autem ad regularcs per-
tinent juxta Canonicarum legum et cu-
jusque ordinis constitutionum normam
erunt dirigenda et administranda.
Art. 21.
Gubernium Reipublicae Honduren-
sis opportuna praebebit subsidia ad Fidei
propagationem, et ad infidelium in suo
territorio existentium conversionem pro-
curandam et omnem praestabit favorem
institutioni et progressui sacrarum Mis-
sionum quae ad hunc laudabilem finem
illuc Auctoritate Sacrae Congregationis
propagandae fidei mittuntur.
Art. 22.
Praevia declaratione a Gubernio per
suum Plenipotentiarium emissa, quod
scilicet Gubernii ipsius mens est per ju-
ramentum formula inlrascripta expres-
sum haud obligari in conscientia eos,
qui juramentum illud praestent ad quid-
piam peragendum, quod Dei et Eccle-
siae legibus adversetur, Sanctitas Sua
assentitur sequens juramentum ab Epi-
scopio caeterisque ecelesiasticis viris
praestari posse - Ego juro et promitto
ad Sancta Dei Evangelia obedientiam
et lidelitatem Gubernio per Constitutio-
nem Reipublicae Hondurensis statuto,
itemque promitto me nulli propositi,. ni
sive persona, sive Consilio adfuturum,
quae Nationis independentiae vel Iran
quillitati publicae noceat.
Art. 23.
Post divina officia in omnibus Hon-
durensis Reipublicae templis sic orabi-
tur « Domine salvam fac Rempublicam :
Domine, salvum fac Praesidem ejus ».
sexos, y de cualquiera de los Institutos
aprobados por la Santa Sede. Las cosas
relativas a Regulares seràn arregladas
segun lo disponen las leyes canonicas y
las Constituciones de las respectivas Or-
denes.
Art. 21.
El Gobierno de la Republica de
Honduras suministrara los medios ade-
cuados para la conversion de los infie-
les existentes dentro de los limites de
su territorio, y favorecerà el estableci-
miento y progreso de las misiones que
con tan laudable objeto llegasen al
territorio de la Republica autorizadas
por la sagrada Congregacion de Pro-
paganda Fide.
Art. 22.
En vista de la declaracion del Go-
bierno emitida por medio de su Pleni-
potenciario, en cuanto al juramento, de
que no es su mente obligar en conciencia
a quien le preste a cosa contraria a la
ley de Dios y de la Iglesia, Su Santidad
consiente en que los Obispos y demas
Ecclesiasticos lo presten en la forma si-
guiente: - Io juro y prometo a Dios
sobre los Santos Evangelios obedecer y
ser liei al Gobierno establecido por la
Gonstitucion de la Republica de Hon-
duras, y prometo asimismo no injerirme
personalmente ni por medio de consejos,
en proyecto alguno que pueda ser con-
trario ;i la independencia nacional ó a
la tranquilidad pùblica -
Art. 23.
Despues de los Oficios divinos en
todas las Iglesias de Honduras se bara
la siguiente Oracion: «Domine, salvam
fac Rempublicam: Domine salvum fac
Praesidem ejus ».
946
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras
a. 1861
Art. 24.
Sanctitas Sua Reipublicae Honduren-
sis exercitibus exemptiones et gratias
concedit, quae sub generali privilegio-
rum castrensium nomine cognoscuntur:
atque eadem Sanctitas Sua singulas sive
gratias, sive exemptiones quas erit lar-
gitura, determinabit per Apostolicas lit-
teras, quae expedientur cum praesens
conventio publicabitur.
Art. 25.
Reliqua omnia ad res, seu personas
ecclesiasticas spectantia de quibus in
hisce articulis nulla habita mentio est,
erunt omnino dirigenda etadministranda
juxta vigentemEcclesiae catholicae Apo-
stolicae romanae diseiplinam.
Art. 26.
Per praesentem Conventionem le-
ges, ordinationes, decreta in Republica
Hondurensi quocumque modo et tem-
pore huc usque lata in quantum Con-
ventioni eidem adversantur, abrogata
omnino censentur, atque eadem Con-
ventio veluti lex Status in futurum omne
tempus valitura habebitur.
Art. 27.
Ratificationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur Romae decem et
octo mensium spatio, aut citius si fieri
poterit.
Art. 28.
Statim ac praedictae ratificationes
mutuo traditae fuerint Sanctitas Sua per
Apostolicas litteras praesentem Conven-
tionem confirmabit.3
Art. 24.
Su Santidad concede a los ejercitos
de la Republica de Honduras las exen-
ciones y gracias conocidas bajo la de-
nominacion de privilegios castrenses, y
determinare despues en un Breve con-
temporaneo a la publicacion del Con-
cordato cadauna de las gracias y exen-
ciones que entiende conceder.
Art. 25.
Todo lo demas que no se haya ar-
• reglado espresamcnte por los articulos
anteriores, sea que pertenezca a cosa, ' ó
& personas eclesiasticas sera dirigido
y administrado conforme à la disciplina
vigente de la Iglesia catolica apostfr
lica romana.
Art. 26.
Quedan abrogadas por la presento
Convencion todas las leyes ordenanzas
y decretos, en cuanto se opongan à ella,
promulgadas de cualquier modo en la
Republica de Honduras, y la dicha Con-
vencion se considerarà corno ley del
Estado que debe tener fuerza y valor
para en addante.
Art. 27.
El presente Concordato sera ralifi-
cado legalmente por ambas partes y las
ratificaciones canjeadas 2 en Roma den-
tro del termino de diez y ocho meses y
antes si fuese posible.
Art. 28.
Luego que fueren canjeadas8 las rati-
ficaciones del presente Concordato, Su
Santidad lo confirmarà con sus Letras
Apostolicas.
si , e cosi anche l'esemplare a firma del Presidente.
! Biisln 67 : < conjeadas ».
In l'ii IX Alla nun trovasi la relativa Bolla.
a. 1861 Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Honduras 9M
In quorum fidem praefati Plenipo- En fé de lo cual los respectivos Ple-
tentiarii praesenti Conventioni subscri- nipotenciarios lo han tirmado y sellado
pserunt, illamque suo quisque sigillo con su sello,
obsignavit.
ActumRomaedie9.mensisIuliil861. Hecho en Roma a 9. de Julio de 1861.
J. Card. Antonelli. Carlos Gutierrez.
(L. © S.) (L. Hi S.)
Dall'esemplare a firme autografe e sigilli dei plenipotenziani in Busta 67 nell'Archivio
della Segreteria di Stato, in cui segue la « escala » indicata negli art. 5 e 10.
Escala de las Dotaciones asignadas al Seminario, al Obispo, al Cabildo Eclesiastico,
y a la fabrica de la Iglesia Catedral de la Diocesis de Comayagua.
1» Al Colegio Seminario anualmente Pesos 3000
2"° Al Obispo de Honduras id » 3000
3" Al Cabildo Eclesiastico id » 4000
Distribuciones del modo siguiente
Dignidades
Al Dean • . . . . Pesos 600
Al Arcedian - . . . . » 500
Al Maestre Escuela » 500
Al Tesorero » 500
Canonigos
Al Penitenciario » 450
Al Teologai (Lectoralj » 450
A un Canonigo de gracia » 300
Racioneros
A los dos Racioneros con Pesos 200 c/u ... » 400
Medios Racioneros
A los dos Medios Racioneros con Pesos 150 c/u . » 300
Soma Pesos 4000
A la fabrica de la Catedral » 1000
Soma total Pesos 11000
G. Card. Antonelli. Carlos Gutierrez.
Ibid. l'esemplare a firma autografa e sigillo di José Maria Medina, Presidente della
Repubblica di Honduras, con cui in data di Gracias 1° marzo 1864 ordina che sia eseguilo
il concordato.
948 Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua a. 1861
Integrano il concordato i due seguenti documenti:
a) Lettera del Card. Antonelli a S. E. C. Gutierrez.
9 luglio 1861.
Il Sottoscritto Cardinale Segretario di Stato relativamente all'Articolo V. del Concor-
dato tra la S. Sede e la Republica di Honduras, che dovrà oggi stesso firmarsi, in vista
delle spiegazioni fatte sull'oggetto del medesimo Articolo, e prendendo in considerazione
che il Governo della prelodata Republica si obbliga a coprire il deficit che potesse risultare
nel preventivo ecclesiastico, si dà premura di dichiarare a V. lì. che la S. Sede non fa dif-
ficoltà alcuna, che il Direttore Generale delle Rendite Pubbliche del Governo di Honduras
continui, siccome fu solito finora, ad assistere come Vocale alla Commissione di Ecclesia-
stici, la quale è incaricata della riscossione ed amministrazione delle decime. In pari tempo
dichiara che la presente Nota debba far parte del suespresso Concordato; e conseguenie-
mente aver la medesima forza di esso.
Dalla minuta (col n.° 18184) nella cit. Busta 67.
b) Risposta di S. E. C. Gutierrez.
9 luglio ' 18òl.
El infrascrito Enviado Extraordinario y Ministro Plenipotenciario de Honduras cerca
de la Santa Sede, ha tenido la honra de recibir la comunicacion de Vuestra Eminencia Reve-
rendfsima de està fecha par la cual y con referencia al articulo 5. del Concordato entre la
Santa Sede y la Republica de Honduras, que se va a firmar el dia de hoy se sirve Vuestra
Eminencia declarar que la Santa Sede no hace dificultad alguna, a que el Director General
del Rentas del Gobierno de Honduras, continue corno es costumbre asistiendo comò vocal
a la Junta de Eclesiàsticos a que se refiere el articulo citado.
Tambien queda el infrascrito entendido que està declaracion de Vuestra Eminencia
tendrà la misma fuerza que si' estuviese inserta en el enunciado Concordato, y bajo tal
concepto es que el infrascrito procede a firmarlo.
El infrascrito se aprovecha de està oportunidad, para presentar à Vuestra Eminencia
Reverendisima los testimonios de su mas alto apredo y distinguida consideracion.
Carlos Gutierrez.
Dall'esemplare a firma autografa nella cit. Basta 67.
ex.
CONCORDATO FRA PIO IX E LA REPUBBLICA DI NICARAGUA.
2 novembre 1861.
In nomine sanctissimae et indi viduae En el nombre de la Santi sima é in-
Trinitatis. dividua Trinitad.
Sanctitas Sua Summus Pontifex Su Santidad el Stimo Pontifice Pio IX.
Pius IX et Praeses Reipublicae de Nica- y el Presidente de la Republica de Ni-
ragua in suos respective plenipotentia- caragua nombraron para sus respectivos
rios nominarunt. Plenipotenciarios,
1 Nell'originale però leggesi tjunio».
a. 1*61
Concordato fra Pio IX <• In Repubblica di Nicaragua
949
Sanctitas Sua Emum D. Jacobum
Antonelli S. R. E. Cardinalem Diaconum
Sanctae Agathae ad Suburram, Suum
Ministrum a publicis negotiis.
Et Rcipublicae Praeses Excellentis-
simum Dominum Ferdinandum Loren-
zana, Marchionem de Belmonte, equitem
Ordinis hierosolymitani a S. Sepulcro,
equitem torquatum S. Gregorii Magni
classis militari*, itemque equitem eius-
dem Ordinis a Magna .Cruce ordinis
civilis, nec non equitem commendali nem
Francisci Primi utriusque Siciliae regis,
et equitem clarissimi Ordinis Pontificii
D. N. I. C. et Ad ministrum cum liberis
mandatis apud S. Sedem Apostolicam ;
Quid post mutuo tradita respectivae
pknipotentiae instrumenta de iis, quae
sequuntur convenerunt.
Art. 1.
Religio catholica apostolica romana
est religio Status in republica de Nica-
ragua, atque inibi sarta tecta semper
conservabitur cum omnibus iuribus et
praerogativis, quibus ex Dei lege et
SS. Canonum sanctionibus pollere debet.
Art. 2.
Hinc iuventutis institutio in (Jniver-
*itatibus, Collegiis, Scholis et aliis om-
nibus educationis seu instructionis insti-
tutis erit piane conformis doctrinae eius-
dem catholicae religionis, et iccirco Epi-
scopi et locorum Ordinarii liberi omnino
erunt in dirigenda doctrina, quae ad
Theologicas, et canonici iuris facultates
et ad alias ecclesiasticas eiusque generis
disciplinas pertinet. Insuper iidem Ordi-
narii et Episcopi praeter illam sollicitu-
Su Santidad a Su Eminencia el Sefìor
Don Jacobo Antonelli Cardenal de la
Santa Iglesia Romana, Diacono de Santa
Agata de Suburra y Secretario de Estado
y de Relaciones Exteriores.
Y el Presidente de la Republica de
Nicaragua al Excelentisimo Sefìor Don
Fernando de Lorenzana Marques de Bei-
monte, Caballero de la sagrada Orden
ecuestre Jerosolimitana del S.t0 Sepulcro
de N. S. J. C. Comendador de la Orden
Pontificia de S.n Gregorio Magno en
la clase militar, Caballero Gran Cruz de
la misma Orden en la Clase civil, Co-
mendador de la Real Orden de Fran-
cisco I. de las dos Sicilias, Caballero con
placa de la inclita Orden Pontificia de
Cristo etc. etc. etc. y Ministro Plenipo-
tenciario de Nicaragua cerca de la
S.w Sede.
Los cuales, despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos poderes
convinieron en los Articulos siguientes.
Art. 1.
LaReligion Catolica, Apostolica Ro-
mana es la Relijion del Estado en la
Republica de Nicaragua, y se conser-
vala siempre con todos los derechos y
prerogativas de que debe gozar segun
la ley de Dios y las disposiciones de los
sagrados Canones.
Art. 2.
En consecuencia la ensefianza en las
Universidades,Colejios, Escuelasydemas
Establecimientos de instruccion sera
conforme a la doctrina de la misma Re-
liginn Catolica; al cual efecto los Ohi-
spos y Ordinarios locales tendran la di-
reccion libre de las Catedras de Teo-
loga, de derecho Canonico y de todos
los ramos de ensenanza eclesiastica, y
à mas de la influencia que exerceràn en
virtud de su Ministerio sagrado en la
950
Concordato fra Pio IX e la Repubblica ili Nicaragua
a. 1801
dinem, quam ex proprii ministerii officio
in religiosam iuventutis educationem
exercent, advigilabunt etiam, ut in qua-
vis tradenda disciplina nihil adsit, quod
catholicae religioni morumque hone-
slati adversetur.
Art. 3.
Episcopi praeterea iure suo fruuntur
examinandi et censuram ferendi in omnes
libros et publicationes quacumque ra-
tione in vulgus emissas, quae ad fidei
dogmata, Ecclesiae disciplinam et ad
publicam morum honestatem quovis
modo pertinent, et Reipublicae magi-
stratus ex proprii cuiusque muneris vi
et auctoritate opem et operam praesta-
bunt ad tutandas dispositiones, quas ipsi
Episcopi iuxta canonicas sanctiones su-
scepturi erunt ad religionem tuendam,
atque ad devitandum quidquid eidem
religioni adversari possit.
Art. 4.
Cum Romanus Pontifex primatum
in universam, qua late patet, Ecclesiam
iure divino obtineat, tam Episcopi quam
Clerus et populus libere cum Apostolica
Sede communicabunt.
Art. 5.
Gubernium de Nicaragua obligatione
se obstringit praestandi et integram ser-
vandi dotem prò Episcopo, Capitulo, Se-
minario et divini cultus, ac sacrarum
aedium expensis super fundis aerarii na-
tionis de Nicaragua iuxta designationem
in fine huius Conventionis expressam.
Et quoties novae Dioeceses erunt eri-
gendae, eadem norma locum habebit
prò dote cuiusque ecclesiae, capituli, et
seminarli. Cum autem huiusmodi dotes
assignentur compensatione, immo loco
decimarum, quibus hoc modo supplendis
Gubernium propria illius loci utilitatis
educacion relijiosa de la juventud, ve-
laran porque en la ensenanza de cual-
quiera otro ramo nada haya contrario
à la Religion ni a la moral.
Art. 3.
Los Obispos conservaràn asimismo
su derecho de censura respecto de to-
dos los libros ó publicaciones de cual-
quiera naturaleza puestas en circulacion
que tengan relacion al Dogma, a la Di-
sciplina de la Iglesia, y à la moral pu-
blica; y las Autoridades competentes
de la Republica en virtud de sus re-
spectivas atribuciones daran su apoyo
à las disposiciones que los Obispos to-
maren conforme à los sagrados Canones
para defender la Relijion, y evitar lo
que pudiera serie contrario.
Art. 4.
Siendo el Pontifice Romano el Gefe
de la Iglesia Universal por derecho Di-
vino, tanto los Obispos comò el Clero
y el pueblo tendràn libre comunicacion
con la S. Sede Apostolica.
Art. 5.
El Gobierno de Nicaragua se com-
promete à subministrar las dotaciones
del Obispo, del Cabildo y del Seminario
y à proveer a los gastos del culto y de
fabrica de la Iglesia de los fondos del
Tesoro Nacional, conforme à la escala
especifica que va al fin del presente
Concordato; la cual en caso de erec-
ciones de nuevos Obispados se adoptarà
del mismo modo para la dotacion de
los Obispos, de los Cabildos, de los Se-
minarios y de las fabricas de las Igle-
sias. Y asentado que tales asignaciones
son un compensativo ó mas bien una sub-
a. 1S61
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
951
causa et Episcopo consentiente a Sede
Apostolica huiusmodi veniam petiit et
obtinuit, iccirco dotes ipsae habendae
omnino erunt, prout sunt, titulo oneroso,
ac proptcrea Gubernium, tamquam ve-
roni Ecclesiae creditum erga nationem
de Nicaragua dotcs ipsas agnoscit, quae
ita liberorum, scu omnino independen
tium reddituum naturarci rationemquc
acquirent.
Art. 6.
Parochi pergent exigere primitias et
cmolumenta quae a stola nuncupantur,
salvo Ordinario iure haee eadem emolu-
menta in propria dioecesi religiose ordi-
nandi per opportumtm legem, donec pa-
rochis ipsis congrua, tuta, independens
dos fuerit attributa a Gubernio, collatis
invicem super hac re cum propriis Ordi-
nariis consiliis.
Art. 7.
Ob praedictae dotis assignationem,
quae praesentes decimarum proventus
superat, quaeque ex ipsius Gubernii
sponsione copiosior futuro tempore eva-
det, Summus Pontifex Praesidi Reipu-
blicae de Nicaragua eiusque in munere
successoribus concedit patronatus ius,
seu privilegium proponendi in qualibet
vacatione Ecclesiae Assumptionis Beatae
Mariae Virginis et aliarum in eo terri-
torio erigendarum Ecclesiarum dignos
idoneosque ecclesiasticos viros iis omni-
bus dotibus praeditos, quas SS. Canones
requirunt, et idem Summus Pontifex
iuxta praescriptas ab Ecclesia regulas
iisdem Viris canonicam institutionem ex
consuetis formis dabit. Designati vero
nullo modo sese immiscere poterunt re-
ijimini et administrationi illius Ecclesiae,
ad quam fuerint nominati, antequam apo-
stolicas canonicae institutionis litteras
rogacìon de los Diezmos, pues el Go-
bierno con miras de utilidad publica
locai y con el consentimiento del Obispo
ha solicitado y obtenido de la S. Sede
està substitucion, deberan considerarse
corno lo son à titulo oneroso, y recono-
cidas por el Gobierno corno un verda-
dero credito de las [glesias contra la
Nacion Nicaraguense, adquiriran el ca-
racter de una verdadera renta indepen-
diente.
Art. 6.
Los Parrocos seguiran percibiendo
las primicias y los emolumentos'dichos
de estola, quedando al cuidado y con-
ciencia del Ordinario el arreglo de los
aranceles de estos, hasta que el Gobierno
les asigne una Congrua segura é inde-
pendiente, poniendose de acuerdo para
elio con el Obispo.
Art. 7.
En atencion à" las dotaciones pre-
citadas, mayores en su totalidad de lo
que produce actualmente la renta de
Diezmos, y que el Gobierno espera au-
mentar en el tiempo venidero; el Sumo
Pontifico 'concede al Presidente de la
Republica de Nicaragua y & sus Suce-
sores en este cargo ci Patronato ó sea
el privilegio de presentar para cuales-
quiera vacantes de la Diocesis ó lglesia
de la Asuncion de Maria Santisima y de
las demas que fueren erijidas en aquel
territorio, à Eclesiasticos dignos é ido-
neos adornados de todas las cualidades
requiridas por los Sagrados Canones; y
el Sumo Pontifico en conformidad a las
reglas prcscriptas por la lglesia darà à
los presentados la institucion canonica
en las formas acostumbradas. Los pre-
sentados, sinembargo, nopodran de nin-
guna manera intervenir en el regimen ó
952
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
exceperint, prout sacri Canones praeseri-
bunt. Reipublicae Praeses non ultra an-
num a vacationis die nominatimi prae-
sentabit.
Art. 8.
Eadem de causa Summus Pontifex
Reipublicae Praesidi indultum concedit
nominandi ad omnes capituli praebendas,
sive sint dignitates, sive canonicatus,
sive inferiora beneficia usque ad sex
dumtaxat, exceptis prima dignitate, quae
liberae Sanctae Sedis collationi reser-
vata permanet, nec non theologali et poe-
nitentiaria praebendis, quae ab Episcopis
praevio experimento seu concursu rite
habito iis conferentur, quos digniores
iudicaverint. Reipublicae Praeses, illis
semper exceptis, ad sex illas praebendas
nominabit, quae primum vacaturae sunt
quaeque ad ipsius nominationem perpe-
tuo pertinebunt. Reliquae autem cuius-
cumque tandem classis et numeri futurae
sint, quoniam in praesentia quinque tan-
tum existunt, ab Episcopis conferentur.
Id tamen non impedit quominus aliae
praebendae in capitulis possint institui,
quae per publicum experimentum, seu
concursum, veluti duae superius memo-
ratae obtinendae sint, quae semel ita
constitutae nullo modo variari poterunt.
en la administracion de las Iglesias para
las cuales hubiesen sido designados, an-
tes de recibir las Bulas de institucion
canonica, comò està prescripto en los
sagrados Canones. El Presidente de la
Republica procederà a hacer la presenta*
cion del Candidato no mas tarde de un
ano despues del dia en que se verifico
la vacante.
Art. 8.
Por la misma causa el Sumo Ponti-
fice concede al Presidente de la Repu-
blica el privilegio de nombrar para todas
las Prebendas del Capitulo ya sean de
Dignidades, o Canongias o racioneros
hasta el numero de seis, exceptuando la
primera Dignidad que sera reservada à
la libre colacion de la S. Sede, y la Teo-
logai (Lectoral)y Penitenciaria las cuales
seràn conferidas por los Obispos en con-
curso de oposicion a las personas que
considerasen mas dignas. Seran de nom-
bramiento del Presidente las seis pre-
bendas que primero vacaren de las no
exceptuadas, las- cuales quedarón sugetas
para siempre à su libre nominacion. La
provision de las restantes cualquiera que
fuese su clase y numero en el tracto
sucesivo, pues ahora solo hay cinco exi-
stentes, correspondera en addante à los
Obispos. Esto no impide que puedan ser
tundadas otras prebendas de oposicion
corno las dos antedichas, que deben con-
ferirse en concurso por los Obispos, las
cuales una vez establecidas no podnin
variarse.
Art. 9.
Paroeciae omnes iuxta Concilii Tri-
dentini praescripta conferentur per pu-
blicum experimentum seu concursum,
quo absoluto, Episcopi tres ex adproba-
tis Reipublicae Praesidi praesentabunt, ut
ex iis propositis unum seligat iuxta ino-
Art. 9.
Todas las parroquias seran provistas
en concurso abierto, segun lo dispuesto
por el sagrado Concilio de Trento, de-
biendo los Ordinarios formar las ternas
de los concurrentes aprobados, y diri-
jirlas al Presidente de la Republica, quien
a. 1861
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
953
rem, qui a Guberniis Amerìcae regionum
ad Ilispanias olim pertinentium obser-
vatur.
Art. 10.
Sancta Sedes proprio utcns iure no-
ras dioeceses eriget, ac novas earum-
dem peraget cireumscriptiones, cum id
lidelium necessitas, aut utilitas postula-
verit. Veruntamen ubi id contigerit, cum
Gubernio de Nicaragua Consilia conferet.
In unaquaque earumdem dioecesium in-
stìtuetur Canonicorum Capitulum et Epi-
scopale Seminarium accommodatum ad
Cleri Dioecesani numerum, et ipsarum
dioecesium indigentias. Pro dote cuius-
que Sedis, Capituli et Seminarii, quae eri-
genda erunt, ea norma erit sequenda,
quae statuta est prò Ecclesia Assumptio-
nis B. M. V. in republica de Nicaragua,
quae quamprimum Canonicorum Capitu-
lum habebit efformatum iuxta schema
inferius referendum. In Seminaria exci-
pientur et instituentur iuxta Tridentinae1
Synodi praescripta ii adolescentes, quos
Episcopi ex propria ! dioecesis necessitate
voi utilitate admittendos esse censuerint.
Ea omnia quae ad eorumdem Seminario-
rum regimen, ordinationem, doctrinam,
gubernationem et administrationem per-
tinent a dioecesano Antistite unice pen-
dere debent, qui suam liberam plenam-
que auctoritatem et ius in ea exercebit.
Rectores quoque et professores semina-
riorum ab Episcopis libere nominabun-
tur, et quotiescumque necessarium vel
utile ab ipsis iudicabitur removebuntur.
Art. 11.
Item in singulis dioecesibus a pro-
priis Ordinariis novae erigentur Paroe-
nombrarà uno entre los propuestos, con-
forme à la practica observada en otras
Republicas de la America antiguamente
espanda.
Art. 10.
La Santa Sede en ejercicio de su
propio derecho, erijirà nuevas Diocesis,
y hara nuevas circunscripciones de ellas
segun lo requiera la necesidad y la utili-
dad de los Fieles: sinembargo llegado el
caso procederà de acuerdo con el Go-
bierno de Nicaragua. En cada una de estas
Diocesis se establecei à un Cabildo de Ca-
nonigos y el Colegio Seminario propor-
cionado al numero del Clero Diocesano, y
a las necesidades de las mismas Diocesis,
y para la dotacion de las Sillas episco-
pales que hayan de ser erijidas, de los
Cabildos y de los Seminarios se proce-
derà sobre las bases adoptadas para la
Catedral de la Asuncion de N.a S.a la
Virgen Maria en la Republica de Nica-
ragua, la cual à la brevedad posiblc
tendrà un Cabildo corno se espresa en
la Escala que se halla al fin del presente
Concordato. En los Colegios Seminarios
senin recibidos y educados conforme a
lo prescripto por el sagrado Concilio de
Trento aquellos jovenes a quienes los Obi-
sposcreyeren conveniente admitir segun
la necesidad y utilidad de sus Diocesis.
Corresponde por consiguiente de pieno y
libre derecho a la Autoridad de los Prela-
dos Diocesanos todo cuanto conciente al
arreglo, a la emenanza, al regimen y à la
administracion de los Seminarios: cuyos
Rectores y Profesores seran libremente
nombrados y revocados por los Obispos,
cuando lo juzgaren util y necesario.
Art. 11.
Se erijiran asi tambien por la com-
petente Autoridad Diocesana nuevas
Ada: ■ TriJentin
Sii ! ma dovrà
9:4
( incordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
a. 1861
ciae, cum iti lìdelium necessitas et utili-
tas requirat, atque in hac re perficienda
cum Gubernio erunt ineunda Consilia, ubi
et quatenus civilium rerum rationes sint
conciliandae.
Art. 12.
Sede vacante, episcopalis ecclesiae
Capitulum infra tempus praefìnitum, et
ad normam eorum, quae a sacro Con-
cilio Tridentino in rem decreta sunt, Vi-
carium capitularem libere eliget, quin
electionem semel factam revocare, vel
ad novam procedere possit, qualibet con-
suetudine de medio sublata ac penitus
abolita, quae in hac re Sacrorum Cano-
num sanctionibus quovis nomine adver-
setur.
Art. 13.
Causae omnes fidem, sacramenta, sa-
cras functiones aliaque officia et iura sa-
cro ministerio adnexa respicientes, et ge-
neratim causae omnes ecclesiasticae ad
iudicium ecclesiasticae auctoritatis unice
pertinent iuxta sacrorum Canonum nor-
mam.
Art. 14.
Temporum ratione habita, Sanctitas
Sua consentit, ut causae civiles clerico-
rum, ad laicos iudices referantur, sive
personales sint, sive reales, quae scilicet
possessiones, atque alia temporalia cle-
ricorum, ecclesiarum, beneficiorum, alia-
rumque ecclesiasticarum fundationum
iura respiciant.
Art. 15.
Eadem de causa Sancta Sedes haud
impedit, quominus causae criminales
ecclesiasticorum prò delictis, quae cri-
minalibus Reipublicae legibus animad-
Parroquias segun lo requieran la nece-
sidad y la utilidad de los Fieles, procc-
diendo de acuerdo con el Gobierno siem-
pre que fuere necesario conciliar los
efectos civiles.
Art. 12.
En sede vacante el Cabildo de la
Iglesia Metropolitana ó sufraganca nom-
brarà libremente en el termino prefijado
y en conformidad a lo establecido por
ci sagrado Concilio de Trento, al Vica-
rio Capitular; sin poder revocar el noni-
bramiento una vez hecho, ni hacer otro
nuevo, quedando por consecuencia abo-
lida cualquiera costumbre que fuese
contraria a lo dispuesto por los SS. Ca-
nones.
Art. 13.
Las causas relativas a la fé, à los
Sacramentos, à las funciones sagradas,
A las obligaciones y à los derechos ane-
xos al sagrado Ministerio, y en general
todas las causas de naturaleza ecle-
siastica, pertenecen esclusivamente al
juicio de la Autoridad Eclesiastica segun
lo mandan los sagrados Canones.
Art. 14.
Atendiendo à las circunstancias de
los tiempos la S. Sede consiente en que
se defieran à los Tribunales Laicos las
causas personales de los Eclesiasticos
en materia civil asi corno las causas
concernientes à las propiedades y a
otros derechos temporales de los Cleri-
gos, de las Iglesias de los Beneficios y
de las demas fundaciones eclesiasticas.
Art. 15.
Por la misma razon la Santa Sede
no hace dificultad à que las causas cri-
minales de los Eclesiasticos, por deli-
ctos perseguidos por las leyes de la
a. 1861
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
955
vertuntur, quaeque ad Religionem non
pertinent, ad Laicorum tribunalia defe-
rantur. Cum vero agitur de iudiciis se-
cundae et ultimae instantiae in illud
tribunal inter Iudices etiam duo saltem
ecclesiastici viri, quos Ordinarius no-
minat, erunt omnino admittendi. Haec
iudicia minime publica erunt, et respe-
ctivae sententiae poenam capitis, seu
poenam afflictivam, aut infamiam infe-
rentes, nunquam erunt exequendae abs-
que competentis civilis ' auctoritatis ad-
probatione, et antequam proprius cuius-
que ecclesiastici viri Episcopus citius
quam fieri poterit, ea absolverit, quae
Sacri Canones praescribunt. In depre-
hendendis et detinendis ecclesiasticis, ii
erunt adhibendi modi, quos reverenda
status clericalis exigit, et cum aliquis
ecclesiasticus vir fuerit deprehensus,
nulla interiecta mora, Episcopus de hac
re erit monendus: in huius articuli dis-
positene piene excluduntur causae ma-
iores, quae Apostolicae Sedi reservatae
sunt, iuxta sacri Concilii Tridentini prae-
scripta Sess. 24. de Reform. Cap. V.
Art. 16.
Cum Ordinarii liberi omnino sint in
proprio ministerio exercendo, poterunt,
iuxta vigentem et adprobatam Ecclesiae
disciplinam illos coercere ecclesiasticos
Viros, qui a proprii muneris officiis et
a recta vivendi ratione dcflectunt.
Art. 17.
Ecclesia iure pollet novas acquirendi
possessiones quovis iusto titulo, eiusque
acquisitae res erunt sacrae et inviolabi-
les aeque ac proprietates aliorum civium
de Nicaragua, ideoque nulla piarum In-
stitutionum suppressio vel unio fieri
Republica estraflos ;i la Religion, sean
deferidas à los Tribunales Laicos. Pero
en los juicios de segunda y de ultima
instancia entraràn & hacer parte del
Tribunal corno conjueces al menos dos
eclesiasticos nombrados por el Ordi-
nario. Estos juicios no senin publicos y
las sentencias que resultaren de ellos
en caso de condenacion & pena capital,
aflictiva ó infamante, no se ejecutaràn
sin la aprobacion de la Autoridad civil '
competente, y sin que el respectivo
Obispo haya cumplido previamente &
la mayor brevedad posible cuanto en
tales casos se requiere por los sagrados
Canones. En el arresto y detencion de
los Eclesiasticos, se les guardaràn los
miramientos convenientes à su caracter,
debiendo darse pronto aviso de dicho ar-
resto al Obispo respectivo. En la dispo-
sicion contenida en este articulo siem-
pre se entienden excluidas las causas
mayores, las cuales son reservadas & la
S.ta Sede conforme à lo dispuesto por
el S. Concilio de Trento Sess. 24 de
Refor. Cap. V.
Art. 16.
Siendo los Ordinarios enteramente
libres en el ejercicio de su Ministerio,
podrón conforme à la disciplina vijente
aprobada de la Iglesia, corregir tambien
■A los Eclesiasticos por las faltas à los
deberes de su oficio, y por las de su
conducta mora!.
Art. 17.
La Iglesia tiene el derecho de adqui-
rir por cualquiera titulo justo: sus adqui-
sicioncs seràn respetadas y garantidas
à la par de las propiedades de todos
los ciudadanos Nicaraguenses; y por lo
que toca à las instituciones li obras pia-
1 Ada «.; iu Busta 68 le parole « civilis • e ■ civil > sono segnate
testo: mancano nell'esemplare a firma del Presidente della Repubblica.
956
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
a. 1861
potest absque interventi! auctoritatis
Apostolicae Sedis, sai vis facultatibus Epi-
scoporum iuxta Concilii Tridentini nor-
mam.
Art. 18.
Ob rerum et temporum adiuncta
Sancta Sedes consentit, ut fundi et eccle-
siastica bona publicis subiiciantur vecti-
galibus aeque ac aliorum Reipublicae de
Nicaragua civium bona, exceptis tamen
ecclesiis seu sacris aedibus divino cultui
dicatis.
Art. 19.
Attenta utilitate, quae ex praesenti
Conventione in catholicam religionem
manat, Sanctitas Sua Reipublicae de Ni-
caragua Praesidis postulationibus an-
nuens, et publicae tranquillitati consu-
lere cupiens decernit et declarat eos qui
durante praeteritarum vicissitudinum
tempore emerint in eiusdem Reipublicae
dominiis ecclesiastica bona, vel census
redemerint, ad civilium legum tum tem-
poris vigentium normam et in praesen-
tia illa possident, quique eisdem empto-
ribus successerint, vel ex iure succedunt,
nullo unquam tempore, aut modo mole-
stiam ullam habituros, neque a Sua San-
ctitate neque a suis successoribus Ro-
manis Pontificibus; immo vero eorum-
dem bonorum proprietatem, redditus,
et emolumenta tuta et pacifica fore pe-
nes ipsos, atque ab iis causam habentes:
id tamen semper fixum firmumque esse
debebit, ut huiusmodi abusivae aliena-
tiones numquam renoventur.
Art. 20.
Episcopis liberum erit in propria
dioecesi Ordines seu Congregationes re-
dosas en beneficio de la Iglesia y de los
Fieles no se podrà hacer ninguna su-
presion ni union sin la intervencion de
la Autoridad de la S. Sede, salvas las
facultades que competen a los Obispos
segun lo dispuesto por el sagrado Con-
cilio de Trento.
Art. 18.
La Santa Sede en vista de las cir-
cunstancias actuales, consiente en que
los fondos ó bienes eclesiasticos sean
sometidos a las cargas publicas, a la
par de los bienes de los Ciudadanos Ni-
caraguenses, excepto siempre las Fa-
bricas dedicadasal Culto Divino, es decir
las Iglesias.
Art. 19.
Atendida la utilidad que del presente
Concordato resulta para la Religion, el
S. t0 Padre a instancias del Presidente
de la Republica de Nicaragua, y por
proveer a la tranquilidad publica, de-
creta y declara que las personas que
durante las vicisitudes pasadas hubiesen
comprado bienes eclesiasticos ó redimido
censos en los dominios de ella, autori-
zados por las leyes vijentes en aquellos
tiempos, tanto los que se hallan en po-
sesion, cuanto los que hayan sucedido
ó sucedieren de derecho a los dichos
compradores, no seran molestados en
ningun tiempo y de ninguna manera
por Su Santidad, ni por los Sumos Pon-
tifices sus sucesores, de modo que los
primeros compradores lo mismo que sus
lejitimos sucesores, gozaràn segura y
pacificamente de la propiedad de dichos
bienes, de sus respectivos emolumentos
y productos, siendo entendido que no
se renovaràn esas enajenaciones abu-
si vas.
Art. 20.
Los Obispos podràn establecer Or-
denes ó Congregaciones religiosas de
a. 1801
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
957
ligiosas utriusque sexus iuxta SS. Cano-
nes constituere, collatis tamen ea super
re cum Gubernio consiliis. Quae autem
ad regulares pertinent iuxta Canonica-
rum legum et cuiusque Ordinis consti-
tutionum normam erunt dirigenda et ad-
ministranda.
Art. 21.
Gubernium Reipublicae de Nicara-
gua opportuna praebebit subsidia ad Fi-
dei propagationem, et ad infidelium in
suo territorio existentium conversionem
procurandam, et omnem praestabit favo-
rem institutioni et progressui sacrarum
Missionum, quae ad hunc laudabilem
finem illuc auctoritate Sacrae Congre-
grationis Propagandae fidei mittuntur.
Art. 22.
Praevia declaratione a Gubernio per
suum Plenipotentiarium emissa, quod
scilicet Gubernii ipsius mens est per iura-
mentum formula infrascripta expressum
haud obligari in conscientia eos, qui
iuramentum illud praestent ad quidpiam
peragendum, quod Dei et Ecclesiae le-
gibus adversetur, Sanctitas Sua assenti-
tur sequens iuramentum ab Episcopis
coeterisque ecclesiasticis viris praestari
posse. « Ego iuro et promitto ad Sancta
« Dei Evangelia obedientiam, et fidelita-
« tem Gubernio per Constitutionem Rei-
« publicae de Nicaragua statuto, item-
« que promitto me nulli propositioni sive
« persona sive Consilio adfuturum, quae
« Nationis independentiae vel tranquil-
« litati publicae noceat ».
Regulares de ambos sexos en sus pro-
pias Diocesis, segun lo prescriben los
sagrados Canones ; pero debenin ponerse
de acuerdo al intento con el Gobierno.
Las cosas relativas a Regulares seràn
arregladas segun lo disponen las leyes
canonicas y las Constituciones de los re-
spectivos Ordenes. '
Art. 21.
El Gobierno de la Republica de Ni-
caragua subministrani los medios ade-
cuados para la propagacion de la fé, y
para la conversion de los infieles exi-
stentes dentro de los limites de su ter-
ritorio, y favorecerà el establecimiento
y progreso de las Misiones que con tan
laudable objeto llegasen al territorio de
la Republica autorizadas por la sagrada
Congregacion de Propaganda Fide.
Art. 22.
En vista de la declaracion del Go-
bierno emitida por medio de su Pleni-
potenciario, en cuanto al juramento, de
que no es su mente obligar en concien-
cia a quien le preste, a cosa contraria
a la ley de Dios y de la Iglesia, Su San-
tidad consiente en que los Obispos y
demas Ecclesiasticos lo presten en la
forma siguiente « Yo juro y prometo
« a Dios sobre los santos Evanjelios
« obedecer y ser fiel al Gobierno esta-
« blecido por la Constitucion de la Re-
« publica de Nicaragua, y prometo asi-
« mismo no injerirme personalmente ni
« por medio de consejos, en proyecto
« alguno que pueda ser contrario a la
« independencia nacional o a la tran-
« quilidad publica ».
Art. 23.
Post divina officia in omnibus Rei
publicae de Nicaragua templis sic ora
1 L'esemplare a firma del Presidente
Art. 23.
Despues de los Oficios Divinos en
todas las Iglesias de Nicaragua se harà
las respectivas Ordenes •.
958
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua
a. lsci
bitur « Domine, salvarti fac Rempubli-
« cam: Domine, salvum fac Praesidem
« et supremas eius Auctoritates ».
Art. 24.
Sanctitas Sua Reipublicae de Nica-
ragua exercitibus exemptiones etgratias
concedit, quae sub generali privilegio-
rum castrensium nomine cognoscuntur:
atque eadem Sanctitas Sua singulas sive
gratias, sive exemptiones quas erit largi-
tura, determinabit per Apostolicas Lit-
teras quae expedientur cum praesens
Conventio publicabitur.
Art. 25.
Reliqua omnia ad res, seu personas
ecclesiasticas spectantia, de quibus in
hisce articulis nulla habita mentio est,
erunt omnino dirigenda et administranda
iuxta vigentem Ecclesiae Catholicae Apo-
stolicae Romanae disciplinam.
Art. 26.
Per praesentem Conventionem leges,
ordinationes, decreta in Republica de
Nicaragua quocumque modo et tempore
hucusque lata, in quantum Conventioni
eidem adversantur, abrogata omnino
censentur, atque eadem Conventio ve-
luti lex Status in futurum omne tempus
valitura habebitur.
Art. 27.
Ratificationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur Romae decem et
octo mensium spatio, aut citius si fieri
poterit.
Art. 28.
Statim ac praedictae ratificationes
mutuo traditae fuerint, Sanctitas Sua
per Apostolicas Litteras praesentem
Conventionem confirmabit.
la siguiente oracion « Domine salvam
« fac Rempublicam. Domine salvum fac
« Praesidem et Supremas ejus Auctori-
« tates ».
Art. 24.
Su Santidad concede a los ejercitos
de la Republica de Nicaragua las exen-
ciones y gracias conocidas bajo la de-
nominacion de privilejios Castrenses, y
determinala despues en un Breve con-
temporaneo à la publicacion del Con-
cordato cadauna de las gracias y exen-
ciones que entiende conceder.
Art. 25.
Todo lo demas que no se haya ar-
reglado espresamente por los articulos
anteriores, sea que pertenezca a cosa o
à personas eclesiasticas sera dirijido y
administrado conforme à la disciplina
vijente de la Iglesia Catolica Apostolica
Romana.
Art. 26.
Quedan abrogadas por la presente
Convencion todas las leyes, ordenan-
zas y decretos, en cuanto se opongan
à ella, promulgados de cualquier modo
y en cualquier tiempo en la Republica
de Nicaragua, y la dicha Convencion
se considerarci corno lev del Estado que
debe tener fuerza y valor para en ade-
lante.
Art. 27.
El presente Concordato seni ratin-
cado legalmente por ambas partes, y
las ratificaciones canjeadas en Roma
dentro del termino de diez y ocho meses
y antes si fuese posible.
Art. 28.
Luego que fueren cangeadas las ra-
tificaciones del presente Concordato, Su
Santidad lo confirmarà con sus Letras
Apostolicas.
a. 1861 Concordato fra Pio IX e la Repubblica ili Nicaragua 959
In quorum fidem praefati Plenipo- En fé de lo cual los respectivosPle-
tentiarii praesenti Conventioni subscri- nipotenciarios lo nari firmado y sellado
pserunt, illamque suo quisque sigillo con su sello,
obsignavit.
Actum Romae die 2 Novembris 1861 Hecho en Roma a 2. de Noviem-
bre de 1861.
Jacobus Card. Antonelli Fernando de Lorenzana.
Loco !$( Sigilli (L. S.)
Il testo latino da Pn IX Ada, Pars prima, III, 574-584, collazionato l'esemplare a firme
autografe e sigilli dei plenipotenziarii, donde il testo spagnuolo, in Busta 68 nell'Archivio
della Segreteria di Stato. Ibid. l'esemplare a firma autografa e sigillo con cui il Presidente
della Repubblica di Nicaragua, Tomas Martinez, in data di Managua 21 gennaio 1862, ordina
l'esecuzione del concordato, che Pio IX confermò colla Bolla Cimi ad lume Principis del
25 maggio 1863 (Ada 573-586). In Busta 68 segue, con firma autografa dei plenipotenziarii, la
« Escala especifica de las dotaciones asignadas al Colegio Seminario, al Illnìo Senor
Obispo, al Cabildo Eclesiastico y a otros Individuos destinados al servicio del
Culto en la Iglesia Catedral de Leon de Nicaragua, y a la manutencion de la
Fabrica y demas necesidades de la misma Catedral, en virtud del Concordato
con la S. Sede Apostolica.
1 Al Colegio Seminario anualmente Pesos 2000
2 Al Illmo Sr. Obispo de Nicaragua id » 3000
3 Al Vener.ble Cabildo y demas Eclesiasticos id » 4158
Distribuida està partida del modo siguiente
Al Senor Dean Pesos 630
Al Sr. Arcediano » 620
Al Sr. Maestrescuela » 610
Al Canonigo Penitenciario » 600
Al Canonigo Teologai (Doctoral) » 600
A dos Canonigos de gracia con 500 Pesos ca-
dauno, cuando el Gobierno pueda decretar
este gasto Pesos 1000
A cuatro Capellanes de Coro con 200 Pesos
cadauno » 800
Al Sr. Sacristano Mayor » 150
Al Sr. Maestro de Ceremonias » 100
Al Sacristan de la Capilla » 48
Suma Pesos 4158
4 Para los Musicos de canto y de instrumentos de Capilla » 1000
5 Para la Fabrica y demas gastos de la Catedral etc. etc » 1994
Suma de la Escala » 12152
6 Y ademas dos mil pesos para gastos eventuales de Confesores,
Iglesias pobres, hospitales y otros » 2000
Suma total Pesos 14152
G. Card. Antonelli. ==
Fernando de Lorenzana ».
960
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S- Salvador
a. 1862
CXI.
CONCORDATO FRA PIO IX E LA REPUBBLICA DI S. SALVADOR.
In nomine sanctissimae et individuse
Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX et Praeses Reipublicae S. Sal-
vatoris in suos respective Plenipotentia-
rios nominarunt:
Sanctitas Sua Ernum D. Iacobum An-
tonelli S. R. E. Cardinalem Diaconum
Sanctae Agathae ad Suburram, suum
Ministrum a publicis negotiis:
Et Reipublicae Praeses Excellentis-
simum Dominum Ferdinandum Loren-
zana, Marchionem de Belmonte, Equitem
Ordinis Hierosolymitani a S. Sepulcro,
Equitem a Magna Cruce; itemque Tor-
quatum Gregorianum, Equitem torqua-
tum Francisci I Neapolitani, Equitem
Militiae Iesu Christi etc. etc. Admini-
strum cum liberis mandatis apud Sedem
Apostolicam.
Qui post mutuo tradita respectivae
plenipotentiae instrumenta de iis, quae
sequuntur, convenerunt.
Art. I.
Religio catholica, Apostolica Romana
est religio Status in Republica S. Sal-
vatoris, atque inibi sarta tecta semper
conservabitur cum omnibus iuribus et
praerogativis, quibus ex Dei lege et
SS. Canonum sanctionibus pollere debet.
22 aprile 1862.
En el nombre de la Santisima é In-
dividua Trinidad.
SuSantidad el Sumo Pontifice Pio IX.
y el Presidente de la Republica del Sal-
vador nombraron para sus respectivos
Plenipotenciarios,
Su Santidad a Su Eminencia el Senor
Don Jacobo Antonelli Cardenal de la
Santa Iglesia Romana, Diacono de Santa
Agata de Suburra y Secretano de Estado
y de Relaciones exteriores.
Y Su Excelencia el Presidente de la
Republica del Salvador al Excelentisimo
Senor Don Fernando de Lorenzana Mar-
qués de Belmonte, Caballero de la Sa-
grada Orden ecuestre Jerosolimitana del
S.t0 Sepulcro de N. S. J. C, Comenda-
dor de la Orden Pontificia de Sn Gre-
gorio Magno en clase militar; Cabal-
lero Gran Cruz de la misma Orden en
la clase civil, Comendador de la Real
Orden de Francisco I.° de las dos Sicilins,
Caballero con placa de la inclita Orden
Pontificia de Cristo etc. etc. y Ministro
Plenipotenciario cerca de la Santa Sede.
Los cuales, despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos poderes
convinieron en los Articulos siguientcs.
Art. 1.
La Religion Católica, Apostòlica Ro-
mana es la Relijion del Estado en la
Republica del Salvador, y se conservarà
siempre con todos los derechos y pre-
rogativas de que debe gozar segun la
ley de Dios y las disposiciones de los
sagrados Canones.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S. Salvador
961
Art. II.
Hinc juventutis institutio in universi-
tatibus, collegiis, scholis et aliis omnibus
educationis seu instructionis institutis
erit piane conformis doctrinae eiusdem
catholicae religionis, et iccirco Episcopi
et locorum Ordinarli liberi omnino erunt
in dirigenda doctrina, quae ad Theolo-
gicas, et Canonici iuris facultates et ad
alias ecclesiasticas eiusque generis di-
sciplinas pertinet. Insuper iidem Ordi-
narii et Episcopi praeter illam sollicitu-
dinem, quam ex proprii ministerii officio
in religiosam iuventutis educationem
exercent, advigilabunt edam, ut in qua-
vis tradenda disciplina nihil adsit, quod
catholicae religioni eiusque doctrinae ac
morum honestati adversetur; quod si
umquam evenerit, Episcoporum atque
Ordinariorum curae erit apud Guber-
nium urgere, ut opportunum statini
adhibeat remedium.
Art. III.
Episcopi praeterea iure suo fruuntur
examinandi et censuram ferendi in omnes
libros et publicationes quacumque ra-
tione in vulgus emissas, quae ad (idei
dogmata, Ecclesiae disciplinam, et ad pu-
blicam morum honestatem quovis modo
pertinent per congruas pastorales episto-
las vel Decreta quae eorumdem librorum
errores damnent, eorumque lectionem
prohibeant, et Supremum Gubernium
S. Salvatoris omnem auctoritatis suae
opem et operam praestabit ad tutandus
dispositiones, quas ipsi Episcopi iuxta
canonicas sanctiones suscepturi erunt
ad religionem tuendam, atque ad devi-
tandum quidquid eidem religioni adver-
sari possit.
Art. IV.
Cum Romanus Pontifex primatum
in universam, qua late patet, Ecclesiam
Art. 2.
En consecuencia la enseftanza en
las Universidades, Colejios, Escuelas y
demas Establecimientos de instruccion
sera conforme a la doctrina de la misma
Religion Católica, al cual efecto los Obi-
spos y Ordinarios locales tendran la di-
reccion libre de las Catedras de Teologia,
de Derecho Canonico y de todos los ramos
de enseftanza eclesiastica, y à mas de
la influencia que ejerceràn en virtud de
su Ministerio sagrado en la educacion
relijosa de la juventud, velaràn porque
en la enseftanza de cualquiera otro ramo
nada haya contrario a la Religion ni a
la moral; y verificandose este caso los
Obispos y Ordinarios llamaràn la aten-
cion del Gobierno para que ponga re-
medio à elio.
Art. 3.
Los Obispos conservaràn asimismo
su derecho de censura respecto de todos
los libros ó publicaciones de cualquiera
naturaleza puestas en circulacion que
tengan relacion al Dogma, ;i la Disci-
plina de la Iglesia, y à la moral publica
mediante cartas pastorales ó decretos
prohibitivos de su lectura; y el Gobierno
del Salvador concurrirà, en cuanto se
lo permita su autoridad y con los me-
dios propios de ella, à. sostener las dis-
posiciones que los Obispos tomaren con-
forme à. los sagrados Canones para de-
fender la Relijon, y evitar lo que pudiera
serie contrario.
Art. 4.
Siendo el Pontifico Romano el Gefe
de la Iglesia Universa! por derecho Di-
962
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S. Salvador
a. 1862
iure divino obtineat, tam Episcopi quarti
Clerus et populus libere cum Apostolica
Sede communicabunt.
Art. V.
Gubernium S. Salvatoris obligatione
se obstringit praestandi et integram ser-
vandi dotem prò Episcopo, Capitulo, Se-
minario et divini cultus, ac sacrarum
aedium expensis super fundis aerarii
Nationis S. Salvatoris iuxta designatio-
nem in fine huius Conventionis expres
sam. Et quoties novae Dioeceses erunt
erigendae, eadem norma locum habebit
prò dote cuiusque Ecclesiae, Capituli et
Seminarii. Cum autem huiusmodi dotes
assignentur compensatione, immo loco
decimarum, quibus hoc modo supplendis
Gubernium propria illius loci utilitatis
causa a Sede Apostolica huiusmodi ve-
niam petiit et obtinuit, iccirco dotes ipsae
habendae omnino erunt, prout sunt, ti-
tulo oneroso, ac propterea Gubernium,
tamquam verum Ecclesiae creditum erga
Nationem S. Salvatoris dotes ipsas agno-
scit, quae ita liberorum, seu omnino in-
dependentium reddituum naturam ratio-
nemque L acquirent.
Art. VI.
Parochi pergent exigere primitias et
emolumenta quae a stola nuncupantur,
salvo Ordinario iure haec eadem emo-
lumenta in propria dioecesi religiose or-
dinandi per opportunam legem, donec
parochis ipsis congrua, tuta, independens
dos fuerit attributa a Gubernio, collatis
invicem super hac re cum propriis Or-
dinariis consiliis.
Art. VII.
Ob praedictae dotis assignationem,
quae praesentes decimarum proventus
vino, tanto los Obispos corno el Clero y
el pueblo tendràn libre comunicacion
con la Sede Apostolica.
Art. 5.
El Gobierno del Salvador se corti-
promete à subministrar las dotaciones
del Obispo, del Cabildo y del Seminario,
y & proveer à los gastos del culto y de
fabrica de la Iglesia de los fondos del
Tesoro Nacional, conforme a la escala
especifìca que va al fin del presente Con-
cordato; la cual en caso de erecciones
de nuevos Obispados se adoptarà del
mismo modo para la dotacion de los
Obispos, de los Cabildos, de los Semina-
rios, y de las fabricas de las Iglesias. Y
asentado que tales asignaciones, son un
compensativo ó mas bien una subroga,
cion de los Diezmos, pues el Gobierno
con miras de utilidad publica locai ha
solicitado y obtenido de la S. Sede està
substitucion, deberàn considerarse comò
lo son à. « titulo oneroso », y recono-
cidas por el Gobierno comò un verda-
dero credito de las Iglesias contra la
Nacion Salvadorena, adquiriràn el ca-
racter de una verdadera renta indepen-
diente.
Art. 6.
Los Parrocos seguiràn percibiendo
las primicias y los emolumentos dichos
de estola, quedando al cuidado y con-
ciencia del Ordinario el arreglo de los
aranceles de estos, hasta que el Gobierno
les asigne una Congrua segura é inde-
pendiente, poniendose de acuerdo para
elio con el Obispo.
Art. 7.
En atencion à las dotaciones preci-
tadas, mayores en su totalidad de lo que
Ada e Hji^Ui 69.- « naturarti rationem >
concordati! di Nicaragua art. V.
1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica ili S. Salvador
963
superat.quaeque ex ipsiusGubcrnii spon-
sione copiosior futuro tempore evadet,
Summus Pontifex Praesicli Reipublicae
S. Salvatoris eiusque in munere Succes-
soribus concedit patronatus ius, seu pri-
vilegium proponendi in qualibet vaca-
tone Sedis Episcopalis S. Salvatoris et
aliarum in eo territorio erigendarum Ec-
clesiarum dignos idoneosque ecclesiasti-
cos Viros iis omnibus dotibus praeditos,
quas Sacri Canones requirunt, et idem
Summus Pontifex iuxta praescriptas ab
Ecclesia regulas iisdem Viris canonicam
institutionem ex consuetis formis dabit.
Designati vero nullo modo sese commi-
scere poterunt regimini et administra-
tioni illius Ecclesiae ad quam fuerint no-
minati, antequam apostolicas canonicae
institutionis Litteras exceperint, prout
Sacri Canones praescribunt. Reipublicae
Praeses non ultra annum a vacationis
die nominatimi praesentabit.
Art. Vili.
Eadem de causa Summus Pontifex
Reipublicae Praesidi indultum concedit
nominandi ad omnes Capituli praeben-
das, sive sint dignitates, sive canonica-
tus, sive infèriora beneficia usque ad
sex dumtaxat, excepta prima dignitate,
quae liberae Sanctae Sedis collationi
reservata permanet, nec non theologali
et poenitentiaria praebendis, quae ab
Episcopis praevio experimento seu con-
cursu rite habito iis conferentur, quos
digniores iudicaverint. Reipublicae Prae-
ses illis semper exceptis, ad sex illas
praebendas nominabit, quae primum va-
caturae sunt, quaeque ad ipsius nomi-
nationem perpetuo pertinebunt. Reli-
produce actualmente la renta de Diez-
mos y que el Gobierno esperà aumentat-
eti el tiempo venidero; el Sumo Pon-
tifice concede al Presidente de la Repii-
blica del Salvador y a sus Sucesores en
este Cargo el Patronato ó sea el privi-
legio de presentar para cualesquiera
vacantes de la Diocesi de San Salvador
y de las demas que fueren erijidas en
aquel territorio, a Eclesiasticos dignos é
idoneos adornados de todas las cualida-
des requeridas por los sagrados Canones,
y el Sumo Pontifìce en conformidad a
las reglas prescriptas por la Iglesia darà
•a los presentados la institucion canò-
nica en las formas acostumbradas. Los
presentados sinembargo, no podran de
ninguna manera intervenir en el regimen
ó en la administracion de las Iglesias
para las cuales hubiesen siilo designados,
antes de recibir las Bulas de institucion
canonica, conio està prescripto en los
sagrados Canones. El Presidente de la
Repubblica proceder.! & hacer la presen-
tacion del Candidato no mas tarde de un
ano despues del dia en que se verificò
la vacante.
Art. 8.
Por la misma causa el Sumo Pon-
tifìce concede al Presidente de la Repu-
blica el privilegio de nombrar para todas
las l'rebendas del Capitulo ya sean de
Dignidades, o Canongias o racioneros
hasta el numero de seis, exceptuando la
primera Dignidad que sera reservada A
la libre colacion de la Santa Sede, y la
Teologai (Lectoral) y Penitenciaria las
cuales seran conferidas por los Obispos
en concurso de oposicion à las personas
que considerasen mas dignas. Senin de
nombramiento del Presidente las seis
prebendas que primero vacaren de las
no exceptuadas, las cuales quedaràn
sugetas paia siempre a su libre nomina-
964
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S. Salvador
a. 1862
quae1 autem cuiuscumque tandem classis
et numeri futurae 2 sint, quoniam in prae-
sentia tres tantum existunt, ab Episco-
pis conferentur. Id tamen non impedit
quominus aliae praebendae in Capitulis
possint instimi, quae per publicum expe-
rimentum, seu concursum, veluti duae
superius memoratae obtinendae sint,
quae semel ita constitutae nullo modo
variari poterunt.
Art. IX.
Paroeciae omnes iuxta Concilii Tri-
dentini praescripta conferentur per pu-
blicum exporimentum seu concursum,
quo absoluto, Episcopi tres ex approbatis
Reipublicae Praesidi praesentabunt, ut
ex iis propositis unum seligat iuxta mo-
rem, qui a Guberniis Americae regionum
ad Hispanias olim pertinentium obser-
vatur.
Art. X.
Sancta Sedes proprio utens iure no-
vas dioeceses eriget ac novas earum-
dem peraget circumscriptiones cum id
fidelium necessitas aut utilitas postula-
verit. Verumtamen ubi id contigerit
cum Gubernio S. Salvatoris Consilia con-
ferei In unaquaque earumdem dioece-
sium instituetur Canonicorum Capitu-
lum, et episcopale Seminarium accom-
modatum ad Cleri dioecesani numerum,
et ipsarum dioecesium indigentias. Pro
dote cuiusque Sedis, Capituli et Semi-
narli, quae erigenda erunt, ea norma erit
sequenda, quae statuta est prò Ecclesia
S. Salvatoris, quae quamprimum Cano-
nicorum Capitulum habebit efformatum
iuxta schema inferius referendum. In Se-
minaria excipientur et instituentur iuxta
Tridentinae Synodi praescripta ii adole-
cion. La provision de las restantes cual-
quiera que fuese su clase y numero en
el tracto sucesivo, pues ahora solo hay
tres existentes, correspondera en ade-
lante à los Obispos. Esto no impide que
pueden ser fundadas otras prebendas
de oposicion corno las dos antedichas,
que deben conferirse en concurso por
los Obispos, las cuales una vez estable-
cidas no podràn variarse.
Art. 9.
Todas las parroquias seràn provistas
en concurso abietto, segun lo dispuesto
por el sagrado Concilio de Trento, de-
biendo los Ordinarios formar las ternas
de los concurrentes aprobados, y disfi
jirlas al Presidente de la Republica,
quien nombrarà uno entrelos propuestos,
conforme a la pratica observada en las
otras Republicas de la America antigua-
mente espanda.
Art. 10.
La Santa Sede en ejercicio de su
propio derecho erijirà nuevas Diocesis,
y harà nuevas circunscripciones de ellas
segun lo requiem la necesidad y la uti-
lidad de los fieles: sinembargo, llegado
el caso, procederà de acuerdo con el
Gobierno del Salvador. En cada una de
estas Diocesis se establecerà un Cabildo
de Canonigos y el Colegio Seminario
proporcionado al numero del Clero Dio-
cesano, y a las necesidades de las mi-
smas Diocesis, y para la dotacion de las
Sillas episcopales que hayan de ser eri-
jidas, de los Cabildos y de los Semina-
rios se procederà sobre las bases adopta-
das para la de San Salvador, la cual a la
brevedad posible tendrà un Cabildo corno
se espresa eri la escala que se halla al fin
del presente Concordato. En los Colegios
1 Busta 69: « reliqua ■
3 Busta 69: • futura ..
a. m-i
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S.Salvador
%5
scentes, quos Episcopi ex proprìae ' dioe-
cesis necessitate vel utilitate admitten-
dos esse censuerint. Ea omnia quae ad
eorumdem Seminariorum regimen, ordi-
nationem, doctrinam, gubernationem et
administrationem pertinent a dioecesano
Antistite unice pendere debent, qui suam
liberam plenamque auctorìtatem et ius
in ea exercebit. Rectores quoque et Pro-
fessores Seminariorum ab Episcopis li-
bere nominabuntur, et quotiescumque
necessarium vel utile ab ipsis iudicabitur,
removebuntur.
Art. XI.
Item in singulis Dioecesibus a pro-
priis Ordinariis novae erigentur Paroe-
ciae, cum id lìdelium necessitas vel uti-
litas requirat, atque in hac re perficienda
cum Gubernio erunt ineunda Consilia,
ubi et quoties civilium rerum rationes
sint conciliandae.
Seminarios seran recibidos y educados
contorme a lo prescripto por el sagrado
Concilio de Trento aquellos jovenes a
quienes los Obispos creyeren conve-
niente admitir segun la necesidad y
utilidad de sus Diocesis. Corresponde
por consiguiente de pieno y libre dere-
cho a la Autoridad de los Prelados
Diocesanos todo cuanto concierne al -
arreglo, a la ensenanza, al regimen y a
la administracion de los Seminarios :
cuyos Rectores y Profesores seràn libre
mente nombrados y revocados por los
Obispos, cuando lo juzgaren util y nece-
sario.
Art. 11.
Se erijiràn asi tambien por la com-
petente Autoridad Diocesana nuevas
Parroquias segun lo requieran la nece-
sidad y la utilidad de los fleles, pro-
cediendo de acuerdo con el Gobierno
siemprc que fuere necesario conciliar
los efectos civiles.
Art. XII.
Sede vacante, episcopalis Ecclesiae
Capitulum infra tempus praefinitum, et
ad normam eorum, quae a Sacro Con-
cilio Tridentino in rem decreta sunt, Vi-
carium Capitularem libere eliget, quin
electionem semel factam revocare, vel
ad novam procedere possit, qualibet con-
suetudine de medio sublata ac penitus
abolita, quae in hac re Sacrorum Cano-
num sanctionibus quovis nomine adver-
setur.
Art. XIII.
Causae omnes fidem, sacramenta,
sacras functiones, aliaque officia et iura
sacro ministerio adnexa respicientes, et
generatim causae omnes ecclesiasticae
ad iudicium ecclesiasticae auctoritatis
Art. 12.
En sede vacante el Cabildo de la
Iglesia Metropolitana ó sufraganea nom-
brani libremente en el termino prefijado
y en conformidad a lo establecido por
el sagrado Concilio de Trento, al Vica-
rio Capitular, sin poder revocar el nom-
bramiento una ve/, hecho, ni bacer otro
nuevo quedando por consecuencia abo-
lida cualquiera costumbre que fuese
contraria a lo dispuesto por los SS. Ca-
nones.
Art. 13.
Las causas relativas a la fé, a los
Sai ramentos a las funciones sagradas
a las obligaciones y a los derechos ane-
xos al sagrado Ministerio, y en general
todas las causas de naturaleza eclesia-
Busta 69 : « propria
Busta 69: . el ..
966
Concordato fra Pio TX e la Repubblica di S.Salvador
unice pertinent iuxta sacrorum Cano-
iium Qormam.
Art. XIV.
Temporum ratione liabita Sanctitas
Sua consentit, ut causae civiles clerico-
rum, ad laicos iudices referantur, l sive
personales sint, sive reales, quae scilicet
possessiones, atque alia temporalia cleri-
corum, ecclcsiarum, benetìciorum, alia-
rumque ecclesiasticarum fundationum
ima respiciant.
Art. XV.
Eadem de causa Sancta Sedes haud
impedit quominus causae criminales
ecclesiasticorum prò delictis, quae cri-
minalibus Reipublicae legibus animad-
vertuntur, quaeque ad Religionem non
pertinent, ad Laicorum tribunalia defe-
rantur. Cum vero agitur de iudiciis se-
cundae et ultimae instantiae in illud tri-
bunal inter iudices etiam duo saltem
ecclesiastici viri, quos Ordinarius nomi-
nat, erunt omnino admittendi. Haec iudi-
cia minime publica erunt, et respectivae
sententiae poenam capitis, seu poenam
afflictivam, aut infamiam inferentes,num-
quam erunt exequendae absque suprema
Praesidis Reipublicae adprobatione, et
antequam proprius cuiusque ecclesiastici
viri Episcopus ea quamprimum absolverit
quae sacri Canones praescribunt. In de-
prehendendis et detinendis Ecclesiasticis
ii erunt adhibendi modi, quos reverenda
status clericalis exigit, et cum aliquis ec:
clesiasticus vir fuerit deprehensus, nulla
interiecta mora, Episcopus de hac re erit
monendus: in hujus articuli dispositione
piene excluduntur causae maiores, quae
Apostolicae Sedi reservatae sunt, iuxta
sacri Concilii Tridentini praescripta
Sess. 24 de Reformatione Cap. V.
1 Come nei due precedenti concordati, qui si legge •
stica, pertenecen esclusivamente al juicio
de la Autoridad Eclesiastica segun lo
mandan los sagrados Canones.
Art. 14.
Atendiendo à las circunstancias de
los tiempos la Santa Sede conciente en
que se defìeran ii los Tribunales Laicos
las causas personales de los Eclesia-
sticos en materia civil, asi corno las cau-
sas concernientes & las propiedades y
a otros derechos temporales de los Cle-
rigos, de las Iglesias, de los Beneficios y
de las demas fundaciones eclesiasticas.
Art. 15.
Por la misma razon la Santa Sede
no hace dificultad à que las causas cri-
minales de los Eclesiasticos, por delitos
perseguidos por las leyes de la Repu-
blica extranos a la Religion, sean defe-
ridas A los Tribunales Laicos. Pero en
los juicios de segunda y de ultima
instancia entraràn a hacer parte del
Tribunal comò Conjueces al menos dos
Eclesiasticos nombrados por el Ordina-
rio. Estos juicios no seràn publicos y
las sentencias que resultaren de ellos
en caso de condenacion à pena capital,
aflictiva ó infamante, no se ejecutaràn
sin la aprobacion del Presidente de la
Republica, y sin que el respectivo Obispq
haya à la mayor brevedad complido
previamente cuanto en tales casos se
requiere por los sagrados Canones. En
el arresto y detencion de los Eclesia-
sticos se les guardaràn los miramientos
convenientes à su caracter, debiendo
darse pronto aviso de dicho arresto al
Obispo respectivo. En la disposicion con-
tenida en este Articulo siempre se entien-
den excluidas las causas mayores, las
cuales son reservadas A la S.ta Sede
conforme a lo dispuesto por el S. Con-
cilio de Trento, Ses. 24 de Refor. Cap. V.
referantur », m.i
i gga il ti sto spapnuolo e l'art, seguente.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S. Salvador
%7
Art. XVI.
Cum Ordinarli liberi omnino sint in
proprio ministerio exercendo poterunt
iuxta vigentem et adprobatam Ecclesia^
disciplinam illos coercere ecclesiasticos
viros, qui a proprii muneris officiis et a
recta vivendi ratione deflectunt.
Art. XVII.
Ecclesia iure pollet novasacquirendi
pi issL-ssiones quovis iusto titillo, eiusque
acquisitae res erunt sacrae et inviolabiles
aeque ac proprietates aliorum civium Rei-
publicae S. Salvatoris, ideoque nulla fun-
dationum suppressio, vel unio fieri potest
absque interventi! auctoritatis Apostoli-
cae Sedis, salvis faeultatibus Episcopo-
rum iuxta Concilii Tridentini normam.
Art. XVIII.
Ob rerum et temporum adiuncta
Sancta Sedes consentit, ut fundi et ec-
clesiastica bona publicis subjiciantur ve-
ctigalibus aeque ac aliorum Reipublicae
S. Salvatoris civium bona, exceptis ta-
men Ecclesiis seu sacris aedibus divino
cultui dicatis.
Art. XIX.
Attenta utilitate quae ex praesenti
Conventione in catholicam Religionem
manat, Sanctitas Sua S. Salvatoris Rei-
publicae Praesidis postulationibus an-
nuens et publicae tranquillitati consu-
lere cupiens decernit et declarat eos,
qui durante praeteritarum vicissitudi-
num tempore emerint in eiusdem Rei-
publicae S. Salvatoris dominiis ecclesia-
stica bona, vel census redemerint, ad
civilium legum tum temporis vigentium
normam, et in praesentia illa possident,
Art. 16.
Siendo los Ordinario* enteramentc
libres en el ejercicio de su Ministerio,
podràn conforme ;i la disciplina vijente
aprobada de la Iglesia, corregir tambien
a los Eclesiasticos por las faltas a los
deberes de su oficio y por las de su con-
ducta moral.
Art. 17.
La Iglesia tiene el derecho de adqui-
rir por cualquier titulo justo: sus adquisi-
ciones piadosas senin respetadas y <;;i
rantidas à la par de las propiedades de
todos los Ciudadanos Salvadorenos; y
por lo que toca à las fundaciones no se
podra hacer ninguna supresion ni union
sin la intervencion de la Autoridad de
la S. Sede, salvas las facultades que
competen à los Obispos segun lo dis-
puesto por el Sagrado Concilio de
Trento.
Art. 18.
La Santa Sede en vista de las cir-
cunstancias actuales consiente en que
los fondos ó bienes eclesiasticos sean
sometidos à las cargas publicas, a la
par de los ciudadanos Salvadorenos, ex-
cepto siempre las Fabricas dedicadas
al Culto Divino, es decir las Iglesias.
Art. 19.
Atendida la utilidad que del pre-
sente Concordato resulta para la Reli-
gion, el S. Padre à instancias del Pre-
sidente de la Republica del Salvador,
y por proveer a la tranquilidad pu-
blica; decreta y declara que las perso-
nas que durante las vicisitudes pasadas
hubiesen comprado bienes eclesiasticos
ó redimido censos en los dominios de
ella autorizados por las leyes vijentes
en aquellos tiempos, tanto los que se
hallan en posesion, cuanto los que hayan
968
Concordato fra l'io IX e la Repubblica di S. Salvador
quique eisdem emptoribus successerint,
vel ex iure succedunt, nullo umquam
tempore, aut modo molestiam ullam ha-
bituros, neque a Sua Sanctitate, neque a
Suis Successoribus Romanis Pontifici-
bus; immo vero eorumdem honorum pro-
prietatem, redditus, et emolumenta tuta
et pacifica fore penes ipsos ' atque ab
iis causam habentes: id tamen semper
fìxum firmumque esse debebit, ut huius-
modi abusivae alienationes numquam
renoventur.
Art. XX.
Episcopis liberum erit in propria
Dioecesi Ordines seu Congregationes re-
ligiosas utriusque sexus, iuxta Sacros
Canonesconstituere: communicabunt ta-
men ea de re cum Gubernio Consilia.
Quae autem ad Regulares pertinent ad
tramites Canonicarum Legum, et cuius-
que Ordinis constitutionum normam
erunt dirigenda et administranda.
Art. XXI.
Praevia declaratione a Gubernio per
suum Plenipotentiarium emissa, quod sci-
licet Gubernii ipsius mens est per iura-
mentum formula infrascripta expres-
sum haud obligari in conscientia eos,
qui iuramentum illud praestent ad quid-
piam peragendum, quod Dei et Eccle-
siae legibus adversetur, Sanctitas Sua
assentitur sequens iuramentum ab Epi-
scopo ceterisque ecclesiasticis viris prae-
stari posse. « Ego iuro et promitto ad
« Sancta Dei evangelia obedientiam et
« fidelitatem Gubernio per Constitutio-
« nem Reipublicae S. Salvatoris statuto,
« itemque promitto me nulli propositioni
« sive persona, sive Consilio adfuturum,
« quae Nationis independentiae vel tran-
« quillitati publicae noceat ».
sucedido ó sucedieren de derecho a
los dichos compradores, no serali mole-
stados en ningun tiempo y de ninguna
manera por Su Santidad, ni por los
Sumos Pontifices sus sucesores de modo
que los primeros compradores lo mismo
que sus lejitimos sucesores, gozaran
segura y pacificamente de la propiedad
de dichos bienes, de sus respectivos
emolumentos y productos, siendo enten-
dido que no se renovaràn esas enajena-
ciones abusivas.
Art. 20.
Los Obispos podràn establecerOrde-
nes ó Congregaciones de Regulares de
ambos sexos en sus propias Diocesis,
segun lo prescriben los sagrados Cano-
nes; pero deberan ponerse previamente
de acuerdo al intento con el Gobierno.
Las cosas relativas à Regulares seràn
arregladas segun lo disponen las leyes
canonicas y las Constituciones de los
respectivos Ordenes.
Art. 21.
En vista de la declaracion del Go-
bierno emitida por medio de su Pleni-
potenciario, en cuanto al Juramento, de
que no es su mente obligar en con-
ciencia a quien le preste à cosa contra-
ria à la Ley de Dios y de la Iglesia, Su
Santidad consiente en que los Obispos
y demas Eclesiasticos lo presten en la
forma siguiente : « Yo juro y prometo a
« Dios sobre los Santos Evanjelios ohe-
« decer y ser fiel al Gobierno establecido
« por la Constitucion de la Republica del
« Salvador y prometo asimismo no inje-
« rirme personalmente ni por medio de
« consejos, en proyecto alguno que pueda
« ser contrario à la independencia nacio-
« nal ó a la tranquilidad publica ».
Ada e Busta 69: « (ore per seipsos »l
a. 18«2
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S. Salvador
969
Art. XXII.
Post divina officia in omnibus Reipu-
blicae S. Salvatori* templis sic orabitur:
« Domine, salvasi fac Rempublicam : Do-
« mine, salvum fac Praesidem et Supre-
« mas eius Anctoritates ».
Art. XXIII.
Sanctitas Sua Reipublicae S. Salva-
toris exercitibus exemptiones et gratias
concedit, quae sub generali privilegio-
rum castrensium nomine cognoscuntur:
atque eadem Sanctitas Sua singulas sive
gratias, sive exemptiones quas erit lar-
gitura, determinabit per Apostolicas I.it-
teras, quae expedientur cum praesens
Conventio publicabitur.
Art. 22.
Despues de los Ofìcios Divinos en
todas las [glesias del Salvador se nani
la siguiente Oracion: « Domine salvam
« fac Rempublicam: Domine salvum fac
« Praesidem ejus et supremas ejus Aucto-
« ritates ».
Art. 23.
Su Santidad concede a los ejercitos
de la Republica del Salvador las exen-
ciones y gracias conocidas bajo la deno-
minacion de privilejios castrenses, y
determinarà despues en un breve con-
temporaneo a la publicacion del Con-
cordato cadauna de las gracias y exen-
ciones que entiende conceder.
Art. XXIV.
Reliqua omnia ad res, seu personas
ecclesiasticas spectantia, de quibus in
hisce articulis nulla habita mentio est,
erunt omnino dirigenda et administranda
iuxta vigentem EcclesiaeCatholicae Apo-
stolicae Romanae disciplinam.
Art. XXV.
Pfaesens Conventio uti Lex Status,
ceteris Legibus, Decretis et Ordinatio-
nibus quae Conventioni adversanlur sub-
roganda, habebitur et publicabitur.
Art. XXVI.
Ratificationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur Romae decem et
octo mensium spatio, aut citius si fieri
poterit.
Art. XXVII.
Statim ac praedictae ratificationes
mutuo traditae fuerint Sanctitas Sua per
Art. 24.
Todo lo demas que no se haya ar-
reglado espresamente por los Articulos
anteriores; sea que pertenezca a cosa
ó a personas eclesiasticas sera dirijido
y administrado conforme a la disciplina
vijente de la Iglesia catolica, aposto-
lica, romana.
Art. 25.
El presente Concordato que ha de
ser substituido a todas la leyes, decre-
tos y ordenanzas en cuanto se opongan
a él, se considerarà corno ley del Estado
y sera publicado.
Art. 26.
El presente Concordato seni ratifì-
cado legalmente por ambas partes, y las
ratificaciones canjeadas en Roma dentro
del termino de diez y ocho mcses y antes
si fuese posible.
Art. 27.
Luego que fueren cangeadas las ra-
tificaciones del presente Concordato, Su
970 Concordato fra Pio IX e la Repubblica di S. Salvador a. 1862
Apostolicas Litteras praesentem Conven- Santidad lo confirmarà con sus Letras
tionem confirmabit. Apostolicas.
In quorum fidem praefati Plenipo- En fé de lo cual los respectivos
tentiarii praesenti Conventioni subscri- Plenipotenciarios lo han firnrado y sel-
pserunt, illamque suo quisque sigillo obsi- lado con su sello,
gnavit.
Actum Romae die 22 Aprilis 1862. Hecho enRoma a 22. de Abril de 1862.
Jacobus Card. Antonelli. Fernando de Lorenzana.
Loco i% Sigilli. (L. S.)
Il testo latino da Pii IX Ada loc. cit. 589-600, collazionato l'esemplare, donde il testo
spagnuolo, a firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii in Busta 69 nell'Archivio della
Segreteria di Stato. Ibid. l'esemplare a firma autografa e sigillo del Presidente della Repub-
blica di S. Salvador, G. Barrios, in data di San Salvador 10 giugno 1862, con cui ratifica
il concordato, che Pio IX confermò con la Bolla Vicariam Christi del 1 giugno 1853
(Ada 587-602). In Busta 69 segue, a firma autografa del Lorenzana, la
« Escala especifica de las dotaciones asignadas al Seminario, al Illnio Seflor Obispo,
al Cabildo eclesiastico y à la Fabrica de la Iglesia Catedral de la Diocesi de
San Salvador.
1° Al Colegio Seminario anualmente Pesos 4200
2° Al Senor Obispo de San Salvador » 4200
3° Al Cabildo eclesiastico » 5100
Distribuida la ultima partida del modo siguiente
Dignidades
Al Dean Pesos 1200
Al Tesorero » 1000
Canonigos
Al Penitenciario » 800
Al Teologai (Lectoral) » 800
A un Canonigo de grada » 600
Racioneros
Dos Racioneros con 350 Pesos cadauno . » 700
Suma Pesos 5100
4^ A la Fabrica de la Catedral de S. Salvador » 1500
Suma total Pesos 15000
Fern.0 de Lorenzana ».
a. 1862
Concordato fra l'in IX e la Repubblica di Venezuela
971
CX 11.
CONCORDATO FRA PIO IX E LA REPUBBLICA DI VENEZUELA.
In nomine Sanctissimae et Indivi-
duae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX. et Praeses Reipublicae Venetio-
lanae in suos respective plenipotentia-
rios nominarunt:
Sanctitas Sua Eminentissimum Do-
minum Jacobum Antonelli S. R. E. Car-
dinalem Diaconum Sanctae Agathae ad
Suburram Suum Ministrum a publicis
negotiis.
Et Reipublicae Praeses Excellentis-
simum Dominum Sylvestrum Guevara '
Archiepiscopum Metropolitanae Eccle-
siae Sancti Jacobi de Caracas.
Qui post mutuo tradita respectivae
plenipotentiae instrumenta de iis quae
sequuntur convenerunt.
Art. I.
Religio Catholica Apostolica Ro-
mana esse pergit Religio Reipublicae de
Venezuela et Gubernium agnoscit suum
piane officium esse illam studiosissime
tuendi atque servandi cum omnibus iis
juribus et praerogativis, quibus fruì
debet ex Dei ordinatione et Canonicis
Sanctionibus.
Art. II.
Hinc juventutis institutio in Univer-
sitatibus, Collegiis, Scholis tam publicis
quam privatis, et aliis omnibus educa-
tionis, seu instructionis institutis erit-
piane conformis doctrinae ejusdem Re-
ligionis Catholicae; et ideirco Episcopi
26 luglio 1862.
En el nombre de la Santisima é In-
dividua Trinidad.
Su Santidad ci Sumo Pontifice Pio IX.
y el Presidente de la Republica de Ve-
nezuela nombraron para sus respectivos
plenipotenciarios
Su Santidad il Su Eminencia el Sefior
Don Jacobo Antonelli Cardenal de la
Santa Iglesia Romana, Diacono de Santa
Agata de Suburra y Secretario de Estado
y de Relaciones exteriores
Y el Presidente de la Republica al
excelentisimo Senor Don Silvestre Gue-
vara Arzobispo de la Metropolitana Igle-
sia de Santiago de Caracas.
Los cuales despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos poderes
convinieron en los Articulos siguientes.
Art. I.
La Religion Catolica Apostolica Ro-
mana continua siendo la Religion de la
Republica de Venezuela, y el Gobierno
reconoce el deber de defenderla y con-
servarla eficazmente con todos los dere-
chos y prerogativas que le corresponden
por la ordenacion de Dios y sanciones
Canonicas.
Art. II.
En consecuencia la educacion de la
ìuventud en las Universidades, Colegios,
Escuelas, tanto publicas corno privadas,
y demas establecimientos de instruc-
cion, sera enteramente conforme à la
doctrina de la misma Religion Catolica ;
1 Nussi : « Guerara
972
Concordato fra Pio IX e la Rcpuhblica di Venezuela
a. 1862
et Locorum Ordinarli liberi omnino erunt
in dirigenda doctrina, quae ad Theolo-
gicas et Canonici juris facultates, et ad
alias ecclesiasticas cujusque generis di-
sciplinas pertinet. Insuper iidem Ordi-
narti et Episcopi praeter illam sollicitu-
dinem, quam ex proprii ministerii officio
in religiosam juventutis educationem
exercent, advigilabunt etiam, ut in qua-
vis alia tradenda disciplina nihil adsit,
quod Catholicae Religioni morumque
honestati adversetur.
Art, III.
Seminarla in Dioecesibus Reipu-
blicae de Venezuela existentia erunt
conservanda; atque Dioecesani Anti-
stites ad normam S. Concilii Tridentini,
liberi omnino erunt in Seminariorum
erectione, ordinatione, doctrina atque
administratione. Rectores quoque et Pro-
fessores Seminariorum ab Episcopo no-
minabuntur atque removebuntur, quo-
tiescumque necessarium ab ipso judica-
bitur.
Art. IV.
Episcopi jure suo fruentur exami-
minandi et censuram ferendi in omnes
libros et scripta, quae ad fìdei dogmata,
Ecclesiae disciplinam, et ad publicam
morum honestatem quovis modo perti-
nenti et supremum Gubernium de Ve-
nezuela omnem auctoritatis suae opem
et operam praestabit ad tuendas dispo-
sitiones, quas ipsi Episcopi juxta Cano-
nicas sanctiones suscepturi erunt ad Re-
ligionem tuendam, atque ad devitan-
dum quidquid eidem Religioni adversari
possit.
Art. V.
Cum Romanus Pontifex jure divino
Caput et Centrum sit Ecclesiae univer-
' Busta 70 om., m;i trovasi nell'esemplare a firma
y por tanto los Obispos y Ordinarios
tendràn del todo libre la direccion y
vigilancia en la doctrina perteneciente
a las facultades de Teologia, Derecho
Canonico, y demas instituciones ecle-
siasticas de cualquier genero que sean.
Los mismos Ordinarios y Obispos ade-
mas de la solicitud que por su propio
Ministerio ejercen en la educacion re-
ligiosa de la juventud, vigilaran que
nada haya en la ensenanza de cual-
quiera otra ciencia que sea contrario à
la Religion Católica, y à la honestidad
de las costumbres.
Art. III.
Se conservaran los Seminarios exi-
stentes en las Diócesis de la Republica,
y conforme al Santo Concilio de Trento
los Obispos seran del todo libres en la
ereccion, orden, doctrina y administra-
cion de dichos Seminarios. Los Rectores
y Profesores de los Seminarios seràn
nombrados por los Obispos y remo-
vidos cuando lo estimen necesario.
Art. IV.
Los Obispos conservaran espedito el
derecho de examinar y censurar los
libros y escritos de cualquier genero
relativos à los dogmas de la ' fé, disci-
plina eclesiastica y moral publica ; y el
Supremo Gobierno de Venezuela pre-
starà el auxilio de su Autoridad y coo-
perarà à sostener las disposiciones que
dictaren los mismos Obispos con arreglo
a los Cànones, en defensa de la Reli-
pion y para evitar todo lo que à ella se
oponga.
Art. V.
Tanto los Obispos corno el Clero y
el pueblo comunicandi libremente con
del Presidente.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela
973
salis, tum Episcopi tum ' Clerus, et po-
pulus libere cum Apostolica Sede com-
municabunt.
Art. VI.
Gubernium de Venezuela per suum
Plenipotentiarium Ministrum petiit et ab
Apostolica Sede, ob extraordinaria tem-
porum et ! locorum adjuncta, obtinuit
ut in decimarum locum substitueretur
ecclesiastica dos. Quocirca Gubernium
idem se obligat ad solvendam ex pu-
blico Aerano, uti debitum Status, ean-
dem dotem ecclesiasticam, juxta notam
huic Conventioni adjeetam pio congrua
sustentatione Archiepiscopi et cujusque
Episcopi, Capituli ecclesiastici, Parochi,
Seminarii et Aedificii Templorum, et prò
consuetis et necessariis divini cultus
expensis; atque id prò legitima compen-
satione redditus decimarum sublati. Pa-
rochi pergent frui jure percipiendi pri-
mitias et emolumenta, quae vulgo appel-
lante a stola ex cujusque Dioecesis
more, ac 3 juxta taxam ex praescriptis
Synodorum in praesentia vigentem, vel
quae in posterum a competenti ecclesia-
stica auctoritate statui contigerit.
Art. VII.
Obligationum causa quibus Guber-
nium se obstringit, Summus Pontifex
concedit Praesidi Reipublicae de Vene-
zuela jus patronatus et privilegium pro-
ponendi Episcopos, juxta rationem quae
in praesenti Conventione constituitur.
Art. Vili.
Consequenter Reipublicae Praeses
Sanctitati Suae proponet ad Sedem Ar
1 Busta 70 uni.
1 Nusssi om.
* Busta 70 : «et».
el Romano Pontffice, corno que por de-
recho divino es la Cabeza y el Cenno
de la Iglesia Universal.
Art. VI.
El Gobierno de Venezuela por medio
de su Ministro Plenipotenciario pidió y
obtuvo de la Sede Apostòlica que en
atencion a las circunstancias extraordi-
aarias de los tiempos y lugares se su-
stituyese la asignacion eclesiastica en
lugar de los diezmos. En consecuencia
el mismo Gobierno se obliga a pagar del
Erario piiblico, corno deuda del Estado,
las asignaciones que se expresan en la
Nota adjunta à este Concordato, para
la congrua sustentacion del Arzobispo,
de los Obispos, Cabildos eclesiasticos,
Parrocos, Seminarios, fàbricas de Igle-
sias, y demas gastos necesarios y aco-
stumbrados para el mantenimiento del
culto divino, en legitima compensacion
de la renta decimai abolida. Los Par-
rocos continuaràn gozando del derecho
de percibir las primicias y los emolu-
mentos llamados de estola segun la co-
stumbre de cada Diócesis, y con arreglo
a la tasa vigente prescrita por los Si-
nodos, ó que se estableciere en lo suee-
sivo por la autoridad eclesiastica.
Art. VII.
Con motivo de las obligaciones con-
trahidas por el Gobierno, el Sumo Pon-
tifice concede al Presidente de la Repu-
blica de Venezuela el derecho de patro-
nato y el privilegio de proponer los
Obispos, segun los términos establecidos
en la presente Convencion.
Art. Vili.
En està virtud el Presidente de la
Repùblica propondra à Su Santidad para
974
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela
a. 1862
chiepiscopalem, et ad quascumque Se-
des Episcopales vacantes dignos et ido-
neos ecclesiasticos viros iis omnibus
praeditos dotibus, quas sacri Canones
requirunt. Talibus autem viris Sanctitas
Sua juxta regulas ab Ecclesia praescri-
ptas et formas consuetas, canonicam da-
bit institutionem. Antequam vero iidem
viri canonicae hujus institutionis litteras
Apostolicas obtinuerint, nullo modo se
immiscere poterunt regimini seu admi-
nistrationi Ecclesiarum ad quas desi-
gnati fuerint, prout a Sacris Canonibus
sancitum est. Reipublicae autem Praeses
quamprimum idoneos hosce viros pro-
pone!.
Art. IX.
Vim habent dispositiones quae hac-
tenus viguerunt in Republica de Vene-
zuela quoad caduca, seu spolia Archiepi-
scoporum et Episcoporum; et iccirco
eadem ad proprias Cathedrales Eccle-
sias pertinebunt.
Art. X.
Praeses Reipublicae ad omnes Ca-
thedralium Ecclesiarum Dignitates et
Canonicatus, exceptis iis qui de oficio
appellantur, nominabit. Ad reliquas prae-
bendas idem Praeses ecclesiasticos viros
Dioecesanis Antistibus praesentabit, qui
canonicam ipsis, dummodo digni reperti
fuerint, dabunt institutionem. Prima au-
tem dignitas in Metropolitano tempio de
Venezuela sive Sancti Jacobi, in reliquis
vero Reipublicae Cathedralibus sive actu
existentibus, sive in posterum erigendis,
Canonicatus, vulgo de Merced, qui prima
Sanctitatis Suae collatione praefigetur,
liberae Romani Pontificis dispositioni
perpetuo reservantur.
la Siila Arzobispal, ó cualesquiera otras
Sillas Episcopales vacantes, Eclesiasticos
dignos é idoneos, adornados de las cua-
lidades que requieren los Sagrados Ca-
nones, y el Sumo Pontitìce les darà la
institucion canònica en la forma aco-
stumbrada, y conforme a las reglas pre-
scritas por la Iglesia. Mas antes de re-
cibir estos Eclesiasticos las Bulas de
institucion canonica, de ningun modo
podràn mezclarse en el regimen ó admi-
nistracion de las Iglesias para que fue-
ren designados, corno està establecido
por los Sagrados Cànones. El Presidente
de la Republica propondrà estos Ecle-
siasticos tan pronto corno sea posible.
Art. IX.
Quedan vigentes todas las disposi
ciones que hasta ahora han regido en
la Republica de Venezuela relativas a
espolios de los Arzobispos y Obispos, y
en consecuencia dichos espolios perte-
neceràn à las respectivas Iglesias Cate-
drales.
Art. X.
El Presidente de la Republica nom-
brarà para todas las Dignidades y Ca-
nongias de las Iglesias Catedrales, à
excepcion de las que se llaman de oficio,
asi corno tambien para las demas pre-
bendas, presentando los nombrados à los
Prelatos Eclesiasticos para que, si los
encuentran dignos les den la institucion
Canònica. Mas se reserva perpetuamente
la primera Dignidad en la Iglesia Me-
tropolitana de Santiago de Caracas à
la libre disposicion del Romano Ponti-
fice; y en las otras Catedrales de la Re-
publica hoy existentes, ó que se erijan
en lo sucesivo, una de las Canongias
nombradas de Merced, la cual quedarf
designada por la provision que haga
Su Santidad en la primera vacante.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela
975
Art. XI.
Canonicatuum de oficio provisio
praevio concursu fiet, juxta Sacros Ca-
nones; et Episcopus tres ex adprohatis
Reipublicae Praesidi praesentabit , ut
unum ex eisdem seligat.
Art. XII.
Ubi primum status reddituum pu-
blici aerarìi permiserit, extinctae Metro-
politani Templi dignitates restituentur.
Art. XIII.
Cum jam in Dioecesi de Guayana
CapitulumCathedraleerectumsit.Sancta
Sede approbante, Seminarium, ad nor-
mam Concilii Tridentini, ejusdem Dioe-
eesis quamprimum erigetur.
Art. XIV.
Sede vacante, Metropolitanae, vel
suffraganeae Ecclesiae Capitulum intra
tempus praefinitum, et ad normam eorum
quae a Sacro Concilio Tridentino in rem
decreta sunt, Vicarium Capitularem li-
bere eliget, qui tempore vacationis Dioe-
cesim ipsam gubernare debeat; quin ele-
ctionem semel factam revocare, et ad
novam procedere ' possit.
Art. XI.
Las Canogias de oficio se proveeran
en concurso, segun los Sagrados Cano-
nes, y elObispo presentala al Presidente
de le Republica tres de los Eclesiàsticos
aprobados para que elija uno de ellos.
Art. XII.
Tan luego corno lo permita el estado
de las rentas del erario publico, se re-
stablecenin las Dignidades suprimidas
en la Iglesia Metropolitana de Caracas.
Art. XIII.
Estando ya erigido en la Diócesis
de Guayana el Capitulo Catedral, con
aprobacion de la Santa Sede, se erigira
tan pronto come sea posible el Colegio
Seminario, segun la norma del Concilio
Tridentino.
Art. XIV.
En sede vacante el Capitulo de la
Iglesia Metropolitana, ó Sutraganea eli-
gira libremente en la forma y termino
presento por el Santo Concilio Triden-
tino el Vicario Capitular que deba go-
bernar la Diócesis durante el tiempo de
la vacante, y hecha està eleccion no po-
drà ser revocada, ni procederse a otra.
Art. XV.
Paroeciae omnes juxta Concilii Tri-
dentini praescriptum conferentur per pu-
blicum experimentum, seu Concursum.
Quo absoluto, Ordinarii tres ex appro-
batis Reipublicae Praesidi exhibebunt;
qui sive per se, sive per suos in provin-
ciis Delegatos, unum seliget, cui Paroe-
cia erit conferenda.
Art. XV.
Todas las parroquias se proveeran
en publico concurso con arreglo al Santo
Concilio de Trento. Los Ordinarios for-
maràn ternas de los opositores aproba-
dos, y las presentaràn al Presidente de
la Republica, el cual, o por si mismo, o
por medio de sus delegados en las pro-
vincias, elejira uno a quien se conferirà
la parroquia.
1 Nuftsi: « praecedere i
976
Concordato fra Pio TX e la Repubblica di Venezuela
a. 1863
Art. XVI.
Coadjutores ecclesiarum parochia-
lium unice dumtaxat ab Ordinariis eli-
gcntur, praevio examine Synodali.
Art. XVII.
Sancta Sedes proprio utensjure no-
vas Dioeceses eriget, ac novas earum-
dem peraget circumscriptiones, cum id
fidelium necessitas aut utilitas postula-
verit; collatis antea cum Reipublicae de
Venezuela Gubernio consiliis. In una-
quaque earundem Dioecesium instituen-
tur Canonicorum Capitulum et Episco-
pale Seminarium. Pro dote cujusque
Sedis, Capituli et Seminarii, quae eri-
genda erunt, ea norma erit sequenda,
quae prò aliis jam existentibus sta-
tuta est.
Art. XVIII.
Item in singulis Dioecesibus a pro-
priis Ordinariis, ad normam Sacrorum
Canonum, novae erigentur paroeciae,
cum id necessarium fuerit, collatis cum
Gubernio consiliis.
Art. XVI.
Los coadjutores de las Iglesias par-
roquiales seran elegidos exclusivamente
por los Ordinarios, previo examen Si-
nodal.
Art. XVII.
La Santa Sede en ejercicio de su de-
recho, erijira nuevas Diocesis, y nani
nuevas circunscripciones de las mismas,
cuando lo exija la necesidad ó utilidad
de los fieles, poniendose de acuerdo con
el Gobierno de la Repiiblica de Vene-
zuela. En cada una de estas Diocesis se
estableceran el Capftulo de Canonigos,
y el Seminario Episcopal. En la dotacion
de cada Sede, Capitulo o Seminario que
haya de erijirse, se seguirà la norma
establecida para los ya existentes.
Art. XVIII.
Las nuevas parroquias eclesiàsticas
se erijiràn por los respectivos Ordinarios
en cada Diocesis con arreglo a los Sa-
grados Cànones, cuando sea necesario,
de acuerdo con el Gobierno.
Art. XIX.
Causae omnes fidem, Sacramenta,
sacras functiones, aliaque officia et jura
sacro Ministerio adnexa respicientes, et
generatim causae matrimoniales omnes-
que aliae ecclesiasticae naturae, ad ec-
clesiasticae auctoritatis judicium unice
pertinent, juxta Sacrorum Canonum nor-
mam.
Art. XIX.
Todas las causas de fé, Sacramentos,
funciones sagradas, y demas deberes y
derechos anexos al Santo Ministerio, y
generalmente las causas matrimoniales
y cualesquiera otras de naturaleza ecle-
siastica, pertenecen unicamente al juicio
de la autoridad eclesiastica, conforme a
los Sagrados Canones.
Art. XX.
Ecclesiasticum forum in Republica
prò causis civilibus clericorum servabi-
tur. Quod ad causas criminales spectat,
idem forum ecclesiasticum servabitur,
indulgente Apostolica Sede, ut forum
Art. XX.
El fuero eclesiastico se conservare
en la Republica en las causas civiles de
los clerigos. En cuanto à las criminales
se conservaci igualmente el mismo fuero,
consentiendo la Santa Sede en que quede
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dì Venezuela
977
ipsum inter eos limites existat, quibus
hodie ' ex civilium legum praescrtpto
restringi tur.
Art. XXI.
Cum Ordinarli liberi omnino sint in
proprio ministerio exercendo, poterunt
juxta vigentem et adprobatam Ecclesiae
disciplinam illos coercere ecclesiasticos
viros, qui a proprii muneris ofiiciis, et
a recta vivendi ratione deflectunt.
Art. XXII.
Ecclesia jure pollet novas acquirendi
possessiones quovis justo titulo, ejusque
acquisitae res, aut t'undationes sacrae et
inviolabiles erunt aeque ac proprietates
Civium Reipublicae de Venezuela ; ideo-
que nulla fundationum suppressio, vel
unio fieri poterit absque interventu au-
ctoritatis Apostolicae Sedis; sai vis facul-
tatibus Episcoporum juxta Concilii Tri-
dentini normam.
Art. XXIII.
Ob rerum ac temporum adjuncta
Sancta Sedes consentit ut fundi et ec-
clesiastica bona publicis subjiciantur ve-
ctigalibus, aeque ac bona aliorum civium
Reipublicae de Venezuela ; exceptis sem-
per Ecclesiis, Seminariis, caeterisque in-
stitutis divino cultui dicatis.
Art. XXIV.
Attenta militate, quae ex praesenti
Conventione in Catholicam Religionem
manat, Sanctitas Sua Reipublicae de
Venezuela Praesidis postulationibus an-
nuens et publicae tranquillitati consu-
lere cupiens, declarat eos qui occasione
legis civilis diei 11. Aprilis anni 1833 de-
cimas persolvere intermiserint, necnon
dentro de los limites a que hoy està re-
ducido por las leyes civiles.
Art. XXI.
Siendo los Ordinarios del todo libres
en el desempeno de su ministerio, po-
dran, seguii la disciplina vigente y apro-
bada de la Iglesia, corregir à los ecle-
siasticos que (aitando a sus deberes no
lleven una vida conforme a su estado.
Art. XXII.
La Iglesia conserva el derecho que
tiene de adquirir y poseer bienes bajo
cualquier justo titulo, y sus propiedades
y fundaciones sagradas seran inviolables
y respectadas corno las de los ciudada-
nos venezolanos; y por tanto sin que
intervenga la autoridad de la Santa Sede,
no podni hacerse supresion <3 anexion
alguna de las fundaciones existentes,
salvas las facultades de los Obispos,
segun el Concilio Tridentino.
Art. XXIII.
Atendiendo a las circunstancias de
los tiempos, la Santa Sede consiente en
que los bienes eclesiasticos esten sujetos
a los impuestos comunes, corno los de
los ciudadanos de la Republica de Ve-
nezuela, excepluandose siempre las Iglc-
sias, los Seminarios y demas institutos
dedicados al culto divino.
Art. XXIV.
Considerando la utilidad que la Re-
ligion Catolica reportarà del presente
Concordato, Su Santidad accediendo à
las peticiones del Presidente de la Re-
publica de Venezuela, y deseando pro-
veer a la tranquilidad publica, declara
que las personas que por consecuencia
de la lev civil de 11. de Abril de 1833
' Busta 70: . hodiedum ■■
978
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela
a. 1862
eos qui ab anno 1810 usque ad praesens
emerint in ejusdem Reipublicae dominiis
ecclesiastica bona vel census redemerint,
ad civilium legum praedicto temporis
spatio vigentium normam, et in prae-
sentia illa possident, quique eisdem em-
ptoribus successerint, vel ex jure succe-
dunt, nullo unquam tempore aut modo,
molestiam ullam habituros neque a se,
ncque a suis successoribus Romanis Pon-
tificibus. Id tamen semper fixum, firmum-
que esse debebit, ut ejusmodi abusi vae
alienationes numquam renoventur.
Art. XXV.
Monasteria Monialium in Reipubli-
cae territorio nunc existentia conserva-
buntur; et Ordinarii Praesules omnimoda
fruentur libertate alia erigendi Mona-
steria. Quod vero attinet ad Religioso-
rum domus, iidem Ordinarii eas pariter
juxta Canonicas Sanctiones constituere
poterunt, collatis cum gubernio consiliis.
Art. XXVI.
Gubernium Reipublicae de Vene-
zuela curare perget omnibus quibus uti
poterit modis, conversionem ad fidem
catholicam et instructionem Christianam
infidelium, qui in territorio Reipublicae
adhuc commorantur; atque omnem opem
auxiliumque praestabit institutioni et
progressui sacrarum Missionum, quae
ad hunc laudabilem' finem illuc auctori-
tate sacrae Congregationis Propagandae
fìdei mittuntur.
Art. XXVII.
Praevia declaratione a Gubernio per
suum Plenipotentiarium emissa, quod
scilicet Gubernii ipsius mens est per
juramentum formula infrascripta expres-
sum haud obligari in conscientia eos,
hayan dejado de pagar los diezmos, asi
corno tambien aquellos que desde el ano
de ' 1810 hasta el presente hayan com-
prado bienes eclesiasticos en los domi-
nios de la misma Republica, ó redimido
censos con arreglo a las leyes civiles vi-
gentes en el enunciado espacio de tiempo,
y las que hayan sucedido a los mismos
compradores, ó sucedan por derecho, no
seran inquietados en su posesion por Su
Santidad ni por sus sucesores los Roma-
nos Pontifices. Mas deberà tenerse pre-
sente que estas abusivas enagtnaciones
no se repetiran jamas.
Art. XXV.
Se conservaran los Monasterios de
Monjas que hoy existen en la Republica,
y los Prelados Ordinarios podran erigir
con entera libertad otros Monasterios.
En cuanto a los Conventos de Religiosos,
los mismos Ordinarios podran fundarlos,
segun las disposiciones Canonicas, po-
niendose de acuerdo con el Gobierno.
Art. XXVI.
El Gobierno de la Republica de Ve-
nezuela por los medios que esten a su
alcance, seguirà procurando la conver-
sion a la fé Catolica y la instruccion
Cristiana de los infieles que aun existen
en el territorio de la Nacion, y prestara
su cooperacion y auxilio para el esta-
blecimiento y progreso de las sagradas
Misiones que para tan laudable fin sean
enviadas por la Sagrada Congregacion
de Propaganda Jìde.
Art. XXVII.
Atendida la declaracion que por
medio de su Ministro Plenipotenciario
hizo el Gobierno de Venezuela, de que
con el siguiente juramento no entiende
el mismo Gobierno que quien lo preste
Bn>ln 70 om.,
tfOVa9Ì il' 111' s nip]. ir.
da Presidente.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela
979
qui juramentum illud praestent, ad quid-
pia m peragendura quod Dei et Ecclesiae
legibus adversetur; Sanctitas Sua assen-
titili- sequens juramentum ab ecclesia-
sticis viris praestari posse: «Ego juro
et promitto ad Sancta Dei Evangelia
obedientiam, et tidelitatem Gubernio per
constitutionem Reipublicae de Venezuela
statuto; itemque promitto me nulli pro-
positioni, sive persona sive Consilio ad-
futurum, quae Nationis independentiae,
vel tranquillitati publicae noceat ».
Art. XXVIII.
Permittitur ut in antiqua collecta
« et famulos tuos » commemoretur post
Sanctitatis Suae et Episcopi Dioecesani
nomen, illud Praesidis Reipublicae, di-
cendo: « et Rempublicam nostram cum
Praeside suo N. ».
Art. XXIX.
Reliqua omnia ad res seu personas
ecclesiasticas spectantia, de quibus in
hisce articulis nulla habita mentio est,
erunt omnino dirigenda et administranda
juxta vigentem et a Sede Apostolica
adprobatam Ecclesiae disciplinam.
Art. XXX.
Per praesentem Conventionem le-
ges, ordinationes, decreta in Republica
de Venezuela quocumque modo et tem-
pore huc usque lata, in quantum Con-
ventioni eidem adversantur, abrogata
omnino censentur; atque eadem Con-
ventio veluti lex status in futurum omne
tempus valitura habebitur.
Si quae in posterum super iis, quae
conventa sunt supervenerit dititìcultas,
Sanctitas Sua et Reipublicae Praeses
invicem conferent ad rem amice compo-
nendam.
quede obligado en conciencia a actos
contrarios a las leyes de Dios y de la
Iglesia, Su Santidad conviene en que
los eclesiasticos puedan prestarlo en està
forma: « Yo juro y prometo a Dios por
« los Santos Evangelios obedecer y ser
« fiel al Gobierno establecido por la
« Constitucion de la Republica de Vene-
« zuela, y prometo igual mente no inge-
« rirme personalmente, ni tampoco por
« medio de consejo, en proyecto alguno
« que pueda ser contrario a la indepen-
« dencia nacional, y a la tranquilidad
« publica ».
Art. XXVIII.
Se permite que en la antigua Co-
lecta « et famulos tuos » se mencione ci
nombre del Presidente de la Republica,
despues de los de Su Santidad y Obispos
Diocesanos, diciendose « et Rempubli-
« cam nostram cum Praeside suo N. ».
Art. XXIX.
Todo lo demas relativo a las per-
sonas ó cosas eclesiasticas, de que no
se hace mencion en este Concordato, se
arreglara segun la disciplina vigente de
la Iglesia, aprobada por la Santa Sede.
Art. XXX.
Por la presente Convencion quedan
abrogadas las leyes, ordenanzas y de-
cretos de la Republica de Venezuela que
hasta ahora se hayan dado, en cuanto
sean contrarias a està misma Conven-
cion, la cual se considerare en todo
tiempo subsistente, y corno ley de la
Republica.
Si ocurriere alguna dificultad sobre
los puntos contenidos en este Tratado,
Su Santidad y ci Presidente de la Re-
publica la resolveran amigablemente de
commi acuerdo.
Conconiato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela
à. 1862
Art. XXXI.
Ratificationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur Romae unius anni
spatic, aut citius si fieri poterit.
In quorum fidem praedicti Plenipo-
tentiarii praesenti Conventioni subscri-
pserunt, illamque suo quisque sigillo ob-
signavit.
Datum Romae die 26. Julii anno 1862.
J. Card. Antonella
(L. S.).
Art. XXXI.
La Ratilicacion del presente Coneor-
dato sera canjeada en Roma eri el espa-
cio de un ano, ó mas pronto si fuere
posible.
En fé de lo cual los infrascritos Ple-
nipotenciarios han firmado y sellado el
presente Convenio con sus respectivos
sellos.
Dado en Roma en el dia 26. de Tulio
de 1862.
Silvestre Guevara '
Arzobispo de Caracas y Venezuela.
(L. S.).
Il testo latino da Nussi, Conventiones etc. 356-361 (XLIX), collazionato l'esemplare a
firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii in Busta 70 nell'Archivio della Segreteria di
Stato, donde il testo spagnuolo e le « Asignaciones » , che seguono e portano la firma auto-
grafa dei plenipotenziarii. Ibid. l'esemplare a firma autografa e sigillo del Presidente della
Repubblica del Venezuela, José Antonio Pàez, con cui in data di Caracas 6 Marzo 1863
ratifica il concordato.
Asignaciones eclesiasticas
En la Diocesis de Caracas se pagardn
Al Seminario Conciliar, dos mil pesos 2000
A la Mitra seis mil pesos 6000
Cuerpo Capitolar
Dean en cada ano - dos mil pesos 2000
Arcediano - mil seiscientos pesos 1600
Canonjia Doctoral - mil cuatrocientos pesos 1400
Id. Penitenciaria - mil cuatrocientos pesos 1400
Id. Magistral - mil cuatrocientos pesos 1400
Id. de Merced - mil cuatrocientos pesos 1400
Dos Racioneros - a mil doscientos pesos 2400
Dos Medios racioneros - a mil pesos 2000
Coro de Catedral
Secretano de Cabildo - doscientos sesenta y tres pesos 263
Seis Capellanes de erecion - a doscientos pesos 1200
Dos id. de extracreacion - a ciento cincuenta pesos 300
Suma pesos 23363
1 Xiussi : . Snerara • I
1862 Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela 981
23363
Apuntador de fallas que puede servirse por un Capellan y comò por gratifì-
cacion - ciento ocho pesos 108
Maestro de ceremonias - doscientos pesos 200
Sochantre - doscientos pesos 200
Sacristan raayor de Catedral - trescientos pesos 300
Dos Sacristanes menores - a cien pesos 200
Seis Monaguillos el 1. a cincucnta pesos, los otros cinco a cuarenta y dos . 260
Dos Monaguillos del Sagrario y un Caniculario a veinte y cinco pesos . . 75
Pertiguero - ciento ochenta 180
Maestro de Capilla - cuatr.Tit.ntos 400
Organista - doscientos cinquenta 250
Bajonista - cien pesos 100
c'ampanero - doscientos cincuenta 250
Relojero - ciento cincuenta 150
Dos sacristanes mayores de San Pablo v Candelaria-à ciento cincuenta pesos 300
Venerables Curas de està ciudad Caracas y del interior
Dos Curas de Catedral - a ochocientos pesos 1600
Cinco mas de està ciudad a seiscientos pesos uno 3000
Dos id. de la Guaira y Puerto Cabello - a quinientos pesos 1000
Odio id. de las Capitales de provincia & saber: dos de Valencia, dos de Bar-
quisimeto, uno de Guanare, uno de Calaboso, uno de la Victoria, y uno
de Achaguas - ;i cuatro cientos pesos 3200
Dos id. del Focuyo y dos de San Carlos a trescientos pesos cada uno. . . 1200
Siete Curas de Cabeceras de Canton que tenian asignada renta en los diezmos
a saber: Villa de Cura, S. Sebastian, Nirgua, S. Felipe, Carora, Araure v
el Pao - a trescientos pesos cada uno 2100
Cien Curas de las parroquias del interior que no tenian renta asignada en
la masa decimai, y à quienes se da por la presente lev, a doscientos
pesos cada uno 20000
A la fabrica de Catedral mil pesos 1000
A las fabricas de ciento ochenta y dos Parroquias de està ciudad y del
interior à cuarenta pesos cada una; siete mil doscientos ochenta . . . 7280
Su ma pesos 66716
En la Diocests de Menda se pagardn
M Seminario Conciliar - mil quinientos pesos 1500
\ la Mitra - cinco mil 5000
Cuerpo Capitular
Al Dean - mil quinientos pesos 1500
Canongia Doctoral - mil doscientos 1200
Id. Magistral - mil doscientos 1200
Suma pesos 10400
,,s_. Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Venezuela a. 18(52
10400
Canongia Lectoral - mil doscientos 1200
Id. de Merced - mil doscientos 1200
Dos Racioneros a mil pesos uno 2000
Coro de Catedral
Secretano de Cabildo - ciento cinquenta pesos 150
Sochantre - doscientos pesos 200
Maestro de Ceremonias - doscientos pesos 200
Sacristan Mayor - doscientos pesos 200
Seis Capellanes de ereccion - a doscientos 1200
Sacristan Menor - ciento veinte pesos 120
Seis Acólitos - a. cinquenta pesos 300
Organista - doscientos pesos 200
Pertiguero - ciento ochenta pesos 180
Maestro de Capilla - doscientos cincuenta 250
Bajonista - cien pesos 100
Fuellero - cincuenta ' ' ■ . 50
Campanero - ciento cincuenta 150
La fabrica de Catedral - mil pesos 1000
Venerables Curas
El Cura del Sagrario de Catedral - seiscientos pesos 600
A los dos Curas de la Ciudad de Merida à cuatrocientos pesos cada uno 800
A los seis Curas de las Iglesias principales de Maracaibo, Coro, Trujillo,
Barinas, La Grita y Nutrias - à cuatrocientos pesos 2400
À los cinco Curas que existen ademas de las parroquias mencionadas, a
saber: dos en la Ciudad de Maracaibo en la Chiquinquira y S. Bàrbara,
uno en coro en San Gabriel, otro en Trujillo en la Chiquinquerà, y otto
en la Grita de Nfa Senora de los Angeles à trescientos pesos uno - mil
quinientos 1500
Cien Curas - a doscientos pesos uno 20000
A las fabricas de ciento sesenta parroquias, a cuarenta pesos 6400
Suma pesos 50800
En la Diocesis de Guayana se pagardn:
Para el R. Obispo - cinco mil pesos 5000
Dos Canongias (de Merced) - à mil pesos 2000
Asignacion al Cura del Sagrario de Catedral - seiscientos pesos 600
Para los Curas de las Capitales: dos de Cumanà, uno de Barcelona y uno de
Margarita - a cuatrocientos pesos cada uno 1600
Para los Curas de las Iglesias parroquiales de Campano y Maturin en la pro-
vincia de Cumanà, y de las de Aragua y el Pao en la de Barcelona -
a trescientos pesos cadauno 1200
Suma pesos 10400
a. 1862
Concordato fra Pio IX <■ la Repubblù a dell'Equatore
983
10400
Sinodos de cincuenta Curas para toda la Diocesis - diez mil pesos .... 10000
Para fabrica y otros gastos - dos mil trescientos cincuenta pesos 2350
Para oblatas de las cincuenta parroquias - a cincuenta pesos 2500
Suma pesos 25250
Para la proteccion del Culto cn la reparacion y edificacion de las Iglesias
parroquiales, se destina la sumn anual de siete mil pesos, en està forma:
tres mil para la Diocesis de Caracas: dos mil para la de Mérida; y dos
mil para la de Guayana, cuyas sumas emplearan oportunamente los Pre-
lados, atendidas las necesitades mas urgentes en cada caso, con acuerdo
del poder ejecutivo.
Nota - Que las asignaciones eclesiasticas correspondientes a la Dignidad de
Dean, la Canongia Magistral, dos Raciones ' y demas empleados de la Catedral
de Guayana no constan de la ley del 1855 por haberse erigido canonicamente el
Capitulo de aquella Iglesia posteriormente; pero si se espresan en otra lev de la
Republica que no se tnijo por no haberse previsto que fuese necesaria.
Card. Antonelli
1 Si. ! anche l'esemplare a firma ilei Presidente: « R;i> ■<■
CXIII.
Silvestre Guevara Arzobispo
de Caracas y Venezuela.
CONCORDATO FRA PIO IX E LA REPUBBLICA DELL'EQUATORE.
In Nomine Sanctissimae et Indivi
duae Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Pius IX. et Praeses Reipublicae Aequa-
toris in suos respective plenipotentiarios
nominar unt:
Sanctitas Sua Eminentissimum D. Ta-
cobum Antonelli S. R. E. Cardinalem
Diaconum Sanctae Agathae, ad Subur-
ram, suum Ministrum a publicis nego-
tiis.
26 settembre 1862.
En el nombre de la Santisima é In-
dividua Trinidad.
Su Santidad el Sumo Pontifice
Pio IX. y el Presidente de la Republica
del Ecuador nombraron para sus re-
spectivos plenipotenciarios
Su Santidad a Su Eminencia el
Seiìor Don Jacobo Antonelli Cardenal
de la Santa Iglesia Romana, Diacono
de Santa Agata de Suburra y Secreta-
no de Estado y de Relaciones exte-
riores
984
Ccmiii liuti) fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
a. JS62
Et Rcipublicae Praeses Excellentis-
simum Dominum ' Ignatium Ordonez
Cathedralis Ecclesiae Chonchensis in ea-
dem Republica Archidiaconum etc. etc.
Administrum cum liberis mandatis apud
Sedem Apostolicam^
Qui post mutuo tradita respectivae
plenipotentiae instrumenta de iis, quae
sequuntur, convenerunt :
Art. 1.
Religio Catholica Apostolica Ro-
mana esse perget Religio Reipublicae
Aequatoris atque inibi sarta tecta per-
petuo conservabitur cum omnibus iis
juribus et praerogativisquibus fruì debet
ex Dei ordinatione et Canonicis sanctio-
nibus. Quocirca in Aequatoris Republica
nunquam permitti poterit alius cultus
vel societas quae fuerit damnata ab Ec-
clesia.
Art. 2.
In omnibus Dioecesibus, quae in
praesentia existunt, vel in posterum eri-
gentur, existere debebit Seminarium
Dioecesanum, cujus procuratio, regimen
et administratio libere atque unice per-
tinebit ad Dioecesanos Ordinarios juxta
Concilii Tridentini praescripta et alias
canonicas leges. Rectores, Professores
et alii aliquo munere fungentes tum in
tradendis doctrinis tum in iisdem diri-
gendis Seminariis ab ipsis Ordinariis li-
bere erunt nominandi vel amo vendi.
Art. 3.
Juventutis institutio in Universitati-
bus, Collegiis, Facultatibus, Scholis tam
publicis quam privatis erit sane confor-
mis doctrinae Religionis Catholicae. Epi-
scopi unice jure pollebunt designandi
libros seu textus qui adhibendi sunt ad
1 Nessi om.
- Nussi om > Administrum - Aposiulicam ».
Y Su Excelencia el Presidente de
la Republica al Excelentisimo Senor
Don Ignacio Ordonez Arcediano de la
Iglesia Catedral de Cuenca en la misma
Republica etc. etc. y Ministro Plenipo-
tenciario cerca de la Santa Sede.
Los cuales despues de haber cam-
biado sus respectivos plenos poderes
convinieron en los articulos siguientes.
Art. 1.
La Religion Católica Apostòlica Ro-
mana continuare siendo la unica Reli-
gion de la Republica del Ecuador, y se
conservarà siempre con todos los dere-
chos y prerogativas de que debe gozar
segun la ley de Dios y las disposiciones
Canonicas. En consecuencia jamas po-
drà ser permitido en el Ecuador nin-
gun otro culto disidente, ni sociedad al-
guna condenada por la Iglesia.
Art. 2.
En cada una de las Diócesis attual-
mente ecsistentes y en las que se eri-
jiéren despues, habnl un Seminario
Diocesano cuya direccion, régimen y
administracion perteneceran libre y
esclusivamente a los Ordinarios Dioce-
sanos segun las disposiciones del Conci-
lio de Trento y mas leyes Canonicas.
Los Rectores, Profesores y mas emplea-
dos en la ensenanza y direccion de dichos
establecimientos serdn libremente nom-
brados y removidos por los Ordinarios.
Art. 3.
La instruccion de la juventud en las
Universidades , Colejios," Facultades,
Escuelas piiblicas y privadas sera en
todo conforme a la doctrina de la Re-
ligion Católica. Los Obispos tendran
para elio el esclusivo derecho de desi-
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
985
ecck'siasticas scientias tradendas, atque
ad institutionem quae Religionem mo-
resque spectant. ' Insuper Episcopi alii-
que Ordinarii Antistites piena libertate
exercebunt jus eoruni proprium proscri-
bendi libros religioni bonisque moribus
adversos; itemque Gubernium advigi-
labit et opportuna suscipiet Consilia ne
hujusmodi libri in Rempublicam intro-
ducantur et diffundantur.
Art. 4.
Episcopi ex pastoralis ministerii of-
ficio curabunt, ne ulla tradatur doctrina
quae catholicae religioni morumque In-
nestati sit contraria; quocirca nemini
umquam licebit in aliquo vel publico vel
privato Instituto docere Theologiam,Ca-
thechesim,autreligiosam doctrinam,quin
primum opportunam auctoritatem obti-
nuerit 3 a Dioecesano Antistite, qui eam-
dem tacultatem potcrit revocare cum id
opportunum esse censuerit. Pro exami-
nandis Professoribus primarum schola-
rum, Dioecesanus Antistes semper no-
minabit Deputatum ad recognoscendam
religiosam doctrinam et morum dotes
illius qui examini erit subjiciendus, qui-
que iccirco sui officii munus suscipere
numquam poterit, quin primum ab ipso
Dioecesano Antistite fuerit approbatus.
Art. 5.
Cum Romanus Pontifex jure Divino
primatum honoris et jurisdictionis in uni-
versam qua late patet Ecclesiam obti-
neat, tum Episcopi, Clerus et populus
libere cum Apostolica Sede comiriunica-
bunt. Itaque nulla civilisauctoritas poterit
umquam ullo modo hoc liberum plenum-
que commemoratae comunicationis exer-
citium impedire cogendo Episcopos, de-
gnar los testos para la ensefianza tanto
de las ciencias eclesiastìcas, corno de la
instruccion moral y religiosa. Ademas
los Obispos y los Prelados Ordinarios
ejerceran con toda libertad, el derecho
que les compete de prohibir los libros
contrarios a la Religion y a las buenas
costumbres debiendo tambien vijilar el
Gobierno y adoptar las medidas opor-
tunas para que dichos libros no se im-
porten ni se propaguen en la Republica.
Art. 4.
Los Obispos segun el deber de su
ministcrio pastoral, cuidaràn de que
ninguna ensefianza sea contraria a la
Religion Católica y a la honestidad de
las costumbres. Con tal objeto, nadie
podrà ensenar en ningun establecimiento,
ya publico, va privado, la Teologia, el
Catecismo, ó la doctrina religiosa, sin
haber obtenido autorizacion del Prelado
Diocesano, quien podni revocarla, cuando
le parezea oportuno. Para los ecsame-
nes de los institutores primarios, el Dio-
cesano nombrarà siempre un Asistente
destinado ;i reconocer la instruccion re-
ligiosa y la conducta moral del ecsami-
nando; el que no podrà entrar al des-
empeno de su oficio sin el asentimiento
del mismo Diocesano.
Art. 5.
Perteneciendo al Romano Pontifice
por derecho Divino el primado de honor
y de jurisdiccion en la Iglesia Univer-
sal, tanto los Obispos, corno el Clero y
los fieles tendran libre comunicacion con
la Santa Sede. Por tanto ninguna auto-
ridad secular podrà poner obstaculos al
pieno y libre ejercicio de dicha comu-
nicacion, obligando a los Obispos, al
1 Sic ! dovrebbe essere « spectat
J Mussi: c obtinuerint ».
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
a. 1862
rum et populum uti Gubernii opera, ut
in eorum necessitatibus Sanctam Sedem
adeant, aut subjiciendo Apostolicasejus-
dem Sedis Litteras et Rescripta Guber-
nii veniae, vulgo Exequatur.
Art. 6.
Ecclesiastici Reipublicae Ordinarli
poterunt piena libertate suas Dioeceses
gubernare, convocare, celebrare Syno-
dos tum Provinciales tum Dioecesanas
et exercere jura quae ad ipsos pertinent
ex proprii sacri ministerii vi, atque ex
vigentibus canonicis sanctionibus a San-
cta Sede probatis, quin aliquod umquam
opponatur impedimentum quominus su-
sceptae ab ipsis ordinationes executioni
mandentur. Quin immo Aequatoris Gu-
bernium valido suo patrocinio omnem
opem feret Episcopis, cum ea ab ipsis
requiretur; ac praesertim cum iidem
hominum impietati obsistere debeant,
qui fidelium animos pervertere, eorum-
que mores corrumpere conentur.
Art. 7.
Abolentur appellationes a sententiis
Ordinariorum ad laicam potestatem
(vulgo recursos defuersa), et quoad exe-
cutiones et sententias ab ordinariis ec-
clesiasticis ' judicibus latas, poterit tan-
tum appellari ad superiora ecclesiastica
tribunalia vel ad Sanctam Sedem juxta
disciplinam statutam in Apostolicis Lit-
teris Summi Pontificis Gregorii XIII.,
quae incipiunt « Exposcit 2 », et ad nor-
mam canonicarum praescriptionum, et
earum praesertim, quae prò causis ma-
trimonialibus a Benedicto XIV. editae
fuerunt in Constitutione « Dei misera-
tione3 », aut poterunt ad ipsos superiores
Clero y al pueblo a servirse del inter-
medio del Gobierno para ocurrir en sus
necesidades a la Sede Romana, ó suje-
tando las Bulas, los Breves ó los Re-
scritos de està al Exequatur del Go-
bierno.
Art. 6.
Los Ordinarios eclesiàsticos de la
Repùblica podràn gobernar sus Diócesis
con toda libertad, convocar y celebrar
Concilios Provinciales y Diocesanos, y
ejercer los derechos que les competen
en virtud de su sagrado ministerio y
de las disposiciones canónicas vigentes
aprobadas por la Santa Sede, sin que se
ponga embarazo a la ejecucion de sus
providencias. Asi pues el Gobierno del
Ecuador dispensarci su poderoso patro-
cinio y apoyo à los Obispos, en los ca-
sos en que lo soliciten, principalmente
cuando deben oponerse a la maldad de
aquellos hombres que intenten pervertir
el ànimo de los rieles y corromper sus
costumbres.
Art. 7.
Quedan abolidos los recursos de
fuerza, y en cuanto a la ejecucion y las
sentencias pronunciadas por los jueces
ordinarios eclesiàsticos, solo se podrà
apelar de ellas à los tribunales superio-
res eclesiàsticos ó à la Santa Sede segun
la disciplina establecida en el Breve
« Exposcit » del Sumo Pontifice Gre-
gorio XIII. y conforme à las prescri-
pciones Canónicas, y particularmente en
cuanto à las causas matrimoniales, à las
de Benedicto XIV. en la Constitucion
« Dei Miseratione » ó bien, hacer uso
del recurso de nulidad ó del de queja
ante los mismos superiores. Los juecee
1 N'"~m ab Ordinariis (così anche in Busta 71) et ecclesiasticis •.
"■ Del 15 ma^'io 1572 in Bull. Boni. Cocq.-Main. IV, pars tcrtia, 227 s.; ed. Taur. Vili, 1-3.
- V. s,,pra p. 809, n. 3.
a. IMia
Concordato fra l'i<> TX. e Ut Repubblica dell'Equatore
987
deferri tum nullitatis tum quaerelae cau-
sa. ' Ecclesiastici judices proferent sua
judicia quin illa umquam assessorum lai-
eoi um sententiae antea subjiciant, quos
tamen consulere poterunt, ubi opportu-
num esse duxerint. Ecclesiastici patroni
poterunt Assessoris officium in hac ju-
diciorum classe exercere.
Art. 8.
Omnes ecclesiasticae causae et prae-
sertim matrimoniales, atque illae quae
respiciunt fidem, sacramenta, mores, sa-
cras functiones, officia et sacra jura, tum
personae tum materiae ratione, exceptis
majoribus causis Summo Pontifici reser-
vatis ex Sacri Concilii Tridentini prae-
scriptis sess. 24. cap. 5. de Reforma-
tione, ad tribunalia Ecclesiastica erunt
unice deferendae. Idem erit servandum
in civilibus causis Ecclesiasticorum, at-
que in aliis causis, quae delieta respi-
ciant 2 comprehensa in poenali Reipubli-
cae codice. In omnibus judiciis, quae ad
ecclesiasticos pertinent judices, civilis
Magistratus omnem opem auxiliumque
feret ut sententiae ac poenae ab ipsis
judicibus latae observentur et executioni
mandentur.
Art. 9.
Sancta Sedes permittit ut personae
et ecclesiastica bona subjiciantur publicis
vectigalibus veluti subjiciuntur personae
et bona aliorum civium Aequatoris, ita
tamen ut Civilis Auctoritas cum Eccle-
siastica Consilia confcrat ad obtinendam
veniam, quoties necessaria sit coactio.
Ab hujusmodi vectigalibus eximuntur
Seminaria, bona et res divino cultui im-
eclesiasticos pronunciaràn sus juicios,
sin sujetarlos al dictamen previo de Ase-
sores seculares, a quienes sinembargo
podràìi consultar, cuando lo creyeren
pportuno. Los eclesiàsticos que fucren
Abogados podnin desempenar el oficio
de Asesores en està clase de juicios.
Art. 8.
Todas las causas eclesiasticas y espe-
cialmente las que miran a la Fé, a los
Sacramentos, (comprendidas las causas
matrimoniales) à las costumbres, a las
funciones santas, a los deberes y dere-
chos sagrados, sea por razon de las per-
sonas, sea por razon de la materia, es-
cepto las causas mayores reservadas al
Sumo Pontifice segun la disposicion del
Santo Concilio de Trento « Sess. 24.
Cap. V. de Reformatione » seràn devuel-
tas a los tribunales eclesiàsticos. Lo
propio se verificara en las causas civiles
de los eclesiàsticos, y en las otras por
delitos comprendidos en el Código penai
de la Republica. En todos los juicios que
sean de competencia eclesiàstica, la Au-
toridad Civil prestara su apoyo y pro-
teccion, afin de que los jueces puedan
hacer observar y ejecutar las penas y
las sentencias pronunciadas por ellos.
Art. 9.
La Santa Sede permite que tanto las
personas, corno los bienes eclesiàsticos
estén sujetos A los impuestos piiblicos a
la par que las personas y bienes de los
otros ciudadanos, debiendo la Autoridad
Civil ponerse de acuerdo con la Ecle-
siàstica para obtener la correspondiente
autorizacion, toda vez que la coaccion
sea necesaria. Quedan esceptuados 3 de
1 Busta 71: «causae»; così anche l'esemplare a lirma del Presidente.
- Nussi: < respiciunt ».
5 Cosi l'es. a firma del Presidente; Busta 71 : « exeptuados ».
' oncordato fra Pio IX e la Reptibblica dell' Equatore
a. 1862
medialo destinatile et beneficentiae In-
stituta.
Art. 10.
Ut honoretur domus Dei, qui est Rex
Regima et Dominus Dominantium, sacro-
rum templorum immunitas servabitur in
quantum id publica securitas et ea, quae
justitia exigit, fieri sinant, atque in hoc
casuSanctaSedesconsentit ut auctoritas
ecclesiastica, Parochi, nec non Praelati
domorum regularium ad Gubernii peti-
tionem tribuant veniam, ut extrahantur
qui ad sanctas aedes confugerint.
Art. 11.
Cum decimarum proventus destina-
tus sit ad divinum cultum fovendum,
sacrosque ministros alendos, Aequatoris
Gubernium fidem suam obstringit ad
servandam in Republica liane catholi-
cam institutionem, et Sanctitas Sua per-
mittit, ut Gubernium pergat percipere
tertiam decimarum partem. Quod autem
pertinet ad exigendos administrandosque
decimarum redditus, congrua erit confi-
cienda ordinatio, collatis inter ecclesia-
sticam et laicam potestatem consiliis.
Art. 12.
Ex vi patronatus juris, quod Sum-
mus Pontifex Reipublicae Aequatoris
Praesidi concedit, hic poterit prò Ar-
chiepiscopatibus et Episcopatibus dignos
proponere Sacerdotes juxta sacrorum
Canonum normam. Quamobrem vix dum
Episcopalis aliqua Sedes vacaverit Ar-
chiepiscopus aliorum Episcoporum suf-
fragia ac sententiam rogabit, ut Ecclesiae
vacanti consulatur: si autem Archiepi-
scopalis Sedes vacaverit, tunc antiquior
Episcopus in eumdem finem suffragia
tales impuestos los Seminarios, los bie-
nes y cosas inmediatamente destinadas
al culto y los establecimientos de bene-
ficencia.
Art. 10.
l'or respeto à la majestad de Dios
que es Rey de Reyes y Senor de Seno-
res sera respetada la inmunidad de los
templos en cuanto lo permitan la segu-
ridad publica y las eseijencias de la
juslicia. En tal caso la Santa Sede con-
siente que la Autoridad eclesiàstica, los
Parrocos y Prelados de las casas regu-
lares, den, a solicitud de la Autoridad
civil el permiso respectivo para la extrac-
cion de. los refugiados.
Art. 11.
Estando destinado el provento de los
diezmosal sostenimiento del. culto divino
y de sus ministros, el Gobierno del Ecua-
tor se obliga a conservar en la Repu-
blica està institucion católica, y Su San-
tidad consi?nte que el Gobierno continue
percibiendo la tercera parte de los pro-
ductos decimales. Para la recaudacion
y administracion de la renta decimai las
dos Autoridades (la civil y la eclesiàstica)
acordanin un regiamente
Art. 12.
En virtud del derecho de patronato
que el Sumo Pontifice concede al Presi-
dente del Ecuador podrà este proponer
para los Arzobispados y Obispados sa-
cerdotes dignos en el sentido de los
sagrados Cànones. A tal efecto inmedia-
tamente que vacare una siila Episcopal
pedirà el Arzobispo a los demas Obispos
sus votos para la prò vision de la vacante;
si està fuere la del Arzobispado, recojerà
los votos el Obispo mas antiguo y pre-
sentarti una lista de tres candidatos al
a. 18(52
Concordato fra Pio JX e la Repubblica dell'Equatore
■•s-j
et scntentiam Episcoporum requiret; ac
habitis sufiragiis, vel Archiepiscopus, vel
antìquior Episcopus tres saltem candi-
datos Reipublicae Praesidi exhibebit, qui
unum ex tribus eliget, eumque Summo
Pontifici proponet, ut eidem ad Sacro-
rum Canonum normam institutionem
conferat. Si autem intra sex menses qua-
cumque de causa Episcopi, uti supra sta-
tutum est, minime exhibuerint Praesidi
indicem candidatorum, tum ipse Praeses
per se vacantis Ecclesiae Episcopum Ro-
mano Pontifici proponet. Quod si intra
sex menses id Praeses minime praesti-
terit, tunc Episcopi electio huic Sanctae
Sedi reservabitur, quemadmodum Prae-
ses ipse postulavìt. Quocirca Gubernium,
aut Ecclesiastica Auctoritas ejus loco
rationem Summo Pontifici reddet ubi
commemorati temporis spatium finem
habuerit. Veruni propositi nullo umquam
modo poterunt sese immiscere regimini
et administrationi Ecclesiarum quin pri-
mum Apostolicas Litteras de canonica
institutione obtinuerint. Cum autem novi
Episcopatus erunt erigendi, Praeses Rei-
publicae prima vice tantum Sanctae Sedi
per se proponet novos Episcopos.
menos al Presidente, quien elijirà uno
de estos, y lo pròpondrà al Sumo Pon-
tifice para quo le confiera la institucion
canònica en la forma y regia que pre-
scriben los Sagrados Cànones. En caso
de no hacerse la presentacion por los
Obispos dentro de seis meses, por cual-
quier motivo que fuere, el Presidente
del Ecuador puede hacerla por si solo,
y si no la hiciere dentro de tres meses
queda la eleccion reservada à la Santa
Sede, corno él mismo lo ha solicitado.
A cuyo efecto el Gobierno, o la autoridad
eclesiàstica en su defecto, daràcuenta a
Su Santidad inmediatamente despses de
pasados estos términos. Pero los pro-
puestos no podràn en ninguna mancia
injerirse en el réjimen ó administracion
de las Iglesias, sin recibir previamente
las Bulas de la institucion canonica. En
la ereccion de nuevos Obispados el Pre-
sidente de la Republica propondni pol-
la primera vez direttamente los nuevos
Obispos a la Santa Sede.
Art. 13.
Pariter ' Sanctitas Sua Reipublicae
Aequatoris Praesidi Indultum concedit
nominandi dignos Ecclesiasticos ad Ca-
pituli Cathedralis praebendas sive sint
dignitates, sive canonicatus, sive portio-
nes, excepta tamen prima dignitate, quae
Sanctae Sedis liberae collationi reservata
erit, et exceptis etiam illis praebendis,
quae examinis seu concursus legi mi-
nime obnoxiae2 Martio, Junio, Septembri
et Decembri mensibus vacaverint, quac-
que libere ab Episcopis conferentur. Prae-
Art. 13.
De igual modo Su Santidad concede
al Presidente de la Republica el derecho
de nombrar Eclesiasticos dignos tanto
para las prebendas de las dignidades y
canonjias, cuanto para las raciones de
los Capftulos Catedrales, esceptuamlo la
primera dignidad que seni de la libre
colacion de la Santa Sede, y aquellas
prebendas que no siendo de concluso,
vacaren en los meses de Marzo, Junio,
Settembre, y' Diciembre, que seran de
la libre colacion de los Obispos. La pre-
Mrssi om.
Busta 71 coll'esemplare a firma del Presidente: obnoxiì
990
Concordato jra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
a. 1802
benda Doctoralis, Poenitentiaria ' et Ma-
gistralis et aliae examinis seu concursus
legi subjectae pari modo ab Episcopis
tantum conferentur, postquam examen
et doctrinae periculum factum fuerit
juxta canonicas sanctiones. Denique si
in aliquo Capitulo minime extiterit Ca-
pitularium numerus praescriptus in Apo-
stolicis de cujusque Dioecesis erectione
Litteris, Episcopus poterit statini, aut
quando praesto erunt sufficientes red-
ditus, erigere praebendas quae desint,
quaeque conferentur ad eorum normam
quae in praesenti articulo sunt consti-
tuta.
benda del Doctoral, Penitenciario, Ma-
gistral y las demas de concurso seràn
igualmente provistas por solo los Obispos
previos los ecsamenes de concurso, segun
los Cànones. En fin si en algun Capitulo
no ecsiste el nùmero de Capitulares pre-
sento en las Bulas de ereccion de las
respectivas Diócesis, el Obispo podrà
inmediatamente, ó segun la sufìciencia
de las rentas, erijir las prebendas que
falten, y la provision de estas se hani
en conformidad con lo que acaba de
cstablecerse en el presente Articulo.
Art. 14.
Quod autem -1 attinet ad collationem
paroeciarum, Ordinarii, praescriptionibus
Sacrosancti Concilii Tridentini adimple-
tis, exhibebunt Gubernio tres dignos Ec-
clesiasticos, quibus paroecia erit confe-
ferenda ; et Praeses sive per se ipse, 2
sive per suos in Provinciis Delegatos
eliget unum ex tribus Ecclesiasticis ab
Ordinario propositis. Quod si ob pecu-
liares causas Gubernium postulaverit ut
alii tres Ecclesiastici sibi proponantur,
Ordinarius id agere poterit, ea tamen
conditione, ut nullo umquam modo rejici
queat ternarius hic numerus secundo
propositus. Si necessario paroeciarum
territoria erunt dividenda, id ab Episco-
pis fieri poterit, collatis cum Civili loco-
rum Auctoritate consiliis.
Art. 14.
Por lo que concierne à la provision
de los beneficios parroquiales los Ordi-
narios, cumplidas las prescripciones del
Santo Concilio de Trento, remitiràn al
Gobierno una terna de los eclesiàsticos
dignos a quienes deba conferirse la par-
roquia ; y el Presidente, sea directamente
por si, ó por medio de sus Delegados en
las Provincias, elijirà uno de aquellos.
En caso de que el Gobierno por espe-
ciales razones pida una segunda terna,
el Ordinario podra remitirsela, bien que
de ningun modo estarà facultado a re-
chazar està segunda terna. Si fuere ne-
cesario hacer divisiones territoriales en
las parroquias, podran verificarse con
acuerdo del Ordinario, y de la Autori-
dad Civil locai.
Art. 15.
Sede vacante alicujus Ecclesiae Ca-
thedralis, Capitulum ejusdem infra tem-
pus praefinitum et ad normam eorum,
quae a Sancto Concilio Tridentino in
rem decreta sunt, Vicarium Capitularem
Art. 15.
En la vacante de una Iglesia Epi-
scopal, su Capitulo elijira libremente el
Vicario Capitular, en el tiempo y forma
prescritos por el Concilio de Trento sin
que jamas pueda revocarse la eleccion
1 Busta 71 coll'i
il in.
;i In iiui JlI ^resiliente:
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell Equatc
991
libere eliget, quin electionem semel fa-
ctam revocare vel ad novam procedere
possit, qualibet licet veteri consuetudine
de medio sublata, ac penitus abolita, quae
in hac re Sacrorum Canonum sanctioni-
bus quovis nomine adversetur.
Art. 16.
Sancta Sedes proprio utens jure no-
vas Dioeceses eriget, et novas in iis quae
jam existunt peraget circumscriptiones,
et prae oculis habens Dioecesium ani-
plitudinem, in quas ad praesens divisa
est Aequatoris Respublica, eadem Sancta
Sedes vix dum praesens Conventio rata
habita fuerit, necessarias speciali Dele-
gato tribuet facultates, ut collatis cum
Episcopo et Gubernio consiliis, Dioece-
sium territorii fines determinet, utque
constituat dotem aliosque Ecclesiarum,
Episcoporum, Capitulorum, ac Semina-
riorum redditus.
Art. 17.
Abrogatur decretum, ut dicitur exe-
cutionis in Aequatoris Republica latum
die vigesima octava Maji anno millesimo
octingentesimo trigesimo sexto de redi-
mendis censibus, qui favore Ecclesiae
impositi fuerant, et Sancta Sedes, ratione
habita utilitatis quae ex praesenti Con-
ventione dimanatura erit, ac summopere
cupiens publicaetranquillitati prospicere,
et mederi malis, quae in Republica orta
sunt ex censibus in publicum aerarium
translatis, annuens iteratis illius Praesi-
dis petitionibus decernit atque declarat
nullo unquam tempore ac modo ullam
molestiam -ex parte Suae Sanctitatis et
Romanorum Pontificum Suorum Succes-
sorum eos esse habituros, qui durante
tempore elapso ab anno 1836 in poste-
rum hujusmodi translationes fecerint vel
hecha, 6 procederse a otra nueva, que-
dando al efecto abolida cualquiera co-
stumbre por antìgua que sea, y que de
cualquier modo fuere contraria a los Sa-
grados Canones.
Art. 16.
La Santa Sede usando de su propio
derecho, erijirà nuevas Diocesis y bara
nuevas circunscripciones en las ya ecsi-
stentes; y, considerando la demasiada
estemion de las Diocesis en qne actual-
mente se halla dividida la Republica, tan
luego corno sea ratificado el presente
Concordato, concederà a un Delegado
suyo especial las facultades necesarias
para que de inteligencia con el Gobierno
y los Obispos respectivos proceda a la
correspondiente demarcacion territorial
de las Diocesis que còmodamente pue-
dan erijirse y a fijar la dotacion y mas
rentas de las Iglesias, de los Obispos, de
los Capitulos y Seminarios.
Art. 17.
Queda abolido en el Ecuador el De-
creto ejecutivo de veinte y ocho de Mayo
de mil ochocientos treinta y seis sobre
redencion de los censos impuestos en
favor de las causas pias; y la Santa Sede
en vista de la utilidad que resulta del
presente Concordato, y deseando pro-
veer a la tranquilidad publica y reme-
diar los males causados en el pais pol-
la traslacion de los censos al tesoro na-
cional ; accediendo a las reiteradas in-
stancias del Presidente, decreta y declara
que aquellos que, durante la època tras-
currida desde el ano 1836. hasta el pre-
sente, hubiesen hecho ó promovido tales
traslaciones, corno tambien los poseedo-
res de los fundos que de tal modo han
sido redimidos y aquellos que de cual-
quiera suerte succedieren en la' posesion
992
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
a. 18G2
promoverint, itemque possessores fun-
dorum qui tali modo redempti fuerint,
et illos qui quolibet modo eorumdem
fundorum possessioni successerint.
Art. 18.
Circa obligationes Gubernii cum suis
creditoribus obcensus1 translatos, Sancta
Sedes indulget, ut Gubernium idem sol-
vens decimam partem tum sortium, quae
in publicum aerarium translatae fuerunt,
tum fructuum, qui elapsi sunt, ab omni
onere solutum piane sit. Ut autem com-
memorata summa tuto solvatur, 2 Guber-
nium assignat quartam ex tertia fru-
ctuum partem quos ex fundis decimarum
percipit, quosque in Ordinariorum manus
tradet. Ut autem commemorata summa
prò rata portione dividatur inter legi-
timos creditores, utque modo tuto pari-
ter ac fructifero sors collocetur ab Or-
dinariis, praefinientur regulae, collatis
consiliis cum Apostolicae Sedis Dele-
gato, qui ab eadem Sede ad hunc finem
necessariis et opportunis facultatibus
munietur. In posterum nullus possessor
bonorum, quae censibus obnoxia sunt,
poterit in publicum aerarium transferre
sortes recognitas, et qui voluerint redi-
mere census fundis impositos, id agere
numquam poterunt, nisi antea interposita
fuerit Ecclesiastica Auctoritas, traditis
sortibus recognitis in manus Ordinarii,
qui facultate pollebit reducendi, si opus
fuerit, sortes ipsas prudenter et aeque,
ita tamen ut in singulis casibus Eccle-
siae utilitati consultum sit.
Art. 19.
Ecclesia jure suo pollebit novas justo
quovis titulo acquirendi possessiones,
1 Nossi e 'li esemplari i" Busta 71: censos».
Ni s;,h etui • !
de los mismos, no recibinin, en ningun
tiempo, ni en manera alguna, la mas leve
molestia ni por parte de Su Santidad, ni
de los Romanos Pontifices sus Succesores.
Art. 18.
En cuanto a las obligaciones con-
traidas por el Gobierno con sus acree-
dores por censos trasladados, la Santa
Sede permite que pagando la decima
parte, tanto de los Capitales trasladados
al tesoro, comò de los réditos vencidos,
el Gobierno quede libre de toda respon-
sabilidad. Para seguridad del pago de
està cantidad, el Gobierno asigna la
cuarta parte del tercio que percibe de
los fondos decimales, la cual sera puesta
en manos de los Ordinarios para que
ella sea dividida por estos en partes
proporcionales en favor de sus legitimos
acredores, cuidando que el principal se
capitalice de un modo seguro y fructi-
fero. Al efecto los Ordinarios de acuerdo
con el Delegado de la Santa Sede que
irà provisto de las facultades necesarias
fijaràn las reglas convenientes. Para lo
succesivo a ningun poseedor de bienes
acensuados le sera permitido trasladar
al tesoro publico los capitales recono-
cidos; y los que quisieren libertar sus
fundos del censo impuesto en ellos, no
lo puedan hacer de otro modo que con
previa autorizacion Eclesiàstica compe-
tente, y consignando en mano del Ordi-
nario los capitales reconocidos, quedando
este facultado a someterlos en caso nece-
sario a una prudente y equitativa reduc-
cion ; bien entendido que en todo evento
deba atenderse a la utilidad de la Iglesia.
Art. 19.
La Iglesia gozarà del derecho de
adquirir libremente y por cualquier justo
1862
Concordato fra Pio JX e la Repubblica dell'Equatore
993
ejusque proprietates, quas ' nunc possi-
det, vel in posterum acquiret, inviolabiles
ex legum quoque ordinatione solemniter
erunt. Bonorum ecclesiasticorum admi-
aistratio apud eos erit, ad quos secun-
dum Canones spectat, qui unice dati et
accepti rationes aliasque oeconomicas
regulas accurate recognoscent, ac per-
pendent. Bona ecclesiasticae fundationis
cujusque generis, quae ad Valetudinaria
et alia benelìcentiae Instituta spectant,
quaeque ab ecclesiastica auctoritate in
praesentia minime administrantur ad cani
deferentur ut ipsa Ecclesiastica potestas,
nulla interposita mora, bonis ipsis con-
gruam tribuat inscriptionem.
Quoad antiquas novasque rundatio-
nes ecclesiastìcas, nulla vel suppressio
vel unio fieri poterit absque auctoritate
Apostolicae Sedis, salvis facultatibus a
Sancto Concilio Tridentino Episcopis tri-
butis.
Art. 20.
Praeter Ordines et Congregationes
Religiosas, quae in Aequatoris Reipubli-
cae territorio nunc existunt, Ordinarti
Dioecesani poterunt libere et absque ulla
exceptione admittere atque instituere in
propriis Dioecesibus novos Ordines aut
Institutiones ab Ecclesia adprobatas,
prout suorum populorum utilitas exege-
rit, suam ad hunc finem Gubernio ope-
ram auxiliumque praestante.
Art. 21.
Post divina officia in omnibus Rei-
publicae Aequatoris templis sequens re-
citabitur oratio: «Domine, salvam l'ac
Rempublicam — Domine, salvum fac
Praesidem ejus ».
Art. 22.
Gubernium Reipublicae Aequatoris
obligatione se obstringit ad omnia op-
titulo; y las propiedades que actualmente
posee, y las que poseyere despues, le
senin garantizadas por la lev. La admi-
nistracion de los bienes eclesiàsticos
correspondera a las personas designadas
por los Sagrados Canones, las que uni-
camente ecsaminaran las cuentas y los
reglamentos económicos. Los bienes de
fundacion eclesiàstica de cualquiera clase
que sean, pertenecientes a los Eìospitales
y demas Establecimientos de beneficen-
cia y que no estuvieren administrados
por la autoridad Eclesiàstica le senin •
devueltos, a fin de que ella pueda daiies
inmediatamente la inversion debida. En
cuanto a las antiguas y nuevas funda
ciones eclesiasticas, no podra hacerse
ninguna supresion ó union sin la in ter
vencionde la autoridad de la Santa Sede,
salva la facultad que compete ;l los Obi-
spos seguii el Santo Concilio de Trento.
Art. 20.
Ademas de las Ordenes y Congre-
gaciones Religiosas ecsistentes ahora en
la Republica del Ecuador, los Ordina-
rios Diocesanos podnin libremente, y
sin escepcion admitir, y establecer en
sus respectivas Diócesis nuevas Ordenes
6 Institutos aprobados por la [glesia en
conformidad a las necesidades de sus
pueblos, ti cuyo efecto el Gobierno pie-
starà su apoyo.
Art. 21.
Despues de los divinos Oficios en
todas las Iglesias de la Republica del
Ecuador se dira la siguiente oracion
Domine salvam fac Rempublicam
Domine salvum fac Praesidem ejus.
Art. 22.
El Gobierno de la Republica del
Ecuador se obliga a suministrar. todos
1 Gli esemplari in Busta 71: « quae .1
994
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
a. 1862
portuna tribuenda auxilia prò Fidei pro-
pagatione, et prò infidelium in suo ter-
ritorio degentium conversione, et ad om-
nem praestandam opem auxiliumque
institutioni et progressui Sacrarum Mis-
sionum, quae ad hunc laudabilem finem
illuc auctoritate Sacrae Congregationis
Propagandae Fidei mittuntur.
Art. 23.
Cetera quae ad personas et res eccle-
siasticas pertinent, quorum nulla in his
articulis mentio facta est, dirigentur
omnia et administrabuntur juxta cano-
nicam et vigentem Ecclesiae discipli-
nam a Sancta Sede adprobatam.
Art. 24.
Per hanc Conventionem leges et de-
creta quovis modo et forma in Repu-
blica Aequatoris hactenus lata, in quan-
tum eidem Conventioni adversantur,
abrogata habentur, ipsaque Conventio
ut lex Status deinceps eadem in Repu-
blica perpetuo vigebit. Atque iccirco
utraque contrahentium pars spondet Se,
Successoresque Suos omnia et singula,
de quibus conventum est, sancte serva-
turos. Si qua vero in posterum superve-
nerit difficultas, Sanctitas Sua, et Prae-
ses Aequatoris invicem conferent ad rem
amice componendam.
Art. 25.
Ratifìcationes praesentis Conventio-
nis mutuo tradentur iinius anni spatio,
aut citius si fieri poterit.
In quorum fidem praedicti Plenipo-
tentiarii praesenti Conventioni subscri-
pserunt, illamque suo quisque sigillo
obsignavit.
Datum Romae die 26. Septembris
anno 1862.
los medios oportunos para la propaga-
cion de la Fé y para la conversion de
los infieles ecsistentes en aquel territo-
rio; y ademas a prestar todo el favor
y ayuda al establecimiento y progreso de
las Santas Misiones, que con tan laudable
objeto se enviaren por autoridad de la
Sagrada Congregacion de Propaganda.
Art. 23.
Todo lo demas que pertenece a las
personas ó cosas eclesiàsticas, y acerca
de lo cual nada se provee con los Ar-
ticulos del presente Concordato, sera
dirigido y administrado segun la disci-
plina Canonica vigente en la Iglesia y
aprobada por la Santa Sede.
Art. 24.
En virtud de este Concordato quedan
revocadas en cuanto a él se opongan,
todas las leyes y decretos publicados
hasta ahora en cualquiera manera y
forma en el Ecuador; y el mismo Con-
cordato debera siempre considerarse en
lo succesivo corno ley del Estado. Por
tanto cada una de las partes contratan-
tes promete por Si, y por Sus Succeso-
res la fiel observancia de todos y cada
uno de los Articulos de que se compone.
Si despues se presentase alguna dificul-
tad, el Santo Padre y el Presidente del
Ecuador se pondràn de acuerdo para
resolverla amistosamente.
Art. 25.
La ratificacion del presente Concor-
daro sera canjeada en el espacio de un
ano, ó mas pronto si fuere posible.
En fé de lo cual los infrascritos Ple-
nipotenciarios han rirmado y sellado el
presente Convenio con sus respectivos
sellos.
Dado en Roma en el dia 26. de Se-
tiembre de 1862.
Jacobus Card. Antonelli.
Ignacio Ordónez.
a. 1802
Concordato fra Pio FX e ìa Repubblica dell'Equatore
995
Il testo latino da Nussi loe. cit 34*356 XLVIll , collazionato l'esemplare a firme auto-
grafe e sigilli dei plenipotenziarii, donde il testo spagnuolo, in Inasta 71 nell'Archivio della
Segreteria di stato. Ibid. l'esemplare a firma autografa e sigillo del Presidente della
Repubblica dell'Equatore, < .. Garda Moreno, con cui in data di Quito 17 aprile 1863 ratifica
il concordato, sostituito ad altro concluso e firmato il 1 maggio 1862, di cui l'esemplare
con le firme autografe e sigilli del Card. Antonelli e dell'Ordófiez è conservato nella cit.
Busta 71.
Integrano il concordato i seguenti documenti:
a // Cardinale Antonelli al Ministro plenipotenziario dell'Equatore.
Il sottoscritto Cardinal Segretario di
Stato s'affretta a riscontrare la nota di
V. E. in data di oggi, la quale versandosi
sull'intelligenza di alcuni articoli del Con-
cordato or ora firmato dovrà formar parte
integrante, siccome la presente, di quell'atto
solenne.
Coll'ArticoloS. si è dichiarata e confer-
mata l'esistenza del loro ecclesiastico per le
cause sì civili che criminali dei Chierici.
A rendere per altro più efficace l'azione
della giustizia punitiva, ed a prevenire la
rinnovazione di scandali che provenendo da
ecclesiastici sarebbero di pessimo esempio
ai fedeli, V. E. ha domandato che si prendano
dalla S. Sede le opportune provvidenze onde
i processi e i giudizj del foro Ecclesiastico
sieno condotti a termine nel più breve spazio
di tempo ed in piena conformità alle leggi
canoniche; come pure che si dichiarino deca-
duti dal privilegio del foro Ecclesiastico sia
civile sia criminale tutti quei Chierici i quali
si rendano recidivi negli stessi delitti puni-
bili secondo le leggi dello Stato; e che a tale
effetto debbano essere giudicati dal foro
laico. A dichiarare poi la recidiva, V. E. pro-
pone che basti provare innanzi ai tribunali
dello Stato, che il Chierico commise lo stesso
delitto entro lo spazio degli ultimi sei ' mesi.
Riconoscendo il S. Padre le giuste ragioni
che muovono il Governo dell' Equatore a
fare la suespressa domanda, ha ordinato al
sottoscritto di dichiarare a V. E. che andrà
quantoprima a direggere una sua lettera
26 settembre 1862.
El infrascato, Cardenal Secretano de
Estado, se apresura ;i contestar la nota de
V. E. de fecha de hoy, la cual, versando
sobre la intelijencia de algunos arti'culos del
Concordato poco ha fìrmado, debe formar
parte integrante de aquel acto splemne, asi
corno tambien la presente nota.
En el articulo 8.° se ha declarado i con-
firmado la existencia del fuero eclesiàstico
para las causas tanto civiles corno crimina-
les de los clérigos. Sin embargo para hacer
mas ehcaz la accion de la justicìa punitiva,
i para prevenir la repeticion de los escàn-
dalos que, viniendo de eclesiasticos, ofrece-
rian un pésimo ejemplo à los tieles, V. E. ha
pedido que se dicten por la Santa Sede las
oportunas providencias a fin de que los pro-
cesos i los juicios del fuero eclesiàstico se
terminen en el mas breve tiempo, i en
piena eonformidad con las leyes canónicas;
i tambien que se declaren privados del pri-
vilejo del fuero eclesiàstico, tanto en lo civil
corno en lo criminal, todos aquellos clérigos
que reincidan en los mismos delitos puni-
bles segun las leyes del_ Estado, debiendo,
al electo, ser juzgados por los jueces civiles
Para declarar la reincidencia V. E. propone
que baste probarse ante los tribunales del
Estado que el clérigo cometió el mismo
delito dentro de los ultimos doce ' meses.
Reconociendo el Santo Padre las justas ra-
zones que mueven al Gobierno del Ecuador
para hacer la sobredicha solicitud, ha orde-
nato al infrascrito decir a V. E. que man-
Si noti il divario nei dm- testi
9%
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
a. 1862
enciclica ' a tutti i Vescovi dell'Equatore im-
ponendo loro di dar corso con ogni preci-
sione e di conchiudere nel più breve spazio
di tempo tutti i processi sia civili sia crimi-
nali dei Chierici in piena conformità delle
disposizioni Canoniche; ed al tempo stesso
Sua Santità condiscende che gli Ecclesiastici
recidivi, giusta il senso da V. lì. indicato
sieno privati per punizione del privilegio
del foro; accordando le opportune facoltà
onde i giudici possano applicar loro le pene
imposte dai SS. Canoni, qualora per alcuni
delitti, come di Ubbriachezza, Concubinato,
mercatura ed altri simili non si faccia men-
zioni nel codice criminale dello Stato.
Relativamente all'Articolo 19., ove si è
pattuita la devoluzione alla Chiesa dell'am-
ministrazione di tutti i beni di fondazione-
Ecclesiastica, Sua Santità condiscende alla
domanda fatta da V. E., a nome del Cov. del-
l'Equatore, che cioè s'intendano esclusi da
sifatta devoluzione quei beni che da molto
tempo trovansi destinati ad oggetto di pub
blica utilità o beneficenza.
In vista della scarsezza dei Canonici
nella Chiesa Metropolitana e Cattedrali del-
l'Equatore, V. E. ha inoltre domandato che
vengano dalla S. Sede autorizzati i così detti
ragionerj e mezzi-ragionerj a concorrere
alla elezione del Vicario Capitolare, di cui
è menzione all'Articolo 15. non che agli altri
atti Capitolari.
Sua Santità aderendo alla domanda ha
ordinato che venga spedito un Breve Apo-
stolico, col quale i suddetti Ragionierj e
mezzi-Ragionieri sieno dichiarati Canonici
di seconda erezione con tutti i diritti e pri-
vilegj degli altri Canonici, compreso princi-
palmente quello di concorrere alla elezione
del Vicario Capitolare.
Sopra 1 Articolo 20. relativo agli Ordini
religiosi, V. E. deplorando i mali che deri-
vano dall'inosservanza della disciplina mo-
nastica, e gli abusi che si commettono dai
darà cuanto antes una carta enciclica à todos
los Obispos del Ecuador, obligàndoles a dar
curso con toda precision i concluir en el mas
corto tiempo todo proceso tanto civil corno
criminal de los clérigos en piena conformi-
dad a las disposiciones canónicas ; i al
mismo tiempo Su Santidad condesciende
en que los eclesiàsticos reincidentes, segun
el sentido indicado por V. lì., queden pri-
vados por castigo del privilejio del fuero,
concediendo al efecto las facultades oportu-
nas para que los jueces puedan aplicarles
las penas impuestas por los sagrados Càno-
nes cuando cometan algunos delitos corno
el de embriaguez, concubinato, comercio u
otros semejantes no expresados en el Código
penai del Estado.
Relativamente al articulo 19 en el que
se ha pactado la devolucion a la iglesia de
la administracion de todos los bienes de fun-
dacion eclesiàstica, Su Santidad accede a la
peticion hecha por V. E., en nombre del Go-
bierno del Ecuador, a sa ber, de que se entien-
dan escluidos de la antedicha devolucion
aquellos bienes que desde mucho tiempo se
hallan destinados a objetos de utilidad pù
blica ó benetìcencia.
En atecion a la escasez de Canónigos en
las iglesias Metropolitana i Catedrales del
Ecuador, V. E. ha pedido tambien que se
autorice por la Santa Sede à los racioneros i
medios-racioneros para que concurran a la
eleccion del Vicario Capitular de que se
habla en el articulo 15, as( corno a los demas
actos capitulares. Su Santidad, definendo a
està solicitud, ha ordenado se expida un
Breve Apostòlico, en el que, los menciona-
dos racioneros i medios-racioneros sean
declarados canónigos de segunda ereccion
con todos los derechos i privilejios de los
demas canónigos, incluso principalmente el
de concurrir a la eleccion del Vicario Capi-
tular.
En cuanto al articulo 20, relativo a las
órdenes religiosas, V. E. deplorando los
males que se derivan de la inohservancia
de la disciplina monastica, i los abusos que
Non trovasi in Pn IX Ada.
a. 1862
Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore
997
regolari dimentichi della propria vocazione,
ha domandato che il S. Padre si degni di
prendere efficaci provvidenze all'effetto. Sua
Santità penetrata dall'esposizione fatta da
V. E. dei mali ed abusi suindicati, ha riso
luto di emanare un Decreto col quale ven-
gano presi efficaci rimedj con la istituzione
di una o più case in ciascun ordine religioso,
dove sarà osservata per sempre la vita co-
mune, coli' ingiunzione de la più stretta
osservanza delle proprie costituzioni in unte
le case religiose, con le misure di rigore
verso i religiosi incorreggibili, e con altre
facoltà da darsi al Visitatore apostolico per
la introduzione de' nuovi Ordini, pel cambio
di quelli già esistenti e per altre misure,
secondo che venga reclamato dal bene della
Chiesa e dal vantaggio di quelle salutari
istituzioni.
In questa intelligenza il sottoscritto
ecc. ecc.
se cometen por los regulares, olvidados de
su vocacion, ha pedido que el Santo Padre
se sirva tornar elicaces providencias à este
respecto. Su Santidad, movido por la expo-
sicion hécba por Y. E, de los males i abusos
sobreindicados, ha resuelto expedir un de-
creto en el que se adopten elicaces remedios,
instituyendo una ó mas casas en cada órden
religiosi» en las que se deberà observar
siempre la vida commi con la prescripcion
de la mas estrìcta observancia de las pro-
pias constituciones en todas la casas religio-
sas; empleando medidas de rigor contra los
religiosos incorrejibles; i facilitando al Vici-
tàdor Apostòlico para la introduccion de
nuevas órdenes, para el càmbio de las exi-
stentes, i para que tome otras medidas,
seguo lo reclame el bien de la iglesia i el
de aquellas saludables instituciones.
En està intelijencia, el infrascrito Car-
denal aprovecha con satisfaccion de està
oportunidad para reiterar a V. E. los senti-
mientos de su distinguida consideración.
b) Il medesimo al medesimo.
26 settembre 1862.
Il sottoscritto Cardinal Segretario di Stato ha avuto l'onore di ricevere la nota in data
di oggi colla quale V. E. dichiara ed assicura per l'avenire che: quando dal Coverno del-
l'Equatore sarà promulgato qual legge di stato il Concordato che Ella, in virtù dei pieni
poteri all'uopo conferitigli, ha concluso con la S. Sede sarà in piena libertà del Sommo Pon-
tefice di spedire le relative lettere Apostoliche affin di dare al Concordato il valore di legge
ecclesiastica.
Da che consegue che una volta fatte le enunciate ratifiche, non si potrà devenire a
nuova discussione e deliberazione nella Repubblica, ne per parte del Corpo Legislativo, né
dell'Esecutivo; dovendosi solo stare in appresso all'Articolo 24. del medesimo Concordato
per conciliare le difficoltà che potessero insorgere.
Il sottoscritto nel chiamarsi soddisfatto di tali dichiarazioni, ha l'onore ecc. ecc.
e) // medesimo al medesimo.
Il sottoscritto Cardinal Segretario di
Stato di Sua Santità, ha l'onore di accusare
la Xota in data di oggi, colla quale l'Ecza.
Vra. analogamente all'Art. 8. del Concordato
relativo al foro degli ecclesiastici sudditi
della Repubblica dell'Equatore sì nelle cause
26 settembre 1862.
El infrascrito, Cardenal Secretarlo de
Estado de Su Santidad, tiene la nonni de
acusar recibo de la nota de V. E. fecha de
hoy, en la que, respecto del arto 8.o del Con-
cordato, relativo al fuero de los eclesiàsticos,
sùbditos de la Repùblica del Ecuador, tanto
Concordato fra l'io IX e la Repubblica dell'Equatore
a. 1862
civili, come nelle criminali per delitti con-
templati nel Codice penale della Nazione ha
dichiarato a nome del Governo della stessa
Repubblica dell'Equatore che « se in tali
cause per gravi ragioni e per ispeciali cir-
costanze fosse necessaria una modificazione
o deroga al privilegio del foro, il Governo
dell'Equatore non prenderà provvidenza
alcuna in proposito, senza averne preventi-
vamente riportato il consenso della S. Sede
la quale condiscenderà ad un amichevole
accomodamento, giusta il bisogno.
Se frattanto nel caso di qualsiasi delitto
politico fosse mestieri prender misure con-
tro gli ecclesiastici delinquenti, il Governo
invocherà la debita autorizzazione del Pre-
lato Diocesano per procedere contro gli
Ecclesiastici a termine delle leggi vigenti.
Quando occorresse assicurarsi del reo, l'ar-
resto dovrà farsi con le cautele e riguardi
dovuti all'eccellenza dello stato Chiericale;
ed i luoghi di prigionia saran sempre i Con-
venti o altri luoghi ecclesiastici o se non
altro luoghi distinti dalle pubbliche pri-
gioni. Infine quando si tratti di sentenza
che importi la pena capitale, si osserve-
ranno le prescrizioni canoniche».
Si dichiara poi per parte del sottoscritto
« che la S. Sede tra le facoltà di che dovrà
munire un suo Delegato per la esecuzione
dell'Art. 16. del Concordato, gli conferirà
ancora quelle di che abbisognerà per la
sistemazione e inversione delle rendite de-
cimali della Repubblica, come pure per
determinare il modo di render fruttiferi i
Capitali appartenenti a censi che restituirà
il Tesoro, e per ridurre le obbligazioni dei
Cappellani, i cui censi restano in parte con-
donati ' al Governo, in virtù del Concor-
cordato » .
Rimanendo d'accordo sopra questi punti,
anche il sottoscritto in reciprocanza ed a
nome del Governo di Sua Santità li ap-
prova e conferma, mentre ha l'onore di rin-
novare ecc. ecc.
en las causas civiles corno en las criminalcs
por delitos comprendidos en el Código penai
de la Nacion, ha declarado a nombre del
Gobierno de la misma Repùblica del Ecua-
dor que - si en semejantes causas por gra-
ves razones y por especiales circunstancias
fuese necesaria una modificacion o deroga-
cion del privilejio del fuero, el Gobierno del
Ecuador no tomaia providencia sobre esto
sin obtener antes el consentimiento de la
Santa Sede, que condescenderà en un ami-
gable acuerdo segun fuere necesario. Si
entre tanto por algunos delitos politicos
hubiese necesidad de tornar medidas contra
los eclesiàsticos delincuentes, el Gobierno
pedirà la debida autorizacion al Prelado
Diocesano para proceder contra los ecle-
siàsticos con arreglo a las leyes vijentes.
Citando fuere preciso apresar al reo, el ar-
resto se harà con la cautela y circunspec-
cion debidas a la exelencia del estado ele-
ncai, y los lugares de prision seràn siempre
los Conventos u otros lugares eclesiàsticos,
u otros distintos de la càrceles comunes.
Finalmente cuando se irate de sentencia
que imponga pena capital se observaràn las
disposiciones canónicas.
Se declara en seguido por parte del
infrascrito que la Santa Sede entre las facul-
tades que darà a su Delegado Apostòlico
para la ejecucipn del art.» 16 del Concordato
le concederà tambien aquellas que fuesen
necesarias para el arreglo e inversion de
las rentas decimales de la Repùblica, y aun
para determinar el modo de hacer fructife-
ros los capitales pertenecientes a censos,
que restituirà el tesoro, o para reducir las
obligaciones de los capellanes, cuyos censos
quedan en parte condonados al Gobierno en
virtud del Concordato.
Quedando de acuerdo sobre estos pun-
tos, el infrascrito en nombre del Gobierno
de Su Santidad los apprueba y confirma, y
al mismo tiempo tiene la honra de reiterar
a V. E. los sentimientos de su distinguida
consideracion.
1 Così riduco, col sussidio della versione spagnuola, il testo di Nussi: .dei quali censi restano in parte con-
d»nnati (sicl) al Governo».
a. 1862
Concordato fra fio IX e la Repubblica dell'Equatore
999
d) // medesimo al medesimo.
26 settembre 1862.
Il sottoscritto Cardin il Segretario di
Stato di Sua Santità, in replica alla Nota
da V. E. direttagli in data di oggi, dopo
aver presi gli ordini opportuni dal S. Padre,
avendo in vista l'utilità che alla Chiesa sarà
per derivare dal Concordato or ora con-
chiuso tra la S. Sede, e la Repubblica del-
l' Lìquatore, e perchè sia provveduto alla
pubblica tranquillità di quello Stato, dichiara
che coloro i quali, in occasione delle passate
vicende avessero per avventura acquistato
dal Governo beni appartenenti alla Chiesa,
o che fossero succeduti ai compratori nel
possesso dei medesimi beni, non saranno
giammai per ricevere, a cagione di ciò, mo-
lestia alcuna né dal Regnante Sommo Pon-
tefice ne dai Successori di Lui; che anzi i
medesimi potranno sicuramente e pacifica-
mente godersi la proprietà, le rendite e gli
altri emolumenti tutti dei beni sopraccitati.
Così pure si dichiara dal sottoscritto,
attesa sempre la utilità del predetto Con-
cordato, che i proprietarj de' beni gravati
di censo a favore della Chiesa, che avessero
pagata la rendita del censo al due per cento,
profittando dell'autorizzazione della legge
civile, rimarranno sciolti da ogni responsa-
bilità, e potranno in avvenire continuar
pagando legalmente la stessa Somma al
due per cento, in danaro oppure in specie.
Il sottoscritto profitta di quest'incontro
per reiterare ecc. ecc.
El inlrascrito, Cardenal Secretano de
Estado do Su Santidad, en contestacion à la
nota de V. li. dirijda con lecha de hoy, des-
pues d haber tornado las órdenes oportunas
di 1 S.mto Padre, i conociendo la utilidad que
reportarà la iglesia del Concordato poco ha
conciuido entre la Santa Sede i la Repù-
blica del Ecuador, i a lin de procurar la
pùblica tranquilidad de aquel listado, de-
clara que aquellos que, por causa de los
pasados aconteeimientos, adquirieron del
Gobierno bienes pertenecientes a la iglesia,
ó que sucedieron a los compradores en la
posesion de los mismos bienes, no seràn
jamas molestados en cosa alguna por este
motivo ni por parte de Sumo Pontifice rei-
nante, ni de sus sucesores; que asi los mi-
smos pueden segura i pacilicamente gozar
de la propiedad, de las rentas i demas emo-
lumentos de dichos bienes.
Se declara tambien por el infrascrito,
en atencion siempre a la utilidad del ante-
dicho Concordato, que los propietarios de
bienes gravados con censos a favor de la
iglesia, que hubiesen pagado el rédito del
censo al dos por ciento, aprovechando de la
autorizacion de la ley civil, quedan libres de
cualquiera responsabilidad, i pueden en lo
sucesivo continuar pagando legalmente la
misma suma del dos por ciento, en dinero
6 en éspecie.
El infrascrito aprovecha està ocasion
para reiterar a V. E. los sentimientos de su
distinguida consideracion.
II testo italiano, correggendone gli evidenti errori di stampa, da Nissi loc. cit. 116-420, 1" spagnuolo dalla copia,
recante in ogni documento la dichiarazione « Es ticl traduccion. Carvajai. », nella cit. Busta 71.
1000 < onvensione per V incorporazione dì Poschiavo e Brusio alla diocesi di Coirà a. 1869
CXIV.
CONVENZIONE PER L'INCORPORAZIONE DI POSCHIAVO E BRUSIO
ALLA DIOCESI DI COIRÀ.
23 ottobre 1869.
En suite d'une invitation du Conseil federai, en date du 11. Avril 1869, se" sont
réunis en conférence aujourd'hui le 23. Octobre 1869. à Lucerne:
1. Monsieur Renward Meyer, Conseiller d'Etat à Lucerne délégué du haut
Conseil tederai,
2. Monseigneur Agnozzi, Chargé d'Affaires du S. Siège près la Confédération
Suisse Délégué du S. Siège et:
3. Monsieur le Conseiller National J. R. Toggenburg à Laax
et Monsieur le Conseiller des Etats R. Peterelli à Savognino délégués du haut
Canton des Grisons,
pour s'entendre, sous réserve de ratification, sur l'union des deux paroisses gri-
sonnes de Poschiavo et de Brusio à l'Evéché de Coire.
Les Pouvoirs étant reconnus suffisants, les délégués sont tombés d'accord sur
la Convention suivante:
§ 1.
Les communes.de Poschiavo et de Brusio sont reconnues incorporées à l'Evéché
de Coire et jouissent dès ce moment des mémes droits et sont soumises aux mémes
obligations que toute autre paroisse de ce Dyocèse dans le Canton des Grisons.
§2.
Pour la séparation du Diocèse de Como et pour l'union au Diocèse de Coire,
les deux communes prénommées ne sont obligées à aucune indemnité ou presta-
tion, ' ni à l'Evéché de Como, ni à celui de Coire.
§3.
Les droits et avantages résérvés par le Canton des Grisons particulièrement
quant aux bourses du Collège Gallio à Como, appartenant aux deux communes
de Poschiavo et de Brusio resteront résérvés jusqu'à liquidation definitive.
Toutes les autres demandes d'indemnités provenant de la séparation d'avec
l'Evéché de Como, comme en particulier une part proportionnée aux fonds2 du Diocèse
de Como etc. se trouvent annullées et compensées.
Tous les délégués réservent la ratification des hautes autorités respectives.
Lucerne le 23. Octobre 1869.
Signé: Renward Meyer
» J. B. Agnozzi
» J. R. Toggenburg
R. Peterelli
1 tela. • protestatìon » ! ; Archiv: « Leistung >.
» Ada: . fond ..
a. 1881
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
1001
Dalla copia in Ada Congreg. Consist, 1S70, entro il n." 31 (Archivio della S. Congrega-
zione Concistoriale), ove é anche una lettera di Mgr Marino Marini Prosegretario della
S. Congr. degli Affari Ecclesiastici Straordinarii del27 settembre 1870 in cui è dichiarato,
che « avendo il Consiglio federale ratificato l'atto in parola, anche Sua Santità si è benigna
mente degnata di approvarlo . L'approvazione del Consiglio Federale, come dalla cit. copia,
e in data del 6 maggio 1870. In Archiv fttr kathol. Kirchenrecht XXV 1871 . 163 s. la
convenzione è data in tedesco con dichiari/ioni di Mu" Agnozzi in data di Berna 29 ago-
sto 1870, con cui documenta la ratifica da parte del Pontefice •
cxv.
NUOVA VERSIONE
DEL CONCORDATO COLLA REPUBBLICA DELL'EQUATORE.
maggio 1881.
In nomine Sancì issimae et Individuai Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Ponti lex
Leo XIII et Praeses Reipublicae Aequa-
toris in suos respective Plenipotentiarios
nominarunt:
Sanctitas Sua, Illustrissimum et Re-
verendissimum Dominum Marium Mo-
cenni Archiepiscopum Heliopolitanum,
Delegatum Apostolicum et in Aequato-
rianam Rempublicam extra ordinem mis-
sum;
Et Excellentissimus Reipublicae Prae-
ses, Illustrissimum Ducem D. Cornelium
E. Vernaza, Ministrum ab exteris nego-
tiis. Qui post mutuo tradita respective '
plenipotentiae instrumenta cohaerenter
ad ea, quae in Articulo 24° Conventio-
nis die 26a Septembris anni 1862 initae
constituta sunt, de nova pruedictae Con-
ventionis conficienda redactione iuxta
ea, quae sequuntur, convenerunt.
Art. I.
Religio Catholica Apostolica Romana
esse perget unica Religio Reipublicae
Su Santidad el Sumo Pontifice
Leon XIII y el Presidente de la Repu-
blica del Ecuador nombraron para sus
respectivos Plenipotenciarios
Su Santidad al Exrfio. y Rmo. Senor
Mario Mocenni Arzobispo de Heliópolis,
Enviado Extraordinario y Uelegado Apo-
stòlico, y S. E. el Presidente de la Repii
blica al Exmo. Se-fior General Cornelio
E. Vernaza, Ministro de Relaciones Exte-
riores.
Los cuales despues de exhibir sus
respectivas credenciales, en uso de la
autorización que concede el articulo 24
del Concordato celebrado en Roma en
26 de Setiembre de 1862, convinieron
en la nueva versión de dicho Concor-
dato, en los términos que expresan los
artic ulos siguientes:
Art. I.
l.a Religion Católica Apostolica Ro-
mana continuata siendo la unica Reli-
Sic, ma dovrà
1002
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
a. 1881
Aequatoris atque inibì sarcta tecta per-
petuo conservabitur cum omnibus iis
iuribus et praerogativis, quibus frui debet
ex Dei ordinatione et canonicis sanctio-
nibus. Quocirca in Aequatoris Republica
nunquam permitti poterit alius^ cultus
vel societas, quae fuerit damnata ab Ec-
t
desia.
Art. II.
In omnibus Dioecesibus quae in prae-
sentia existunt vel in posterum erigen-
tur, existere debebit Seminarium Dioe-
ccsanum, cuius procuratio, regimen et
administratio libere atque uniee perti-
nebit ad Dioecesanos Ordinarios iuxta
Concilii Tridentini praescripta et alias
canonieas leges. Rectores, professores et
alii aliquo ' munere fungentes tum in tra
dendis doctrinis tum in iisdem dirigendis
seminariis ab ipsis Ordinariis libere erunt
nominandi vel amovendi.
Art. III.
Iuventutis institutio in Universitati-
bus, Collegiis, Facultatibus, Seholis tam
publicis quam privatis erit piane confor-
mis doctrinae Religionis Catholicae. Pro
pterea Episcopi unice iure pollebunt de
signandi libros seu textus, qui adhibendi
sunt ad ecclesiasticasscientias tradendas
atque ad institutionem, quae Religionem
moresque spectant. 2 Insuper Episcopis
liberum manebit ius corrigendi ac pro-
scribendi per literas pastorales et decreta
prohibitiva libros aut quaelibet typis
exarata scripta cuiuscumque generis,
quae dogmati, ecclesiasticae disciplinae,
bonisque moribus sint adversa, itemquc
Guberniumadvigilabit et opportuna adhi-
bebit media ne huiusmodi scripta typis
edita in Republica diffundantur.
1 CoHventiones : talioquei
» V. p. 985, n. 1.
gión de la Republica del Ecuador y se
conservala siempre con totos los dere-
chos y prerogativas de que debe gozar,
segun la ley de Dios y las disposiciones
canonieas. En consecuencia, jamas podra
ser permitido ningun otro culto disidente,
ni sociedad alguna condenada por la
Iglesia.
Art. II.
En cada una de las Diocesis aclual-
mente existentes, y en las que se erigie-
ren despues, habrà un Seminario Dioce-
sano, cuya direción, régimen y admini-
stración perteneceràn libre y esclusiva-
mente à los Ordinarios Diocesanos, segun
las disposiciones del Concilio de Trento
y demas leyes Canonieas. Los Rectores
Profesores y demas empleados en la
ensenanza y dirección de dichos estable-
cimientos, seran libremente nombrados
y removidos por los Ordinarios.
Art. III.
La instrucción de la juventud en
las Universidades, Colegios, Facultades,
Escuelas piiblicas y privadas, sera, en
todo conforme a la doctrina católica. Los
Obispos tendran al efecto, para elio, el
esclusivo derecho de designar los textos
para la ensenanza, tanto de las ciencias
eclesiasticas, corno de la instrucción ino-
rai y religiosa. Ademas los Prelados
Diocesanos conservaràn su derecho de
censurar y prohibir mediante cartas pa-
storales y decretos prohibitivos los libros
y publicaciones de cualquiera naturaleza
que sean, que ofendan al dogma, la disci-
plina de la Iglesia y la moral ; debiendo
tambien vigilar el Gobierno y adoptar
las medidas oportunas para que dichas
publicaciones no se propagen en la Re-
publica.
1881
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
lm.;
Art. IV.
Episcopi ex pastoralis ministerii of-
ficio curabunt ne ulla tradatur doctrina,
quae catholicae religioni morumque ho-
hestati sit contraria: quocirca nemini
unquam licebit in aliquo vel publico vel
privato Instituto docere Theologiam, Ca-
thechesim, aut religiosam doctrinam,
quin primum opportunam auctoritatem
obtinuerit a Dioecesano Antistite qui
eamdem facultatem poterit revocare ex
iuxta causa, cuius penes ipsum iudìcium
erit cum id opportunum esse censuerit
Pro examinandis professoribus prima-
rum scholarum Dioecesanus Antistes, si
ipsi videbitur, nominabit Deputatum ad
recognoscendam religiosam doctrinam
et morum dotes illius, qui examini erit
subiiciendus, quique iccirco sui omeii
munus suscipere numquam poterit, si in
hac recognitione fuerit reprobatus.
Art. V.
Cum Romanus Pontifex iure divino
primatum honoris et iurisdictionis in uni-
versam qua late patet Ecclesiam obti-
neat, tum Episcopi, Clerus et populus
libero cum Apostolica Sede communica-
bunt. Itaque nulla civilis auctoritas po-
terit unquam ullo modo hoc liberum ple-
numquecommemorataecommunicationis
exercitium impedire cogendo Episcopos,
Clerum et populum uti Gubernii opera
ut in eorum necessitatibus Sanctam .Se-
derci adeant aut subiicendi ' Apostolicas
eiusdem Sedis Literas et Rescripta Gu-
bernii veniae vulgo Exequatur.
Art. VI.
Ecclesiastici Reipublicae Ordinarli
poterunt piena libertate suas Dioeceses
gubernare, convocare, celebrare synodos
tum provinciales, tum dioecesanas et
Art. IV.
Los Obispos segun el deber de su
ministerio pastoral, cuidaran de que nin-
guna ensenanza sea contraria a la Re-
ligion Católica y a la honestidad de las
costumbres. Con tal objeto, nadie podrà
ensenar en mugliti establecimiento, ya
publico, ya privadó, la Teologia, el Ca-
tecismo, ó la doctrina religiosa sin haber
obtenido autorizacion del I'relado Dio-
cesano, quien podrà revocarla con justa
causa, a su juicio, cuando le parezea
oportuno. Para los exàmenes de los In-
stitutores primaiios, el Diocesano nom-
brarà, si le parece, un asistente destinado
a reconocer la instruccion religiosa y
la conducta moral del examinando, el
que no podrà entrar en el desempeBo
de su oficio cuando tuere reprobado en
este reconocimiento.
Art. V.
Perteneciendo al Romano Pontifice,
por derecho divino, el primado de ho-
nor, y de lurisdiccion en la Iglesja
Universal, tanto los Obispos, corno el
Clero y los fieles tendràn libre comu-
nicacion con la Santa Sede. Por tanto
ninguna autoridad secular podrà poner
obstaculo al pieno y libre ejercicio de
dicha comunicacion, obligando a los
Obispos al Clero y al pueblo à servirse
del intermedio del Gobierno para ocurrir
en sus necesidades à la Sede Romana,
ó sujetando las Bulas, los Breves, ó los
Rescritos de està al Exequatur del Go-
bierno.
Art. VI.
Los Ordinarios eclesiàsticos de la
Republica podran gobernar sus Diócesis
con toda libertad, convocar y celebrar
concilios provinciales y diocesanos y
Sic, ma deve essere: ■ subiicendo » ; v. p. 986, I" col., I. 3, dove però Nomi ha . subjiciendi i
100-1
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
a. 1881
exercere ima quae ad ipsos pertinent
ex proprii sacri ministeri! vi atquc ex
vigentibus canonicis sanctionibus a San-
cita Sede probatis, quin aliquod unquam
opponatur impedimentum quominus su-
sceptae ab ipsis ordinationes executioni
mandentur. Quin imo Aequatoris Guber-
nitim valido suo patrocinio omnem opem
feret Episcopis, cum ea ab ipsis requi-
retur ac praesertim cum iidem homi-
num impietati obsistere debeant, qui
ftdelium animos pervertere eorumque
mores corrumpere conentur.
Art. VII.
Abolentur appellationes a sententiis
Ordinariorum ad laica m potestatem (vul-
go recursos de fuerza) et quoad execu-
tiones et sententias ab ordinariis eccle-
siasticis ' Iudicibus latas, poterit tantum
appellar! ad superiora ecclesiastica tri-
bunalia vel ad Sanctam Sedem iuxta
disciplinam statutam in Apostolicis Lit-
teris Summi Pontificis Gregorii XIII,
quae incipiunt « Exposcit - » et ad nor-
mam canonicarum praescriptionum, et
earum praesertim, quae prò causis ma-
uimonialibus a Benedicto XIV editae
tuerunt in Constitutione « Dei misera-
liotie3 », aut poterunt ad ipsos superiores
deferritum nullitatis, tum querelae causa,
filcclesiastici iudices proferent sua iudi-
cia, quin illa unquam assessorum laico-
rum sententiae antea subiiciant, quos
tamen consulere poterunt ubi opportu-
num esse duxerint. Ecclesiastici patroni
poterunt assessoris officium in hac iudi-
ciorum classe exercere.
Art. VIII.
Omnesecclesiasticae causae et prae-
sertim matrimoniales, atque illae quae
1 Conventiones •■ Busta 77 : ■ Ordinariis et ecclesi
' V. p. 986, n. 2.
3 V. p. 869, n. 3.
ejercer los derechos que le competen,
en virtud de su sagrado ministerio y de
las disposiciones Canónicas vigentes apro-
badas por la Santa Sede, sin que se
ponga embarazo a la ejecucion de sus
providencias. Asi, pues, el Gobierno del
Ecuador dispensala su poderoso patro-
cinio y apoyo a los Obispos en los casos
en que lo soliciten, principalmente cuan-
do deban oponerse a la maldad de
aquellos hombres que intenten pervertir
ci ànimo de los fieles y corromper sus
costumbres.
Art. VII.
Quedan abolidos los recursos de
fuerza y en cuanto a la ejecucion y las
sentencias pronunciadas por los Jueces
ordinarios eclesiasticos, solo se podrà
apelar de ellas a los tribunales superio-
res eclesiasticos, ó ala Santa Sede seguii
la disciplina establecida en el Breve
« Exposcit » del Sumo Pontifice Grego-
rio XIII y conforme a las prescripciones
Canónicas, y particularmente, en cuanto
a las causas matrimoniales, a las de
Benedicto XIV, en la Constitucion « Dei
miseratione », ó bien hacer uso del re-
curso de nulidad ó del de queja ante los
mismos superiores. Los Jueces eclesia-
sticos pronunciaran sus juicios sin suje-
tarlos al dictàmen previo de asesores
seculares, a quienes sin embargo podràn
consultar, cuando lo creyeren oportuno.
Los eclesiasticos que fueren abogados
podràn desempefiar el oficio de asesores
en està clase de juicios.
Art. Vili.
Todas las causas eclesiàsticas y espe-
cialmente las que miran A la fé, A los
a. 1881
Nuova versione del Concordato collo Repubblica dell'Equatore
IOGT.
respiciunt (idem, sacramenta, mores, sa-
cras functiones, officia et rara sacro mi-
nisterio adnexa, tum personae tum ma-
terne ratione ad tribunalia ecclesiastica
pertinent. Verumtamen S. Sedes, attentis
circumstantiis et Aequatoris Gubernii
petitione, haud impedit quominus;
1" causae civiles clericorum et illae
quae proprietatem atque temporalia Ec-
clesiarum iura, beneficia, aliasque eccle-
siasticas fundationes respiciunt, ad civi-
lia tribunalia deferantur;
2° causae criminales ecclesiastico-
rum prò delictis, quae ad Religionem
non pertinent, quaeque Reipublicae co-
dicibus animadvertuntur ad laicorum
tribunalia deferantur. Verum in iudiciis
secundae et tertiae instantiae, in respe-
ctivis tribunalibus duo ecclesiastici viri,
ui coniudices, erunt omnino admittendi,
quos respectivus Ordinarius postremis
i uiuscumqueannidiebusnominabit. Haec
iudicia minime publica erunt et respe-
ctivae sententiae poenam capitis, seu
poenam aftlictivam aut intamiam infe-
rentes, non erunt exequendae, quin prius
suprema approbatio Reipublicae Prae-
sidis fuerit obtenta, atque proprius cuius-
que ecclesiastici viri Episcopus ea quam-
primum absolverit, quae Sacri Canones
in hisce casibus praescribunt. Scntentia
damnationis ad opera publica in sacer-
dotem nunquam ferri poterit. In repre-
hendendis ' et detinendis Ecclesiasticis ii
erunt adhibendi modi, quos eorum ca-
racter exigit, et Ordinarius respectivus
hac de re nulla interiecta mora erit
monendus.
3° Causae criminales contra vicarios
capitulares, ecclesiasticos Dioecesium
gubernatores, vicarios generales, digni-
tates, canonicos, aliaque Capitulorum
sacramentos (comprendidas las causas
matrimoniales) a las costumbres, a las
funciones santas, à los deberes y dere-
chos anexos al sagrado Ministerio, sea
por razon de la persona, sea por razon
de la materia, pertenecen a los tribu-
nales eclesiasticos. Mas, la Santa Sede,
atendidas las circunstancias y a peticion
del Gobierno del Ecuador, no impide :
1° que las causas civiles de los eck sia
sticos y las que se refieren a la propie-
dad y derechos temporales de las [gle-
sias, benclìcios, y otras fundaciones ecle-
siàsticas sean deferidas a los tribunales
civiles: 2° que las causas criminales de
los eclesiasticos por delitos extranos a
la religion y que esteti penados en los
Códigos de la Repùbblica sean tambien
deferidos a los tribunales laicos. Mas eri
los juicios de 2". y 3a. instancia; forma-
r&xx necesariamente parte de los respe-
ctivos tribunales. corno conjueces, dos
eclesiasticos, que el respectivo Ordina
rio nombrara en los ultimos dias de cada
ano. Esos juicios no seràri piiblicos, y
las respectivas sentencia que produzean
pena de muerte, aliictiva ó infamante
no se pondran en ejecucion, antes de
que sean puestas en conocimiento del
Presidente de la Republica, ni antes de
que el Obispo propio del eclcsiàstico
bava cumplido a la brevedad posible,
cuanto prescriben los Sagrados Canones
en semejantes casos. En ningun caso
podra recaer sentencia de obras piibli-
cas contra un Sacerdote. Para el a resto
ó detencion de los eclesiasticos, se les
guardargli los miramientos debidos A su
caracter, y se darà inmediatamentc aviso
al Ordinario respectivo. 3° De las causas
criminales que se sigari contra los Vica-
rios Jenerales,Dignidades y demas miem
1 Sic ! ma dovrà rsst-re : « deprehendendi!
Nicaragua (p. 955) e San Salvador (p. 966).
concordati eli, Repubbliche di Hondura p. 948),
1006
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
a. 1881
membra ad tribunalia superiora defe-
rantur, etiam cum agitur de delictis,
quae subiicienda forent iuratis.
In huius articuli dispositione exclu-
duntur causae maiores Episcoporum,
quae Apostolicae Sedi ac superioribus
ecclesiasticis tribunalibus sunt reserva-
tae, quibus de iis iudicium ferendum est
iuxta S. Concilii Tridentini praescripta,
Sessione XXIV Cap. V. In omnibus iudi-
ciis, quae ad ecclesiasticos pertinent iu-
dices, civilis magistratus omnem opem
auxiliumque feret, ut sententiae ac poe-
nae ab ipsis iudicibus latae observentur
et executioni mandentur. Causae eiviles
et criminales, de quibus in hoc articulo
sermo est, quaeque in praesens penden-
tes adhuc sunt, ad iudices et ad tribu-
nalia hoc eodem articulo statuta defe-
rentur in qualibet instantia aut statu
reperiantur.
Art. IX.
Sancta Sedes permittit ut personae et
ecclesiastica bona subiiciantur publicis
vectigalibus veluti subiiciuntur personae
et bona aliorum civium Aequatoris. Ci-
vilis Auctoritas ad coactionem, cum ea
necessaria fuerit, procedere nequit ; nisi
postquam cum Ecclesiastica auctoritate
rem componere curaverit. Ab huiusmodi
vectigalibus eximuntur seminaria, bona
et res divino cultui immediate destinatae
et beneficentiae Instituta.
Art. X.
Ut honoretur Domus Dei, qui est
Rex regum et Dominus dominantium,
sacrorum templorum immunitas serva-
bitur in quantum id publica securitas et
ea, quae iustitia exigit, fieri sinant, atque
bros de los Cabildos eclesiasticos, cono-
ceran las Cortes superiores; y esto aun
en los delitos sujetos al Jurado.
Se entienden excluidos de las dispo-
siciones contenidas en este articulo las
causas mayores de los Obispos, las cua-
les quedan reservadas a la Siila Apostò-
lica y a los tribunales eclesiasticos su-
periores, que deben conocer de ellas,
segun el Santo Concilio de Trento
Sess. XXIV. Capitulo V. de Reform. y
demas disposiciones canónicas. En todos
los juicios que sean de competencia ecle-
siàstica la autoridad civil prestarà su
apoyo y patrocinio, afin de que losjue-
ces puedan hacer observar y ejecutar
las penas y las sentencias pronunciadas
por ellos. Las causas eiviles y crimina-
les de que se habla en este articulo y
que se encuentran actualmente pendien-
tes, se pasaràn a los jueces y tribu-
nales que quedan determinados aqui en
cualquier instancia ó estado en que se
encuentren.
Art. IX.
La Santa Sede permite que tanto
las personas comò los bienes eclesiasti-
cos estén sujetos a los impuestos publi-
cos, a la par que las personas y bienes
de los otros ciudadanos. La autoridad
civil no podrà proceder a la coactiva,
cuando està fuese necesaria, sino despues
de haber solicitado la conciliación con
la eclesiàstica. Quedan exceptuados de
tales impuestos los Seminarios y los bie-
nes y casas destinadas inmediatamente
al culto y establecimientos de benefi-
cencia.
Art. X.
Por respeto a la Majestad de Dios,
que es Rey de los Reyes y Senor de los
Senores, sera respetada la inmunidad
de los Templos en cuanto lo permitan
la seguridad publica y las exigencias
A. 1881
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
1007
in hoc casu Sancta Sedes consentit ut
auctoritas ecclesiastica, parochi nec non
praelati domorum regularium, ad Gu-
bernii petitionem tribuant veniam, ut
extrahantur qui ad Sanctas Aedes con-
fugerint.
Art. XI.
Cum decimarum proventus destina-
tus sit ad divinum cultum fovendum
sacrosque ministros alendos, Aequatoris
Gubernium fidem suam obstringit ad
servandam in Republica hanc catholi-
cam institutionem, usque dum possit
aliam contributionem eidem substituere
collatis cum S. Sede consiliis. Interim
vigere perget in Republica Conventio
Quiti habita die 30 Septembris anni 1865
inter respectivos Plenipotentiarios atque
a Summo Pontifice et Civili Aequatoris
Potestate approbata.
Art. XII.
Ex vi patronatus iuris, quod Sum-
mus Pontifex Reipublicae Aequatoris
Praesidi sive legitimo Reipublicae Capiti
concedit, hic in qualibet dioecesium Ae-
quatoris et aliarum quae in Republica
erigantur vacatione praesentabit S. Sedi
viros ecclesiasticos dignos et idoneos
iuxta Sacrorum Canonum normam, ut
Summus Pontifex eis institutionem cano-
nicam conferat iuxta formam et regu-
lam a Sacris Canonibus praescriptam.
Propositi tamen nullo modo poterunt
sese immiscere regimini et administra-
tioni dioecesium ad quas proponuntur,
quin primum Apostolicas Litteras de ca-
nonicainstitutione obtinuerint iuxta prae-
scriptiones SS. Canonum. Reipublicae
Praeses candidatum praesentabit intra
annum a vacatione Sedis. Quod nisi prae-
stiterit electio S. Sedi devolvetur.
de la justicia. En tal caso la Santa Sede
consiente que la autoridad eclesiastica,
à solicitud de la civil de el permiso
respectivo para la extracción de los re-
fugiados.
Art. XI.
Estando destinado el provento de
los diezmos al sostenimiento del culto
divino y de sus ministros, el Gobierno
del Ecuador se obliga a conservar en
la Republica està institución catolica
hasta que pueda sustituirla con otra con-
tribución de acuerdo con la Santa Sede.
Mientras tanto, continuala rigiendo en
la Republica el convenio de 30 de Se-
tiembre de 1865; celebrado en Quito
por los Plenipotenciarios respectivos y
aprobado por Su Santidad y por la au-
toridad civil ecuatoriana.
Art. XII.
En virtud del derecho de Patronato
concedido por el Sumo Pontifice al Pre-
sidente del Ecuador ó Jefe legitimo de
la Republica, este, en cada vacante de
las Diocesis del Ecuador y de las demas
que fueren erigidas en la Republica pre-
sentala a la Santa Sede eclesiàsticos
dignos é idóneos, en el sentido de los
Sagrados Canones, à fin de que el Sumo
Pontifice les de la institución canonica
de Obispos, segun la forma y reglas
que prescriben los Sagrados Canones.
Los presentados no podràn, sin embargo,
ingerirse en manera alguna, cn el régi-
men y administración de las Diocesis
para las que son presentados, antes de
recibir las Bulas de su institución canò-
nica, segun las prescripciones de los Sa-
grados Canones. El Presidente de la
Republica harà la presentación del Can-
didato dentro de un afto desde el dia
de la vacante, y si no la hiciere, queda
la elección reservada a la Santa Sede.
1006
Nuova versione del Concordato colla Repubblica deli Equatore
a. 1881
Art. XIII.
Sanctitas Sua Reipublicae Aequato-
ris Praesidi facultatem pariter indulget
nominandi dignos ecclesiasticos ad Ca-
putili Cathedralis prebendas, sive sint
dignitates, sive canonicatus, sive porlio-
nes, exceptatamen prima dignitate, quae
S. Sedis liberae collationi reservata erit,
et exceptis etiam illis praebendis quae,
examinis seu concursus legi minime
obnoxiae, iMartio, Iunio, Septembri et
Decembri mensibus vacaverint, quaeque
libere ab Episcopis conferentur personis
quae Gubernio probentur, cuius erit no-
minatos reiicere ob politicas rationes
respectivis Ordinariis communicandas.
Praebenda Doctoralis, Poenitentiaria et
Magistralis et aliae examinis seu con-
cursus legi subiectae pari modo ab Epi-
scopis tantum conferentur, postquam
examen et doctrinae periculum factum
fuerit iuxta canonicas sanctiones.
Art. XIII.
De igual modo, Su Santidad concede
al Presidente de la Republica el derecho
de nombrar eclesiàsticos dignos, tanto
para las prebendas de las dignidades y
canongias cuanto para las raciones de
los Capitulos Catedrales, exceptuando
la primera dignidad que seni de la libre
colación de la Santa Sede; y aquellas
prebendas que no siendo de concurso,
vacaren en los meses de Marzo, Junio,
Setiembre y Diciembre, seran de libre
colación de los Obispos con aprobación
del Gobierno, que podra rechazar a los
que fueren presentados por razones de
conveniencia politica, comunicandolo a
los diocesanos respectivos. La prebenda
del Doctoral, Penitenciario, Magistral y
las demas de concurso, seran igualmente
provistas por solo los Obispos, prévios
los exàmenes de concurso, segun los Cà-
nones.
Art. XIV.
Quod attinet ad collationem paroe-
ciarum, Ordinarii, praescriptionibus Sa-
crosancti Concilii Tridentini adimpletis,
exhibebunt Gubernio tres dignos Eccle-
siasticos, quibus paroecia erit conferenda;
et Praeses sive per se directe, sive per
suos in provinciis Delegatos eliget unum
ex tribus Ecclesiasticis ab Ordinario pro-
positis. Quod si ob peculiares causas Gu-
bernium postulaverit ut alii tres Eccle-
siastici a prioribus diversi sibi propo-
nantur, Ordinarius id etficiet, ea tamen
conditione ut nullo unquam modo reiici
queat ternarius hic numerus secundo
propositus. Si necessario paroeciarum
territoria erunt dividenda id ab Episco-
pis fieri poterit, collatis cum civili loco-
rum Auctoritate consiliis.
Art. XIV.
Por lo que concierne a la provisión
de los benefìcios parroquiales, los Ordi-
narios, cumplidas las prescripciones del
Santo Concilio de Trento remitiran al
Gobierno una terna de los Eclesiàsticos
dignos, a quienes deba conferirse la par-
roquia, y el Presidente, sea directamenie
por si, ó por medio de sus delegados
en las provincias, elegirà uno de aquellos.
En caso de que el Gobierno por espe-
ciales razones pida una segunda terna,
el Ordinario se la remitirà compuesta
de diferentes eclesiàsticos ; bien que de
ningun modo estarà facultado a recha-
zar està segunda terna. Si fuere nece-
sario hacer divisiones territoriales en
las parroquias, podran verificarsi' COB
acuerdo del Ordinano f de la Autori
dad locai.
1881
Nuova versione del Concordato rotta Repubblica dell'Equatore
l(Ki«
Art. XV.
Sede vacante alicuius Ecclesiae Ca-
thedralis, Capitulum eiusdem infra tem-
pus praefìnitum et ad normam eorum,
quae a Sancto Concilio Tridentino in
rem decreta sunt, Vicarium Capitulareni
libere eliget, cuius nominationis notitia
ad Gubernium deferetur, quin electio-
nem semel factam revocare vel ad novam
procedere possit, qualibet licet veteri
consuetudine de medio sublata, ac pe-
nitus abolita, quae in hac re Sacrorum
Canonuin sanctionibus quovis nomine
adversetur.
Art. XVI.
Sancta Sedes, proprio utens iure ,
novas Dioeceses erigere poterit, collatis
cum Gubernio consiliis, et novas in iis
quae iam existunt peragere circumscri-
ptiones.
Art. XVII.
Abrogatur Decretimi, ut dicitur, exe-
cutionis in Aequatoris Republica latum,
die vigesima ottava Maii anno mille-
simo octingentesimo trigesimo sexto,
de redimendis censibus, qui favore Ec-
clesiae impositi fuerant, et Sancta Sedes
ratione habita utilitatis, quae ex prae-
senti Conventione dimanatura erit, ac
summopere cupiens publicae tranquilli-
tati prospicere et mederi malis, quae in
Republica orta sunt ex censibus in pu-
blicum aerarium translatis, annuens itc-
ratis illius Praesidis petitionibus, decer-
nit atque declarat nullo unquam tempore
ac modo ullam molestiam ex parte San-
etitatis Suae et Romanorum Pontincum
Suorum Successorum eos esse habitu-
ros, qui durante tempore elapso ab anno
1836 in posterum huiusmodi translatio-
nes fecerint vel promoverint, itemque
possessores fundorum qui tali modo re-
dempti fuerint et illos qui quolibet modo
Art. XV.
Ed la vacante de una Iglesia Epi-
SCOpal, el Capitalo de esa Iglesia eie
gira libremente el Vicario Capitular en
el tiempo y forma prescritos en el Con-
cilio de Trento, cuyo nombramiento se
pondra en conocimiento del Roder Eje-
cutivo, sin que jamas pueda revocar la
elección una vez hecha, ó procederse a
Otra nueva, quedando, al efecto abolida
cualquiera costumbre por antigua que
sea, y que de eualquier modo lucie
contraria a los Sagrados Cànones.
Art. XVI.
La Santa Sede usando de su propio
derecho, podrà erigir, de acuerdo con el
Gobierno nuevas Diócesis, y hacer mie
vas circumscripciones en las va exi-
stentes.
Art. XVII.
Queda abolido en el Ecuador el de-
creto ejecutivo de 28 de Mayo de 1836,
sobre redención de los censos impuestos
en favor de las causas pias, y la Santa
Sede en vista de la utilidad que resulta
del presente Concordato, y deseando
proveer a la tranquilidad pùblica y re-
mediar los males causados en el pais,
por la traslación de los censos al Tesoro
Nacional, accediendo a las reiteradas
instancias del Presidente, decreta y de-
clara, que aquellos que durante la epoca
trascurrida desde el ano de 1836, hasta
el presente, hubiesen hecho ó promovido
tales translaciones, corno tambien los
poseedores de los fundos que, de tal
modo, han sido redimidos y aquellos
que de cualquiera suerte sucederien en
la posesión de los mismos, no recibiràn
en ningun tiempo, ni en manera alguna,
la mas leve molestia, ni por parte de
Su Santidad, ni de los Romanos Ponti-
1010
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
a. 1881
eorumdem fundorum possessioni succes-
serint.
Declaratur praeterea possessores ho-
norum, quae censibus favore Ecclesiae
obnoxia sunt, qui potestate a lege civili
facta utentes censuum reditus solverint
duo prò quolibet centenario, qua vis obli-
catione liberati et in posterum solvere
iure posse duo prò quolibet centenario
in numerata pecunia vel tria in specie.
fices sus sucesores. Se declara tambien
que los propietarios gravados por cen-
sos a favor de la Iglesia que hubiesen
pagado sus réditos al dos por dento,
aprovechàndose de la autorización de la
ley civil, quedan libres de cualquiera
responsabilidad, y pueden en lo subse-
sivo continuar pagando legalmente el
dos por cientos en dinero ó el tres por
ciento en especie.
Art. XVIII.
Circa obligationes, quas Gubernium
cum suis creditoribus ob census transla-
tos contraxerit, Sancta Sedes permittit
ut Gubernium idem, soluta decima parte,
aut minus, si Ordinarius consentiat tum
sortium quae in publicum aerarium trans-
latae fuerunt, tum fructuum qui elapsi
sunt ab omni onere solutum piane sit.
Ut autem commemorata summa tuto
solvatur, Gubernium assignat quartam
ex tertia fructuum parte, quos ex fundis
decimarum percipit, quam in Ordinario-
rum manus tradet, ut prò rata portione,
inter legitimos creditores dividatur at-
que modo tuto pariter ac fructifero sors
collocetur. At in posterum nullus pos-
sessor bonorum, quae censibus obnoxia
sunt, poterit in publicum aerarium trans-
terre sortes recognitas, et qui voluerint
redimere census fundis impositosid agere
numquam poterunt, nisi antea interpo-
sita fuerit respectivi Ordinarii Auctoritas,
traditi* sortibus recognitis in manus
eiusdem Ordinarii, qui facultate pollebit
reducendi, si opus fuerit, sortes ipsas
prudenter et aeque, ita tamen ut in sin-
gulis casibus Ecclesiae utilitati consul-
tum sit.
Art. XVIII.
En cuanto a las obligaciones con-
traidas por el Gobierno con sus acree-
dores por censos transladados, la Santa
Sede permite, que pagando la decima
parte (ó ménos si conviniere el Ordina-
rio eclesiastico) tanto de los capitales
trasladados al Tesoro publico corno de
los réditos vencidos, el Gobierno quede
libre de toda responsabilidad. Para se-
guridad del pago de està cantidad, el
Gobierno asigna la cuarta parte del tercio
que percibe de los fondos decimales, la
cual sera puesta en manos de los Ordi-
narios para que ella sea dividida, por
estos, en partes proporcionales en favor
de sus legitimos acreedores, cuidando
que el principal se capitalice de un modo
seguro y fructifero. Para lo sucesivo a
ningun poseedor de bienes acensuados
le sera permitido trasladar al Tesoro
publico los capitales reconocidos y los
que quisieren libertar sus fundos del
censo impuesto en ellos, no lo pueden
hacer de otro modo que con prèvia
autorización del respectivo Ordinario,
y consignando en manos del Ordinario
los capitales reconocidos, quedando este
facultado a someterlos, en caso nece-
sario, a una prudente y equitativa re-
ducción ; bien entendido que, en todo
evento, debe atenderse a la utilidad de la
Iglesia.
1881
ttuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore
1011
Art. XIX
Ecclesia iure suo pollebit novas iusto
quovis titillo, qui Reipublicae legibus sit
consonus, acquirendi possessiones, eius-
que proprietates. quas nunc possidet vel
in posterum acquiret, inviolabiles ex le-
gum quoque ordinatione solemniter erunt .
Bonorum ecclesiasticorum administratio
apud eos erit, ad quos secundum cano-
nes spectat, qui unice dati et accepti
rationes aliasque oeconomicas regulas
accurate recognoscent ac perpendent.
Bona ecclesiastica ad religiosas familias
et congregationes pertinentia alienari
non poterunt, absque facultate a S. Sede
obtenta et Gubernii venia. Bona eccle-
siasticae (undationis cuiusque generis,
quae ad Valetudinaria et alia benetì-
centiae Instituta spectant, quaeque ab
ecclesiastica auctoritate in praesentia
minime administrantur, ad eam defe-
rentur ut ipsa Ecclesiastica potestas,
nulla interposita mora, bonis ipsis con-
gruam tribuat inscriptionem. A praedi-
cta devolutione illa bona excluduntur,
quae multo iam tempore publicae utili-
tati seu beneficentiae destinata fuerunt.
Qui anteactis vicissitudinibus bona ad
Ecclesiam pertinentia forte a Gubernio
acquisierint, aut in eorumdem bonorum
possessionem emptoribus successerint ,
nullam huius rei causa sive a Summo
Bontifice feliciter regnante, sive ab Eius
Successoribusmolestiamaccipient.Atque
ita iidera poterunt horum bonorum pio-
prietate, reditibus atque aliis emolumen-
tis tute ac pacifice frui. Quoad antiquas
novasque fundationesecclesiasticas, nulla
vel suppressio vel unio fieri poterit absque
auctoritate Apostolicae Sedis, salvis fa-
cultatibus a Sancto Concilio Tridentino
Episcopis tributis.
Art. XIX.
La Iglesia gozarà del derecho de
adquirir libremente y por cualquier justo
titulo, conforme à las leyes de la Repù-
blica y las propiedades que actualmente
posee y las que poseyere despueS, le
seran garantizadas por la lev- La admi
nistración de los bienes eclesiàsticos
corresponde à las personas designadas
por los Sagrados Canones las que uni-
camente examinaràn las cuentas y los
reglamentos canónicos. No podran ser
enajenados los bienes eclesiàsticos per-
tenecientes à Comunidades y Congre-
gaciones religiosas sin licencia de la
S. Sede y permiso del Gobierno. Los
bienes de fundación eclesiàstica, de cual-
quier clase, que sean, pertenecientes a
los hospitales y demas establecimientos
de beneficencia y que no estuvieren
administrados por la autoridad eclesià-
stica, le seran devueltos, afin de que ella
pueda darles, inmediatamente la inver
sión debida. Se entiende excluidos de la
antedichadevolución aquellos bienesque,
desde mucho tiempo.se hallan destinados
à objetos de utilidad pùblica ó beneficen-
cia. Los individuos que por causa de los
pasados acontecimientos adquirieron del
Gobierno bienes pertenecientes à la Igle-
sia, ó que sucedieren à los compradores
en la posesión de los mismos bienes, no
seran jamas molestados en cosa alguna,
por este motivo, ni por parte del Sumo
Bontifice reinante ni de sus Sucesores.
Asi, pueden los mismos segura y paci
Reamente gozar de la propiedad de las
rentas y demàs emolumentos de dichos
bienes. En cuanto à las antiguas y nuevas
fundaciones eclesiàsticas, no podni ha-
cerse ninguna supresion ó union sin inter-
vencion de la autoridad de la Santa Sede,
salva la facultad que compete à los Obi-
spos, seguii el Santo Concilio de Trento.
1012
Nuova versione del Concordato colla Repubblica dell'Equatore a. 1881
Art. XX.
Praeter Ordines et Congregationes
Religiosas, quae in Aequatoris Reipubli-
cae territorio nunc existunt, Ordinarii
Dioecesani poterunt libere et absque ulla
exceptione admittere atque instituere in
propriis Dioecesibus, collatis cum Gu-
bernio consiliis, novos Ordines aut Insti-
tutiones ab Ecclesia adprobatas, prout
suorum populorum utilitas exegerit,
suam ad hunc finem Gubernio operam
auxiliumque praestante.
Art. XXI.
Post divina officia in omnibus Rei-
publicae Aequatoris templis sequens re-
citabitur oratio:
« Domine, salvatn fac Rempublicam
- Domine, salvum jac Praesidem eius ».
Art. XXII.
Gubernium Reipublicae Aequatoris
obligatione se obstringit ad omnia oppor-
tuna tribuenda auxilia prò fidei propa-
gatione, et prò infidelium in suo territo-
rio degentium conversione, et ad omnem
praestandam opem auxiliumque institu-
tioni et progressui sacrarum missionum,
quae ad hunc laudabilem finem illuc
auctoritate Sacrae Congregationis Pro-
pagandae Fidei mittuntur.
Art. XXIII.
Cetera, quae ad personas et res ec-
clesiasticas pertinent, quorum nulla in
his articulis mentio facta est, dirigentur
omnia et administrabuntur iuxta cano-
nicam et vigentem Ecclesiae disciplinam
a Sancta Sede adprobatam.
Art. XXIV.
Per hanc Conventionem leges et de-
creta quovis modo et forma in Republica
Art. XX.
Ademas de las Órdenes y Congre-
gaciones religiosas existentes ahora en
la Republica del Ecuador, los Ordina-
rios Diocesanos podràn libremente y sin
excepción admitir y establecer en sus
respectivas Diócesis, de acuerdo con el
Gobierno, nuevas órdenes ó institutos
aprobados por la Iglesia en conformidad
a las necesidades de sus pueblos, a cuyo
efecto el Gobierno prestarà su apoyo.
Art. XXI.
Despues de los divinos oficios, en
todas las Iglesias de la Republica del
Ecuador se dirà la siguiente oración :
« Domine salvam fac Rempublicam -
Domine salvum fac Praesidem ejus ».
Art. XXII.
El Gobierno de la Republica del
Ecuador se obliga à suministrar todos
los medios oportunos para la propaga-
ción de la fé, y para la conversión de
los infieles existentes en aquel territorio,
y, ademàs, à prestar todo el favor y
ayuda al establecimiento y progreso de
las santas misiones que con tal laudable
objeto se enviasen por autoridad de la
Sagrada Congregacion de Propaganda.
Art. XXIII
Todo lo demàs que pertenece à las
personas ó cosas eclesiasticas, y acerca
de lo cual nada se provee en los articu-
los del presente Concordato, sera diri-
gido y administrado segun la disciplina
Canonica vigente en la Iglesia y apro-
bada por la Santa Sede.
Art. XXIV.
En virtud de este Concordato, que-
dan revocadas, en cuanto à el se opon-
a. ISSI
Nuova versione del Concordato colia Repubblica dell'Equatore
1013
Aequatoris hactenus lata, in quantum
eidem Conventioni adversantur, abro-
gata habentur, atque haec unice Con-
ventio ut lex Status deinceps semper
habebitur. Atque iccirco utraque con-
trahentium pars spondet se successo-
resque suos omnia et singula, de qui-
bus conventum est, sancte servaturos.
Si qua vero in posterum supervenerit
dirncultas, Sanctitas Sua et Praeses Ae-
quatoris invicem conferent ad rem amice
componendam.
Art. XXV.
Ratirìcationes praesentis redactionis
Concordatus, anno 1862 initi, mutuo tra-
dentur unius anni spatio aut citius si
fieri poterit.
In quorum fidem praedicti Plenipo-
tentiarii praesenti actui subscripserunt
illumque suo quisquis sigillo obsignavit.
Datum Quiti die 2 Maii anno 1881.
L. $j S.
gan, todas las leyes, decretos y dispo-
siciones publicados basta ahora en el
Ecuador, en cualquier manera y forma,
y, unicamente, el presente Concordato
se considerare siempre en lo sucesivo
corno lev del Estado. Por tanto cadauna
de las partes contratantes promete por
si y sus sucesores la fiel observancia de
todos y cadauno de los articulos de que
se compone. Si despues se presentare
alguna dificultad, el Santo Padre y el
Presidente del Ecuador se pondran de
acuerdo para resolverla amistosamente.
Art. XXV.
La ratificación de la presente ver-
sion del Concordato de 1862, sera can-
geada en el espacio de un ano, ó antes,
si fuese posible.
En fé de lo cual, los infrascritos
Plenipotenciarios han lirmado y sellado
el presente acto con sus respectivos
sellos.
Quito 2 de Mayo de 1881.
L. S.
(Signatusi Marius Archiep. Heliopolit.
Cornelio E. Vernaza.
Il testo latino da Conventiones de rebus ecclesiasticis inter S. Sedetti et civilem pote-
statem initae sub Pontificata Ssmi d. ti. Leonis PP. XIII, Romae 189.5, 1-13, lo spa-
gnuolo dall'esemplare, chi ha anche il testo latino, a firma autografa e sigillo di Ign. de Vein-
temilla, Presidente della Repubblica dell' Equatore, con cui in data di Quito 14 Marzo 1882
ratifica la « nueva version > del concordato del 1862, in Busta 77 nell'Archivio della Segre-
teria di Stato.
1014 Convenzione per la Bosnia ed Erzegovina a. 1881
CXVI.
CONVENZIONE FRA LA SANTA SEDE ED IL GOVERNO AUSTRO-
UNGARICO PER LA BOSNIA ED ERZEGOVINA.
8 giugno 1881.
Dopo che l'Amministrazione della Bosnia e dell'Erzegovina è stata assunta dal
Governo di S. M. Imperiale e Reale Apostolica, la Santa Sede ed il Governo stesso
hanno riconosciuto la necessità di provvedere agli interessi religiosi ed ai bisogni
spirituali di quelle provincie, mediante un'organizzazione ecclesiastica, che meglio
corrisponda alla nuova condizione di cose e renda più libero e più fruttuoso l'eser-
cizio dell'alta missione della Chiesa a beneficio di quelle popolazioni.
Scambiatesi quindi sopra questo importante oggetto le opportune intelligenze
tra la Santa Sede ed il Governo della Maestà Sua, e tenuto conto delle difficoltà di
vario genere che si frappongono attualmente ad una piena sistemazione delle cose
ecclesiastiche ed alla attuazione immediata dei relativi provvedimenti, si è intanto
stretto l'accordo sopra i seguenti punti.
Il Santo Padre procederà al ristabilimento della gerarchia ecclesiastica nella
Bosnia ed Erzegovina.
Nella città di Serajevo sarà istituito un Arcivescovato del medesimo nome, e
ad esso con diritto metropolitico saranno soggette come suffraganee tutte le Sedi
Vescovili erette o da erigersi in avvenire nelle due provincie.
Verrà fondato senza ritardo in Serajevo un Capitolo Cattedrale, il quale sarà
per ora composto di quattro Canonici, a ciascuno dei quali il Governo di Sua Maestà
Apostolica assegna 2,000 fiorini annui.
Contemporaneamente si erigerà in Banjaluka una Sede Vescovile suffraganea
di Serajevo. Sua Santità peraltro la farà governare provvisoriamente da un Ammi-
nistratore Apostolico con carattere vescovile, nell'intento che si vada preparando
convenientemente la fondazione degli istituti necessari ad una ben regolata diocesi.
Nell'Erzegovina si erigerà un Vescovato nella città di Mostar, che ne prenderà
il nome.
Essendo poi necessario che anche il Vescovo di Mostar sia circondato dal suo
Capitolo, ne viene ammessa in principio la erezione, la quale avrà effetto appena
le circostanze lo permetteranno.
La diocesi di Trebigne continuerà ad essere amministrata dal Vescovo di Ragusa
fino a che fra la Santa Sede ed il Governo di Sua Maestà Imperiale e Reale Apo-
stolica siansi presi speciali accordi per una nuova sistemazione della medesima.
La dotazione delle Sedi summenzionate, nel fermo proposito di aumentarla in
avvenire, viene per ora fissata nel seguente modo.
Alla Sede Arcivescovile di Serajevo si assegnano dal Governo Imperiale e Reale,
annui fiorini 8,000, a quella di Mostar fiorini 6,000, all'Amministratore Apostolico di
Banjaluka fiorini 3,000.
a. 1881 Convenzione per la Bosnia ed Erzegovina 1015
Nell'Archidiocesi di Serajevo verrà aperto per ora e senza ritardo un Seminario
provinciale che soddisfi ai bisogni non solo dell'Archidiocesi, ma ancora delle altre
diocesi suffraganee, affinchè per questo mezzo si formino abili soggetti del Clero
secolare, che si occupino alacremente del sacro ministero e nella cura delle anime
insieme al Clero regolare, cui, attesi i lunghi servigi prestati alla Chiesa, sono da
usarsi i dovuti riguardi. Il Governo di Sua Maestà Imperiale e Reale Apostolica
fornirà i mezzi occorrenti a tale istituto.
Il Santo Padre, in base al nuovo ordine di cose stabilitosi nella Bosnia e nella
Erzegovina, volendo mostrare piena fiducia e riconoscenza verso Sua Maestà Impe-
riale e Reale Apostolica che, rolla Sua generosità e con i suoi impegni per lo avve-
nire, contribuisce sì efficacemente al bene ed incremento di quelle Chiese, concede
alla stessa Maestà Sua il privilegio di nomina dell'Arcivescovo e dei Vescovi nella
Bosnia e nell'Erzegovina.
Questo privilegio, del quale peraltro non si farà menzione nella Bolla di ere-
zione della Gerarchia, sarà esercitato da Sua Maestà nella forma e colle regole sta-
bilite per la presentazione alle Sedi Vescovili del suo Impero.
Il Santo Padre nel procedere alla nomina dell'Amministratore Apostolico di
Banjaluka, riguardo alla scelta della persona, avrà in considerazione i desideri che
saranno manifestati da Sua Maestà l'Imperatore.
Il Santo Padre concede a Sua Maestà Imperiale e Reale Apostolica l'indulto di
nominare alle prebende canonicali dal Governo Imperiale e Reale dotate: al quale
effetto il Vescovo proporrà al Governo di Sua Maestà una terna di ecclesiastici che
giudicherà più degni; resterà però eccettuata la prima fra le dette prebende, la
quale in seguito della raccomandazione della stessa Maestà Sua verrà conferita da
Sua Santità.
In fede di che i sottoscritti, con ' la debita autorizzazione di Sua Santità e di Sua
Maestà Imperiale e Reale Apostolica, appongono la loro firma al presente atto scritto
in doppio originale.
Roma li 8 Giugno 1881.
Il Segretario di Stato L'Ambasciatore
di Sua Santità dì Austria-Ungheria presso la S. Sede
(Firm.) L. Card. Iacobini (Firm.) Conte Ludovico Paar.
Da Conventioncs etc. 23-25, collazionata la copia in Austria 67 (a) nell'Archivio della
S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord. Leone XIII colla Bolla Ex hoc augusta del
."> luglio 1881 (Leonis XIII Atta II, Romae 1882, 288-312) stabiliva la nuova gerarchia nella
Bosnia ed Erzegovina.
1 Austria 67: « presso».
1016 Accordi stipulati fra la Santa Sede ed il (rovento Russo
CXVII.
ACCORDI STIPULATI FRA LA SANTA SEDE
ED IL GOVERNO RUSSO.
24 dicembre 1882.
A.
a) Domanda del Governo Russo circa Diocesi soppresse dal medesimo.
Conformément à ce qui a été convenu, cntre le Gouvernement Imperiai et le
St. Siège, le Soussigné a été autorisé à demander:
Que l'Archevéque métropolitain de Mohilew soit chargé de l'administration
apostolique du diocèse de Minsk:
Que l'Evéque de Lublin soit chargé de l'administration apostolique du diocèse
de Podlachie:
Et que l'Evéque de Lutzk-Zitomir soit chargé de l'administration apostolique
du diocèse de Kamenetz.
Rome, le 18/24 Décembre 1882.
(signé) Michel Bouténeff.
b) Adesione della S. Sede alla domanda.
Il Santo Padre, aderendo alle domande espresse dal Governo di S. M. l'Impe-
ratore di Russia, ha disposto che a Monsig. Antonio Fijalkowski Arcivescovo di
Mohilew venga affidata l'Amministrazione Apostolica della Diocesi di Minsk, mentre
si riserva di commettere egualmente a Mons. Vescovo di Lublino l'Amministrazione
Apostolica della Diocesi di Podlakia ' e dell'altra di Kamenetz a Monsignor Vescovo di
Lutzk-Zitomir contemporaneamente alla preconizzazione dei due rispettivi Titolari.
Il sottoscritto Card. Segretario di Stato nel dedurre a notizia della E. V. questa
Pontificia disposizione si vale dell'incontro per confermarle i sensi della sua distinta
considerazione.
(firmato) L. Card. Jacobini.
B.
a) Convenzione fra la Santa Sede ed il Governo Russo circa i Seminar ii.
Les Soussignés ayant été autorisés par leurs gouvernements de procéder à
une entente par rapport aux Séminaires catholiques-romains dans les Etats de Sa
Majesté l'Empereur de Russie, ont l'honneur de déclarer par la présente, conformé-
ment à ce qui a été entendu, que les Séminaires diocésains demeureront sous la
direction des Ordinaires. En particulier, le points suivants seront à observer.
1 Conventiones: • Podolski ■.
a. 1882 Accordi stipulati fra la Saniti Sede ed il firn;- dio A'//--v< 1017
1. L'Ordinaire compose et nomme le personnel du Séminaire. Le recteur, l'in-
specteur et les professeurs seront nommés comme par le passe avec l'agrément du
gouvernement.
2. L'Ordinaire peut, s'il le juge nécessaire pour de justes motifs, éloigner le
recteur, l'inspecteur, les professeurs et autres personnes adjointes et en designer
d'autres a leur place. S'il ne désigne pas de suite un remplacant, il en avise le gou-
vernement.
3. La formation du réglement du séminaire concernant son organisation, sa
partie administrative et économique, les droits et les devoirs du personnel, ainsi que
la formation du pian et du programme des étùdes, incombe à l'Eveque; quant a
la partie qui concerne l'étude de la langue, de l'histoire et de la littérature russes,
il prend des accords préalables avec le gouvernement, et les maitres enseignant '
ces branches seront nommés avec l'agrément préalable du gouvernement. L'Eveque
demeure d'ailleurs libre dans la direction des cours, de la doctrine dans l'enseigne-
ment et de la discipline intérieure.
Rome, le u/u Décembre 1882.
{signé) Michel Bouténeff [signé] Louis Card. Jacobini.
b) Dichiarazione del Governo Rnsto relativa ai Seminarti.
Le Soussigné est autorisé par son gouvernement à signer l'arrangement sur
les Séminaires, en déclarant que le gouvernement imperiai est obligé de réserver
les droits de l'Etat, auxquels il ne lui est pas possible de renoncer.
Rome, le 12/24 Décembre 1882.
(signé) Michel Bouténeff.
C.
Accordo fra la Santa Sede ed il Governo Russo
relativo all'Accademia Ecclesiastica di Pietroburgo.
Les Soussignés, ayant été autorisés par leurs Gouvernements de procéder à une
entente par rapport a l'Académie Ecclésiastique de * St. Pétersbourg, ont l'honneur
de déclarer par la présente, conformément à ce qui a été cntendu, que:
L'Archevéque métropolitain de Mohilew demeure seul Chef et directeur suprème
de l'Académie Ecclésiastique de St. Pétersbourg et y conserve la méme autorité
que chaque Evèque exerce sur son Séminaire diocésain. Il est autorisé à demander
la coopération des Evéques diocésains pour l'élaboration du réglement tic- l'aca-
démie.
Rome, le lt/u Décembre 1882.
(signé) Michel Bouténeff (sign(:) Louis Card. Jacobini.
1 CoHVe/t/iottes:
5 Conventiones :
1018 Concordato colla Repubblica di Guatemala a. 1884
D.
Dichiarazione del Governo Russo colla quale si obbliga alla revocazione
o modificazione delle misure eccezionali prese contro il Clero.
Le Soussigné a l'honneur de déclarer que le Gouvernement Imperiai reste inva-
riablement décide à écarter à la première possibilité les dites mesures exception-
nelles dirigées contre le clergé catholique-romain. Gomme preuve à l'appui de cette
assurance et en vue de l'observation d'une gradation rationnelle, le Gouvernement
Imperiai procèderà proprio motù, aussitót l'entente établie, à l'exécution des deux
premiere points déjà convenus, savoir la suspension du § 18 de l'Oukaze du u/2(5 Dé-
cembre 1865 sur le clergé séculier en Pologne et la révision de l'Ordonnance sup-
plémentaire de 1866 à l'Oukaze précité.
Rome, le 12/21 Décembre 1882.
(signt{) Michel Bouténeff.
Da Conventiones etc. 26-29, collazionati gli esemplari a firme autografe e sigilli del
Card. Jaeobini e del Bouténeff negli atti comuni, a firma autografa del Bouténeff per gli
altri, e per A b) la minuta senza firma, in Russia 121 nell'Archivio della S. Congregazione
degli Affari Eccles. Straord.
CXVIII.
CONCORDATO COLLA REPUBBLICA DI GUATEMALA.
2 luglio 1884.
Il Santo Padre nella Sua apostolica sollecitudine avendo preso in considerazione
la triste condizione in cui versa la Chiesa di Guatimala, si diresse a quel Governo
per stabilire di comune accordo gli opportuni provvedimenti. Il Presidente della
Republica, secondando le paterne cure di Sua Santità, ben volentieri si mostrò
disposto a rimuovere gli ostacoli che si oppongono alla concordia e buona armonia
delle due supreme Autorità.
Si è pertanto venuto nella determinazione di stabilire alcuni accordi, diretti a
provvedere ai bisogni più urgenti della Chiesa e ad aprire la via per ulteriori intel-
ligenze nell'avvenire.
A tale oggetto avendo Sua Santità autorizzato l'Emo Cardinale Ludovico Jaco-
bini suo Segretario di Stato, ed il Presidente della Republica di Guatimala il Sacer-
dote Don Angelo Arroyo Presidente dell'Assemblea legislativa e del Consiglio di
Stato; questi, dopo avere verificato di essere debitamente autorizzati dai loro rispet-
tivi Governi, hanno convenuto nei seguenti Articoli.
1. - Esercitando il Romano Pontefice per diritto divino il primato di giurisdi-
zione su tutta la Chiesa, ai Vescovi, al Clero ed ai fedeli di Guatimala è garantita
la libera comunicazione con la Sede Apostolica.
2. - L'Ordinario potrà liberamente dirigere il clero, governare la Chiesa, ed
esercitare il proprio ministero secondo la vigente disciplina approvata dalla S. Sede.
a. 1884 Concordato colla Repubblica di Guatemala 1019
3. - Nella Diocesi di Guatimela si ristabilirà il Seminario diocesano a norma del
sacro Concilio di Trento.
L'ammissione ed esclusione degli alunni, la nomina e remozione del personale
insegnante e dirigente, e quanto appartiene all'insegnamento, alla disciplina, al
regime ed all'amministrazione dell'istituto dipenderà unicamente dal Prelato dio-
cesano.
Le stesse libertà sono garantite agli altri stabilimenti destinati alla educazione
ed istruzione del Clero.
4. - I gradi accademici in materia ecclesiastica conferiti con autorità della
S. Sede, o dall'Ordinario, - quando sia competentemente autorizzato dalla mede-
sima - avranno un valore legale riconosciuto dal Governo.
5. - Il Seminario sarà eretto nell'edilizio detto « Colegio de Infantes •; il Governo
contribuirà alle spese di ampliazione e restauri per la sua nuova destinazione.
6. - Al mantenimento del Seminario saranno restituite le quote parrocchiali
dette « Cuartas de Colegio ».
7. - La Sede metropolitana sarà provveduta dal Sommo Pontefice molli proprio.
8. - Il Capitolo si comporrà di quattro dignità - Decano, Arcidiacono, Cantore
(Chantre) e Tesoriere - di due Canonicati di Officio - Penitenziere e Dottorale - e
di quattro Canonicati detti di grazia.
La dignità di Decano è riservata alla libera collazione della S. Sede.
Alle due prebende di officio si provvedere per concorso, ed alle altre secondo
il diritto comune.
La Santa Sede determinerà gli assegni da attribuirsi a ciascuna prebenda.
°-. - La provvista delle parrocchie ' si eseguirà a norma dei sacri canoni.
10. - Quando abbia luogo la vacanza della Sede Metropolitana, il Capitolo pro-
cederà liberamente alla elezione del Vicario Capitolare, secondo le prescrizioni del
sacro Concilio di Trento.
11. - Tutti i membri del Clero saranno esenti dall'obbligo del servizio militare.
12. - In compenso dei beni, di cui è stata privata la Chiesa, il Governo assume
l'obbligo di provvedere alla conveniente dotazione della medesima.
Intanto non potendo nelle presenti circostanze offrire una somma maggiore, si
obbliga per2 ora a somministrare alla Chiesa scudi (pesos) 30,000 (franchi 150,000)
annuali in trimestri anticipati, ciascuno di scudi 7500.
Questa somma non potrà subire riduzione per le vacanze dei benefizi, o per altro
qualsiasi titolo; sarà stabilmente iscritta nelle tavole del debito pubblico, ed è rico-
nosciuta dal Governo come un vero credito a favore della Chiesa.
Il ripartimento di questa somma sarà stabilito dalla Santa Sede.
13. - Il Santo Padre, deferendo alle domande del Presidente della Republica per
provvedere alla pubblica tranquillità, dichiara che quelli che negli ultimi undici anni
in base alle leggi civili hanno comprato beni e redento censi ecclesiastici, ed ora li
possedono, nonché i loro successori, in nessun tempo e modo patiranno molestia
per parte di Sua Santità e dei suoi Successori; e che i medesimi potranno pacifica-
1 Orig. : * parrocchia i .
* Orig.: • pe ».
1020 < 'oncordato colla Repubblica di Guatemala a. 1884
mente godere di detti beni e delle loro rendite ed emolumenti: resta però fermo e
stabilito che simili alienazioni contrarie ai diritti e alle leggi della Chiesa non si
rinnoveranno per l'avvenire.
14. - 11 presente accordo sarà pubblicato come legge di Stato, e solo incomin-
cerà ad eseguirsi con la preconizzazione e possesso del nuovo Arcivescovo.
15. - Le ratifiche del presente accordo si scambieranno nel termine non più
lungo di quindici mesi, ed anche prima, se sarà possibile.
Fatto in doppio esemplare
Roma, 2 Luglio 1884.
El Ministro de Guatemala
Angelo M.a Arroyo.
Dall'esemplare a firma autografa e sigillo dell'Arroyo nell'Archivio della S. Congre-
gazione degli Affari Bccles. Straord. Guatimala N. 23.
Integrano il concordato i seguenti documenti:
a) Lettera del Ministro di Guatemala al Cardinale Jacobini.
Eminencia Riha 2 luglio 1884.
Como representante del Gobierno de Guatemala y competentemente autorizado por el
mismo hago las siguientes declaraciones, que tendràn el mismo valor del convenio.
El Presidente de la Repùblica de Guatemala està dispuesto à guardar la mejor con-
cordia y armonia con la siila Apostòlica y con la autoridad superior eclesiàstica de Gua-
temala, atemperando en cuanto le sea posible, en favor de la Iglesia, el rigor de las leyes.
No se opondrà el Gobierno à la percepcion de los diezmos, primicias y demas obla-
ciones, que los fieles quieran ofrecer a la Iglesia.
El Presidente està dispuesto a dar y darà salvo-conducto, sin distincion de personas, à
los eclesiàsticos que se hallan fuera del Pais y acudieren à El pidiéndoselo.
Estos son, Eminencia Rma, los puntos à que se contraen mis declaraciones. A la vez
espero, que V. E. Rma. se dignarà hacerme, à nombre de la S. Sede, las declaraciones con-
venientes.
Tengo la honra de aprovechar la presente oportunidad para reiterar à V. E. Rma,
las seguridades de distinguida consideracion y aprecio, con que soy de V. E. Rma att.°
Servidor
Angel M*. Arroyo.
Dall'esemplare a Arma autografa e sigillo dell'Arroyo in Busta 78 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
b) Risposta del Cardinale Jacobini.
3 luglio 1884.
Gli accordi stabiliti il 2. Luglio col Governo della Repubblica di Guatimala avendo un
carattere preliminare devono considerarsi come il primo passo verso una stabile e dure-
vole concordia.
A ciò contribuiranno le benevole disposizioni del Presidente per procedere a quelle
riforme legali, che valgano ad assicurare alla Chiesa la necessaria libertà.
In vista degli accordi conchiusi e delle date assicurazioni, il S. Padre volendo dare
una nuova prova della sua deferenza verso il Presidente e del suo amore di concordia ha
a. 1884, 1888 Convenzioni per il Canto» Ticino 1021
autorizzato il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato a tare le seguenti dichiarazioni, che
avranno lo stesso valore convenzionale degli accordi.
Prima di nominare l'Arcivescovo di Guatimala si prenderanno le opportune intelli-
genze col Presidente della Repubblica perche la scelta non cada sopra un soggetto che per
fatti politici ispirasse fondato timore di perturbazione dell'ordine pubblico.
Si daranno le opportune istruzioni all'Ordinario perchè prima di procedere alle nomine
delle tre Dignità di Arcidiacono, di Cantore e di Tesoriere, e di due Canonicati, detti di
grazia, si ponga di accordo col Presidenti-.
Tanto il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato deve partecipare al Sig.1 Ministro
della Repubblica di Guatemala per Sua intelligenza e norma.
Dall'esemplare senza firma nella cit. Busta 78.
CX1X.
CONVENZIONI PER IL CANTON TICINO.
1884. 1888.
1. - Convenzione per regolare la situazione religiosa delle parrocchie del
Canton Ticino.
/ settembre 1884.
Le Conseil Federai de la Confédération Snis>e.
Après avoir vu et examiné la convention conclue entre la Confédération Suisse,
agissant en son propre nom et du canton du Tessin, d'une part, et le Saint-Siège,
d'autre part, pour régler la situation religieuse des paroisses du canton du Tessin,
convention signée à Berne, le Pr Septembre 1884, par les plénipotentiaires des deu.x
parties et dont la teneur suit
Le Conseil Federai Suisse,
en son propre nom et au nom du canton du Tessin,
et le Saint-Siège
ayant décide de conclure une convention pour régler la situation religieuse des
paroisses du canton du Tessin,
ont nommé dans ce but pour leurs plénipotentiaires, savoir:
le Conseil Federai:
Mr. ' A. O. Aepli, de Saint Gali, son envové extraordinaire et ministre plénipo-
tentiaire à Vienne, et
Mr. ' R. Peterelli, de Savognino; canton des Grisons, membre du Conseil des
états suisse,
le Saint-Siège:
Monseigneur D. Ferrata, Prélat de la maison du Saint Pére, sous-secrétaire de
la congrégation des afiaires ecclésiastiques extraordinaires,
1 Cotrventiones: * Mun-.. ..
L022 Convenzioni per il Clinton Ticino a. 1884, 1888
lesquels, uprès s'ètre communiqué leurs pleins pouvoirs, trouvés en bornie et
due forme, sont convenus des articles suivants sous réserve de la ratification de
leurs hauts Commettants
Art. 1.
Les paroisses du cantori du Tessin seront détachées canoniquement des diocèses
de Milan et de Còme et placées sous l'administration spirituelle d'un Prélat qui
prendra le titre d'administrateur aposiolique du canton du Tessin.
Art. 2.
La nomination de l'administrateur apostolique sera faite par le Saint-Siège.
Art. 3.
Pour le cas où le titulaire viendrait à mourir avant l'organisation definitive de
la situation religieuse des paroisses du canton du Tessin, le Conseil federai, le canton
du Tessin et le Saint-Siège s'entendront sur la prolongation de l'administration pro-
visoire instituée par cette convention.
Art. 4.
Le canton du Tessin s'oblige de prendre les mesures nécessaires pour l'exécu-
tion de cette convention, notamment en ce qui concerne le traitement de l'admi-
nistrateur apostolique, sa residence etc.
Art. 5.
Les ratifications de cette convention seront échangées à Berne dans le délai de
trois mois.
Fait a Berne, le premier Septembre mil huit cent quatre-vingt-quatre (1 Septem-
bre 1884).
(Signé) A. O. Aepli
R. Peterelli
» D. Ferrata.
Déclare
en son propre nom et au nom du canton du Tessin, que la convention ci-dessus est
ratifiée et a force de loi dans toutes ses parties, promettant, au nom de la Confé-
dération suisse et en celui du canton du Tessin, de l'observer consciencieusement
et en tout temps, pour autant que cela dépend d'eux
En foi de quoi
les présentes ont été signées par le président et le chancelier de la Confédération
suisse et munies du sceau federai.
Ainsi fait à Berne, le vingt-neuf Novembre mil huit cent quatre-vingt-quatre
(29 Novembre 1884).
Au nom du Conseil federai suisse
Le Président de la Confédération
{Signé) Welti.
Le Chancelier de la Confédération.
(Signé) Ringier.
Da Conventiones etc. 30-32, collazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei ple-
nipotenziarii in Busta 79 nell'Archivio della Segreteria di Stato; ibid. l'esemplare a firma
autograia e sigillo del Presidente Welti, donde il testo delle Conventiones.
1884,1888 Convenzioni per il Cantori Ticino 1023
2. - Convenzione per l'amministrazione apostolica nel Canton Ticino.
2 : settembre 1884.
Confederazione Svisai in
Il Consiglio di Stato del Cantone del Ticino.
Veduta ed esaminata la convenzione conchiusa tra il Cantone Ticino e la Santa
Sede allo scopo di provvedere all'istituzione di un'Amministrazione apostolica nel
Cantone medesimo, convenzione stipulata in Bellinzona il 23 Settembre del corrente
anno:
Vista la Risoluzione del Gran Consiglio del 27 Novembre 1884 per la quale il
Consiglio di Stato è incaricato di conferire la ratifica alla mentovata convenzione,
così espressa:
« In seguito alla Convenzione stipulata in Berna il 1° Settembre del corrente
anno, tra il delegato della Santa Sede, e i delegati dell'Alto Consiglio federale Sviz-
zero, colla quale Convenzione il Cantone Ticino assumeva l'obbligo di prendere i
provvedimenti necessari alla istituzione di una Amministrazione Apostolica nel suo
territorio; la Santa Sede ed il Consiglio di Stato del Cantone Ticino hanno giudicato
necessario di procedere ad un'ulteriore particolare Convenzione, diretta a determi-
nare e stabilire di comune accordo siffatti provvedimenti.
A tale scopo hanno nominato per loro plenipotenziarii, cioè:
La Santa Sede:
Monsig. Domenico Ferrata, prelato domestico di Sua Santità, sotto-segretario
della S. Congregazione degli affari ecclesiastici straordinari, e
// Consiglio di Stato del Cantone Ticino:
Il Signor Avvocato Pietro Regazzi, consigliere di Stato, ed il Signor Avvocato
Massimiliano ' Magatti, deputato al Gran Consiglio, i quali, dopo essersi scambiati i
loro pieni poteri, trovati in buona e dovuta forma, hanno convenuto sugli articoli
seguenti, sotto riserva della ratifica dei loro rispettivi Committenti.
Art. 1.
L'Amministratore apostolico sarà libero di esercitare la sua spirituale giurisdi-
zione in tutto il territorio del Cantone Ticino.
Art. 2.
Il medesimo avrà piena libertà nella scelta del suo Vicario e del personale della
sua cancelleria, come pure nella pubblicazione delie sue lettere pastorali e degli altri
atti riferentisi 2 al suo spirituale ministero.
Art. 3.
L'Amministratore apostolico risiederà provvisoriamente in Baici na. Resta però
convenuto che la sua sede definitiva dovrà essere in seguito stabilita in una delle
città del Cantone, che sarà scelta di comune accordo.
1 Busta 79 uni.
* Conventiones : t riferentesi ».
1024 Convenzioni per il Canton Ticino a. 1884, 1888
Il Governo del Cantone Ticino provvedere al detto Amministratore apostolico
un alloggio conveniente coi fondi a ciò riservati.
Art. 4.
Cogli stessi fondi il Governo del Cantone Ticino si obbliga a costituire all'Am-
ministrazione apostolica, propria del Cantone Ticino e direttamente dipendente dalla
Santa Sede, un patrimonio, il cui annuo reddito non sarà inferiore a franchi dicias-
settemila (fr. 17,000).
Questa somma, per franchi dodicimila (fr. 12,000), costituirà l'assegno dell'Am-
ministrazione apostolica, e per franchi cinquemila (fr. 5000), sarà erogata per le spese
occorrenti alla istituzione di cattedre di filosofia e teologia, destinate all'istruzione
dei chierici di ambedue i riti, romano ed ambrosiano, intorno ai quali riti non sarà
fatta alcuna innovazione.
Art. 5.
Il Governo del Cantone Ticino continuerà a corrispondere annualmente al Semi-
nario di Pollegio la somma di franchi seimila (fr. 6000).
Art. 6.
L'Amministratore apostolico avrà completa libertà su tutto ciò che riguarda
l'ordinamento, l'istruzione e l'amministrazione del Seminario o Seminarii del Can-
tone. Sarà per conseguenza in suo potere nominare e rimuovere i direttori, Superiori
e professori di tali istituti.
Art. 7.
Il Governo del Cantone Ticino non intende che con questa convenzione sieno
pregiudicati in alcun modo i diritti o vantaggi derivanti da fondazioni religiose o
da lasciti e cause pie, che secondo ragione, equità o consuetudine possono competere
allo Stato del Ticino, ai corpi morali ed ai cittadini del Cantone come facente parte
fin qui delle diocesi di Milano e Como.
Art. 8.
Le ratifiche della presente convenzione saranno scambiate in Bellinzona dentro
il corso di tre mesi.
Bellinzona 23 Settembre 1884.
(firmato) Domenico Ferrata
» Avv. Pietro Regazzi
» Avv. Massimiliano Magatti
Dichiara
che la detta convenzione è ratificata ed ha forza di legge in ogni sua parte, pro-
mettendo in nome della Republica e Cantone del Ticino di osservarla coscienzio-
samente ed in ogni tempo.
a. 1884, 1888 Convenzioni per il Cantori Ticino 1025
/;/ fede di che
la presente ratifica viene firmata e munita del sigillo di Stato in Bellinzona il giorno
due Dicembre mille ottocento ottantaquattro (2 Dicembre 1884).
In nome del Consiglio di Stato
Il Vice-Presidente
{firmato) Dr. Giorgio Casella
11 Consigliere Segretario di Stato
(firmato) Ing. F. Gianella. '
Da Conventiones etc. 40-43, collazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei pie
nipotenziarii nella cit Busta 79, ibid. l'esemplare a Orma autograta e sigillo del Vice-Pre
sidente Casella, dal quale proviene il testo in Conventiones.
3. - Convenzione relativa all'Amministratore Apostolico del Canton Ticino.
16 marzo 1888.
Le Conseil federai de la Confédération Snisse,
Après avoir vu et examiné la convention conclue sous réserve de ratification,
a Berne, le 16 mars 1888 par les plénipotentiaires de la Suisse et du Saint-Siège
pour règler définitivement la situation religieuse des paroisses du canton du Tessiti,
convention qui a été approuvée par le conseil des états le 28 juin 1888 et par le
conseil national le 29 du mème mois et dont la teneur suit.
Le Conseil federai suisse en son propre noni et au noni du canton du Tessiti
et le Saint- Siège.
En exécution de la convention du lur septembre 1884 voulant règler définitive-
ment la situation religieuse des paroisses du canton du Tessin, ont nommé dans ce
but pour leurs plénipotentiaires, savoir:
Le Conseil federai stusse:
Monsieur Numa Droz, chef du département des affaires étrangères, et Mon
sieur Louis Ruchonuet, chef du département de [ustice et police:
Le Saint-Siège
Monseigneur Dominique Ferrata, archevéque de Thessalonique, nonce aposto-
lique à Bruxelles lesquels, après s'étre communiqué leurs pleins pouvoirs, trouvés
en bonne et due forme, sont convenus des articles suivants, sous réserve de la
ratification de leurs hauts Commettants. !
Art. 1.
Pour le moment de l'entrée en vigueur de la présente convention, l'église
paroissiale et collegiale de St. Laurent à Lugano sera érigée en église cathédrale pour
1 Conventiones: «Giannella».
8 Conventiones. i Commentants !
1026 Convenzioni per il Cantori Ticino a. 1884, 1888
l jUI le territoire du cantori du Tessin, et cette église sera réunie canoniquement et
a égalité de droits à l'église de Bàie, dont l'ordinaire porterà dorénavant le titre
d'évéque de Baie et de Lugano.
Art. 2.
Pour l'administration de l'église cathédrale réunie, le Saint-Siège nommera d'en-
tente avec l'évéque diocésain, un administrateur apostolique qui sera choisi parmi
les prétres ressortissants tessinois.
L'administrateur apostolique aura le caractère épiscopal ; il résidera dans le
canton et porterà le titre d'administrateur apostolique du Tessin.
Art. 3.
Les dispositions de la convention du 26 Mars 1828 ' concernant la nomination de
l'évéque de Baie seront étendues à l'église cathédrale réunie si les autres parties
intéressées y consentent.
Art. 4.
Il n'est apporté aucune modification à l'article IV de la convention du ler sep-
tembre 1884 et aux arrangements qui peuvent en découler.
En considération du fait que le canton du Tessin suppone les frais de son admi-
nistration speciale, ce canton et son administrateur apostolique ne contribueront ni
à la mense de l'évéque diocésain, ni aux autres frais de l'administration generale
du diocèse.
Art. 5.
L'administrateur actuel demeure au bénéfice de sa nomination, faite par le
Saint-Siège en date du 20 Septembre 1887.
Art. 6.
Les ratifìcations de cette convention seront échangées à Rome dans le délai
de quatre mois, et la convention entrerà en vigueur six mois après cet échange.
Protocole final.
Il est entendu 1° que l'église cathédrale réunie ne prendra aucune autre part
à l'administration du diocèse de Bàie que celle dont l'article 3 fait mention; 2° que
la mise en vigueur et la pleine application de la convention ne sont pas subordon-
nées à l'extension des dispositions de la convention du 26 mars 1828, prévue par
ledit article 3, ni à l'usage éventuel de la faculté découlant de cette extension.
Berne, le 16 mars 1888.
(L. S.). (signé) Droz
» » L. Ruchonnet
(L. S.) (signé) Dominique Ferrata,
Archevéque de Thessalonique
Nonce Apostolique à Bruxelles.
1 V. p. 711 s.
a. 1884 Convenzione per t' amministrazione regolare della Diocesi di Basilea 102?
Déclare
que la convention ci-dessus est ratifiche et a torce de loi dans toutes ses parties,
promettane au nom de la Confédératìon Suisse, de l'observer consciencieusement
en tout temps, pour autant que cela dépend de celle-ci.
Eti foi de quoi, la présente ratificatimi a été signée par le vice-Président de
la Confédératìon Suisse et munie du sceau federai.
Ainsi fait a Berne, le quatte juillet mil huit cent quatre-vingt-huit (4 juillet 1888).
Au nom du Conseil federai Suisse:
Le vice-Président
(sig>ié) Hammer
Le Chancelier de la Confédératìon
(signé) Ringier
Da Conventiones etc. 33-:56, collazionato l'esemplare a firma autografa e sigillo del
vice-Presidente Hammer in Busta 84-85 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
cxx.
CONVENZIONE PER L'AMMINISTRAZIONE REGOLARE
DELLA DIOCESI DI BASILEA.
/ settembre 1884.
Le Conseil Federai de la Confédératìon Suisse
Après avoir vu et examiné la convention conclue entre la Confédération suisse,
agissant au nom des cantons de Lucerne, Zoug, Soleure, Baie-campagne, Argovie
et Thurgovie, d'une part, et le Saint-Siège, d'autre part, pour pourvoir à l'admini-
stration régulière du diocèse de Baie, convention signée a Berne le premier Septem-
bre 1884, par les plénipotentiaires des deux parties et dont la teneur suit:
La situation anormale dans laquelle se trouve le diocèse de Baie ayant reclame
l'attention du Saint-Siège et des cantons diocésains,
Le Conseil Federai suisse
au nom des cantons de Lucerne, Zoug, Soleure, Baie-campagne, Argovie et Thur-
govie, et
Le Saint-Siège
ont jugé nécessaire de pourvoir à l'administration régulière de ce diocèse.
Ils ont nommé dans ce but pour leurs plénipotentiaires, savoir
1028 Convenzione per l'amministrazione regolare della Diocesi di Basilea a. 1884
le Conseil Federai:
Monsieur A. O. Aepli, de Saint Gali son envoyé extraordinaire et ministre plé-
nipotentiaire à Vienne, et
Monsieur R. Peterelli, de Savognino, canton des Grisons, membre du Conseil
des états suisse,
le Saint-Siège :
Monseigneur D. Ferrata, Prélat de la maison de Sa Sainteté, sous-secrétaire de
la congrégation des affaires ecelésiastiques extraordinaires,
lesquels, après s'ètre eommuniqué leurs pleins pouvoirs, trouvés en bonne et due
forme, sont convenus, sauf la ratification de leurs hauts Commettants, des articles
suivants.
Art. 1.
Aussitót que Monseigneur Eugène Lachat aura recu du Saint-Siège une autre
destination, on procèderà à la nomination d'un suecesseur au siège èpiscopal
de Bàie.
Art. 2.
En dérogation aux dispositions de la convention du 26 Mais 1828,' qui règie les
rapports entre les parties contractantes, la nomination du suecesseur de Monsei-
gneur Lachat est dévolue au Saint-Siège, qui choisira pour cette dignité un ecclé-
siastique du diocèse de Bàie agréé par le Conseil federai et possedant les qualités
exigées par les canons de l'Eglise.
Il est expressément entendu que cette dérogation ne creerà pas un précédent
contraire aux dispositions de la convention précitée.
Art. 3.
Le nouvel évéque une fois installé, on procèderà à la constitution du chapitre
cathédral de Soleure et au réglement des questions financières qui pourraient
surgir.
Art. 4.
Les ratifìcations de la présente convention seront échangées à Berne dans le
délai de trois mois.
Fait à Berne le premier Septembre mil huit cent quatre-ving-quatre (1 Septem-
bre 1884).
(Signé) A. O. Aepli.
R. Peterelli.
» D. Ferrata.
déclare
Au nom des cantons de Lucerne, Zoug, Soleure, Bàie-campagne, Argovie et
Thurgovie, que la convention ci-dessus est ratifiée et a force de loi dans toutes ses
parties, promettant, au nom des cantons susdénommés, de l'observer consciencieu-
sement et en tout temps, pour autant que cela dépend de ceux-ci.
' V. p. TU sì.
1886
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
1029
En foi de quoi, les présentes on été signées par le président et le chancelier de
la Confédération Suisse et munies du sceau federai.
Ainsi fait à Berne, le vingt-neuf novembre mil huit cent quatre-vingt-quatre
(29 Novembre 1884).
Au nom du Conseil federai Suisse
Le Président de la Confédération
r ^, ,. (Signé) Welti.
Le Chancelier de la Confédération
(Signé) Ringier.
Da Conventiones etc. 37-39, collazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei pie-
nipotenziarii nella cit. Busta 79; ibid. l'esemplare a firma e sigillo del Presidente Welti,
che ha fornito il testo a Conventiones.
CXXI.
CONCORDATO FRA LEONE XIII E LUIGI I RE DI PORTOGALLO
SUL PATRONATO REGIO NELLE INDIE ORIENTALI.
1. - Concordato.
In nome della Santissima Trinità.
Sua Santità il Sommo Pontefice
Leone XIII e Sua Maestà Fedelissima
il Re D. Luigi I, animati dallo zelo di
favorire e promuovere un maggior svi-
luppo delle cristianità nelle Indie Orien-
tali, e di regolare in esse in modo stabile
e definitivo il Patronato della Corona
Portoghese, hanno risoluto di fare un
Concordato, nominando a tale effetto
due Plenipotenziarii, cioè per parte di
Sua Santità, l'Emo e Rmo Signor Car-
dinale Lodovico Jacobini, suo Segretario
di Stato, e per parte di Sua Maestà
Fedelissima, l' Eccmo Signor Giovanni
Battista da Silva Ferrào de Carvalho
Martens, Ambasciatore Straordinario e
Ministro di Stato Onorario : i quali scam-
biati i loro rispettivi pieni poteri, e tro-
vatili in buona e dovuta forma, conven-
nero negli articoli seguenti :
1 L'esemplare dei plenipotenziarii: « convieran >.
23 giugno 1886.
Em Nome da Santissima Trindade
Sua Santidade o Summo Pontifìce
Leào XIII, e Sua Magestade Fidelissima
el Rei D. Luiz I animados do desejo
de favorecer e de promover o maior
desenvolvimento das Christandades nas
Indias Orientaes, e de regular por ma-
neira estavel e definitiva o Padroado
ahi da Coròa Portugueza, tem rcsolvido
fazer urna Concordata, nomeando para
este firn dois Plenipotenciarios, a saber,
por parte de Sua Santidade o Emo e
Rmo Sn.r Cardeal Luiz Jacobini Seu Se-
cretano de Estado,- e por parte de Sua
Magestade Fidelissima o Ex.mo Sn.1 Con-
selheiro d'Estado Joào Baptista da Silva
Ferrào de Carvalho Martens Embaixador
Extraordinario, Par do Reino e Ministro
d'Estado Honorario; os quaes trocados
os seus respectivos plenos poderes, e
achados em boa e devida forma con-
vieram ' nos artigos seguintes:
1030
< oncordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
a. 188H
Art. 1.
In virtù delle antiche concessioni
pontificie continuerà lo esercizio del Pa-
tronato della Corona Portoghese, in con-
formità dei sacri canoni, nelle Chiese
Cattedrali delle Indie Orientali, secondo
le modificazioni espresse nel presente
Concordato.
Art. 2.
In quanto alla Chiesa Metropolitana
e Primaziale di Goa, l'Arcivescovo pro-
seguirà ad esercitare i diritti metropoli-
tani nelle diocesi suffraganee.
L'Arcivescovo/>ro tempore, per beni-
gna concessione di Sua Santità, sarà ele-
vato alla dignità di Patriarca ad honorem
delle Indie Orientali, e godrà inoltre il
privilegio di presiedere ai concilii nazio-
nali di tutte le Indie Orientali, i quali
ordinariamente si aduneranno in Goa,
salvo al Papa il diritto di disporre altri-
menti in circostanze particolari.
Art. 3.
La provincia ecclesiastica di Goa
sarà composta, oltre alla Sede Metropo-
litana, delle tre diocesi seguenti, cioè,
Damào, col titolo anche di Cranganor ,
Cochim e S. Thomé di Meliapor.
In foglio separato verranno indicati
i limiti ed i luoghi soggetti alle tre dio-
cesi.
Art. 4.
Nella Diocesi Metropolitana di Goa,
come nelle tre diocesi suffraganee, il
diritto di Patronato sarà esercitato dalla
Corona Portoghese.
Artigo 1°.
Em virtude das antigas concessòes
Pontificias continuar;* o exercicio do
Real Padroado da Corèa Portugueza
em conformidade dos sagrados Canones
nas Igrejas Cathedraes das Indias Orien-
taes, segundo as modificacòes estabele-
cidas na presente Concordata.
Artigo 2°.
Emquanto & Igreja Metropolitana e
Primacial de Goa' o Arcebispo conti-
nuala a exercer os direitos metropoli-
tanos nas Dioceses que lhe sào suffra-
ganeas.
O Arcebispo prò tempore, por beni-
gna concessào de Sua Santidade, sera
elevado &. alta dignidade de Patriarcha
ad honorem das Indias Orientaes, e go-
zarà alem disso do privilegio de presidir
os Concilios provinciaes de todas as In-
dias Orientaes, os quaes ordinariamente
se reunirào em Goa, salvo ao Summo
Pontifice o direito de dispór de outro
modo em circumstancias especiaes.
Artigo 3°.
A Provincia ecclesiastica metropo-
litana de Goa sera composta, alem da
Sede Metropolitana, das tres Dioceses
seguintes; de Damào e titular de Cran-
ganor, de Cochim e de S. Thomé de Me-
liapour.
Em annexo separado serào indica-
cados os limites e os logares que ficam
sugeitos a cada urna das tres Dioceses.
Artigo 4°.
Na Diocese Metropolitana de Goa
bem corno nas tres Dioceses suffraga-
neas, o direito de Padroado sera exer-
cido pela Coròa Portugueza.
1 L'es. dei plenipoten^iarii pone sempre in Goa il M ", che, perche non usalo, •. è creduto conveniente omettere.
a. 1886
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
1031
Art. 5.
In vista dei vantaggi, che dalla rico-
stituzione delle stesse tre diocesi e quindi
di una regolare provincia ecclesiastica,
potranno derivare a quei fedeli, alcuni
dei gruppi principali delle cristianità
goane, indicati nell'annesso allegato,
non compresi nei limiti delle summen-
zionate tre diocesi, saranno aggregati a
queste, tenendosi ragione degli elementi
materiali e morali di omogeneità, che ad
esse meglio li assimilano.
Nelle missioni goane delle altre dio-
cesi dovrà l'Ordinario affidare di prefe-
renza la cura delle anime a sacerdoti
goani o portoghesi da esso dipendenti.
Art. 6.
Il governoassume l'impegno di prov-
vedere alla conveniente dotazione delle
menzionate diocesi, dei Capitoli, del
Clero e dei Seminari, e coopererà effi-
cacemente all'azione dei Vescovi nel
fondare scuole, orfanotrofii ed altre isti-
tuzioni richieste dal bene dei fedeli e
dalla evangelizzazione dei pagani.
Art. 7.
Per le quattro diocesi di Bombay,
Mangalor, Quilon e Maduré, che si eri-
geranno colla istituzione della Gerar-
chia nelle Indie, i Metropolitani insieme
coi Vescovi suffraganei, nella vacanza
delle sedi Vescovili, come pure i suffra-
ganei della provincia nella vacanza della
Sede Arcivescovile, formeranno a loro
libera scelta e comunicheranno una terna
all'Arcivescovo di Goa che la rimetterà
1 Sic. Esemplare a firma del Re: « reconstituKào •.
' Esemplare a firma dei plenipotenziarii : • dotocào
Alligo 5°.
Em consideracelo das vantagens qiu
pela reconstitucào ' das tres referidas
Dioceses, e d'urna regular Provincia
ecclesiastica, poderào provir aos lìeis,
alguns dos grupos principaes das Chri-
standades denominadas goanezas, quo
sào indicadas no annexo jà mencionado,
nào comprehendidas nos limites assi-
gnados as tres mencionadas dioceses,
serào a estas aggregados, tendo-se em
attencào os elementos materiaes e mo-
raes de homogeneidade, que mostrem
que ficarào assim melhor reunidos.
Nas missòes goanezas das outras
dioceses deverà o Ordinario confiar de
preferencia a cura d'almasa sacerdotcs
goanezes ou portuguezes delle depen-
dentes.
Artigo 6°.
Pela sua parte o Governo Portuguez
compromette-se a providenciar a conve-
niente dotacào- das mencionadas dioce-
ses de que trata o artigo terceiro da pre-
sente Concordata, dos Cabidos, do Clero
e dos Seminarios e a cooperar efficaz-
mente com os respectivos Bispos para
a fundacào d'escolas, orfanologios e ou-
tras institucòes necessarias para o bem
dos fieis e da evangelisacào dos infitis.
Artigo 7°.
Com relacào às quatro dioceses de
Bonibaim, Mangalor, Quilon e Maduré,
que serào erectas com a instituicào da
Gerarchia nas Indias, os Metropolitanos
com os seus suffraganeos, na vagatura
de qualqucr das ditas ses episcopaes,
assim corno igualmente os suffraganeos
da respectiva Provincia, quando a vaga-
tura seja da Sede Archiepiscopal, a sua
livre escolha formarào e communicarào
1032
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
alla Corona, la quale dovrà presentare
dentro sei mesi alla Santa Sede un can-
didato fra i tre inclusi nella terna, tra-
scorso il quale termine, la libera scelta
è devoluta alla Santa Sede
Art. 8.
Il Sommo Pontefice nominerà per la
prima volta gli Arcivescovi ed i Vescovi
delle quattro diocesi indicate nel prece-
dente articolo, le quali saranno fondate
con la costituzione della ecclesiastica
Gerarchia.
Art. 9.
Le cristianità di Malaca e Singapour,
attualmente dipendenti dalla giurisdi-
zione straordinaria dell'Arcivescovo di
Goa, saranno soggette alla giurisdizione
del Vescovo di Macao.
Art. 10.
Regolato per tal guisa il Patronato
della Corona, in tutto il rimanente ter-
ritorio delle Indie Orientali, la S. Sede
godrà piena libertà di nominare i Ve-
scovi e di prendere le determinazioni
che crederà opportune a vantaggio dei
fedeli.
Art. 11.
Modificate ed interpretate per tal
guisa le precedenti concessioni relative
al Patronato della Corona nelle Indie
Orientali, rimangono in vigore gli arti-
coli 3, 4, 5, 6, e l'annesso A del Concor-
dato del 1857. »
Art. 12.
Il presente Trattato col suo annesso,
che forma parte integrante di esso, sarà
ratificato dalle Alte Parti Contraenti, e
le ratifiche saranno scambiate in Roma
urna lista de tres nomes ao Arcebispo
de Goa, que a enviarà a Sua Magestade
el Rei de Portugal, o qual no prazo de seis
mezes deverà apresentar a Santa Sé um
candidato escolhido d'entre os tres da
proposta. Se no prazo indicado de seis
mezes està apresentacào nào tiver sido
feita, a livre escolha sera devo luta à
Santa Sé.
Artigo 8°.
O Summo Pontifice nomearà pela
primeira vez os Arcebispos e Bispos das
quatro Dioceses indicadas no precedente
Artigo, que serào fundadas com a con-
stituicào da Gerarchia ecclesiastica.
Artigo 9°.
As Christandades de Malaca e Synga-
pura actualmente dependentes da juris-
diccào extraordinaria do Arcebispo de
Goa, ficarào sujeitas a jurisdiccào do
Bispo de Macau.
Artigo 10°.
Regulado assim o Padroado daCoròa
Portugueza em todo o outro territorio
das Indias Orientaes, a Santa Sé gozara
piena liberdade de nomear os Bispos e
de adoptar as determinacòes que julgar
opportunas para o bem dos fieis.
Artigo 11°.
Modificadas e interpretadas por està
forma as precedentes concessòes relati
vas ao Padroado da Coròa Portugueza
nas Indias Orientaes, continuarào em
vigor os Artigos 3, 4, 5, 6 e o annexo A
da Concordata de 21 Fevereiro de 1857.
Artigo 12°.
O presente Tradado com o seu an-
nexo que delle fica fazendo parte inte-
grante, sera ratificado pelas Altas Partes
contractantes, e as Ratificacòes serào
V.p. &Wss.
a. 1886
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
1033
dentro tre mesi dalla data delle sotto-
scrizioni, o prima, se sarà possibile.
Roma, ventitré di giugno del mil-
leottocento ottantasei.
(L. S.) — [firmati) L. Card. Jacobini.
trocadas em Roma dentro de tres mezes
da data da assignatura, ou antes, se fór
possi vel.
Roma em vinte e tres de Junho de
mil octocento oitenta e seis.
J. Baptista da Silva Ferrào
de Carvalho Màrtens.
Annesso alt Articolo 3" del Progetto
di Concordato.
La Chiesa Patriarcale .Metropolitana
e Primaziale di Goa comprenderà:
1. Tutto il territorio dei possedimenti
portoghesi dell' India ' che oggi le appar-
tengono, eccettuati i distretti di Damào e
di Diu, che resteranno alla Diocesi suffra-
ganea di Damào e titolare di Cranganor,
a termini dell'articolo 3° del presente
Concordato.
2. Il Canarà settentrionale colle cri-
stianità dell'una e dell'altra giurisdizione
che lo compongono e che sono attual-
mente le seguenti:
Di Sadashigor:
Di Sunkerry:
Di Karwar:
Di Ankola, colle cristianità di Bingi,
Chindierro, Bollingolly, Yellopor:
Di Sircy:
Di Honowar colle cristianità di Ki-
roly, Boteul, Ferquembat:
Di Chandowar e Coomptà:
Di Golmuna colle cristianità di Soun-
xim, Munkim eBaitur:
costituenti così il territorio di< ire-
sano non interrotto sottoposto alla giu-
risdizione ordinaria di Goa:
Annexo ao Artigo 3°. do Projecto
da Concordata.
1.
A Igreja Patriarchal Metropolitana
e Primacial de Goa ficaia comprehen-
dendo:
1.° Todo o territorio das possessòes
portuguezas da India que hoje lhe per-
tencem com excepcào dos districtos de
Damào e de Diu, que ficarào perten-
cendo à Diocese suffraganea de Damào
e titular de Cranganor, nos termos do
Art.0 3.° da presente Concordata.
2.° O Canarà septentrional com as
Christandades d'urna e d'outra jurisdic-
cào, que o compòe, e que sao actual-
mente as seguintes2
De Sadashigor
» Sunkerry
» Karwar
» Ankola,
com as Christandades de Bingi, Chin-
dierro Bollingolly Yellopor:
De Sin. v
» Honowar
com as Christandades de Kiroly, Boteul,
Ferquembat :
De Chandowar e Coomptà:
» Golmuna com as Christanda-
des de Sounxim, Munkim e Baitur:
Constituindo assim territorio dioce-
sano continuo sujeito à jurisdiccào ordi-
naria de Goa.
1 Bs. dei plenipotenziari]
- Es. dei plenipotenziarii :
« nell' India i
i siguentes »
1034
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
a. 1886
3. Le cristianità in questa circoscri-
zione, che presentemente sono di altra
giurisdizione, restano soggette alla giu-
risdizione ordinaria di Goa
IL
La Diocesi di Damào e titolare di
Cranganor ora eretta, in virtù dell'arti-
colo 7° del Concordato del 21 di Feb-
braio del1 1857, resterà così composta.
Numero primo.
1. Dei distretti di Damào e di Diti
attualmente della giurisdizione ordinaria
dell' Archidiocesi di Goa:
2. Della parte del distretto di Broach
al sud del fiume Norhadda e del distretto
di Surrat:
3. Del distretto del Kenkam setten-
trionale:
4. Dell'attuale territorio (varado)
delle isole di Salcete e Trombay:
5. Dell'attuale territorio (varado)
di Bacaim2:
Costituendo così il territorio dioce-
sano non interrotto soggetto alla giuris-
dizione ordinaria della Diocesi:
6. Restano eccettuate le cristianità
e stabilimenti seguenti, oggi soggetti
alla giurisdizione del Vicario Aposto-
lico:
Nel distretto di Surrat, le chiese e
parrocchie di Surrat e Bulsar:
Nelle isole di Salcete e Trombay, le
chiese e parrocchie intiere di Marolis,
e di Maucy nell'isola di Trombay, oggi
già appartenenti alla giurisdizione del
Vicario Apostolico, cogli stabilimenti
della medesima giurisdizione che attual-
mente le appartengono.
Nel Bandorà, la chiesa attualmente
soggetta alla giurisdizione del Vicario
3.° As Christandades nesta circum-
scripcào que actualmente sào d'outra
jurisdiccào ficam sujeitas A jurisdiccào
ordinaria de Goa.
II.
A Diocese de Damào e titular de
Cranganor, agora erecta, em virtude do
Art.0 7 da Concordata de 21 de Fevereiro
de 1857 ficarà assim composta
Numero Um
1.° Dos districtos de Damào e de
Diu actualmente da jurisdiccào ordina-
ria da Archidiocese de Goa:
2.° Da parte do discricto de Broach
ao Sul do rio Norhadda e do districto
de Surrat:
3.° Do districto de Kenkam septen-
trional:
4.° Do actual varado das Ilhas de
Salcete e Trombay:
5.° Do actual varado de Bacaim:
constituindo assim territorio diocesano
continuo sujeito a jurisdiccào ordinaria
da Diocese.
6.° Ficam exceptuadas as Christan-
dades e estabelecimentos seguintes, hoje
sujeitos à jurisdiccào do Vigario Aposto-
lico.
No districto de Surrat as Igrejas e
Parochias de Surrat e Bulsar.
Nas Ilhas de Salcete e Trombay as
Igrejas e Parochias inteiras de Marolis
e de Maucy na ilha de Trombay, hoje
jà pertencentes à jurisdiccào do Vigario
Apostolico, com os estabelecimentos da
mesma jurisdiccào que actualmente lhe
pertencem.
No Bandorà a Igreja actualmente
sujeita à jurisdiccào do Vigario Aposto-
1 Es. dei plenipotenziarii om.
2 Es. dei plenipotenziarii. « Bacaim •, ma più avanti: < Bacaim ■
a. 188B
Concordato sui Patronato Regio nelle Indie orientali
1035
Apostolico collo Stanislau's Institute e
S.' foseph'sConvent, che già attualmente
le appartengono, e di più le chiese di
Iuven, Condotina e Culven, che ugual
mento appartengono alla giurisdizione
del Vicario Apostolico.
7. Per evitare qualsiasi confusione
resta dichiarato che negli attuali distretti
(varados) n. 4 e 5 di Salcete e Bacaim
seguono a restar soggetti alla giurisdi-
zione ordinaria della Diocesi di Damào
tutte le cristianità che attualmente lo
sono alla Archidiocesi di Goa, non es-
sendo attualmente soggette a questa
giurisdizione le cristianità che già riman-
gono eccettuate sotto il n. 6.
•Numero secondo
Rimarranno egualmente assegnate
alla Diocesi di Damào tutte le cristia-
nità colle loro chiese, cappelle e stabi-
limenti dipendenti, beni e rendite nella
città ed isola di Bombaim attualmente
soggetta alla giurisdizione dell'Arcive-
scovo di Goa, che per maggior chia-
rezza si annoverano qui appresso:
1.° Di Mazagào colla chiesa e stabi-
limenti che gli appartengono e cappella
di S. Francesco Saverio in Colaba, e gli
stabilimenti che gli sono dipendenti:
2.° Di S. Francesco Saverio di Dalbul :
3.° Di Cavel (N.a S.a della Solidade)
e cappella in Lonpoor:
4.° Del Mahim supcriore (S. Miguel)
colla cappella del Buon Consiglio in Sion
e scuola che le appartiene:
5.° Del Mahim inferiore (N.a S.a da
Salvacào) colle cappelle di Matenga e
di Parel, collegio e scuole annesse.
IH.
La Diocesi di Cochim suffraganea di
Goa resterà così circoscritta compren-
dendo:
lieo com o Stanislaus Institute e S.' Jo-
seph's Convent, que jà actualmente Ihe
pertencem, e mais as Igrejas de Iuven,
Condotina e Culven, que igualmente per-
tencem à jurisdiccào do Vigario Aposto-
lico.
7.° Para evitar qualquer confusào
fica declarado que nos actuaes varados
N.° 4 e 5 de Salcete e Bacaim continuam
sujeitos a jurisdiccào ordinaria da Dio-
cese de Damào todas as Christandades
que actualmente o estam à Archidiocese
de Goa, nào sendo actualmente sujeitas
a està jurisdiccào as Christandades que
jà ficam exceptuadas sob N° 6.
Numero Segundo
Ficarào igualmente pertencendo à
Diocese de Damào todas as Christan-
dades com as suas Igrejas, Capellas e
Estabelecimentos dependentes, bens e
rendimentos na cidade e ilha de Bom-
baim actualmente sujeitas & jurisdiccào
do Arcebispo de Goa, que para major
clareza se designan aqui:
1° De Mazagào com a Igreja e esta-
belecimentos que lhe pertencem e Ca-
pella de S. Frarcisco Xavier em Colaba
e estabelecimentos que lhe sào depen-
dentes:
2° DeS. Francisco Xavier de Dalbul:
3° De Cavel (N.a Sn.ra da Solidade)
e Cappella em Lonpoor:
4° De Mahim Superior (S. Miguel)
com Capella do Bom Conselho em Siào
e escola que lhe pertence:
5° De Mahim Inferior (N.a Sn.ra da
Salvacào) com as Capellas de Matenga
e de Parel, Collegio e escolas annexas.
III.
A Diocese de Cochim suffraganea
de Goa ficarà assim cin umscripta com-
prehendendo :
1036
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
a. 1886
Numero primo
1.° La città di Cochim con tutte le
sue cristianità, chiese, cappelle e qualun-
que altro stabilimento dipendente.
2.° Le seguenti circoscrizioni colle
cristianità dell'una e dell'altra giurisdi-
zione che loro appartengono:
Mattanchery e Amarambady (giuris-
dizione dell'Arcivescovo e del Vicario
Apostolico).
Pallarutti (giurisdizione del Vicario
Apostolico).
Idacochi, Arus, Punuguto e Perum-
padippu.
Manasherry S. Luigi.
Manasherry S. Michele.
Caunnamalé.
Candacadavuy.
Combalananguy.
Chellanam S. Sebastiano.
Chellanam S. Giorgio.
Pollitodu.
Truvine (giurisdizione del Vicario
Apostolico e dell'Arcivescovo).
Manaoudam e Toreur.
Pallipuram.
Bendurti e Tevere.
Tanghi.
Arthungal S. Giorgio.
Arthungal S. Andrea e Mararicolam
e Chetti.
Mararicolam (giurisdizione dell'Ar-
civescovo di Goa).
Kattur (giurisdizione dell'Arcive-
scovo).
Aleppi (giurisdizione dell'Arcive-
scovo e del Vicario Apostolico).
Vattalunyhal (giurisdizione dell'Ar-
civescovo).
Pungavu (giurisdizione del Vicario
Apostolico).
Numero Primeiro
1° A Cidade de Cochim com todas
as suas Christandades, Igrejas, Capellas
e quaesquer outros estabelecimentos de-
pendentes.
2° As seguintes ][circumscripcòes
com as Christandades d'urna e de outra
jurisdiccào que lhes pertencem: Mattan-
chery e
Amarambady (jurisdiccào do Arce-
bispo e do Vigario Apostolico).
Pallarutti (jurisdiccào do Vigario
Apostolico).
Idacochi, Arus, Punuguto e Perum-
padippu.
Manasherry 1S. Luiz
Manasherry S. Miguel
Caunnamalé
Candacadavuy
Combalananguy
Chellanam S. Sebastiào
Chellanam S. Jorge .
Pollitodu
Truvine (jurisdiccào do Vigario Apo-
stolico e do Arcebispo)
Manacudam e
Toreur
Pallipuram
Bendurti e Tevere
Tanghi
Arthungal S. Jorge
Artungal S. Andrea e Mararicolam
e Chetti
Mararicolam (jurisdiccào do Arce-
bispo de Goa)
Kattur (jurisdiccào do Arcebispo)
Aleppi (jurisdiccào do Arcebispo e
do Vigario Apostolico)
Vattalunyhal (jurisdiccào do Arce-
bispo)
Pungavu (jurisdiccào do Vigario
Apostolico)
a. 1886
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
1037
Tumboly (giurisdizione dell'Arcive-
scovo e del Vicario Apostolico).
Numero secondo
Nell'attuale Vicariato Apostolico di
Kilon le seguenti cristianità.
1.° Aravola.
2.° Caringolam.
3.° Pontorré.
4.° Tutur.
5.° Waliatowe.
6.° Velli.
comprendendo tutte le chiese, cappelle,
stabilimenti, beni e rendite che presente-
mente loro appartengono.
IV.
La Diocesi di S. Thomé di Meliapor,
suffraganea di Goa, resterà così circo-
scritta :
Numero primo
1.° La città di S. Thomè di Meliapor
con tutte le sue cristianità dell'una o del-
l'altra giurisdizione, e quelle del Monte
S. Thomé, chiese, cappelle e qualsiasi
stabilimento dipendente, e in
Palavaram
Cavelung e
Chinglepett ;
avendo per limiti all'est il golfo di Ben-
gala; a nord le strade dette Edward,
Elliot's Road e S. George's Cathedral
Road; all'ovest la strada che conduce
da Madras a Congeveran fino al fiume
Palar; al sud il fiume Palar fino al mare,
rimanendo così tutto il territorio dioce-
sano continuo.
2.° Nell'attuale Vicariato Apostolico
del Maduré:
Le cristianità dell'una e dell'altra
giurisdizione, comprendendo tutte le sue
chiese, cappelle e qualsiasi altro stabili
mento dipendente situato nei distretti
di
Tumboly (jurisdiccào do Arcebispo
e do Vigario Apostolico)
Numero Segundo
No actual Vicariato Apostolico de
Quilon as seguintes Christandades
1° Aravola
2° Caringolam
3° Pontorré
4° Tutur
5° Waliatowe
6° Velli
comprehendendo todas as Igrejas Ca-
pellas, estabelecimentos, bens e rendi-
mentos que actualmente lhe pertencem.
IV.
A Diocese de S. Thomé de Meliapor,
suffraganea de Goa ficarà assim circum-
scripta
Numero Primeiro
1° A Cidade de S. Thomé de Me-
liapor coni todas as suas Christandades
d'urna ou da outra jurisdiccào e aquellas
do Monte S. Thomé, Igrejas, Capellas
e quaesquer estabelecimentos depen
dentes, e em
Palavaram
Cavelung, e
Chinglepett :
tendo por limites a Leste o golfo de
Bengala :
a Norte os caminhos chamados Edward,
Elliot's Road e S. George's Cathedral
Road: Oeste o caminho que conduz de
Madras a Congeveran até ao rio Palar;
a Sul o rio Palar até ao mar, consti-
tuindo tudo assim territorio diocesano
continuo.
2° No actual Vicariato Apostolico
do Maduré:
As Christandades d'urna e da outra
jurisdiccào, comprehendendo todas as
suas Igrejas, Capellas e quaesquer outros
estabelecimentos dependentes situados
nos districtos de
!(.:«
Concordalo sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
a. 1886
Tangiore
Rigapatam e di
Marnargudi
avendo per confini, ad est il golfo di
Bengala, a nord i fiumi detti Vettar e
Vernar; ad ovest ed a sud i limiti dei
distretti di Tangiore, Manargudi e Ni-
zagapatam, costituendo così tutto il ter-
ritorio diocesano continuo.
Numero secondo
1.° Tutte le cristianità, chiese, cap-
pelle e ogni sorta stabilimenti dipen-
denti con tutti i loro beni e rendite in
Calcutta e Dacca, o Daka, soggetti pre-
sentemente al Vicariato generale por-
toghese di Bengala, e che per maggior
chiarezza qui si annoverano:
Di Boitakanak nella città di Calcutta.
Di Chinzurak.
Di Boudel nel distretto di Hoogly
colle scuole dipendenti.
In Dacca, o Daka, le cristianità di
Dacca (N.a S.a della Pietà).
Di Tesgào (N.a S.a del Rosario).
Di Nagory (S. Nicolò da Tolentino).
Di Hosnabad (N.a S.a del Rosario)
colle cristianità che loro sono presente-
mente annesse e dipendenti.
Di Shibpur (N.a S.a della GuidaJ pa-
rimenti colle cristianità che sono a
questo presentemente annesse e dipen-
denti.
2.° Le cristianità colle loro chiese
e cappelle attualmente soggette esclu-
sivamente alla giurisdizione dell'Arci-
vescovo di Goa, e site nell'attuale Vica-
riato Apostolico del Maduré.
Quanto ai piccoli villaggi che attual-
mente sono soggetti alle due giurisdi-
zioni, i due Ordinarii di S. Thomé e del
Tangiore
Rigapatam, e de
Manargudi
tendo por limites a Este o golfo de
Bengala
a Norte os rios denominados Vettar e
Vernar
a Oeste e ao Sul os limites dos distri-
ctos de Tangiore, Manargudi e Nizaga-
patam :
constituindo tudo assim territorio dio-
cesano continuo.
Numero Segundo
1° Todas as Christandades, Igrejas,
Capellas e quaesquer estabelecimentos
dependentes com todos os seus bens e
rendimentos em Calcutta e Dacca ou
Daka, sujeitos actualmente ao Vicariato
geral portuguez de Bengala, e que para
maior clareza aqui se mencionam:
De Boitakanak na cidade de Cal-
cutta
De Chinzurak
de Boudel no districto de Hoogly,
com as escolas dependentes:
Em Dacca ou Daka as Christan-
dades de Dacca (N.a Sn.ra da Piedade)
de Tesgào (N.a Sn.ra do Rosario)
de Nagory (S. Nicolau Tolentino)
' de Hosnabad (N.a Sn.ra do Rosario)
com as Christandades que lhe estam
actualmente annexas e dependentes:
de Shibphur (N.a Sn.ra da Guia)
igualmente com as Christandades
que lhe estam actualmente annexas e
dependentes.
2° As Christandades com as suas
Igrejas e Capellas, actualmente sujeitas
exclusivamente à jurisdiccào do Arce-
bispo de Goa, sitas no actual Vicariato
Apostolico do Maduré.
Com relacào as pequenas aldeas
que ahi haja sujeitas as duas jurisdic-
còes, os dois Bispos de S. Thomé e de
a. 1887
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
1039
Maduré proporranno equitativamente
alla risoluzione della Santa Sede e del
Patrono, a quale delle due giurisdizioni
dovranno essi appartenere nell'avvenire.
V.
Sebbene già sia1 stato dichiarato,
tuttavia per maggior chiarezza ed a fine
di evitare qualunque dubbio nel futuro,
si dichiara che tutte le volte che in
questo annesso si tratta di cristianità,
s'intende che comprendonsi tutte le
chiese, cappelle e qualunque altro sta-
bilimento annesso o dipendente, con
tutti i loro beni e rendite.
Avrà luogo un compenso per tutti
i beni proprii del Portogallo, o dei Vi-
cari] Apostolici nei luoghi che sono re-
ciprocamente ceduti. Questi affari sa-
ranno regolati dai Vescovi e Vicarii
Apostolici rispettivi, che ne riferiranno
alla Santa Sede ed al Governo Porto-
ghese.
Roma, ventitre di Giugno del mil
leottocento ottantasei.
L. Card. Jacobini.
Maduré proporào equitativamente para
ser resolvido pela Santa Sé e o Padroeiro
a qua! das jurisdiccòes deverà ficar per-
tencendo de futuro.
V.
Ainda que ja fica declarado, todavia
para maior clareza e a firn de evitai
quaesquer duvidas do futuro, declai a-se
que sempre que neste annexo se trata
de Christandades, intende-se que com-
prehende todas as Igrejas, Capellas e
quaesquer outros estabelecimentos, que
lhe estejam annexos ou dependentes
com todos seus bens e rendimentos.
Sera dada urna compensacào para
os bens proprios de Portugal ou dos
Vigarios Apostolicos nos lugares que
fórem reciprocamente cedidos. Estes
negocios serào regulados por os Bispos
e os Vigarios Apostolicos respectivos,
os quaes os submetterào à Santa Sé e
ao Governo Portuguez.
Roma em vinte e tres de Junho de
mil octocento oitenta e seis.
J. Baptista da Silva Ferrào
de Carvalho Màrtens.
Il testo italiano da Conventiones etc. 46-56, collazionato l'esemplare a firme autografe
e sigilli (questi però non sotto l'Annesso) dei plenipotenziarii in Busta 81, donde il testo
portoghese, nell'Archivio della Segreteria di Stato. Ibid. l'esemplare a firma autografa e
sigillo del Re, con cui in data di Paco d'Ajuda 29 luglio 1886 ratifica il concordato.
2. - Documenti per l'esecuzione del Concordato.
a) Nota di Mons. Sostituto della Segreteria di Slato all'Ambasciatore portoghese.
9 marzo 1887.
Il sottoscritto Sostituto della Segreteria di Stato in risposta alla Nota 20 Dicem-
bre 1886 dell'Ambasciatore di Sua Maestà Fedelissima, colla quale esso dimandava
a Sua Santità alcune concessioni, perchè si possa più convenientemente eseguire il
nuovo Concordato del 23 Giugno 1886 per la continuazione ed esercizio del Real
JQ4Q Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali a. 1887
Patronato Portoghese nelle Indie Orientali, partecipa al medesimo signor Amba-
sciatore quanto segue. Il Santo Padre, avendo preso nella più matura considerazione
le premure del Governo Portoghese, e volendo nella Sua benignità assecondarle fin
dove gli è possibile, facendo così manifesta la sua paterna sollecitudine verso il
Regno Fedelissimo, si è degnato fare seguire il Concordato felicemente stipolato il
23 Giugno 1886 dalle seguenti dichiarazioni.
1. In quanto all'Archidiocesi di Goa, continueranno ad essere ad essa riunite
l'antico Varado di Saint Wary come lo è attualmente, e la Chiesa di Nostra Signora
della Concezione della Città di Poonah.
2. In quanto alla Diocesi di Meliapor, continueranno egualmente ad esservi
unite le cinque seguenti Chiese di Madras, cioè le Chiese
di Nostra Signora del Refugio
di Nostra Signora dell'Assunzione
di S. Giovanni
di S. Antonio di Rayapuram
del S. Cuore di Gesù di Padupeth.
E poiché ' sono anche giunti a Sua Santità dei ricorsi perchè nella regolarizzazione
delle Chiese di Maduré, le quali appartengono al Patronato Portoghese, si eviti per
quanto è possibile la continuazione della doppia giurisdizione: la Santità Sua, con-
siderando che nel Concordato si è avuto specialmente in mira di apportarvi rimedio
a seconda delle circostanze e considerando essere conveniente di stabilire fin d'ora
i principi che debbonsi seguire per regolarla, ha convenuto d'accordo col Governo
Portoghese sui punti seguenti:
1. Che il Governo Portoghese, affinchè, per ciò che lo riguarda, la esecuzione
del Concordato sulle Chiese del Maduré sia convenientemente regolata, avrà per
regola il principio di evitare la doppia giurisdizione, informandosi allo stesso spirito
di armonia che ha presieduto alla intiera organizzazione della Gerarchia Ecclesiastica
nelle Indie.
2. Che il Governo del Portogallo e la S. Sede parteciperanno questo accordo
reciproco ai Vescovi rispettivi perchè sia di norma nelle proposte, che a termini
del Concordato, avranno essi a fare alla S. Sede ed al Portogallo.
3. Che in questa organizzazione il Governo Portoghese assume impegno di com-
pensare proporzionatamente d'accordo coi rispettivi Vescovi la concessione fatta
delle cinque Chiese di Madras sopra enunciate.
E questi principi essendo stati accettati dal Governo di Sua Maestà Fedelissima
ne verranno scambiate le rispettive note reversali.
{firmato) f M. Mocenni
Arciv. di Eliopoli, Sostituto della Segreteria di S. S.
Da Conventiones etc. 57-58, collazionate la minuta e copie in Portog. Concord. N. 36. B
(n.o 69628) nell'Archivio della S. Congregazione degli Affari Bccles. Straord.
1 Conventiones : « poi » !
a. 1S87
Concordato sul Patronato Regio nette ìndie Orientati
1041
b) Nota responsiva deli Ambasciatore.
Il sottoscritto Ambasciatore Straordi-
nario di Sua Maestà Fedelissima presso
la S. Sede ha l'onore di accusare ricevi-
mento della Nota del 9 corrente Marzo,
di Sua Eccellenza Rrfui Monsignor Mo-
cenni Sotto-Segretario di Stato di Sua
Santità, in risposta alla Nota del 20 Di-
cembre passato del sottoscritto, nella
quale faceva premure presso il Santo
Padre onde ottenere alcune concessioni,
perchè potesse più convenientemente
eseguirsi il Concordato del 23 Giu-
gno 1886, per la continuazione ed eser-
cizio del Reale Patronato Portoghese
nelle Indie Orientali, e Sua Eccellenza
Reverendissima comunica al sottoscritto
che Sua Santità avendo preso nella più
matura considerazione le premure del
Governo Portoghese, e volendo nella
Sua benignità acconsentirvi, fin dove
gli è possibile, facendo così manifesta la
Sua Paterna sollecitudine verso il Re-
gno Fedelissimo, si degnò far seguire
al Concordato, felicemente stipulato il
23 Ciugno 1886, delle concessioni e di-
chiarazioni espresse nella citata Nota
del 9 Marzo.
Il sottoscritto, riconoscendo quanto
nella stessa Nota è ponderato e disposto,
la accetta in tutte le sue disposizioni, ed
alla medesima intieramente si conforma,
in virtù delle proprie istruzioni, rima-
nendo per tal modo totalmente termi-
nate le istanze fatte dal Governo di Sua
Maestà Fedelissima.
Scambiate in questa maniera queste
Note riversali, rimarranno annesse al
rispettivo Concordato e con ugual va-
lore per la sua completa esecuzione,
come si dichiara nella stessa Nota.
15 marzo 1887.
O abaixo assignado, Embaixador Ex-
traordinario de Sua Magestade Fidelis-
sima junto da Santa Sé, tem a nonni de
accusar recebida a Nota de 9 do cor-
rente Mez de Marco de Sua Excellencia
Rev.ma Monsenhor Mocenni, Subsecre-
tario d'Estado de Sua Santidade, em
resposta & Nota de 20 de Dezembro
preterito do abaixo assignado, na qual
solicitava de Sua Santidade algumas con-
cessòes, para que se podesse mais con-
venientemente executar a nova Concor-
data de 23 de Junho de 1886, para a
continuacào e exercicio do Real Pa-
droado Portuguez nas Indias Orientaes,
e communica S. Ex.a R.ma ao abaixo assi-
gnado, que Sua Santidade, tendo tornado
na mais madura considerarlo as solici-
tacòes do Governo Portuguez, e que-
rendo na Sua benignidade attendel-as
até onde Lhe é possivel, fazendo assim
manifesta a Sua Paternal solicitude para
com o Reino' Fedelissimo. Se Dignou fa-
zer seguir a Concordata felizmente esti-
pulada em 23 de Junho de 1886, das con-
cessòes e declaracòes que na referida
Nota de 9 de Marco vèm expressas.
O abaixo assignado, reconhecendo
quanto na mesma Nota é ponderado e
disposto, acceita-a em todas as suas
disposicòes, e com ellas inteiramente se
conforma, em virtude das suas instruc-
eòes, ficando por este modo totalmente
terminadas as solicitacòes feitas pelo
Governo de Sua Magestade Fidelis-
sima.
Trocadas assim estas Notas rever-
saes, ficarào annexa- a rispediva Con-
cordata e com igual forca para a sua
completa execueào, conio na mesma
Nota se declara.
104'J Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientati a. 1890
Il sottoscritto profitta dell'incontro O abaixo assignado aproveita està
per ripetere a Sua Eccellenza Rma Mon- occasiào para reiterar a S. Ex.a Rev.ma
signor Mocenni, Sotto-Segretario di Stato Monsenhor Mocenni Subsecretario d'E-
di Sua Santità, le proteste della Sua più stado de Sua Santidade os protestos de
alta considerazione. sua mais alta consideralo.
{firmato) G. B. da Silva Ferrào J. Baptista da Silva Ferrào
de Carvalho Màrtens. de Carvalho Màrtens.
Da Conventiones etc. 59-60, collazionate le tre copie (in due delle quali sta notato « tra-
duzione») nella cit. posizione del cit. Archivio; il testo portoghese dall'esemplare a firma
autografa dell'Ambasciatore, ibid.
e) Nota dell'Emo Rampolla air Ambasciatore portoghese.
27 febbraio 1890.
Il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato di Sua Santità si reca a premura di
partecipare a Sua Eccellenza il Sig. Ambasciatore Straordinario di Sua Maestà Fede-
lissima, che ' il S. Padre, accogliendo graziosamente le istanze del Governo Porto-
ghese e volendo regolare definitivamente l'esercizio del Reale Patronato nelle Indie
Orientali, e dare un nuovo attestato di speciale benevolenza alla Nazione Portoghese,
si è degnato di fare le seguenti ulteriori concessioni.
1.
L'Ordinario diocesano prò tempore di Damào verrà munito di straordinarie facoltà
apostoliche, in virtù delle quali potrà estendere la sua giurisdizione ecclesiastica
anche su tutti quei sudditi del Patronato, di origine però goana o2 portoghesi,2 che
da qualunque parte dell' Indie si recassero a risiedere nel territorio di Bombay.
Nell'accordare peraltro questa grazia, Sua Santità intende che sino a tanto che,
di comune accordo fra la Santa Sede ed il Governo Portoghese, non si provvedere,
come è suo desiderio, a siffatta situazione anormale in modo più conforme alle dispo-
sizioni dei Sacri Canoni ed al bene stesso delle rispettive Diocesi, non si dovranno
notevolmente alterare, quanto alla popolazione3 avventizia, le proporzioni oggidì
esistenti tra le Cristianità della doppia giurisdizione di Bombay e di Damào, né per-
turbare la tranquillità e buona armonia che deve regnare fra i rispettivi Prelati. A
tale effetto Sua Santità vuole che sia compilato il più presto possibile, di comune
accordo fra i due Ordinarli di Bombay e di Damào, il catalogo della popolazione che
all'epoca del Concordato del 1886 era soggetta alla giurisdizione del Patronato dentro
i limiti della Diocesi di Bombay.
Resta poi inteso che questa concessione eccezionale fatta per Damào in vista
di speciali considerazioni e fuori delle norme generali del diritto comune, non possa
estendersi alle4 altre Diocesi del Patronato.
1 2": < partecipare a Vostra Eccellenza che •.
m. ; in 1° è aggiunta interlineare.
'J" add. « goana » ; in 1" • quanto - avventizia ' è in margine >-■ vi è cancellato ■ goana ».
* :.">: -ad..
a. 189» Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali 1043
Gli Ordinarli prò tempore delle Diocesi concordatarie del Patronato continue-
ranno ad esercitare la loro giurisdizione sui proprii sudditi, anche nel caso in cui
questi passino da una ad altra parrocchia, compresa tanto nel territorio continuo
delle rispettive diocesi, quanto nei gruppi aggregati alle medesime. Fuori però di
questo caso i sudditi del Patronato saranno soggetti alla giurisdizione ordinaria
locale per tutto il tempo che vi dimoreranno.
Ogniqualvolta si sentisse il bisogno di edificare nuove Chiese, Cappelle, scuole
ed altri stabilimenti fuori de' territori esenti in mezzo a cristianità sulle quali i
Vescovi del Patronato esercitano giurisdizione soltanto personale, il Santo Padre si
dichiara disposto ad ammettere le istanze che gliene fossero inoltrate e, tenendo
conto dell'aumento di popolazione fra le Cristianità soggette al Patronato, giudicare
se sia il caso di derogare al diritto comune in via di straordinario privilegio. In tal
caso i Vescovi del Patronato potranno estendere anche sui detti edifizii la loro giu-
risdizione territoriale: tranne però questo caso di speciale privilegio apostolico, qua-
lunque edilizio costruito fuori dei territorii esenti, ossia delle Chiese e dei rispettivi
componnds, resterà soggetto alla giurisdizione ordinaria locale.
4.
La giurisdizione disciplinare e criminale dei Vescovi del Patronato si estenderà
pure sopra i loro sudditi, che fanno parte dei gruppi aggregati alle loro Diocesi.
Tale giurisdizione però non sarà esclusiva; dovendo sempre rimanere salvo il diritto
degli Ordinarii locali di correggere e punire i delinquenti nel proprio territorio, a
norma delle leggi canoniche.
Nel comunicare quanto precede1 all'Eccellenza Vostra lo scrivente Cardinale
profitta di questo nuovo incontro per confermarle i sensi della più distinta consi-
derazione, (firmato) M. Card. Rampolla.
Da Conventio)ies etc. 61-63, collazionate le copie nella cit. posizione, una (1°) colla segna-
tura 84148 A. E., l'altra (2° coli' intestazione Embaixada de Portugal cm Roma.
d) Nota responsiva dell'Ambasciatore.
3 marzo 1890.
Il sottoscritto Ambasciatore Straor- O abaixo assignado, Embaixador Ex-
dinario di S. M. Fedelissima il Re di Por- traordinario de Sua Magestade el Rei
togallo ha avuto l'onore di ricevere la de Portugal, teve a honra de recebera
Nota dei 27 Febbraio di Sua Eminenza Nota de 27 de Fevereiro de Sua Emi-
il Card. Segretario di Stato di Sua San- nencia o Cardeal Secretano d'Estado
tità, nella quale Sua Eminenza comunica de Sua Santidade, na qual Sua Eminen-
I 2°: > comunicare tutto ciò -.
1044
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
a. 1891
al sottoscritto che il Santo Padre, acco-
gliendo benignamente le domande di
Sua Maestà Fedelissima, e volendo re-
golare definitivamente l'esercizio del
Reale Patronato Portoghese nelle Indie
Orientali e dare una nuova testimo-
nianza di speciale benevolenza alla Na-
zione Portoghese, si degnava accorciare
le concessioni, che si contengono nella
Nota medesima.
Il sottoscritto, affermando la ricono-
scenza del Governo di Sua Maestà per
la paterna sollecitudine del Santo Padre
verso la Nazione Fedelissima, i cui ser-
vigi alla Chiesa Sua Santità nella Sua
superiore giustizia e sapienza ha tanto
particolarmente rilevati, accetta la detta
Nota in tutte le sue disposizioni, alle
quali si conforma in virtù delle sue istru-
zioni, restando per tal modo terminate
le domande fatte dal Governo di Sua
Maestà Fedelissima.
Scambiate così queste Note river-
sali, resteranno annesse al rispettivo
Concordato e con eguale forza per la
loro completa esecuzione, come si di-
chiara nella Nota stessa.
Il sottoscritto profitta della nuova
occasione per ripetere a Sua Eminenza
il Card. Segretario di Stato di Sua San-
tità le proteste della più alta conside-
razione.
(Firmato) I. B. Da Silva Femio
de Carvalho Martens.
eia communica ao abaixo assignado que
o Santo Padre acolhendo benignamente
as solicitacòes do Governo de Sua Ma-
gestade Fidelissima, e querendo regular
definitivamente o exercicio do Real Pa-
droado Portuguez nas Indias Orientaes,
e dar um novo testemunho de especial
benevolencia a Nacào Portugueza, Se
Dignara fazer as concessòes, que na
mesma Nota sào comprehendidas.
O abaixo assignado, testemunhando
o reconhecimento do Governo de Sua
Magestade pela paternal solicitude do
Santo Padre pela Nacào Fidelissima,
cujos servicos a Igreja Sua Santidade,
na Sua superior justica e sabedoria tao
particularmente tem exaltado, acceita a
referida Nota em todas as suas dispo-
sicòes e com ellas se conforma em vir-
tude das suas instruceòes, ficando por
este modo terminadas as solicitacòes
feitas pelo Governo de Sua Magestade
Fidelissima.
Trocadas assim estas Notas rever-
sàes, ficarào annexas à respectiva Con-
cordata e com igual forca para a sua
completa execucào, corno na mesma
Nota se declara.
O abaixo assignado, aproveita està
nova occasiào para reiterar a Sua Emi-
nencia o Cardeal Secretano d'Estado de
Sua Santidade os protestos de Sua mais
alta considerarlo.
J. Baptista da Silva Ferrào
de Carvalho Martens.
Da Conventiones etc. 63 s., collazionata la copia nella cit. posizione. 11 testo portoghese
dall'esemplare a firma autograta dell'Ambasciatore, ibid.
e) Nota delVEmo Rampolla all'Ambasciatore portoghese.
14 ottobre 1891.
In seguito alle lunghe trattative occorse fra la S. Sede ed il Governo Porto-
ghese per l'esecuzione del Cap. IV numero primo, § 2, numero secondo § '2 e
Cap. V dell'annesso all'art. 3° del Concordato del 23 Giugno 1886 relativamente alla
a. 1891 ' oh, ardalo sul Pai fon, ito Regio nelle Indie < inculali 1045
sistemazione definitiva della diocesi di Meliapor di Regio Patronato e della diocesi
di Trichinopoly, ambedue comprese nell'antico Vicariato apostolico del Maduré, il
sottoscritto Cardinale Segretario di Stato propone al Governo di S. M. Fedelissima
un definitivo accordo sulle seguenti basi.
I.
Alla diocesi di Meliapor saranno aggregate 14 Chiese matrici, situate nel Maduré
e nella Costa della Pescaria, colle loro rispettive Cristianità, Cappelle, beni e sta-
bilimenti. Tali Chiese sono distinte come appresso.
l.° Aur — N. S. dell'Assunzione.
2.° Cocurnim — S. Sebastiano.
3.° Dindigall — N. S. del Rosario.
4." Gurdalle - N. S. del Rosario.
5." Maduré - N. S. del Rosario.
6.° Malyadipatty - N. S. delle Nevi.
7." Mutupettah — N. S. della Purificazione.
8." Manupan — Spirito Santo.
9." Oriur — Natività.
10.° Punicail - S. Michele.
11/' Trichinopoly — N. S. dei Dolori.
12.° Tuticorin — N. S. delle Nevi (nel Collegio Ornellas)
13.° Vaipar — N. S. dell'Assunzione.
14° Venkadacolan — N. S. del Patrocinio.
II.
I.e 14 Chiese enumerate nel precedente Articolo colle cristianità, Cappelle, Case
e qualunque altro stabilimento loro appartenenti (il tutto però ristretto alla località,
ossia dentro il circuito della Città o borgata dove si trova ciascuna delle anzidette
14 Chiese) saranno soggette esclusivamente alla giurisdizione ordinaria de! Vescovo
di Meliapor ; cessando per conseguenza la giurisdizione straordinaria esercitata sulle
medesime dal Patronato delle Indie Orientali.
III.
l.° Le Chiese colle loro Cristianità, Cappelle, Case, ed altri stabilimenti, che
dentro le 14 località soprannominate appartengono al Vescovo di Trichinopoly,
continueranno ad appartenergli.
2.° Parimenti continueranno ad appartenere al Vescovo di Trichinopoly tutte
le Chiese, Cristianità, Cappelle, case ed altri stabilimenti spettanti al Patronato Por-
toghese che si trovano fuori delle località anzidette e che erano dipendenti dalle
surriferite Chiese matrici.
3.° Nessuna compensazione avrà luogo per tutto quello che cosi è ceduto alla
diocesi di Trichinopolv.
IV.
La diocesi di Meliapor avrà per territorio continuo nell'antico Vicariato Apo-
stolico del Maduré, oltre i tre distretti o Talugs di Tanjore, Negapatam e Manar-
1040
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali a. 1891
gudi (Cap. IV numero primo § 2 dell'annesso all'Art. 3 del Concordato), due altri
distretti ossia Talttgs, che sono Tiruturaipandi e Puttucottah; ambedue nei limiti
che hanno attualmente. In tal guisa i confini del territorio continuo della diocesi di
Meliapor saranno, all'Est il golfo di Bengala; al Nord i fiumi Vettar e Vernar; al
Sud il Zillah o provincia di Maduré e i distretti di Alangudi e di Tirumajam ; al-
l'Ovest il distretto di Kolatur nel Regno di Padukata e il Zillah di Trichinopoly.
Tutto il resto dell'antico Vicariato Apostolico del Maduré sarà territorio continuo
della diocesi di Trichinopoly.
V.
Nei due nuovi distretti o Talugs di Tiruturaipandi e di Puttucottah, incorpo-
rati in forza dell'Articolo precedente al territorio continuo ed esclusivo della diocesi
di Meliapor, sono comprese tutte le Chiese colle loro rispettive residenze o presbi-
terii, le Cappelle e Cristianità che attualmente sono soggette alla giurisdizione del
Vescovo di Trichinopolv.
VI.
A maggior dilucidazione dell'Articolo II si dichiara che alla Chiesa matrice di
N. S. dei dolori, di Patronato portoghese, esistente nella città di Trichinopoly, con-
tinueranno ad appartenere tutte le cristianità attualmente soggette al Patronato
medesimo che si trovano in quella città, come pure tutte le cappelle e stabilimenti
che ivi attualmente sono di loro pertinenza.
Parimente si dichiara che la Chiesa matrice di N. S. del Monte di Oriur com-
prende la Cappella e rispettiva Cristianità, denominata del B. Giovanni de Brito e
situata dentro quella località.
VII.
l.° Nessun compenso è dovuto dal Governo portoghese per le Chiese, Cappelle
e loro rispettive residenze o presbiterii, cedute al Patronato nei cinque distretti di
Tanjore, Negapatam, Manargudi, Tiruturaipandi e Puttucottah, le quali così passano
al dominio effettivo ed alla giurisdizione del Vescovo di Meliapor.
2.° Quanto però ai beni proprii delle missioni di Propaganda esistenti nei cinque
mentovati distretti, rimane del tutto ferma la disposizione del Cap. V dell'annesso
all'articolo 3° del Concordato.
Vili.
Accettate che sieno siffatte combinazioni dal Governo di Sua Maestà Fedelis-
sima e scambiate fra il medesimo e la Santa Sede le relative Note riversali, queste
avranno immediatamente esecuzione. Per conseguenza il Vescovo di Meliapor en-
trerà senz'altro in esercizio della sua giurisdizione sui cinque surriferiti distretti e
sulle Chiese e Missioni, di cui è parola nell'Articolo I; e dal canto suo il Vescovo
di Trichinopoly entrerà in possesso ed esercizio di tuttoció che gli appartiene, in
forza del presente accordo.
Lo scrivente Cardinale in attesa di analogo riscontro contenente l'accettazione
delle suindicate basi da parte del Governo portoghese, ha l'onore di raffermarle i
sensi della sua più distinta considerazione.
Di Vostra Eccellenza
14 Ottobre 1891.
{firmato) M. Card. Rampolla.
a. 1891
Concordato sul Patronato Regio nelle Indie Orientali
1047
f) Nota responsiva dell' Ambasciatore.
21 ottobre 1891.
Il sottoscritto Ambasciatore Straor-
dinario di Sua Maestà Fedelissima il Re
di Portogallo ha avuto l'onore di rice-
vere da Sua Eminenza il Cardinale Se-
gretario di Stato di Sua Santità la Nota
riversale del 14 corrente Ottobre, nella
quale per chiudere le lunghe trattative
seguite tra la Santa Sede e il Governo
di S. M. F. per l'esecuzione del Cap. IV
numero primo §2, numero secondo §2;
e Cap. V dell'Annesso all'articolo terzo
del Concordato dei 23 giugno 1886, rela-
tivamente all'organizzazione definitiva
della Diocesi di Meliapor del Reale Pa-
tronato Portoghese, e della Diocesi di
Trichinopoly, Sua Eminenza il Cardi-
nale Segretario di Stato propone al Go-
verno di S. M. F. il definitivo accordo
sopra le basi e condizioni estesamente
comprese nella stessa Nota, le quali fu-
rono trattate e concordate nelle nego-
ziazioni seguite su tale argomento.
Il sottoscritto in forza dei poteri spe-
ciali a lui conferiti quale negoziatore per
il Governo di Sua Maestà Fedelissima
per accettare integralmente la riferita
Nota in tutto quello che possa essere
o sia dipendente' dal Governo di Sua
Maestà, l'accetta in tutte le sue disposi-
zioni allo scopo che debba avere esecu-
zione integrale, restando così scambiate
le riferite Note riversali, annesse al Con-
cordato e facenti parte integrante del
medesimo.
Il sottoscritto profitta di questa
nuova occasione per reiterare a Sua
Eminenza il Card. Segretario di Stato
O abaixo assignado, Embaixador Ex-
traordinario de Sua Magestade Fidelis-
sima el Rei de Portugal, teve a honra
de receber de Sua Eminencia o Cardeal
Secretano d'Estado de Sua Santidade, a
Nota Reversai de 14 de Octubro cor-
rente, na qual em conclusào das longas
negociacòes seguidas entre a Santa Sé
e o Governo de Sua Magestade Fidelis-
sima para a execucào do Cap. IV nu-
mero primeiro § 2; numero segundo §2;
e Capitulo V do Annexo ao Artigo ter-
ceiro da Concordata de 23 de Junho
de 1886, relativamente a organisacào
definitiva da Diocese de Meliapor do
Real Padroado Portuguez, e da Diocese
de Trichinopoly, Sua Eminencia o Car-
deal Secretario d'Estado propóe ao Go-
verno de Sua Magestade Fidelissima o
definitivo accordq sobre as bases e con-
dicòes desenvolvidamente comprehendi-
das na mesma Nota, que foram tratadas
e concordadas nas negociacòes seguidas
sobre o assumpto.
O abaixo assignado, em virtude dos
poderes especiaes a elle conferidos corno
negociador pelo Governo de Sua Mage-
stade Fidelissima para a integrai acui-
tacào da refenda Nota em tudo quanto
do Governo de Sua Magestade seja ou
fòr dependente, a acceita em todas as
suas disposicóes, para que passe a ter
integrai execucào, ficando as referidas
Notas reversaes assim trocadas, annexas
à Concordata e della fazendo parte inte-
grante.
O abaixo assignado aproveita està
nova occasiào para reiterar a Sua Emi-
nencia o Cardeal Secretario d'Estado de
Conventiones : < indipendente >
|n|s Convenzione fra Leone XII 1 e Niccolò I Principe di Montenegro a. 18S<ì
di Sua Santità le proteste della sua più Sua Santidade os protestos da sua mais
alta considerazione. alta consideracào.
{firmato) J. B. Da Silva J. Baptista da Silva Ferrào
Ferrao De Carvalho Martens. de Carvalho Martens.
I );i Conventiones eie. 65-70, collazionato per e) l'esemplare a firma autografa del
Card. Rampolla in Busta 81 nell'Archivio della Segreteria di Stato, per f) l'esemplare a
l'irmi autografa dell'Ambasciatore, donde fu tratto il testo, nella cit. posizione.
CXXII.
CONVENZIONE FRA LEONE XIII
E NICCOLÒ I PRINCIPE DI MONTENEGRO.
18 agosto 1886.
In nome della Santissima Trinità.
Sua Santità il Sommo Pontefice Leone XIII, e Sua Altezza Nicolò 1 Principe di
Montenegro per tutelare gli interessi religiosi dei Cattolici del Principato, hanno
risoluto di fare una convenzione, nominando a tale effetto due Plenipotenziarii, cioè:
per parte di Sua Santità,
L'Emo e Rmo Sig. Cardinale Ludovico Iacobini, Suo Segretario di Stato, e per
parte di Sua Altezza,
Il Sig. Cavaliere Giovanni Sundéeié, Suo Segretario particolare: i quali, scam-
biati i loro rispettivi Pieni Poteri, e trovatili in buona e dovuta forma, convennero
negli Articoli seguenti
Art. I.
La Religione Cattolica Apostolica Romana avrà il suo libero e pubblico eser-
cizio nel Montenegro.
Art. 2.
Sua Santità, prima di nominare definitivamente l'Arcivescovo di Antivari, par-
teciperà al Governo la persona del candidato per conoscere se vi siano fatti o ragioni
di ordine politico o civile in contrario.
Art. 3.
L'Arcivescovo di Antivari, alla cui giurisdizione ecclesiastica apparterranno tutti
i Cattolici del Montenegro, dipenderà negli affari ecclesiastici direttamente ed esclu-
sivamente dalla Santa Sede.
Art. 4.
Prima di entrare in funzione l'Arcivescovo di Antivari presterà nelle mani di
Sua Altezza il Principe del Montenegro il giuramento di fedeltà nella formola
seguente : « Io giuro e prometto dinanzi a Dio e sopra i Santi Evangeli obbedienza
e fedeltà a Sua Altezza il Principe del Montenegro ; prometto di non avere accordo
qualsiasi, né di assistere ad alcun Consiglio, né d'incoraggiare, o lasciar partecipare
1886 Convenzione Jra Leone XIII e Niccolò 1 Principe di Montenegro 1049
dal Clero a me subordinato a qualsiasi impresa che tenda a turbare la pubblica
tranquillità dello Stato ». Il Governo Montenegrino <4. 1 i riconosce il titolo di Illustris-
simo Monsignore e gli assegna un emolumento annuo dì franchi cinquemila.
Art. 5.
L'Arcivescovo di Antivari avrà piena libertà nell'esercizio delle funzioni eccle-
siastiche e nel regime della sua Diocesi: potrà esercitare tutti i diritti e le prero-
gative proprie del suo pastorale ministero, secondo la disciplina approvata dalla
Chiesa: da lui dipendono tutti i membri del Clero Cattolico in ciò che riguarda
l'esercizio del sacro ministero.
\rt. 6.
All'Arcivescovo di Antivari spetta, d'intelligenza col Governo Montenegrino,
l'erezione delle parrocchie. A lui spetta pure la nomina dei Parrochi, e se trattasi
di persone estranee al Principato, procederà d'intelligenza col Governo Montene-
grino; se poi trattasi di sudditi montenegrini darà notizia della nomina al detto
Governo.
Art. 7.
Nelle Parrocchie ove non esiste un edilizi-» pel Culto Cattolico, l'Arcivescovo
si porrà d'accordo colle Autorità locali, affinché possibilmente glie ne sia assegnato
uno conveniente.
Art. 8.
L'Arcivescovo in forza del suo pastorale ministero, dirigerà L'istruzione religiosa
della gioventù cattolica in tutte le scuole, e nominerà, d'intelligenza col Governo,
un ecclesiastico o1 Maestro cattolico per l'istruzione religiosa dei giovani cattolici
nelle scuole dello Stato, e questi avrà lo stesso stipendio degli altri maestri. Nelle
località poi, ove la popolazione è esclusivamente o in grande maggioranza catto-
lica, il Governo nelle scuole dello Stato presceglierà per maestri individui grati
all'Autorità Ecclesiastica.
Art. 9.
Il Governo riconosce la validità dei matrimonii fra cattolici e dei matrimonii
misti contratti alla presenza del l'arroco cattolico secondo le leggi della Chiesa.
Art. 10.
Le cause matrimoniali tra cattolici, eccetto in ciò che riguarda gli effetti civili,
saranno giudicate dall'Arcivescovo di Antivari, e nei matrimonii misti, eccetto
ugualmente in ciò che riguarda gli effetti civili, il Governo lascia ai coniugi la
facoltà di portare le loro cause innanzi al medesimo Arcivescovo.
Art. 11.
. La formola di preghiera pel Sovrano: Domine safrvutn fac Principini, sarà can-
tata negli ufficii divini in lingua slava.
1 Conventtoncs om.
1050 Accordo colla Repubblica Francese per Pondichery a. 1886
Art. 12.
Per la formazione di giovani montenegrini idonei al sacerdozio cattolico, il
Governo montenegrino, di comune accordo coll'Arcivescovo di Antivari, ne sce-
glierà alcuni dei più meritevoli che saranno inviati a Roma per farvi i loro studii,
ai quali passerà pel medesimo scopo un conveniente annuo sussidio.
Nei primi cinque anni dalla data della presente convenzione, questi giovani
saranno in numero di due per ogni anno, in seguito sarà uno solo per ciascun
anno. Gli stessi giovani saranno obbligati di studiare in Roma anche la lingua
Serba.
Art. 13.
Se nell'avvenire sorgerà qualche difficoltà sulla interpretazione dei precedenti
articoli, il Santo Padre e Sua Altezza il Principe del Montenegro, di comune intel-
ligenza, procederanno ad un'amichevole soluzione.
Art. 14.
La presente convenzione entrerà in vigore immediatamente dopo la Ratifica di
Sua Santità il Sommo Pontefice Leone XIII e di Sua Altezza il Principe del Mon-
tenegro Nicolò I.
Roma il1 18 Agosto 1886.
(firmato) L. Card. Jacobini.
» Giovanni Sundécié.
Da Conventiones etc. 71-74, collazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei ple-
nipotenziarii in Busta 82 nell'Archivio della Segreteria di Stato. Ibid. l'esemplare a firma
autografa e sigillo del Principe Nicolò, con cui in data di Cettigne 10/22 settembre 1886
ratifica il concordato.
CXXIII.
ACCORDO FRA LA SANTA SEDE
E IL GOVERNO DELLA REPUBBLICA FRANCESE PER PONDICHERY.
/ settembre 1886.
Art. I.
La Préfecture Apostolique de Pondichery sera supprimée.
Art. II.
Le Clergé des paroisses sera uni au Vicariat.
Art. III.
Le Saint-Siège aura la faculté de convertir le Vicariat en Diocèse ou Archi-
diocèse.
1 Conventiones om.
1887
Concordato colla Repubblica di Colombia
1051
Art. IV.
Le Gouvernement Francais entretiendra Ics curés de Cbandernagor, Malie et
Janaou tandisque l'Eveque, et les Curés de Pondichery et de Karikal, seront entre-
tenus aux frais de la Mission.
Art. V.
Le Vicaire Apostolique ou l'Rvéque de Pondichery sera rimisi toujours parmi
les Membres Francais du Séminaire des Missions Etrangères de Paris.
Fait au Vatican le ler Septembre 1886.
L'Ambassadeur Le Secrétaire d'Etat
de la République Francaise1 de Sa Sainteté*
(signé) Léfebvre de Béhaine. (signé) L. Card. Jacobini.
Da Conventiones etc. 44 s., collazionato l'esemplare a firme autografe e sigilli dei ple-
nipotenziarii in Busta 83 nellArchivio della Segreteria di Stato.
CXXIV.
CONCORDATO COLLA REPUBBLICA DI COLOMBIA.
1. - Concordato.
In Nomine Sanctissitnae et Indivi-
dune Trinitatis.
Sanctitas Sua Summus Ponti fé x
Leo XIII et Praeses Reipublicae Colum-
bianae Excellentissimus Dominus Ra-
phael Nunez in suos respective plenipo-
tentiarios nominarunt:
Sanctitas Sua, Eminentissimum D.
Marianum Rampolla de3 Tindaro S. R. E.
Cardinalem Presbyterum S. Caeciliae,
Suum Ministrum a publicis negotiis: et
Reipublicae Praeses, Excellentissimum
Dominum Ioachim Fcrdinandum Vélez
Legatum Extraordinarium et Admini-
strum cura liberis mandatis apud Sedem
Apostolicam. Qui post mutuo tradita re-
spectivae plenipotentiae instrumenta de
iis, quae sequuntur convenerunt.
31 dicembre 1887.
En el nombre de la Santisima é In-
dividua Trinidad,
Su Santidad el Sumo Pontifice
Leon XIII y el Presidente de la Repu-
blica de Colombia, Excelentisimo Senor
Rafael Ntifiez, nombraron corno Pleni-
potenciarios respeetivamente,
Su Santidad al Eminentisimo Senor
Mariano Rampolla del Tindaro, Cardenal
Presbitero de la Santa Iglesia Romana
del titulo de Santa Cecilia y su Secre-
tano de Estado, y el Presidente de la
Reptiblica a Su Excelencia el Senor Joa-
quin Fernando Vélez, Enviado Extraor-
dinario y Ministro Plenipotenciario ante
la Santa Sede;
Quienes, después de exhibirse mu-
tuamente sus correspondientes creden-
ciales, han convenido en lo siguiente:
Bu-ta 83 om.
Busta 83 om.
Busta 84-85:
L'Amb. - Frammise i
Le - Sainteté •.
Concordato culla Repubblica di Colombia
a. 1887
Art. 1.
Religio catholica, apostolica, romana
est religio Reipublicae Colufnbianae; pu-
blica potestaseamdem agnoscit tamquam
essentiale elementum quo societatis ordo
constat, seseque obstringit eam, prout
edam eiusdem administros, patrocinio
suo invaio, ac tutari; illamque in usu et
fruitione suorum iurium ac praerogati-
varum incolumem servare.
Art. 2.
Ecclesia catholica piena fruetur ac
integra libertate et independentia a po-
litica potestate, quapropter haec ulla ra-
tione intercedet quin ipsa suam spiritua-
lem auctoritatem et ecclesiasticam iuris-
dictionem universam libere exerceat,
suaque iuxta proprias leges moderetur
et administret.
Art. 3.
Ecclesiae leges sunt a civili iure di-
scretae, nec huius partem constituunt;
at Reipublicae Magistratus illas in ho-
nore et reverentia solemniter habebunt.
Art. 4.
Status agnoscit Ecclesiam suis legi-
timis potestatibus ordinibusque hierar-
chicis repraesentatam, vere proprieque
iuridicam habere personam, et capaci-
tatem utendi fruendique iuribus quae ad
ipsam pertinent.
Art. 5.
Ecclesia iure pollet acquirendi iusto
titulo, possidendi libereque administrandi
bona tum mobilia tum immobilia ad nor-
mam communi iure palermitani, eiusque
acquisitae res et fundationes inviolabiles
nihilo secius ac propria civium Reipu-
blicae bona. '
' Manca v erunt corrispondente al testo spannuolo
di Honduras ip. 943), di Nicaragua (p. 935) e S. Salvador (p
Articulo 1".
La Religión católica, apostòlica, ro-
mana es la de Colombia; los poderes
piiblicos la reconocen corno elemento
esencial del orden social, y se obligan
a protegerla y hacerla respetar, lo mismo
que a sus ministros, conservandola a la
vez en el pieno goce de sus derechos y
prerrogativas.
Articulo 2°.
La Igiesia católica conserva ra su
piena libertad é independencia de la pò-
testad civil, y por consiguiente sin nin-
guna intervención de està podra ejercer
libremente toda su autoridad espiritual
y su jurisdicción eclesiàstica, conforman-
dose en su gobierno y administración
con sus propias leyes.
Articulo 3°.
La legislación canònica es indepen-
diente de la civil, y no forma parte de
està ; pero sera solemnemente respetada
por las autoridades de la Repiiblica.
Articulo 4°.
En la Igiesia representada por su
legitima autoridad jeràrquica reconoce
el Estado verdadera y propia personeria
juridica y capacidad de gozar y ejercer
los derechos que le corresponden.
Articulo 5°.
La Igiesia tiene facultad de adquirir
por justos titulos, de poseer y admini-
strar libremente bienes muebles é in-
muebles en la forma establecida por el
derecho comun, y sus propiedades y fun-
daciones seràn no menos inviolables que
las de los ciudadanos de la Repiiblica.
e come è ad es. nell'art. 17 dei concordati colle Repubbliche
. %7).
188?
Concordato colla Repubblica di Colombia
1053
Art. 6.
Ecclesiae proprietates poterunt pu-
blicis subiici vectigalihus aeque ac alio
rum civium bona; exceptis tamen aedifi-
ciis divino cultui dicatis, Seminariis con-
ciliaribus, Episcoporum et Parochorum
domibus, quae tum a vectigalihus immu-
nia erunt, tum occupari aut aliis usibus
addici numquam poterunt.
Art. 7.
Clerici tum saeculares tum regulares
adigi nequibunt publica obire munera,
quae ipsorum sacro ministerio, vitaeque
institutioni adversentur; insuper a quo-
libet servitio militari in perpetuum exem-
pti erunt.
Art. 8.
Reipublicae Gubernium fidem suam
obligat legibus, quae poenalia iudicia
moderantur, ea praescripta conditionesve
adponere, quae sacerdotii dignitatem
sartam tectam servent, quoties Ecclesiae
ministrimi criminali processu qualibet
de causa implicari contingat.
Art. 9.
Locorum Ordinariis, ut et Parochis,
integrimi est exigere a lidelibus obven-
tiones proventusque ecclesiasticos ad ca-
nonum normam et ex bono et aequo
constitutos, quique sive ex immemoriali
consuetudine cuiuslibet dioeceseos cau-
sam habent, sive ex opere in sacro mi-
nisterio praestito; attamen, ut actus et
obligationes ab huiusmodi iurium fonte
manantes vim civilibus legibus nanci-
scantur, et saecularis potestas suam au-
cioritatem interponat, locorum Ordinarii
communicabunt cum gubernio Consilia.
Art. 10.
Poterunt libere instimi, fundarique
in Columbiana Republica regulares or-
Articulo 6°.
Las propiedades eclesiasticas podr£n
sci gravadas en la misma torma y exten-
sión que las demàs propiedades particu-
lares; se exceptiian, sin embargo, los
editìcios destinados al culto, los semina-
rios conciliares y las casas episcopales
y curales, que no podnin nunca gravarse
con contribuciones, ni ocuparse «5 desti
narse é usos diversos.
Articulo 7°.
Los individuos del clero secular y
regular no podnin ser obligados & desem-
penar cargos pùblicos incompatibles con
su ministerio y profesión, y estanin ade-
mas siempre exentos del servicio militar.
Articulo 8°.
El Gobierno se obliga a adoptar en
las leyes de procedimiento criminal di-
sposiciones que salven la dignidad sacer-
dotal siempre que por cualquier motivo
tuviere que figurar en el proceso un
ministro de la Iglesia.
Articulo 9°.
Los Ordinarios diocesanos y los par
rocos podran cobrar de los fieles los
emolumentos y proventos eclesiasticos
canònica y equitativamente establecidos
y que se funden, va en la cost umbre
inmemorial de cada diócesis, ya en la
prestación de servici os religiosos ; y para
que los actos y compromisos de este
origen produzcan efectos civiles y la
autoridad temporal Ics preste su apoyo,
los Ordinarios procederan de acuerdo
con el Gobierno.
Articulo 10°.
Podran constituirse y establecerse
lìbremente en Colombia órdenes y aso
10.14
Concordato colla Repubblica di Colombia
a. 1887
dines, religiosaeque sodalitates utriusque
sexus, dummodo canonicae eorum. ere-
ctioni legitima potestatis ecclesiasticae
auctoritas accedat. Praefati ordines reli-
giosaeque sodalitates iuxta proprias leges
et constitutiones regentur et administra-
buntur; attamen ut iuridica frui valeant
persona, et patrocinio ac tutela legum
Reipublicaeiuventur, civili potestatiexhi-
bere tenentur testimonium canonicae ve-
niae a respectiva auctoritate ecclesia-
stica ipsis tributae.
Art. 11.
Sancta Sedes opem cooperationem-
que Gubernio praestabit ut in Colutn-
biana Republica religiosi ordines consti-
tuantur qui charitatis operibus praecipue
vacent, missionibus, adolescentium insti-
tutioni, instructionique universim, aliis-
que publicae utilitatis et beneficentiae
operibus.
Art. 12.
In Universitatibus, collegiis, scholis,
aliisque studiorum institutis publica in-
stitutio atque instructio ad normam do-
gmatum, morumque doctrinam Ecclesiae
Catholicae conformata, ordinataque esse
debebit. In his omnibus studiorum facul-
tatibus doctrinae religiosae institutio
praecepti res erit, piae edam catholicae
religionis exercitationes in iisdem fre-
quentabuntur.
Art. 13.
Quapropter respectivis locorum Or-
dinariis ius erit, sive per se sive per
speciales Delegatos, in praefatis studio-
rum facultatibus inspicere, nec non libros
qui prò textu adhibeantur revisere
quoad ea quae fidei doctrinam morumve
spectant. Archiepiscopus Bogotensis li-
bros seu textus designabit qui in Uni-
versitatibus legi debeant, ad religionis
ciaciones religiosas de un sexo y de otro,
toda vez que autorice su canònica fun-
dación la competente superioridad ecle-
siàstica. Elias se regiran por las consti-
tuciones propias de su instituto; y para
gozar de personeria juridica y quedar
bajo la protección de las leyes, deben
presentar al poder civil la autorización
canonica expedida por la respectiva su-
perioridad eclesiàstica.
Articulo 11°.
La Santa Sede prestara su apoyo y
cooperación al Gobierno para que se
establezcan en Colombia institutos reli-
giosos que se dediquen con preferencia
al ejercicio de la caridad, a las misio-
nes, a la educación de la juventud, a
la ensenanza en general, y a otras obras
de publica utilidad y beneficencia.
Articulo 12°.
En las universidades y en los cole-
gios, en las escuelas y en los demàs
centros de ensenanza, la educación é
instrucción publica se organizarà y diri-
girà en conformidad con los dogmas y
la moral de la Religión católica. La en-
senanza religiosa sera obligatoria en tales
centros, y se observaràn en ellas las
pnicticas piadosas de la Religión cató-
lica.
Articulo 13°.
Por consiguiente en dichos centros
de enseìianza los respectivos Ordinarios
diocesanos, ya por si ya por medio de
delegados especiales, ejerceràn el dere-
cho, en lo que se refiere a la Religión y
a la moral, de inspección y de revisión
de textos. El Arzobispo de Bogota desi-
gnare los libros que han de servir de
textos para la religión y la moral en
188?
Concordato colla Repubblica di Colombia
1055
morumque scientias tradendas; atque ut
uniformis sit harum disciplinarum insti-
tutio, idem Archiepiscopus collatìs < uni
aliis locorum Ordinariis consiliis, libros
deliget qui prò textu sint in reliquis pu-
blicis Athenaeis. Gubcrnium cavebit ne
in humanioribus litteris aut scientiis, et
universim in omnium generum discipli-
nis tradendis, placita evulgentur quae
catholicis dogmatibus, et reverentiae ac
venerationi erga Ecclesiam debitae, ad-
versentur.
Art. 14.
Quod si contingat magistros aut le-
ctores scientiae religionis morumve con-
tra gubernii edicta et praescriptiones,
catholicae doctrinae haud consentanea
docere, poterit loci Ordinarius eisdem
docendi potestatem adimere.
Art. 15.
Ius Archiepiscopos et Episcopos in
vacantibus Ecclesiis constituendi est San-
ctae Sedi proprium et peculiare. Nihilo-
minus Sanctitas Sua in specialis obser-
vantiae argumentum , atque ut inter
Ecclesiam et civilem statum pax et con-
cordia servetur, annuit, ut explorata
prius Praesidis Reipublicae sententia
num eligenda persona ipsi accepta sit,
provisio sedium Episcopalium et Archie-
piscopalium peragatur. Quapropter cum
Sedem aliquam vacare contigerit, poterit
Reipublicae Praeses Sanctae Sedi eccle-
siasticos illos viros directe commendare,
qui iis omnibus dotibus pollere ipsi vi-
deantur, quae ad episcopale munus rite
obeundum expostulantur. Vicissim San-
cta Sedes priusquam Episcopum quem
nuncupet, nomina candidatorum quos
provehere animo cogitet, semper Prae-
sidi praesignificabit eum in finem ut di-
gnoscat num is e ivilis aut politici ordinis
las unìversidades; y con el lin de ase-
gurar la unilormidad de la ensefianza en
las materias indicadas, este Prelado de
acuerdo con los otros Ordinarios dioce-
sanos elegira los textos para los demàs
piantele* de ensenanza oficial. El Go-
bierno impedirà que en el desempeno de
asignaturas literarias, cientificas y, en
general, en todos los ramos de instruc-
ción, se propaguen ideas contrarias al
dogma católico y al respeto y venera-
ción debidos a la Iglesia.
Articulo 14°.
En el caso de que la ensefianza de
la Religión y la moral, i pesar de las
órdenes y prevenciones del Gobierno, no
sea coniorme & la doctrina católica, el
respectivo Ordinario diocesano podni
retirar à los profesores ó maestros la
facultad de ensenar tales materias.
Articulo 15°.
El derecho de nombrar para los Ar-
zobispados y Obispados vacantes corre-
sponde à la Santa Sede. El Padre Santo,
sin embargo, comò prueba de particu-
lar deferencia y con el fin de conservar
la armonia entre la Iglesia y el Estado,
conviene en que à la provisión de las
sillas arzobispales y episcopales preceda
el agrado del Presidente de la Repiiblica.
Por consiguiente, en cada vacante podni
cste recomendar directamente a la Santa
Sede los eclesiasticos que en su concepto
reunieren las dotes y cualidades nece-
sarias para la dignidad episcopal; y la
Santa Sede, por su parte, antes de pro-
ceder al nombramiento manifestare siem-
prc los nombres de los candidatos que
quiera promover, con el fin de saber si
el Presidente tiene motivos de caràcter
civil ó politico para considerar à dichos
candidatos corno personas no gratas. Se
procurara que las vacantes de las dio-
1056
Concordato colla Repubblica di Colo/ubiti
1887
causas habeat cur candidatorum per-
sonal sint ipsi minus gratae. Curabitur
ut vacantium sedium provisio quanto-
titis fiat, quae ultra sex mensium spa-
tium procrastinari nequibit.
Art. 16.
Sancta Sedes novas dioeceses eriget,
ae novas earumdem peraget circumscri-
ptiones, cum id fidelium necessitas aut
utilitas postula verit; cum Gubernio ta-
men Consilia conferet, eiusdemque ae-
quas reique congruentes animadversio-
nes acceptas gratasque habebit.
Art. 17.
Ut matrimonium eorum omnium qui
catholicam religionem profitentur effe-
ctus civiles quoad contrahentium prolis-
que personas et bona progignat, iuxta for-
mam a Concilio Tridentino praeseriptam
contractum esse oportebit. Celebrationi
officialis a lege statutus aderit eum tan-
tummodo in finem ut matrimonium pu-
blicis tabulis continuo inscribat ; excipi-
tur tamen casus celebrationis matrimonii
in mortis articulo, tum enim si haud
facile impleri queat huiusmodi iuris so-
lemnitas, praetermitti et subsidiariis pro-
bationibus suppleri ipsa poterit. Contra-
hentium cura erit providere ut civilis
status officialis celebrationi matrimonii
praesens adsit, parochi autem opera in
id tantum circumscribitur ut contrahen-
tibus obligationem, quam civilis lex ipsis
imponìt, opportune palam faciat.
Art. 18.
Quod matrimonia attinet quae ad
formam in Concilio Tridentino praeseri-
ptam quovis tempore celebrata fuerint,
quaeque effectus civiles sortiti debent,
cesis queden provistas lo mas pronto
posible y no se prolonguen por mas de
seis meses.
Articulo 16°.
Podni la Santa Sede erigir nuevas
diócesis y variar la eireunscripción de
las que hoy existen citando lo creyere
util y oportuno para el mayor provecho
de las almas, consultando previamente
al Gobierno y acogiendo las indicacio-
nes de éste que fueren justas y con-
venientes.
Articulo 17°.
El matrimonio que debenin celebrar
todos los que profesan la Religión cató-
lica producinl efectos civiles respecto a
las personas y bienes de los cónyuges
y sus descendientes sólo cuando se ce-
lebre de conformidad con las disposicio-
nes del Concilio de Trento. El acto de
la celebración sera presenciado por el
funcionario que la ley determine con el
solo objeto de verificar la inscripción
del matrimonio en el registro ci vii, A
no ser que se trate de matrimonio in
articulo mortis, caso en el cual podrà
prescindirse de està formalidad si no
fuere fàcil llenarla, y reemplazarse por
pruebas supletorias. Es de cargo de los
contrayentes practiear las diligencias
relativas a la intervención del funciona-
rio civil para el registro, limitandose la
aceión del pàrroco a hacerles oportu-
namente presente la obligación que la
ley civil les impone.
Articulo 18°.
Respecto de matrimonios celebrados
en cualquier tiempo de conformidad con
las disposiciones del Concilio de Trento
y que deban surtir efectos civiles, se ad-
a. 1887
Concordato colla Repubblica di Colombia
1057
subsidiarìae probationes potissimae ha-
bebuntur quae ab auctoritate ecclesia-
stica promanant.
Art. 19.
Auctoritas ecclesiastica causas quae
respiciunt matrimoni] vinculum et coniu-
gum cohabitationem, ut etiam sponsa-
lium validitatem, unice cognoscet; civi-
libus matrimonii effectibus ad iudicem
saecularem remissis.
Art. 20.
Excercitus Reipublicae exemptioni-
bus, gratiisque fruetur, ' quae sub gene-
rali privilegiorum castrensium nomine
cognoscuntur, quasque Sanctitas Sua se-
paratiti! determinabit.
Art. 21.
Post Divina Officia in omnibus Rei-
publicae templis sic orabitur: Domine
salvam fac Rempiiblicam ; Domine sal-
vimi fac Praesidem cins, et supremas
eius auctoritates.
Art. 22.
Reipublicae Gubernium dehinc per-
petuo tamquam publicum status nomen
et debitum (vulgo: debito consolidato)
agnoscit pretium tum censuum in aerarii
beneficium redemptorum, tum etiam ho-
norum publicatorum (vulgo: beni disam-
mortissatì), quae ohm ad Ecclesias, pia
sodalitia, patronatus, cappellas et instili-
ctionis ac beneficentiae instituta ab Ec-
clesia administrata pertinebant, quo dc-
mum cumque tempore ipsum in publici
aerarii nominibus inscriptum fuerit. Hu-
iusmodi nominum sors recognita (vulgo:
debito riconosciuto) annuum foenus, quo-
miten de preferencia corno pruebas su-
pletorias las de origen eclesiàstico.
Art (culo 19°.
Seràn de la exclusiva competencia
de la autoridad eclesiàstica la causas
matrìmoniales que afecten el vfnculo del
matrimonio y la cohabitación de los cón-
yuges, asi corno las que se refieran a
la validez de los esponsales. Los efectos
civiles del matrimonio se regiràn por el
poder civil.
Articulo 20.°
Los ejércitos de la Republica goza-
r<in de las exenciones y gracias conoci-
das con el nombre de privilegios castren-
ses que se determinaràn por el Padre
Santo en acto separado.
Articulo 21.°
Después de los oficios divinos se
harà en todas las iglesias de la Republica
la oración que sigue: Domine salvam jac
Rempublicam ; Domine salvimi Jac Prae-
sidem eins et supremas eius auctoritates.
Articulo 22°.
El Gobierno de la Republica reco.
noce a perpetuidad en calidad de deuda
consolidada el valor de los censos redi-
midos en su Tesoro y de los bienes des-
amortizados pertenecientes à iglesias,
cofradfas, patronatos, capellanias y esta-
blecimientos de instrucción y beneficen-
cia regidos por la Iglesia, que haya sido
en cualquier tiempo inserito en la deuda
pùblica de la nación. Està deuda recono-
cida ganarà sin diminución el interés
anual liquido de cuatro y medio por
ciento, que se pagarti por semestres ven-
cidos.
Busta 84-H5: « fruentur .
1058
Concordato colla Repubblica di Colombia
a. 1887
vis onere deducto, trientis cum dimidio
reddet, cuius quolibet exacto semestri
dies cedat.
Art. 23.
Reditus qui ex patronatibus, cappel-
lis, sodalitatibus, aliisque privatis funda-
tionibus proveniunt, iis directim addi-
centur et numerabuntur, qui iuxta fun-
dationum tabulas eosdem exigendi iure
polleant, vel ab iis legitime delegatis.
Illorum solutio, ut praecedenti articulo
cautum est, absque ulla subductione net,
ab insequenti anno 1888 exordio ducto.
Casu quo aliquam ex praedictis funda-
tionibus extingui contingat, praehabitis
inter potestatem ecclesiasticam et Gu-
bernium consiliis, proventuum, qui ad
illam pertinebunt, pietatis et beneficen-
tiae operibus addictio fiet, quin tamen
unquam contra fundatorum voluntatem
quidpiam fiat.
Art. 24.
Sancta Sedes, perpendens praesen-
tem statura aerarii Columbiani, et attenta
utilitate quae ex observantia praesentis
conventionis in Ecclesiam manat, Reipu-
blicae sequentia remittit et condonat.
a) Pretium sortis usque adhuc minime
recognitae {non riconosciuta in vermi
modo) honorum publicatorum (vulgo :
disammortissati) quae quoad maximam
illorum partem ad conventus pertine-
bant aut sodalitia religiosa utriusque
sexus iam extincta, et in praecedentibus
articulis haud comprehensa. b) Nomina
quae debeat ecclesiasticis institutis ob
non solutos redditus fructusve quorum
dies cessit, aliave de causa ex publica-
tione oborta usque ad diem 31 Decem-
bris vertentis anni 1887.
Art. 25.
In huius beneficii compensationem
Culumbianum Gubernium semet obstrin-
Articulo 23.°
Las rentas procedentes de patrona-
tos, capellanias, cofradias y demàs fun-
daciones particulares, se reconoceràn y
pagaràn directamente à quienes, segun
las fundaciones, tengan derecho a per-
cibirlas ó bien à sus apoderados legal-
mente constituidos. El pago se verificala
sin diminución, corno en el articulo an-
terior, y comenzarà desde el próximo
ano de 1888. En caso de extinguirse al-
gunas de las entidades indicadas, previo
acuerdo entre la competente autoridad
eclesiàstica y el Gobierno se aplicaràn
los productos que les corresponden a
objetos piadosos y benéncos, sin contra-
riar en ningiin caso la voluntad de los
fundadores.
Articulo 24.°
La Santa Sede en vista del estado
en que se halla el Tesoro nacional de
Colombia y de la utilidad que deriva la
Iglesia de la observancia de este Con-
venio, hace a la Repiiblica las siguientes
condonaciones: a) del valor del capital
no reconocido hasta ahora en ninguna
forma de los bienes desamortizados per-
tenecientes en su mayor parte a con-
ventos ó asociaciones religiosas de uno
y otro sexo ya extinguidas y no com-
prendidas en los anteriores articulos;
b) de lo que deba por réditos 6 intereses
vencidos, ó por cualquier otro motivo
procedente de la desamortización, a en-
tidades eclesiasticas, hasta el 31 de Di-
ciembre de 1887.
Articulo 25.°
En compensación de està grada, ci
Gobierno de Colombia se obliga à asi-
a. 1887
Concordato colla Repubblica di Colombia
1059
git aliquam quotarmi* in perpetuimi ad-
dicere expeditam pecuniae vim, quae in
praesenti ad centena Columbianorum
scutatorum millia constituta, quum aera-
rli condititi meliori fuerit loco aeque
adaugebitur; quo, ea ratione et modo
qui inter summas utrasque potestates ex
composito conveniat, ope auxilioque iu-
vabuntur dioeceses, capitula, seminaria,
missiones aliaque id genus opera, quibus
Ecclesia gentes ad humaniorem vitae
cultum adducit.
Art. 26.
Religiosi extinctarum sodalitatum,
adhuc dum superstites, reditibus frui per-
gent qui praecedentibus legibus adtributi
ipsis fuerunt prò eorum sustentatione
aliisque vitae necessitatibus.
Art. 27.
Pari modo reditus, aliaeque assigna-
tiones firmae rataeque constabtuit ante-
hac adtributae Divini cultus manuten-
tioni in Ecclesiis, cappellis, aliisque reli-
giosis locis, quorum ratio liabita non est
in Art. 22. Casu quo super hoc caput
dubia aut difficultates oriantur, Guber-
nium Consilia cum competenti ecclesia-
stica auctoritate communicabit, ut quod
ad rem sit decernatur.
Art. 28.
Gubernium ecclesiasticis institutis
bona publicata ad eadem pertinentia re-
stituet, quae nulli destinata et adtributa
usui fuisse deprehendantur. Quorum ubi
ignotus sit dominus, vel in quem impen-
danturfiniscessaverit.sivesors ex eorum
venditione proveniens, sive eorum redi-
tus adsimilibus pietatis et benefìcentiae
operibus addicentur, prout uniuscuiusque
dioeceseos necessitas postulaverit, colla-
tis ea desuper re cum competenti aucto-
ritate ecclesiastica consiliis.
gnar a perpetuidad una stima anual li-
quida que desde Luégo se fija cn cien mil
pesos colombianos y que se aumentata
equitativamente cuando mejore la situa-
ción del Tesoro, los cuales se destina-
ràn cn la proporción y términos que se
convengan entre las dos supremas Po-
testades, al auxilio de diócesis, cabildos,
seminarios, misiones y otras obras prò-
piasde la a< ción civilizadora de lalglesia.
Articulo 26.°
Los miembros sobrevivientes de las
extinguidas comunidades religiosas con-
tinuaràn disputando de la renta que dis-
posiciones anteriores les han asignado
para su manutención y demàs necesi-
dades.
Articulo 27.°
Subsistiràn asimismo las rentas 6
asignaciones anteriormente destinadas
al sostenimiento del culto cn iglesias,
capillas, y otros lugares religiosos no
comprendidos en el articulo XXII. Si
acerca de este punto hubiere dudas 6
dificultades, el Gobierno se emenderà
con la competente autorìdad eclesià-
stica à fin de eslablecer lo que proceda.
Articulo 28.°
El Gobierno devolverà à las entida-
des religiosas los bienes desamorlizados
que les pertenezean y que no tengan
ningùn destino; y eri caso de que el
duefìo no aparezea ó no tenga misión
qué cumplir, si- aplicarà el producto
de la venta de tales bienes ó el de su
manejo a objetos anàlogos benéficos y
piadosos, segiin las necesidades mas
apremiantes de cada diócesis, procedién-
dose en elio de acuerdo con la compe-
tente autoridad eclesiàstica.
lObO
Concordato colla Repubblica di Colombia
a. 1887
Art. 29.
Sancta Sedes vicissim publicae tran-
quillitati consulere cupiens declarat eos
qui durante praetcritarum vicissitudinum
tempore ecclesiastica bona emerint pu-
blice proscripta, aut census in publico
aerano redemerint, ad civilium legum
tunc temporis vigentium normam, nullo
unquam tempore aut modo ab eccle-
siastica potestate molestiam habituros.
Haec porro remissionis gratia nedum
executores huiusmodi actuum compre-
hendit, veruni etiam eos omnes qui in
exercitio cuiuslibet muneris eisdem par-
ticipaverint; ita ut emptores aut manci-
pes, censuumque redemptores, tum ipsi,
lum legitimi eorum successores ab iisve
causam habentes, tuto et pacifice ea eo-
rumque emolumenta et fructus sibi ha-
beant. Id tamen semper fixum, firmum-
que esse debebit ut huiusmodi abusivae
alienationes nunquam in posterum reno-
ventur.
Art. 30.
Quod coemeteria attinet Reipublicae
Gubernium1 ex composito cum respecti-
vis locorum Ordinariis operam adhibebit,
ut cautiones, quas civicum bonum et pu-
blica salus legitime exigit, cum venera-
tione sacris locis, Ecclesiaeque legibus
debita socientur. Casu quo sententiae
non conveniant, Reipublicae Gubernium
negotium prò re nata cum Sancta Sede
communicabit.
Art. 31.
Pacta, conventionesque quae inter
Sanctam Sedem et Columbiae Gubernium
ineantur quoad subsidia et adiumenta ut
catholicae Missiones penes barbaras tri-
bus in Reipublicae territorio degentes,
Artfculo 29.°
La Santa Sede a fin de proveer a
la publica tranquilidad declara por su
parte que las personas que en Colombia
durante las vicisitudes pasadas hubieren
comprado bienes eclesiasticos desamor-
tizados ó redimido censos en el Tesoro
nacional segun las disposiciones de las
leyes civiles à la sazón vigentes, no se-
ràn molestadas en ningun tiempo ni en
manera alguna por la autoridad ecle-
siàstica ; gracia que se hace estensiva no
sólo A los ejecutores de tales actos sino
A cuantos en ejercicio de cualesquiera
funciones hayan tornado parte en los
mismos, de modo que los primeros com-
pradores ó rematadores, lo mismo que
sus legitimos sucesores y los que hayan
redimido censos, disfrutaràn segura y
pacificamente de la propiedad de dichos
bienes y de sus emolumentos y produ-
ctos, quedando firme sin embargo que en
lo pervenir no se repetiràn semejantes
enajenaciones abusivas.
Articulo 30.°
El Gobierno de la Repiiblica arre-
glarà con los respectivos Ordinarios dio-
cesanos todo lo concerniente a cemen-
terios, procurando conciliar las legi'timas
exigencias de caràcter civil y sanitario
con la veneración debida al lugar sa-
gradoy las prescripciones eclesiàsticas; y
en caso de discordancia este asunto sera
materia de un acuerdo especial entre la
Santa Sede y el Gobierno de Colombia.
Artfculo 31.°
Los convenios que se celebren entre
la Santa Sede y el Gobierno de Colombia
para el fomento de las misiones católicas
en las tribus barbaras, no requieren ulte-
rior aprobación del Congreso.
Conventionts: • Reipublicae, Gubernium >
a. 1892
Concordato colla Repubblica di Colombia
lOftl
maiora incrementa suscipiant, publico-
rum comitiorum Reipublicae suffragiis
confirmari haud oportebit.
Art. 32.
Per praescntem Conventionem, le-
ges, ordinationes, decreta quolibet modo
et tempore hucusque lata, in quantum
conventioni eidem adversantur abrogata
omnino censentur; atque eadem con ven-
do veluti lex status in futurum omne
tempus valitura habebitur.
Art. 33.
Ratificationes praesentis conventio-
nis mutuo tradentur infra sex mensium
spatium a subscriptionis die, aut citius
si fieri poterit.
In quorum (idem praefati plenipo-
tentiarii praesenti conventioni subscri-
pserunt illamque suo quisque sigillo
obsignavit.
Actum Romae die 31 Decembris 1887.
{sigtiatus) M. Card. Rampolla
» Ioaquin F. Velez.
Articulo 32.°
Por el presente acuerdo quedan de
rogadas y abrogadas todas las leyes,
órdenes y decretos que en cualquier
modo y tiempo se hubieren promulgado,
en la parte en que contradijeren ó se
opusieren a este Convenio, cuya fuerza
en lo porvenir sera firme corno lev del
Estado.
Articulo 33.°
La ratificación y el canje del pre-
sente Convenio se haràn en el plazo de
seis meses desde la fecha de la suscri-
pción, ó mas pronto si mere posible.
En fé de lo cual, los indicados Ple-
nipotenciarios pusieron su firma y sello
& este Convenio.
Hecho en Roma el dia 31 de Diciem-
bre de 1887.
( fìnnado) Card. Rampolla
L. S.
(firmado) Joaquin F. Velez.
L. S.
Il testo latino da Conventiones etc. 75-85, collazionato l'esemplare a firme autografe e
sigilli dei plenipotenziari] in Busta 84-85 nell'Archivio della Segreteria di Stato Ibid.
l'esemplare a firma autografa e sigillo del Presidente della R< pubblica di Colombia, con
cui in data di Bogota 20 aprile 1888 ratifica il concordato: da esso il testo spagnuolo.
'2. - Concordato addizionale.
In nomine SSmae et Individuae Tri-
nitatis.
Sanctitas Sua Summus Pontifex
Leo XIII et Excellentissimus Domintts
Carolus Holguin Praeses Reipublicae
Columbianae ad praecavendum quodvis
dissidium circa forum ecclesiasticum
praecipue circa casus quibus aptari de-
bet Articulus 8 Conventionis initae die
20 luglio 1892.
En el nombre de la Santisima Indi-
visible Trinidad.
Su Santidad el Stimo Pontifice
I eon XIII y Su Excelencia Don Carlos
Holguin Presidente de la Republica de
Colombia, & fin de prevenir todo desa-
cuerdo respecto del mero clerica! y
principalmente en la aplicación del Ar-
ticulo 8° del Concordato de 31 de Diciem-
1062
Concordato colla Repubblica di Colombia
31 Decembris 1887, itemque ut plenae
executioni tradatur articulus 30 Conven-
tionis eiusdem circa coemeteria, atque
ut ea quae maxime decent constituantur
circa tabulas quibus cives censentur,
statuerunt peculiarem conventionem ce-
lebrare, cuius rei causa plenipotentiarios
duos nominarunt ; scilicet Sanctitas Sua,
Emum et Rmum Dominum Cardinalem
Marianum Rampolla de1 Tindaro Mini-
strarti Suum a publicis negotiis. Et
Excmus Dominus Praeses Reipublicae
Columbianae, Excmum Dominum Prae-
fectum exercitus Ioachimum F. Velez
legatum extraordinarium et Ministrum
plenipotentiarium Columbiae apud S. Se-
derti. Qui post mutuo tradita respectivae
plenipotentiae instrumenta cognitam-
que2 eorum propriam et legitimam for-
mam, de iis quae sequuntur convene-
runt :
De foro ecclesiastico.
Art. 1.
Causae civiles virorum ecclesiasti-
corum et quae respiciunt dominium alia-
que iura temporalia Ecclesiarum, bene-
ficiorum, aliorumque institutorum eccle-
siasticorum deferentur ad tribunalia
civilia.
Art. 2.
Perspecta temporum ratione, neces-
sitate iustitiae sine mora administran-
dae, ac carentia idoneorum subsidiorum
in tribunalibus episcopalibus, Sancta Se-
des non abnuit quominus ad tribunalia
a civili potestate constituta deferantur
etiam causae criminalesecclesiasticorum
ob crimina, quae ad Religionem non per-
tinent quaeque in Reipublicae codicibus
puniuntur.
Busta 84-85:
Busta 84-85:
bre de 1887; asi corno para dar complida
ejecución al articulo 30 del mismo Con-
cordato, sobre cementerios, }* establecer
lo mas conveniente sobre el registro
civil, han resuelto celebrar una Conven-
ción especial, nombrando al efecto dos
Plenipotenciarios, ó sea por parte de Su
Santidad al Eminentisimo y Reverendi-
simo Senor Cardenal Mariano Rampolla
del Tindaro, Secretano de Estado, y por
parte del Excelentisimo Senor Presi-
dente de la Republica al Excelentisimo
Senor General Don Joaquin F. Velez,
Enviado Extraordinario y Ministro Ple-
nipotenciario de Colombia ante la Santa
Sede. Los cuales después de exhibirse
mutuamente sus respectivas credencia-
les y de hallarlas en propia y debida
forma, convinieron en las disposiciones
que expresan los articulos siguientes:
Fuero eclesidstico.
Articulo 1.
Las causas civiles de los Ecléstàsti-
cos, y las que se refieren à la propiedad
y derechos temporales de las Iglesias,
de los beneficios y de otras fundaciones
eclesiàsticas seràn deferidas à los tribu-
nales civiles.
Articulo 2.
Teniendo en cuenta las circunstan-
cias de los tiempos, la necesidad de la
pronta administración de justicia y la
falta de los medios correspondientes en
los Tribunales episcopales, la Santa Sede
no pone dificultad en que las causas
criminales de los eclesiàsticos por deli-
tos extranos à la Religión, y que estén
penados en los Códigos de la Republica
sean deferidos tambien à. los tribunales
laicos.
1892
Concordato colla Repubblica di Colombia
1063
Art. 3.
Huiusmodi iudicia publica non erunt,
hisque aderunt dumtaxat ii quorum mu-
nus praesentiam flagitat prò re de qua
agitur, testes, periti et ceteri qui prò
officii sui ratione necessario debent in-
teresse: insuper proximi cognati, et alii
quorum intersit adesse, rogatu eius qui
in ius vocatur, assentiente eo iisve qui
prò tribunali cognoscunt.
Art. 4.
Harum causarum cognitio et iudica-
tio ' erit in primo iurisdictionis gradu
penes Iudices superiores territori/ (quod
Distr ictus dici tur \ indie iarii, eosve qui
horum vices gerunt, absque Iuratorum
interventu : in altero gradu penes Col-
legia iudicum, quae Tribunalia vocantur.
Art. 5.
Sententias in hisce causis contra Ec-
clesiasticos latas, quae poenam mortis
vel afflictationis corporis vel infamiam
irrogant, executio non sequetur ante-
quam patefìant Praesidi Reipublicae, nec
priusquam Episcopus, cui subest reus
ecclesiasticus, peregerit, quantocius fieri
possit, ea quae sacri canones agenda
praescribunt quum hi casus inciderint.
Art. 6.
Nunquam fas erit contra Ecclesia-
sticum sententiam proferre qua ad opus
publicum damnetur.
Art. 7.
In comprehensione et detentione Ec-
clesiasticorum ratio respectusque hube-
bitur sacri eorumdem characteris. Quum
adversus eos processus initietur, ea res
Ordinario ad quem reus pertinet nun-
Articulo 3.
Diclios juicios criminales no seràn
piiblicos, y asistiràn a ellos solamente
los funcionarios del caso; los testigos,
peritos y demàs personas que necesa-
riamente deban intervenir en los juicios,
los parientes próximos, y otros indivi-
duos que puedan estar interesados a pe-
ticion del acusado con el consentimiento
del Tribunal.
Articulo 4.
De los mismos juicios conoceràn en
primera instancia los Jueces superiores
de Distrito Judicial, ó los que los rem-
placen, sin intervencion del Jurado ; y
en segunda los Tribunales.
Articulo 5.
Las respectivas sentencias contra
Eclesiàsticos, que produzean pena de
muerte, aflictiva ó infamante, no se pon-
dràn en ejecución, antes de que sean
puestas en conocimiento del Presidente
de la Republica, ni sin que el Obispo
propio del eclesiàstico haya cumplido,
a la brevedad posible, cuanto prescriben
los sagrados canones en semejantes
casos.
Articulo 6.
En ningun caso podrà recaer sen-
tencia de obras pùblicas contra un ecle-
siàstico.
Articulo 7.
En el arresto ó detención de los ecle-
siàsticos se guardanin a estos los mira-
mientos debidos a su sagrado caracter.
Al iniciarse proceso contra ellos se par-
ticipara el hecho al Ordinario respectivo.
Conveutiones coll'esemplare a firma del Vice-presidente : • indicatio >
1064
Concordato colla Repubblica di Colombia
ciabitur, qui tamen nullum iudiciali pro-
cessili obicem interponet.
Art. 8.
De causis criminalibus, quae forte
agentur adversus gubernatores ecclesia-
sticos Dioecesium, Vicarios generales,
Dignitates, Canonicos ecclesiarum cathe-
dralium, iudicium ferent in primo iuris-
dictionis gradu Tribunalia superiora, in
altero vero gradu Curia suprema.
Art. 9.
Ab iis, quae modo statuta sunt, ex-
ceptae intelliguntur causae maiores Epi-
scoporum, quae reservatae manent Apo-
stolicae Sedi et tribunalibus ecclesiasti-
cis superioribus, quae de iis cognoscere
debent iuxta Sac. Concilium Tridenti-
num sess. XXIV cap. V de Reform., alia-
que iuris canonici praescripta. — Idem
circa causas Vicariorum Capitularium
durante miniere erit observandum.
Art. 10.
In omnibus iudiciis, quae ad forum
ecclesiasticum pertinent, praebebit civi-
lis auctoritas virium suarum opem et
patrocinium suum, ut iudices, in iis cau-
sis de quibus eorum iurisdictio est, cu-
rare possint observantiam et executio-
nem poenarum et sententiarum quas
ipsi pronunciaverint.
Art. 11.
Causae civiles et criminales, de qui-
bus in hoc capite sermo est et Iis pen-
det in praesens, devolventur ad iudices
et tribunalia, quae hic statuuntur, qui-
cumquedemum status sit et iurisdictio-
nis gradus in quo versantur.
Art. 12.
Personae ecclesiasticae noncogentur
ab iis qui potestatem civilem exercent
el cual no pondrà obstàculo al procedi-
miento judicial.
Articulo 8.
De las causas criminales que se si-
gan contra los Gobernadores eclesiàsti-
cos de Diócesis, Vicarios generales, Di-
gnidades y demas miembros de los Ca-
bildos eclesiàsticos, conoceràn los Tri-
bunales Superiores en primera instancia
y en segunda la Corte Suprema.
Articulo 9.
Se entienden excluidas de estas dis-
posiciones las causas mayores de los
Obispos, las cuales quedan reservadas
a la Siila Apostòlica y a los Tribunales
eclesiàsticos Superiores que deben co-
nocer de ellas segun el Santo Concilio
de Trento Sesion XXIV. Capitulo V. de
Reform. y demas disposiciones canóni-
cas; corno tambien las causas contra
los Vicarios Capitulares durante mu-
nere.
Articulo 10.
En todos los juicios que sean de
competencia eclesiàstica, la autoridad
civil prestarà su apoyo y patrocinio a
fin de que los Jueces puedan hacer ob-
servar y ejecutar las penas y las sen-
tencias pronunciadas por ellos en la
esfera de su competencia.
Articulo 11.
Las causas civiles y criminales de
que se habla en este Capitulo, y que
se encuentran actualmente pendientes,
se pasaràn à los Jueces y Tribunales
que quedan determinados en cualquier
instancia ó estado en que tales causas se
encuentren.
Articulo 12.
Las personas eclesiàsticas no seràn
obligadas por las del orden civil à de-
a. 1892
Concordato colla Repubblica di Colombia
1065
iuratae vel iniuratae testimonium ferre
de iis factis vel actibus, circa quos iuxta
Ecclesiae praecepta arcani lege adstrin-
guntur.
Art. 13.
Ncque vero tenebuntur eaedem per-
sonae tcstari in causis sanguinis sine
venia superioris cuius potestati subii-
ciuntur.
Art. 14.
Archiepiscopi, Episcopi, Gubernato-
res ecclesiastici, Vicarii Capitulares vel
Generales et Capitulorum ecclesiastico-
rum Dignitates ope testificationis scri-
ptae, iureiurando firmatae, testimonium
praebebunt.
clarar con ó sin juramento sobre aquel-
los hechos ó actos en que, conforme à
las disposiciones de la Iglesia deben
guardar secreto.
Articulo 13.
Tampoco seràn obligadas a decla-
rar las mismas personas en las causas
ex sanguine, sin permiso de su respe-
ctivo superior.
Articulo" 14.
Los Arzobispos, Obispos, Goberna-
dores eclcsiàsticos, Vicarios Capitulares
y Generales, y Dignidades de los Ca-
bildos eclesiàsticos declararan por medio
de certificación jurada.
De Coemetertis.
Art. 15.
Regula haec generalis constituitur
ut coemeteria omnia quae extant in ter-
ritorio Reipublicae (iis exceptis quorum
dominium est penes privatos cives vel
corpora quae personae loco habentur)
tradantur auctoritati ecclesiasticae quae
potestati civili minime obnoxia ea1 ad-
ministrabit et reget.
Art. 16.
Pariter prò peculiari bus rerum adiun-
ctis, in quibus versantur quaedam coe-
meteria civitatum Reipublicae, putaS. Fi-
dei de Bogota, Carthaginis, Mompoxii
(et similia) quorum conservatio ingentes
ab aerario sumptus poscit, et in quibus
plures factae sunt dominii translationes
prò privatis civibus, annuit ecclesiastica
auctoritas ut eorum administratio oneri
sit adhuc potestatis civilis, plenam sibi
servans iurisdictionem spiritualem et ius
Cemenierios.
Articulo 15.
Se establece corno regia general que
todos los cementerios que existen en
el territorio de la Republica, con exce-
pcion de los que sean de propiedad de
individuos ó entidades particulares, se-
ràn entregados à la autoridad eclesia-
stica, que los administrarà y los regla-
mentara independientemente de la auto-
ridad civil.
Articulo 16.
Asi mismo en atención a las cir-
cunstancias especiales en que se hallan
algunos cementerios de ciudades de la
Republica, corno los de Bogotà, Carta-
gena, Mompox y cuya conservacion de-
manda cuantiosas erogaciones de parte
del erario y en los cuales ha habido
varias traslaciones de dominio à favor
de particulares, la autoridad eclesiàstica
conviene en que su administracion con-
tinue à cargo de la autoridad civil, re-
< oiivitilwiies coll'cscmplare a firma del Vicepresidente : «et»!
1066
Concordato colla Repubblica di Colombia
a. 1892
ipsis advigilandi ut serventur ordo et
decus locis hisce sacratis debitum, nec
non sacrorum canonum praescripta.
servàndose la piena jurisdiccion espiri-
tual y la vigilancia sobre eltos, à fin
de que se observen el orden, el decoro
debido a estos lugares sagrados y las
prescripciones canónicas.
Art. 17.
Potestas executiva Reipublicae una
cum Ordinariis dioecesium defìniet quae-
nam eoemeteria sint (praeter nuper me-
morata) quibus supra scripta exceptio
aptanda sit.
Articulo 17.
El Poder Ejecutivo establecerà, con
los Ordinarios diocesanos, cuales sean
los cementerios, fuera de los citados,
que se encuentran en jl caso de la dis-
posicion que precede.
Art. 18.
Coemeteria condentur prò cadaveri-
bus quae inhumari nequeunt in loco sa-
cro, praesertim in iis locis ubi frequen-
tiores mortes sunt hominum acatholico-.
rum. Huic usui deputabitur profanus lo-
cus a municipiis vel eorum aere prae-
bendus. Ubi vero id fieri nequeat, locus
prò hisce coemeteriis obtinebitur, seiun-
cta et sacris soluta coemeterii catholici
parte. Hoc vero coemeterium acatholi-
cum, sepe interposita, ab alio quo fideles
utuntur separatum erit.
Articulo 18.
Se fundaràn cementerios para los
cadàveres que no puedan sepultarse en
sagrado, especialmente en las poblacio-
nes donde sean mas frecuentes las de-
funciones de individuos no católicos.
Para tal objeto se destinare un lugar
profano, obteniéndolo con fondos muni-
cipales, y donde fuere imposible, el ter-
reno de estos cementerios se obtendnt
secularizando y separando una parte
del cementerio católico; que quedarà
separado del no católico por una cerca.
Art. 19.
Agnoscit Ecclesia in potestate civili
ius advigilandi coemeteriis in iis quae
hygienem spectant, proponendi edicta
quae polìtìae dicuntur, valetudinis publi-
cae tuendae causa, si insueti casus inci-
derint, ut puta pestilentiae, non secus
ac ius petendi sepulturam in iis casibus,
quos communisregula complecti nequit,
prouti est e. g. cadaverum derelictio.
Item si ratio postulet patrati criminis
persequendi, tuendive publici ordinis,
vel cuiuscumque conflictus sedandi, pa-
tebit aditus ad coemeteria legitimae pò-
testati, cui de iis rebus cura est.
Articulo 19.
La Iglesia reconoce al Estado el de-
reco de vijilar los cementerios en lo to-
cante à la hijiene; de dictar reglamen-
tos de policia en casos extraordinarios,
verbi gracia de epidemia; y de pedir la
sepultura en ocasiones también exce-
pcionales, corno el abandono de cadà-
veres, de acuerdo con la autoridad ecle-
siàstica. Si lo requiere la comision de
un delito, el orden publico, ó cualquier
otro conflicto, la autoridad competente
tendrà libre aceso à los cementerios.
a. 1892
Concordato rolla Repubblica di ' olombia
10b7
Art. 20.
Curabit civilis potestas in hisce om-
nibus rerum adiunctis ut sibi consentiat
ecclesiastica auctoritas, ut omnis absit
causa concertationis.
Art. 21.
Ordinarii dioecesani, ut contentiones
praepediantur inter parochos et minores
magistratus, casus accurate definient in
quibus iuxta leges canonicas et Eccle-
siae disciplinam deneganda est ecclesia-
stica sepultura.
Articulo 20.
En todas esas circunstancias el po-
der civil procurarà obrar siempre en
armonia con la autoridad eclesiàstica,
para evitar cualquier disentimiento.
Articulo 21.
Los Ordinarios diocesanos, a fin de
evitar desacuerdos entre los Pàrrocos
y las autoridades civiles subalternas,
determinane puntualmente los casos en
que conforme à las leyes canonicas y
;i la disciplina de la Iglesia, debe ne-
garse la sepultura eclesiàstica.
De. tabulis quibus cives censentur.
Art. 22.
Quo melius necessitatibus peculiari-
bus prospiciatur civilis ordinis, parochi
aliique ecclesiastici, quorum munus est
ut habeant et asservent libros in quibus
acta describuntur, quae spectant nativi-
tates, matrimonia et obitus, sexto quo-
que mense transmittent ad auctoritates
vel officiales a Columbiano Gubernio de-
signatos exemplum authenticum praedi-
ctarum tabularum. Verum haec exem-
pla ad probationem adhibenda non erunt
nisi si paroeciales libri deperditi vel cor-
rupti fuerint. In exemplo non compre-
hendentur acta vel matriculae {partidas)
quas clam haberi iuxta Ecclesiae leges
oportet.
Art. 23.
Gubernium parochis praebebit mo-
dulos seu formulas, quae huc pertinent,
quo facilius et magis uniformiter opus
peragatur.
Art. 24.
Si qua in posterum circa vim eorum
quae in articulis supra scriptis compre-
Rejistro Civil.
Articulo 22.
Para mejor proveer a ciertas nece-
sidades especiales en lo civil, los Pàr-
rocos y demàs eclesiàsticos encargados
de llevar ó custodiar los libros en que
se registran los actos relativos à los
nacimientos, matrimoniosy defunciones,
pasaràn cada seis meses a la autoridad
ó empleados que designe el Gobierno
de Colombia, copia autèntica de dichos
asientos ; pero estas copias no serviràn
de pruebas, sino en el caso de pérdida
o de adulteracion de los libros parro-
quiales. En la copia no se incluiràn los
actos ó partidas que, conforme à las dis-
posiciones de la Iglesia, deben ser re-
servados.
Articulo 23.
El Gobierno suministraràà los Pàr-
rocos los modelos 6 esqueletos, para
tener mayor facilidad y uniformidad en
el trabajo.
Articulo 24.
Si en lo porvenir surgiesc alguna
dificultad en la aplicación de cuales-
1068
Concordato colla Repubblica di Colombia
a. 1893
hensa sunt oriatur difficultas, Sanctitas
Sua et Excmus Dominus Praeses Reipu-
blicae invicem conferent ad rem amice
componendam.
Art. 25.
Ratificationeshuiusconventionismu
tuo tradentur sex mensium spatio, aut
citius si fieri poterit post diem huic actui
adscriptum.
Romae die vigesima Iulii anni mille-
simi octingentesimi nonagesimi secundi.
(L. S.) {Signatus) M. Card. Rampolla.
(L. S.) » Joaquin F. Vélez.
quiera de las disposieiones contenidas
en los articulos precedentes, el Padre
Santo y el Excelentisimo Senor Presi-
dente de la Republica se pondràn de
acuerdo para arreglarlas amistosamente.
Articulo 25.
La presente Convencion sera can-
geada y ratificada dentro de seis me-
ses, ó antes si fuere posible, a contar
desde la fecha del presente acto.
Roma veinte de Julio de mil ocho-
ciento noventa y dos.
Il testo latino da Conventiones etc. 86-92, collazionata la copia a firme autografe e
sigilli dei plenipotenziarii, donde il testo spagnuolo, in Busta 84-85 nell'Archivio della Segre-
teria di Stato. Ibid. l'esemplare, coi due testi, a firma autografa e sigillo di Miguel Antonio
Caro, Vice-presidente della Repubblica di Colombia, con cui in data di Bogota 15 aprile 1893
ratifica il concordato.
3. - Lettera dell'Emo Rampolla ai Vescovi di Colombia.
3 luglio 1893.
Illrfte ac Rme Domine,
Prout compertum est Amplitudini Tuae, optante ac postulante Gubernio istius
Reipublicae, nuper inter ipsum et Sanctam liane Sedem est inita Con vendo, aut
verius enucleatior declaratio nonnullorum capitum Conventionis celebratae anno 1887.
Ipsa autem circa quatuor versata est, nimirum Forum ecclesiasticum, Tabulas census,
Nundinas, demum Coemeteria. Porro rebus quoad duo priora compositis, SSmus Domi-
nus Noster Leo Papa XIII satius duxit ea quae Nundinas, et nonnulla quae Coeme-
teria spectant, potius quam Conventioni includere, per epistolam Reipublicae Epi-
scopis deferri et communicari, quaeque hisce adnexa subiicio. Nempe imprimis quod
Nundinas attinet:
1° Gubernium spondet ac recipit sese interponere, iis adhibitis rationibus quas
e re foie censuerit:
a) ut rerum venalium commercia intermittantur tempore celebrationis Missae
Parochialis;
b) ut Nundinae, quoad fieri poterit, habeantur in loco qui proxime ecclesiae non
sit adiacens.
2° Episcopi vicissim instructiones Parochis communicabunt ut Parochialis Missa
caeteraque divina officia opportuniori hora celebrentur, nec nimis in longum pro-
trahantur, quo fideles facile et commode praeceptum festivum implere queant.
a. 1890 Accordi stipulati per l'Isola di Malta 10b9
Quod vero spectat Coemeteria:
1° Episcopi itidem Parochos moneant ut aliquot e fidelibus praesiantes et pro-
batos viros socios sibimet adsciscant in redituum administratione.
2° Quaestus et proventus qui ex Coemeteriorum administratione obvenire con-
tingat, eorumdem conservationi et ornatui unice applicentur.
Haec prò meo munere Amplitudini Tuae significans, libenter obsequentis animi
mei sensus testor.
Romae 3 Iulii 1893
Da Conventiones etc. 93 s.
Addictissimus
(Signatus) M. Card. Rampolla.
cxxv.
ACCORDI STIPULATI PER L'ISOLA DI MALTA.
1. - Intorno ai matrimonio
a) Decretimi S. C. Negotiis Ecclesiastici* Extraordinariis praepositae.
12 gennaio 1890.
Ad dirimendas quascumque controversias circa validitatem matrimoniorum,
quae in insula Melitensi contrahuntur, SSrhus Dominus Noster Leo divina Provi-
dentia Papa XIII, referente me infrascripto Secretano S. Congregationis Negotiis
Ecclesiasticis Extraordinariis praepositae, haec quae sequuntur prò Apostolico suo
munere statuit decernenda:
1°) Matrimonia inita vel ineunda ab iis omnibus qui catholicam profìtentur reli-
gionem, si ve quod uterque contrahens sit catholicus sive quod alter sit catholicus,
alter heterodoxus, valida non esse nisi celebrata fuerint iuxta formam a S. Concilio
Tridentino praescriptam in C. 1 Tametsi sess. 24 de Ref. Matrim.
2") Eos vero qui diversum a catholico cultum profìtentur, valide contrahere
posse matrimonium inter se, etiamsi formam Concilii Tridentini non servent; dum-
modo ceteroquin aliud non obstet canonicum dirimens impedimentum.
Contrariis quibuscumque non obstantibus.
Datum Romae e Secretaria eiusdem S. Congregationis, die, mense et anno prae-
dictis.
(Signatus) f Dominicus
Archiep. Thessalonic. Secretarius.
b) Nota del Card. Segretario di Stato a S. E. il Sig. Generale Sitnmons, Ministro
plenipotenziario ed Inviato straordinario di S. M. la Regina d'Inghilterra.
17 gennaio 1890.
Il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato ha richiamata l'alta attenzione di
Sua Santità sulla domanda inoltrata da Vostra Eccellenza in nome del Governo
Inglese intorno alla validità dei matrimonii celebrati a Malta, nei quali o ambedue
1070
Accordi stipulati per l'Isola di Malta
a. 1890
i contraenti non professano la Religione cattolica, ovvero appartenendo uno di essi
a questa religione, l'altro professa diverso culto.
Sua Santità volendo secondare queste istanze dirette a togliere ogni dubbiezza
sulla validità di tali unioni ed eliminare gli inconvenienti che potrebbero derivarne,
dichiara:
1°) Che i matrimonii celebrati a Malta da tutti coloro che professano la reli-
gione' cattolica, sieno ambedue i contraenti cattolici, sieno l'uno di essi cattolico e
l'altro acattolico, non sono né saranno validi se non quando fossero stati celebrati
secondo la forma prescritta dal Concilio di Trento.
2°) Che coloro i quali professano altro culto religioso potranno validamente
unirsi in matrimonio senza bisogno di osservare la forma Tridentina.
La legislazione che in conformità di queste dichiarazioni sarà per applicare a
Malta il Governo di Sua Maestà Britannica, onde regolare gli effetti civili dei matri-
monii ivi celebrati o da celebrarsi, non incontrerà verun ostacolo da parte della
Santa Sede.
Dopo ciò lo scrivente Cardinale ha l'onore di confermare a V. E. i sensi della
sua distinta considerazione.
(Firmato) M. Card. Rampolla.
e) Risposta del
Il sottoscritto, Inviato Straordinario
e Ministro plenipotenziario di Sua Maestà
la Regina d'Inghilterra, ha l'onore di ac-
cusare ricevimento di una Nota di Vostra
Eminenza, colla quale viene informato
che, allo scopo di rimuovere ogni dub-
bio sulla validità dei matrimonii cele
brati in Malta nei casi in cui o ambedue
le parti non professino la religione cat-
tolica, o una di esse appartenga a quella
religione e l'altra professi una religione
differente, e ad eliminare gl'inconve-
nienti che possono sorgere da ciò, Sua
Santità il Papa si è degnato di dichia-
rare:
1° Che i matrimonii celebrati in
Malta da tutti quelli che professano la
religione cattolica, sia che ambedue le
parti contraenti siano cattoliche, o che
una di esse sia cattolica e l'altra non-
cattolica, non sono e non possono essere
Generale Simmons.
18 gennaio 1890.
Eminence,
The Undersigned, Envoy Extraordi-
nary and Minister Plenipotentiary of Her
Majesty the Queen of England, has the
honour to acknowledge receipt of a note
of your Eminence, by which he is in-
formed that, with a view to removing
ali doubts as to the validity of marria-
ges celebrated in Malta in cases where
either both parties do not profess the
Catholic religion, or one of them be-
longs to that religion and the other
professes a different religion, and to eli-
minate the inconveniences which might
arise therefrom, His Holiness the Pope
has been pleased to declare -
1. That marriages celebrated in
Malta by ali those who profess the Ca-
tholic religion, whether both contracting
parties be Catholics, or whether one of
them be a Catholic and the other a non-
Catholic, are not, and shall not be, va-
a. 1890
Accordi stipulati per l'Isola di Malta
1071
validi se essi non sono celebrati secondo
la forma stabilita dal Concilio di Trento.
2° Che persone le quali professano
un'altra religione possono validamente
celebrare il loro matrimonio senza la
necessità di osservare la lorma stabilita
dal Concilio di Trento.
Il sottoscritto deve informare Vo-
stra Eminenza che il Governo di Sua
Maestà Britannica procurerà che un pro-
getto di legge sia proposto nel Consiglio
del Governo in Malta, in conformità colle
dichiarazioni precedenti, avente per suo
oggetto di regolare gli effetti civili dei
matrimonii celebrati finora, o che sa-
ranno in avvenire celebrati in quell'isola.
11 sottoscritto ecc.
(Firmato) I. L. A. Simmons.
lid il they are not celebrated according
to the form established by the Council
of Trent.
2. That persons professing any other
religion may validly celebrate their mar-
riage without the necessity of going
through the form established by the
Council of Trent.
The Undersigned has to inforni your
Eminence that Her Britannic Majesty's
Government will cause a Project ot Law
to be introduced in the Council of Go-
vernment in Malta, in accordance with
the above declarations, having for its
object to regulate the civil effeets of mar-
riages celebrated heretofore, or which
will in future be celebrated in that island.
The Undersigned, etc.
(Signed) J. L. A. Simmons.
Da Conventiones etc. 95-97, collazionate per a) e b) le minute senza firme in Inghil-
terra N. 28 nell'Archivio della S. Congregazione degli Affari Kccles. Straord. (ove b) ha il
n.° 84613) e desumendo il testo inglese di e) da Correspundcnce respecting Sir L. Simmons'
special ntission to the Vatican relative to religious questions in the Island of Malta,
London s. a., 11, ibid. Inghilterra Malta 30.
2. - Sull'educazione del Clero.
a) Nota del Card. Segretario di Stalo al Generale Simmons ecc.
22 gennaio 1890.
Il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato, in seguito alle conferenze tenute
con Vostra Eccellenza, avendo richiamata l'alta attenzione di Sua Santità sui desi-
deri esternatigli da parte del Governo Inglese relativamente al Seminario di Malta,
ha ora l'onore di manifestarle in modo più preciso quali sieno le disposizioni di
Sua Santità a tal riguardo.
Innanzi tutto ha il piacere di dichiarare a V. E. che il divisamento di rialzare
la istruzione del Clero Maltese entra pienamente nelle vedute di Sua Santità.
Il Santo Padre trova inoltre ragionevole che il Clero Maltese riceva una edu-
cazione adatta alle condizioni speciali dell'isola, tale, cioè, che lo metta in grado
di esercitare con prestigio e con frutto il suo ministero non solo presso le classi
inferiori del popolo, ma altresì presso le classi più elevate della società e di man-
tenere convenevoli rapporti colle autorità governative e coll'elemento avventizio di
1072 Accordi stipulati per l'Isola di Malta a. 1890
origine inglese. - I miglioramenti però che a tal uopo si avrebbero ad introdurre
dovrebbero essere graduali, a misura, cioè, dei mezzi di cui si potrebbe disporre.
V'olendo nondimeno il Santo Padre fin da ora dar prova di deferenza al Governo
inglese, è disposto a far sì che sia resa comune tra i Chierici la conoscenza della
lingua inglese e che per riuscire a questo intento la lingua inglese sia adoperata
nell'insegnamento della geografia, della storia, dell'aritmetica e delle matematiche.
Si studierà ancora che il Rettore del Seminario di Malta, oltre le qualità di cui è
duopo sia fornito per l'adempimento del suo compito, sia maltese di origine ed in
ogni modo soggetto alla dominazione inglese. Ove poi il Governo locale sommini-
strasse i mezzi necessari pel mantenimento di alcuni Padri e Maestri inglesi, sarebbe
facile ad adottarsi fin da ora questa ulteriore misura.
Per condurre tutto ciò ad effetto Sua Santità fa assegnamento sulle intenzioni
manifestatele dal Governo inglese di rinunziare dal canto suo alla collazione di1
beneficii ecclesiastici ritenuti di patronato, consentendo che a misura che essi
venissero a vacare, la Santa Sede possa sopprimerli ed applicarne le rendite in
vantaggio della educazione dei giovani chierici; come anche di destinare allo stesso
scopo una conveniente porzione da determinarsi dei beni appartenenti alla Grotta
di S. Paolo.
Nella fiducia che le sovrannunziate disposizioni di Sua Santità saranno per riu-
scire gradite al Governo di Sua Maestà Britannica, lo Scrivente Cardinale ha l'onore
di rinnovare a V. E. i sensi della sua distinta considerazione.
Roma, li 22 2 Gennaro 1890.
(Firmato) M. Card. Rampolla.
b) Risposta del Generale Simmotis.
22 gennaio 1890.
Eminence,
11 sottoscritto, Inviato Straordinario The Undersigned, Envoy Extraordi-
e Ministro Plenipotenziario della Regina nary and Minister Plenipotentiary of the
d'Inghilterra, ha l'onore di accusare il Queen of England, has the honour to
ricevimento di una Nota di Vostra Emi- acknowledge the receipt of a note from
nenza, in data di oggi, dalla quale ap- your Eminence, hearing this day's date,
prende che il Santo Padre trova ragio- by which he is informed that the Holy
nevole che la educazione da impartirsi Father finds it reasonable that the edu-
al Clero maltese sia conveniente alle cation to be imparted to the Maltese
condizioni speciali dell'Isola di Malta, clergy should be suitable to the special
vale a dire che possa porlo in grado di conditions of the Island of Malta, that
esercitare le sue funzioni con prestigio is to say, that it should place them in
e vantaggio non solo nelle classi basse a position to exercise their functions
del popolo, ma similmente nelle classi with prestige and advantage not only
più alte della Società, e di conservare among the lower orders of the people,
* La minuta: < dei » ; una copia annessa: « di >.
8 CoHve/itio/us : «2», pur avendo * 22 * nel titolo; v. del resto in questa pagina, 1.31,
a. 1890
Accordi stipulati per l'Isola di Malìa
L073
le debite relazioni colle autorità govei
native e con l'eventuale (avventizio) ele-
mento di origine inglese.
Vostra Eminenza inoltre mi fa cono-
scere che il S. Padre, desiderando fin da
questo momento di dare una prova di
deferenza al Governo Inglese, è disposto
a far si che la cognizione della lingua
inglese sia diffusa nel Clero ed in vista1
di conseguire questo fine, a fare in modo
che la lingua inglese venga adottata nel-
l'insegnamento della" geografia, della sto-
ria, aritmetica e matematica, e che pro-
curerà di far si, che il Rettore del
Seminario, oltre al possedere le qualifi-
che che lo rendano atto al disimpegno
dei doveri annessi al suo officio, sia di
origine maltese e, comunque siasi, sud
dito britannico.
Volonteroso di dar prova del suo
desiderio di aiutare le intenzioni espresse
dal S. Padre,- di migliorare la educazione
del Clero Maltese, e specialmente di fal-
si che sia questo istruito nella lingua
inglese e versato nelle inglesi istituzioni,
il Governo di Sua Maestà sarà pronto a
cedere la collazione di certi benefizii
ecclesiastici in Malta, ed a consentire a
che, a misura che vachino, la Santa Sede
possa sopprimerli ed applicarne le ren-
dite a prò della educazione nel Seminario,
confidando che il Rettore del Seminari"
stesso, oltre all'essere abile al disimpe-
gno dei doveri annessi al suo officio,
inclusavi la sorveglianza della istruzione
in lingua inglese, sia di origine maltese,
o. in ogni modo suddito britannico.
but likewise among the higher classes
"i society, and to keep up proper rela-
tions with the Government authorities
and with the adventitious element of
English orìgin.
Your Eminence further informs me
tliat the Holy Father being desirous,
from this moment, of giving a proof ot
deference to the English Government, is
prepared to cause the knowledge of the
English language to be spread among
the dergy, and, with a vicw to obtai-
ning this end, to cause that the English
language be used in the teaching of
geography, history, arithmetic, and ma-
thematics, and that he will endeavour
that the Rector of the Seminai y. be.-
sides possessing the qualifications fitting
him lor the discharge of the duties
attached to bis office, shall be of Mal
tese origin, and at any rate a British
subject.
Being willing to give a proof oftheir
desire to aid the intention expressed on
behalf of the Holy Father to improve
the education of the Maltese clergy, and
especially that they should be instructed
in the English language, and become
acquainted with English institutions, Her
Majesty's Covernment will be prepared
to surrender the collation of certain ec-
clesiastica! benetìces in Malta, and to
consent that as they become vacant the
Holy See may suppress the same, and
apply the revenues thereof in aid of
education in the Seminary; trusting that
the Rector of the Seminary, besides be-
ing l'uted lor the discharge of the duties
attaehed to his oflice, including the su-
pervision of instruction in the English
language, -aliali be of Maltese origin, or
at any rate a British subject.
La ■ opia
La copia :
e, nella vista ».
c-presse. riguardo al S l'aure i
1074 Accordi stipulati per l'Isola di Malta a. 1890
Il Sottoscritto peraltro deve lasciare The Undersigned must, however,
la determinazione dei particolari Bene leave the determination of the particu-
tìzii da sopprimersi, come particolarità, lar benefices to be suppressed as a de-
alla futura considerazione del Governo tail for future consideration of the Go-
e delle Autorità Ecclesiastiche in Malta. vernment and Ecclesiastical authorities
in Malta.
Profitta poi di questa opportunità per The Undersigned, etc.
rinnovare alla Eminenza Vostra etc.
(Firmato) Simmons. (Signed) J. L. A. Simmons.
Da Conventiones etc. 104-107, collazionate per a) la minuta, per b) la copia, ambedue
col n.° S470I nell'Archivio della S. Congregazione degli Affari Bccles. Straord. e desumendo
il testo inglese da Correspondence ecc. 14.
3. - Sulla elezione dei Vescovi.
a) Nota del Card. Segretario di Stato al Generale Simmons.
20 marzo 1890.
Il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato ha portato a conoscenza di Sua San-
tità i desiderii espressigli da Vostra Eccellenza in nome del suo Governo intorno
alla nomina dei Vescovi ed1 altri oggetti ecclesiastici relativi all'isola di Malta, ed
ora si reca a grata premura manifestarle che il Santo Padre, dopo aver preso tutto
nella dovuta considerazione, volendo raffermare sempre più gli amichevoli rapporti
e la buona intelligenza tra la Santa Sede ed il Governo di S. M. Britannica, gli ha
ordinato di comunicare a Vostra Eccellenza quanto segue :
Primieramente per quel che concerne il modo di provvedere alle Sedi Vesco-
vili di Malta e del Gozo, Sua Santità tuttoché non possa consentire a che si meno-
mino il diritto di nomina che Le compete e la libertà di azione sulle medesime, è
disposta nondimeno ad usare verso il Governo di S. M. tutti quei riguardi e quelle
considerazioni che sono compatibili colla integrità di tale diritto e di tale libertà.
Laonde ogni qual volta piacesse al Governo Britannico di annunziarGli ofn-
cialmente quando avrà luogo la vacanza delle dette Sedi, o quando queste saranno
prossime a vacare, il Santo Padre accoglierà volentieri siffatti annunzi officiali,
purché non resti con ciò coartata la sua libertà di prender Esso, indipendentemente
dalla comunicazione ricevuta, la iniziativa per quelle provvidenze che giudicasse a
tal uopo necessarie ed opportune. Del resto, prima di procedere alla nomina offi-
ciale dei titolari delle menzionate Sedi, non si ometterà in avvenire dalla Segreteria
di Stato di Sua Santità di darne avviso preventivo al Governo inglese secondo la
pratica stabilita. La quale pratica si estenderà ancora ai casi di nomine di Ammi-
nistratori Apostolici e Coadiutori con futura successione. E poiché il Santo Padre
nel provvedere, come è suo dovere, al maggior bene delle anime nell'isola di
1 La minuta: « e ad »,
a. 1890 Accordi stipulati per /'/so/a di Sfatta 1075
Malta, salvi i suoi diritti e la sua libertà, null'altra cosa ha maggiormente a cuore
che incontrare anche il gradimento del Govèrno di Sua Maestà, non sarebbe alieno
dall'assicurarsene preventivamente, non già per via di corrispondenze scritte ed
officiali, ma per semplici comunicazioni verbali di carattere strettamente confiden-
ziale e privato, qualora il (inverno stesso gliene fornisse il mezzo e la occasione.
Riguardo al requisito della nazionalità maltese, che si richiederebbe nei sog-
getti che dovranno essere promossi all'Episcopato, si fa osservare che per deporre
ogni preoccupazione in proposito, senza nulla innovare ' nelle disposizioni di diritto
dovrà bastare al Governo di Sua Maestà la considerazione che nel fatto la Santa
Sede, conformandosi allo spirito dei Sacri Canoni, giammai destinerebbe a Pa-
store di una Diocesi chi dovesse riuscire men grato alle popolazioni che gli venis-
sero affidate.
Quanto alla dichiarazione che sarà per fare il Governo di S. M. che qualun-
que comunicazione risguardante gli affari spirituali ed ecclesiastici tra i Vescovi,
il Clero e il popolo da una parte e la Santa Sede dall'altra, non dipenderà punto
dal consentimento di esso Governo, ma sarà intieramente libera, dichiarazione che
trovasi in piena armonia con quel sistema politico che tanto onora il Governo di
S. M., il Santo Padre la riceverà con tutta 2 soddisfazione, riconoscendo in tale libertà
una delle condizioni indispensabili alla vita della Chiesa. Quanto però alla comu-
nicazione che si richiede dei documenti pontificii di pubblico interesse e destinati
alla pubblicità, questa potrà aver luogo in quelle materie in cui la Santa Sede co-
stuma praticarla e nella forma strettamente confidenziale ed amichevole della quale
si è fatta sopra menzione.
Dopo ciò lo scrivente Cardinale ha l'onore di confermare a Vostra Eccellenza
i sensi della sua distinta considerazione.
M. Card. Rampolla.
b) Risposta del General, Simmons.
26 marzo 1S90-
Il sottoscritto, Inviato Straordinario The Undersigned, Envoy Extraordi-
e Ministro plenipotenziario diSua Maestà nary and Minister Plenipotentiarv ol
la Regina della Gran Brettagna ed Ir- Her Majesty the Queen of Great Britain
landa ed Imperatrice d'India, ha l'onore and [reland and Empress of India, has
di accusare ricevimento d'una Nota di the honour to acknowledge the receipt
Vostra Eminenza del 20 marzo, nella of a note of your Eminence of the 20th
quale egli viene informato rapporto alla March, by which he is informed with
nomina dei Vescovi ed altre materie reference to the nomination of Bishops
ecclesiastiche relative all'Isola di Malta and other Ecclesiastical matters relating
che il Santo Padre, dopo aver preso ogni t<> the Island of Malta that the Holy
cosa nella dovuta considerazione, desi- Father, after having taken everything
durando stringere ognor più le relazioni into due consideration, wishing stili fur-
amichevoli e la buona intelligenza fra ther to strengthen the friendly relations
1 La minuta corregge « innovare ■ in • innovarci ..
' La minuta: « piena >,
1076
Accordi stipulali per l'Isola di Malta
a. 1890
[a Sama Sede ed il Governo di Sua
Maestà Britannica aveva ordinato a Vo-
stra Eminenza di comunicare al sotto-
scritto quanto segue:
1 . Per quel che concerne la maniera
di provvedere per le Sedi Vescovili di
Malta e di Gozo, Sua Santità, sebbene
non può consentire che il dritto di no-
minare chi egli sceglie e la sua libertà
d'azione relativa alle dette sedi sieno
diminuiti, è nondimeno disposto a trat-
tare il governo di Sua Maestà con tutto
quel riguardo e considerazione che sono
compatibili coll'integrità di quel dritto
e con quella libertà. Quindi, ogni volta
che al Governo Britannico piacerà di
annunziare a Sua Santità, offìcialmente,
che una vacanza nelle dette sedi ha avuto
luogo o è probabile, il Santo Padre acco-
glierà volentieri questi annunci officiali,
purché riservi per sé, non ostante qual-
siasi comunicazione che possa aver ri-
cevuta, piena libertà di prendere l'ini-
ziativa negli accomodamenti che possa
considerare necessari ed opportuni nel
caso.
Quanto al resto prima di procedere
alla nomina officiale dei Titolari delle
dette Sedi, il Segretario di Stato di Sua
Santità non ometterà, in avvenire, di
dare notizia previa della stessa al Go-
verno Inglese conforme alla pratica sta-
bilita. Tal pratica sarà anche estesa alla
nomina degli Amministratori Apostolici
e Coadiutori con futura successione, e
siccome il Santo Padre, nel provvedere,
com'è suo dovere, per il maggior bene
delle anime dell'Isola di Malta, essendo
assicurati i suoi diritti e la sua libertà,
nulla ha maggiormente a cuore che
quella sua azione possa anche esser gra-
dita al Governo di Sua Maestà, Egli non
sarà alieno d'assicurarsi di ciò previa-
and good understanding between the
Holy See and the Government ot Her
Britannic Majesty, had ordered your
lìminence to communicate to the Under-
signed as follows :
1. As to what concerns the manner
of providing for the Episcopal Sees of
Malta and of Gozo, His Holiness, al-
though he cannot consent that the tight
of nominating whom he chooses and
his liberty of action relative to the said
Sees should be curtailed, is, neverthe-
less, disposed to treat Her Majesty's Go-
vernment with ali that regard and con-
sideration which are compatible with
the integrity of that right and of that
liberty. Wherefore, every time that the
British Government may be pleased to
announce to His Holiness, officiali)-, that
a vacancy in the said Sees has taken
place or is probable, the Holy Father
will willingly receive these officiai an-
nouncements, provided that he reserves
to himself, notwithstanding any commu-
nication which may have been received,
full liberty to take the initiative in the
arrangements he may consider neces-
sary and opportune to the occasion.
As to the rest before proceeding to the
officiai nomination of the Titulars of
the said Sees, the Secretary of State ot
His Holiness will not omit, in future,
to give previous notice of the same to
the English Government acording to
established practice. Such practice will
also be extended to the nomination of
Apostolic administrators and coadjutors
with future succession, and inasmuch as
the Holy Father, in providing, as is his
duty, for the greater welfare of the souls
of the Island of Malta, his rights and
his liberty being secured, has nothing
more greatly at heart than that his
action should also be acceptable to Her
Majesty's Government, he will not be
a. 1890
Accordi stipulati pei l'Isola di Malta
1077
menti', non peraltro per iscritto o con
corrispondenza officiale, ma con semplici
comunicazioni verbali di carattere stret-
tamente privato e confidenziale, ogni
volta che il Governo stesso «Mene for-
nisca i mezzi e l'occasione.
In riguardo a quanto sopra, il sot-
toscritto è autorizzato a dichiarare che
il Governo di Sua Maestà non ha alcuna
intenzione che i dritti del Papa e la sua
libertà d'azione riguardo alle nomine
alle Sedi vacanti di Malta e di C.ozo
siano menomamente diminuiti. Il Go
verno di Sua Maestà, nondimeno, es-
sendo desideroso che una piena intelli-
genza sia stabilita e che ninna causa di
differenza possa sorgere che ponga, seb
ben parzialmente, l'influenza dei due
poteri in antagonismo l'uno contro l'ai
tro negli animi ilei popolo accetta con
soddisfazione la dichiarazione di Vostra
Eminenza; cioè a dire, che prima di pro-
cedere a qualsiasi nomina proposta ad
una delle dette sedi, il Segretario di
Stato di Sua Santità non ometterà di
dare sufficiente notizia di ciò, conforme
alla pratica stabilita ; e che il Santo Pa-
dre nel provvedere al maggior bene
delle anime dell'Isola di Malta, i suoi
dritti e la sua libertà essendo assicurati,
non avendo nulla maggiormente a cuore
in tali nomine che d'incontrarsi coi de-
sideri del Governo di Sua Maestà, si as-
sicurerà di ciò previamente con comu-
nicazioni verbali di carattere stretta
mente confidenziale e privato, ogni volta
che il detto Governo gliene fornirà i
mezzi e l'occasione. Il Governo di Sua
Maestà osseina anche con molta soddi-
sfazione che il Santo Padre stesso ha
estesa questa dichiarazione alla nomina
averse to assure himself thereol befo-
rehand, noi howeverby means of writ-
ten and officiai correspondence, bui in
simple verbal Communications of a strie-
ih private and confidential chatacter,
whenever the Governmenl itsell shall
furnish him with the means and the
occasion.
With regard io the above, the Un-
dersigned is authorized to declare thal
Ilei Majesty's C.overnmcnt has no de-
sile thal the righis of the Pope and
bis liberty of action in respect of no-
mination-- to vacant Sees ol Malta and
of Gozo should be curtailed in the li asl
degree. Her Majesty's Government, ho-
wever, being desirous thal a Itili under-
standing should be established, ami that
no cause ofdifference should be allowed
to arise which shall place, even partial-
ly, the influence of the two Powers in
antagonism io each othei in the minds
ol the people, accepts with satisfaction
the declaration of your Eminence; that
is to say, that before proceeding to
any proposed nomination to either of
the said Sees, the Secretai y of State of '
llis Holiness will not omit to give suf-
ficient notice thereof according to csta-
blished practieejand that the lloh Fa
ther, while providing fior the greater
welfare of the souls of the Island of
Malta, bis rights and liis liberty being
secured, having nothing more at heart
in such nominations than to meet with
the concurrence ol Her Majesty's Go-
vernment, will assure himself thereof
beforehand hy verbal Communications
ofa strictly confidential and private cha-
whenever the sàid Government
shall furnish him with the means and
the occasion. Her Majesty's Govern-
ment observes also with much gratilt-
Correspondence : • to i
1078
Accordi stipulati per l'Isola di Malta
a. 1890
degli Amministratori Apostolici e dei
Coadiutori con futura successione.
2. Riguardo alla dimanda del Sotto-
scritto che per le persone da promuo-
versi all'Episcopato siano di nazionalità
Maltese, il Governo di Sua Maestà men-
tre riconosce il dritto del Santo Padre
di nominare a tale Vescovato altri non
di nazionalità Maltese, accetta con sod-
disfazione l'assicurazione che la Santa
Sede non porrà mai come pastore delle
Diocesi di Malta e di Gozo un ecclesia-
stico il quale non sia accetto al popolo
affidato alla sua cura.
3. Il sottoscritto è autorizzato a di-
chiarare che il Governo di Sua Maestà
non ha alcun desiderio che qualsiasi com-
municazione riguardante affari spirituali
ed ecclesiastici fra il Vescovo, il clero
ed il popolo di Malta da una parte e la
Santa Sede dall'altra possa dipendere,
anche menomamente, dal consenso di
detto Governo, ma debba essere com-
pletamente libera; ed è lieto che il Santo
Padre riceva questa dichiarazione con
piena soddisfazione, come quella che è
in piena armonia col sistema politico
che fa tanto onore al Governo di Sua
Maestà. Il Governo di Sua Maestà riceve
con soddisfazione l'assicurazione che la
Santa Sede comunicherà al Governo di
Sua Maestà i documenti pontificii di pub-
blico interesse destinati per la pubbli-
cità, nella forma strettamente confiden-
ziale ed amichevole di cui è stata fatta
menzione di sopra.
Il Sottoscritto prende etc.
{Firmato) I. L. A. Simmons.
cation that the Holy Father has him-
self extended this declaration to the no-
mination of Apostolic administrators
and coadjutors with future succession.
2. With regard to the request of the
Undersigned that the persons to be pro-
moted to the Episcopate should be of
Maltese nationality, Her Majesty's Go-
vernment, while acknowledging the
right of the Holy Father to nominate
to sudi Episcopate others than those
of Maltese nationality, accepts with sa-
lisfaction the assurance that the Holy
See will ne ver appoint as pastorofeither
of the Dioceses of Malta or Gozo an
ecclesiastic who is not acceptable to
the people confided to his charge.
3. The Undersigned is authorized
to state that Her Majesty's Government
has no desire that any communication
regarding spiritual and ecclesiastica!
affairs between the Bishop, clergy, and
people of Malta on the one hand, and
the Holy See on the other, should de-
pend in the least on the consent ofthe
said Government, but shall be entirely
free, and is gratified that the Holy Fa-
ther receives this declaration with full
satisfaction as being in complete har-
mony with the politicai system which
does so much honour to her Majesty's
Government. Her Majesty's Govern-
ment receives with satisfaction the as-
surance that the Holy See will commu-
nicate to Her Majesty's Government
Pontificai documents of public interest
destined for publicity in the strictly
confidential and friendly form of which
mention has been made before.
The Undersigned takes, etc.
(S/gned) J. A. L. Simmons.
Da Conventiones etc. 98-103, collazionata per a) la minuta in Malta 27 (n.° 85532)
ncllArchlvIo della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord. e desumendo il testo
inglese per b) da Corrcspondence ecc. 18 s.
1890 Concordato colla Repubblica dell'Equatori sulla sostitueione delle decime
1079
CXXVI.
CONCORDATO COLLA REPUBBLICA DELL'EQUATORE
SULLA SOSTITUZIONE DELLE DECIME.
In nomine Sanctissimae et' Indivi-
duile ' Trihitatis
Summus Pontifex Leo XIII et Excel-
lentissimus Dominus Antonius Flores
Praeses Reipublicae Aequatorianae, sta-
tuere cupientcs communi utriusque con-
sensu normas necessarias ad detìnitivam
substitutionem vel conversionem deci-
marum, ad quam refertur Articulus XI
novae formulae Concordati conscriptae
anno 1881,'- specialem de ea re Conven-
tionem inìre constituerunt, eiusque rei
causa Plenipotentiarios duosnominarunt;
scilicet Sanctitas Sua, Eminentissimum
et Reverendissimum Dominum Cardina-
lem Marianum Rampolla de Tindaro
Ministrimi Suum a publicis negotiis, et
Kxcellentissimus D. Praeses Reipublicae
Aequatorianae, Illustrissimum D. Leoni-
dam A. Larrea legatum ad negotia eius-
dem Reipublicae gerenda penes Sanctam
Sedem, qui duo, traditis invicem plenae
potestatis sibi collatae instrumentis, eo-
rumque forma probata, in eos qui sequun-
tur articulos consenserunt.
Art. I.
In Republica Aequatoriana substi-
tuentur decimae vel convertentur in con
tributionem praedialem trium prò mille,
seu triginta, uli aiunt, centavos nummo-
rum quolibet anno prò quibusque cente-
8 novembre 1890.
En el nombre de la Santisima é In-
dividua Trinidad
Su Santidad el Sumo Pontifice
Leon XIII y Su Excelencia el Seflor
Don Antonio Flores, Presidente de la
Republica del Hcuador, queriendo pro-
vecr de comiin acuerdo el arrcglu nece-
sarìo para la definitiva sustitución ó con-
versióni de los diezmos, en consonane ia
con el articulo XI de la nueva versión del
Concordato de 1881, han resuelto hacer
un Convenio especial, aombrando al efe-
do ilos Plenipotenciarios, a saber: por
parte de Su Santidad, el Eminentisimo
y Reverendisimo Sefior Cardenal Ma
riano Rampolla del Tindaro, su Secre-
lario de Estado; y por parte de Su Exce-
lencia ci SeSor Presidente de la Repu-
blica del Ecuador, el Honorable Sefior
Don Leonidas A. Larrea, Encargado de
los Negocios de està Republica ante la
Santa Sede; quienes, habiendo canjeado
sus respectivos plenos poderes y hallàn-
dolos en buena y debida forma, han con-
venido en los articulos siguientes:
Articulo I.
Los diezmos de la Republica del
Hcuador senni sustituidos ó convertidos
en una contribución predial del tres por
mil, ó sea de treinta centavos al afio por
cada cien sucres del valor real de los
1 Busta 86 om.: è peni nell'esemplare a firma del Presidente.
» V. p. 1001 ss.
rdcttò colla Repubblica dell'Equatore sulla sostituzione delle decime a. 1890
nis sucres1 realis pretii rusticorum prae-
diorum. Excipiuntur ab hac contribu-
tione praedia quorum pretìum adcentum
sucres1 non extollitur, aedificia praediis
rusticis adnexa et liabitationi destinata,
necnon plantationes theobromae, cacao.
Art. IL
Haec praedialis contributio trium in
singula millia erit in exclusiva Ecclesiae
proprietate, nec poterit Gnbernium aliam
loco eius sufficere, eamve imminuere aut
immutare directe vel indirecte, nisi San-
età Sedes consenserit.
Art. III.
Quum prudenter praevideatur, redi-
tum contributionis praedialis trium in
singula millia nequire in praesens ac-
quare summam dotandis Dioecesibus
Reipublicae Aequatorianae praestitutam,
quae annuam vim attingit nummorum
sucres 245,804,67 (comprehensa Dioecesi
Manabiensi)Gubernium promittit supple-
tum iri quod deficit per tributum quod
iam extat singulorum nummorum prò
millenis quibusque, verum prò ea parte
tantum quae praedia rustica percellit,
revocata cessione provinciis indulta; nec
non per reditum novi vectigalis octo-
ginta centavorum in singula pondera
46 chilogrammatum theobromae, cacao,
quae ex finibus Reipublicae exportantur.
Art. IV.
Haec tributa ad scopum praedictum
destinata non poterunt a Gubernio abo-
leri, nisi ex continua experientia quin-
quennali constiterit, praedictam contri-
butionem praedialem trium in singula
millia omnino exaequare summam prae-
visam prò stipendiis Dioecesium quae
predios rtisticos. Se exceptuan de tal
contribución los terrenos cuyo valor no
alcance a cien sucres los edificios anexos
a los fundos y destinados para habita-
ción, y las huertas de cacao.
Articulo II.
Està contribución predial del tres
por mil sera de exclusiva propiedad de
la Iglesia; y el Gobierno no podra su-
stituirla con otra, ni alterarla ó modifi-
carla directa ó indirectamente, sino pre-
vio el acuerdo con la Santa Sede.
Articulo III.
Previéndose fundadamente que el
producto del impuesto predial del tres
por mil no alcance por ahora a cubrir
el presupuesto de las Diócesis ecuato-
rianas, estimado en la suma anual de
sucres 245,804,67 (inclusa la de Manabi,)
el Gobierno se obliga à suplir la dife-
rencia, con el impuesto del uno por mil
ya existente, pero sólo en la parte que
pesa sobre los fundos rtisticos, retirando
la cesión que de ella se hizo à las prò-
vincias, y con el producto del nuevo
impuesto de ochenta centavos por cada
46 Kilogramos de cacao que se exporte
de la Repùblica.
Articulo IV.
El Gobierno no podra abolir estos
impuestos, destinados al objtto indicado,
sino cuando la experiencia de cinco afios
consecutivos haya comprobado que la
contribución predial del tres por mil
cubre enteramente el presupuesto de las
Diócesis del Interior.
1 In Busta So nel testo sta * pesos », ma in margine
sucres » è su rasura.
matita, sucres » ; nell'esemplare a firma del Presidente
a. 1890 Concordato colla Repubblica dell'Equatore filila sostitustotte delle decime 1081
nteriore regione continentur. Sin ver»
interea Gubernium voluerit vectigal ab-
rogare impositum theobromae, taccio, ei-
que aliud aeque fructuosum substituere,
oportet ut primum inter ipsum et A.po
stolicam Sedem hac de re conveniat. Sin
posthae quandocumque praedictum tri
butum trium in singula millia nequive-
rit quavis de causa summani exaequare
quotannis percipiendani a Dioecesibus
quae interiori regione continentur, revi-
viscet omninu obligatio Gubernii sup-
plendi eventualem defectum duobus me-
moratis tributis. Sin vero haec sublata
reperiantur vel firma et decretoria ra
tione in alios usus conversa, tenebitur
Gubernium supplere quod deficit per
alios proventus qui partis utriusque con-
sensi! erunt definiendi.
Sin embargo, cuando quieta que el
Gobierno pretendine abolir el impuesto
sobre el cacao y sostituirlo por otro
equivalente, deberà entenderse previa-
mente con la Santa Sede.
Es entendido que, si con el tiempo
la contribución del tres por mil no cu-
briere por cualquier motivo el presu-
puesto anual de las Diócesis del Interior,
quedatà de nu< vo en pieno vigor la obli-
gación por parte del Gobierno de suplir
el déficit eventual con los dos impuestos
expn sados, y, si estos estuvieren va abo-
lidos ó destinados estable y definitiva-
mente a otros usos, con otras rentas
fructfferas que bari de determinarse de
cumini acuerdo.
Art. V.
Tarn contributio trium prò mille
quam supplementum singulorum num-
morum prò mille exigetur cuiusque se-
mestris initio vel tempore quod definie-'
tur in peculiaribus Regulis edicendis prò
unaquaque Dioecesi. Circa supplemen-
tum sumendum ex vectigali imposito
exportationi theobromae, cacao, Guber-
nium promittit se traditurum cuiusque
bimestris initio summam viginti millium
sucres.
Art. VI.
Dioecesis Guayaquilensi- et Mana-
biensis attributum sibi stipendium reci-
pient ex novo vectigali imposito expor
tationi theobromae, cacao. Quod si Gu-
bernio placuerit hoc abrogare vectigal,
tenebitur antea sufiicere in locum eius
contributionem aliam, qua commode sa-
tisfiat praestalioni pecuniae utrique Dioe-
cesi attributae. Haec contributio prae-
diis imponenda sitis intra earum fines.
pieno ac proprio iure ad Ecclesiam per-
tinebit, firma iugiter manente Gubernii
Ann ni*. \T.
La contribución del tres poi mil,
asi corno la suplementaria del uno, se
cobrara por semestres adelantados 6 en
el tiempo que determine el Reglamento
especial de cada Diócesis. En cuanto al
suplemento procedente del impuesto al
cacao, el Gobierno se comprumete ;i
entri iiar adelantada la cantidad de veinte
mil sucres cada dos meses.
Vrtfculo VI.
A la- Diócesis de Guayaquil y Ma
nabi se eubrirà el presupuesto con la
contribución sobre el cacao; y, si el
Gobierno quisiere abolii lai impuesto,
deberà reemplazarlo previamente por una
contribución que cubra la tenta asignada
a las dos Diócesis. Està contribución,
que ha de imponerse sobre tundos situa
dos dentro de los limites de las mismas
Diócesis, pasarà à ser de exclusiva prò
priedad de la Iglesia, y el Gobierno que-
darà siempre con la obligación de su-
ICN2
( 'om orciaio colla Repubblica dell'Equatore sulla sostituzione delle decime a. 1890
obligatione supplendi quod forte defuerit,
ea ratione quae superius significata est
quoad Dioeceses sitas in regione inte-
riori.
Art. VII.
Quum Aequatorianis Episcopis con-
stiteril , quin sese immisceat Gubernii
auctoritas, praedialem proventum tributi
trium pio mille excedere pecuniae vim
stipendiis Dioecesium attributam, debe-
bit Ecclesiastica auctoritas id quod su-
perest impendere sacris missionibus, no-
varum Dioecesium erectioni ac demum
domibus beneficentiae quae modo Gu-
bernii sumptibus sustentantur.
Art. Vili.
Gubernium in se unum suscipit im-
pensarum onus, quibus opus est ad con-
fectionem et revisionem tabularum cen-
sualium. Constituetur tamen consilium
ad instar eius quod decimarum causa
cogitur, et quatuor Commissariis con-
stabit, quorum duo ab ecclesiastica aucto-
ritate, duo a Gubernio deputantur. Hi
non modo praeerunt rebus agendis quae
nuper dictae sunt, sed etiam cognoscent
et iudicium ferent de querelis quas pro-
ferri contingat ab iis qui tributa pen-
dunt. Hic porro ad rem constituitur, obli-
gationem tributi solvendi iuxta censua-
lem aestimationem suspendi non posse
cuiuscumque expostulationis causa, salvo
iure repetendi si quid indebitum solu-
tum fuerit.
plir el déficit eventual del modo ante
indicado para las Diócesis del Interior.
Articulo VII.
Una vez comprobado por los Obispos
ecuatorianos, sin ingerencia gubernativa,
que la contribución predial del tres por
mil deja un excedente sobre el presu-
puesto de las Diócesis, la Autoridad
EclesiAstica debera aplicarlo à las mi-
siones, A la erección de nuevas Diócesis,
y por ultimo a casas de beneficencia
actualmente a cargo del Gobierno.
Articulo VIII.
El Gobierno asume para si exclusi-
vamente la obligación de hacer los ga-
stos que requiere la formación y revisión
de los catastros. Sin embargo, se esta-
blecerà una junta semejante a la de
diezmos, compuesta de cuatro comisa-
rios, dos de la Iglesia y dos del Go-
bierno, la cual, ademas de presidir los
trabajos, se ocuparà en resolver las re-
clamaciones que hicieren los contri-
buyentes. Se declara que la obligación
de pagar la contribución de acuerdo
con el catastro no se sospenderà respecto
de ninguna reclamacion, quedando, por
supuesto al reclamante su derecho a
salvo para repetir lo que hubiere pa-
gado indebidamente.
Art. IX.
Gubernium spondet se traditurum
Ecclesiae, intra duos menses a die huic
Conventioniadscripto, tabulas censuales,
quae modo usui sunt ad exigendum prae-
diale vectigal quod unius prò mille cli-
citur et eas quidem probe confectas, re-
visaset legitimae auctoiitatis testimonio
Articulo IX.
El Gobierno se obliga a entregar a
la Iglesia, dentro de dos meses contados
desde la fecha de este Convenio, los
catastros que sirven actualmente para
el cobro del impuesto predial del uno
por mil, bien formulados, revisados y
legalmente autenticados, y en los cuales
a. 1890 Concordato colla Repubblica dell'Equatore aitila sostitueione delle decime
1083
rite confirmatas. Rx iis constabit unice
valor fundorum, exceptis aedificils quo-
rum mentio est in articulo I. Spondet
praeterea Gubernium se curaturum suis
sumptibus novam et accuratam aestima-
tionem fieri praediorum rusticorum, quae
in Aequatoriana dirione sunt, ope viro-
rum peritorum quos numero pares eliget
utraque potestas, ecclesiastica et civilis.
debeia constar solamente ci valor de los
fundos con exclusión de los edificios de
los que se hace mención en el articulo I.
Se obliga, ademàs, a hacer ;i sus expen-
sas un nuevo y esmerado avaliio de los
fundos rùstie :os de la Repùblica poi' me-
dio de peritos nombrados en igual mi
mero por la Autoridad Eclesiastìca y la
Civil.
Art. X..
Collectores ecclesiastici iisdem uti
poterunt praesidiis quibus utunlur fisca-
les exactores ad eos cogendos qui solu-
tionem tributorum detrectant.
Articulo X.
Los colectores eclesiasticos tendran
;i sU disposicion los mismos medios e <>-
activos que los colectores nscales.
Art. XI.
Substitutio seu conversio decimarum
iuxta formam et conditiones supra seri
ptas non obstat quominus integra et in-
violabilia maneanl officia et obligationes
utrinque susceptae ab Ecclesia et Gu-
bernio, iuxta articulum primum Conven-
tionis additionalis ad Concordatum (in
titulo inscripto preventivo permanente)
circa solutionem aeris prò rata cuiusque
parte conferendi prò Nosocomiis, Semi-
nariis, Scholis et Collegiis morali et reli-
giosae iuvenum institutioni destinatis,
nec non pio domibus benelìccntiae causa
statutis quae nunc extant, vel in poste-
rum statuentur, excepto casu de quo in
Articulo VII actum est.
Articulo XI.
No obstante la conversión de los
diezmos en la forma y condiciones indi-
cadas, permanccen integros é inviolables
los deheres y obligacioncs contraidos
por ambas partes (la Iglesia y el Estadoi,
seguii el articulo I del Conveniu adicio-
nal al Concordato (Titulo del presupuesto
permanente i. con respecto al pago de las
cuotas relativas, en favor de hospitales,
seminarios, escuelas y colegios destina-
la instrucción moral y religiosa, y
de lascasasde beneficencia actualmente
establecidas ó que en lo futuro se esta-
blecieren. salvo el caso previsto en el
articulo VII.
Art. XII.
Si praesens Conventio ob quemlibet
eventum vel causam, plenam vim et effe-
ctum suum quandocumque habitura non
erit, convenit inter excelsos Paciscentes
ac declaratur explicite, rediturum ad
Ecclesiam ius indubium tam coram Gu-
bernio, quam coram ndelibu^ exigendi
ac percipiendi contributionem decima-
lem prout antea fieri solebat.
Articulo XII.
Si por cualquier evento ó motivo
este Convenio no tuviere en alguna
epoca pieno cumplimiento y vigor, queda
explicitamente convenido que la .Iglesia
recupera, tanto respecto al Gobierno
corno à los fieles, el derecho inconte-
stable de exigir y percibir la contribu-
ción decimai corno antes lo hacia.
1084 Concordato rolla Repubblica dell' Equatore aitila >ostilu:ioiic delle decime a. 1890
Art. XIII.
Praesens Gonventio nihil detrahit de
iuribus Episcopornm et Capitulorum ad
reditus iisdem debitos quorum diescessit.
Art. XIV.
Ut praestituto tempore finem habeat
supplementum de quo superius actum
est , Episcopi quotannis Gubernio ratio-
nesreferent de proventi! quem, detractis
sumptibus, perceperint ex tributo ab iis
exacto trium nummorum prò mille qui
reputantur in aestimatione praediorum;
itemque restituent ante exitum tertii
mensis subsequentis anni eam pecuniae
vim quam Gubernium antea solverit sup-
plementi nomine, si et quatenus haec
excesserit stipendium Dioeeesibus attri-
butum. Ceterum obligatio rationum quo-
tannis reddendarum extinguetur quum
primum quinquennali experientia, de qua
est actum in Articulo IV, demonstra-
tum fuerit reditum ex praedicta contri-
butione praediali perceptum exaequare
stabilem summam dotandis Dioeeesibus
praestitutam.
Art. XV.
Si qua in posterum suborietur diffi-
cultas circa praemissa, Sanctitas Sua et
Praeses Reipublicae Aequatorianae invi-
cem Consilia conferent ad rem amice
componendam.
Art. XVI.
Praesenti Conventioni vis inerit par-
tii integralis Concordati, et documenta
ratihabitionis invicem tradentur intra
anni Spatium ex die huic Conventioni
adscripto.
In quorum fidem praefati Plenipotea-
tiarii praesenti Conventioni subscripse-
Articulo XIII.
Este Convenio deja en todo su va-
lor los derechos de los Obispos y los
Capitulos a las rentas atrasadas que se
les deban.
Articulo XIV.
Con el fin de hacer cesar cuando
sea tiempo el suplemento provisionai
de que se ha hatolado, los Obispos daràn
todos los anos cuenta al Gobierno del
producto neto del impuesto del tres por
mil sobre el valor de los predios, y le
restituiran dentro de los tres primeros
meses del ano siguiente la suina que el
Estado les haya ànticipado a titulo de
suplemento y que resuite ser superior
al presupuesto establecido de las Dió-
cesis. Por otra parte, la obligación de
rendir cuenta anual cesani, apenas el
experimento de los cinco afìos de que
trata el articulo IV, haya demostrado
que el producto de la indicada contri-
bución cubie el presupuesto permanente
de las Diócesis.
Articulo XV.
Si surgiere alguna dificultad en
cuanto a las disposiciones aqui consi-
gnadas, Su Santidad y el Presidente
de la Repiiblica del Ecuador se pon-
dràn de acuerdo para resolverla ami-
gablemente.
Articulo XVI.
El presente Convenio se considerala
corno parte integrante del Concordato
y el canje de las respectivas ratifica*
ciones se nani dentro de un ano contado
desde la fecha.
En fé de lo cual los antedichos Pie-
nipotenciarios firman el presente Con
a. 189 » Concordato colla Repubblica dell'Equatore sulla sostituzione delle decinte 1085
rum, illamque suo quisque sigillo obsi- venio y 1<> sellai] cada uno con su pro-
gnavit. pjo sdì,,,
Actum Romaedie8 Novembris 1890. II.-, ho en Roma, i 8 de noviembre
de 18
(Signati)
(L. S.) M. Card. Rampolla l s Leonidas A. Larrea.
Il testo latino da Conventtones vie. 14-20, collazionato l'esemplare a firme autograte e
sigilli dei plenipotenziarii in Busca 16 nell'Archivio della Segreteria di stato. Ibid. l'esem-
plare, donde il testo spagnuolo, a firma autografa e sigillo del Presidente Flores, con cui
in data di Quito 8 agosto 1S91 ratifica il concordato.
Integrano il concordato i seguenti documenti:
a) Nota del Card. Rampolla a S. E. L. .1. Lanca.
') novembre (890.
A dilucidazione dell'art. V* del Convenio addizionale stipulato il giorno 8 del corrente
mese tra la S. Sede ed il Governo della Repubblica .1 11 Equatore per la conversione o
sostituzione delle decime il sottoscritto Cardinal.' & gretario di Stato ravvisa opportuno di
significare alla S. V. [lima essere intendimento della S. Sede, che il Governo Equatoriano,
oltre l'obbligò di \ rsare anticipatamente ogni due mesi la somma di sucres '20.000 a titolo
di supplemento, come al detto articolo, sia tenuto a cuoprire in line di anno l'intero preven-
tivo attuale delle diocesi con una somma maggiore 3e ne sia il caso.
Questa dichiarazione esplicativa essendo stata accettata dal Governo Equatoriano ver
ranno scambiate lo rispettive note riversali.
Il sottoscritto Cardinale profitta dell incontro per rinnuovare a V. S. i sensi ecc.
Roma 9 novembre 1890.
firmato \l. Card. Rampolla.
b) l\'isp<,<ta ili S.
Il sottoscritto Incaricato d'Affari del-
l'Equatore presso la Santa Sede ha avuto
l'onore di ricevere la Nota, in data di ieri,
nella quale S E. Rma il Card Segretario
di Stato si compiace di significare che, a
schiarimento dell'articolo 5° del Convenio
addizionale al Concordato, firmato il giorno 8
del mese corrente, crede opportuno manife-
stare, che, a giudizio della Santa Sede, il
Governo dell'Equatore, oltre al versamento
bimestrale anticipato di ventimila sucres,
resta obbligato, a titolo di supplemento e a
tenore del detto articolo, a coprire al line
h I. I. Lanca
IO novembre 1890
il intrascrito, Encargado de Negocios
del Ecuador ante la Santa Sede, ha tenido
la honra de r< cibir la Nota de aver en la
que S. Emcia Rma. el Sefìor Cardenal St
tario de ! rvi expresar que, para
dilucidai ión del art. 5.° del Convenio adi-
cional lirmado el S del corriente, estima
oportuno manifestar que X juicio de la S.Sede
elGobiernodel Ecuador quedaobligado, ade
mas del anticipo bimestral de veinte mil su-
cres, a titillo de suplemcnto y al tenor de
dicho artfculo, a cubrir al fin de cada ano
el total presupuesto de las Diócesis, con
1086 Concordato colla Repubblica dell' Equatore sulla sostituzione delle decime a. 1890
di ogni anno il preventivo totale delle ' dio-
cesi con una somma maggiore, se ve ne
tosse bisogno.
Il sottoscritto dichiarando, a sua volta,
che il suo Governo nell'obbligarsi sponta-
neamente a tale versamento anticipato, lungi
dal considerarsi esonerato dal coprire il
deficit eventuale dell'attuale preventivo ec-
clesiastico, si è anzi proposto di soddisfare
colla sollecitudine possibile ai bisogni della
chiesa equatoriana, non ha difficoltà di accet-
tare la dichiarazione esplicativa di Sua Emi-
nenza e in virtù delle proprie istruzioni
dichiara felicemente conchiusa la negozia
zione affidatagli dal suo Governo.
Scambiate così queste lettere riversali,
esse saranno aggiunte al Convenio ed
avranno eguale valore per la sua completa
esecuzione.
Di Vostra Eminenza Rina
Umilissimo e obbedientissimo servo
(Firmato) L. A. Larrea.
una suma mavor, si de elio hubiere nece-
sidad.
El infrascrito, declarando a la vez que
su Gobierno al obligarse expontàneamente
a ese anticipo, lejos de considerarse comò
eximido de cubrir el déficit eventual del
actual presupuesto eclesiàstico, se propuso
mas bien satisfacer con la posible oportu-
nidad a las necesidades de la Tglesia ecua-
toriana, no varila en aceptar la declaración
explicativa de Su Eminencia, y, en virtud
de las propias instrucciones declara feliz-
mente ' la negoeiación confiàdale por su
Gobierno.
Cambiadas asf estas Cartas Reversales,
quedaràn corno anexas al Convenio y con
igual valor para su completa ejecución
De Vuestra Eminencia Reverendisima
muy humilde y obediente servidor
L. A. Larrea.
Da Conventiones etc. '-'1 s., collazionate per a) la minuta, per b) la minuta ilei testo italiano nella cit. Busta 86,
ove è pure l'esemplare del testo spagnuolo a firma autografa del Larrea.
La convenzione ricordata nell'art. XI del concordato del 1881 (p. 1007) e del presente
(p. 1083) è del seguente tenore:
Reunidos en Quito el Excelentisimo Delegado Apostòlico Monsenor Francisco Tavani
y el Excelentisimo Ministro del Ecuador cerca de la Santa Sede Seiior D. Antonio Flores,
autoi izados por sus respectivos Gobiernos, para dar cumplimiento a lo acordado en Roma
entre Su Eminencia el Sor Cardenal Antonelli y el mismo Sor Ministro del Ecuador acerca
del examen y aprobación de los trabajos de la Comisión mista reunida en Quito el dia
3 de Abril del presente ano, han convenido en aprobar el proyecto provisionai de dicha
Comisión para 1865 y 1866, asi comò el presupuesto permanente que rejirà de li-67 en ade-
lante, en los terminos siguientes
Proyecto provisionai para 1865 y 1866.
Art. 1°. Del producto del diezmo de 1865 en la Arquidiocesis, y del bienio de 1865
y 1866 en las Diocesis de Cuenca y Guayaquil se formarà un solo monto comun y se adju-
dicarà
A la Arquidiocesis de Quito por el presente ano de 1865 la suma de . pesos 51,735
A la Diocesis de Cuenca, para los afios de 1865 y 1866, la suma de . . pesos 54,750
1 Convention! s e minuta della
• Manca » concluda » o simile.
ma v. art. V, a) e il testo spagnuolo.
a. 18'.m> Concordato colla Repubblica dell'Equatore su/Za sostitusione delle decime
A la Diocesis de Guayaquil para los mismos il"-- aiios de 1865 y 186t>, la suina
de pesos 131,372
A las Diocesis nuevas, paia dar principio a su fundación este afio, la suina
de pesos 24,472 divisible entre todas tres pesos 024,472
A las mismas I )iocesis Duevas, para el afio siguienb de 1866, otra cantidad
comò la anterior, para que,unida con la midnd dei productode los remates
de Quito de ese aiio, se complete la dotación congrua de todas tres . pesos 024,472
Su man 286,801
Art. 2°. Ascendiendo el producto total de los remates de Guayaquil y (. uenca por el
bienio de 1865 y 18o6, y de Quito por solo el aiio presente de 1866, a la suma de pesos 716,189,
6 reales (sin contar con los remates del ano de 1866 en Quito ; y deduciendo la suma espre-
sada de pesos 286,801 para dotar por dos anos las Iglesias de Guayaquil y Cucnca, por un
aiio la de Quito, y las nuevas, segun se ha espresado, se condonarà al Gobierno lo que ha
percebido a mas del tercio que le corresponde en el bienio del diezmo de Guayaquil, y
del de Quito por el ano de 1865, a saber la cantidad de 239,596 en atención a las necesidades
del Tesoro, y a los gastos que tuvo que hacer en la ultima guerra con el Gobierno de
Nueva-Grenada.
Art. 3". Del producto del diezmo de la Arquidiocesis, en el afio procsimo de 1866
tonnara también el Gobierno el tercio, que le corresponde. y el resto despues de pagados
los pesos 51735 en este aiio a la Iglesia de Quito, la mitad se distribuirà entre las tres
nuevas Diocesis para completar su congrua y la otra mitad quechua a beneficio del Gobierno
por cuenta del donativo.
Presupuesto permanente que rejird de 1867 eu addante.
Articulo 1". La masa total de diezmos se dividila desde 1867 en addante en dos partes
iguales, la una para la Iglesia, y la otra para el Estado, sin que este pueda disponer nada
de la mitad correspondente a aquella. La Iglesia por su parte quedarà obligada al pagode
las cuotas que ha satisfecho hasta el dia en favor de los Hospitales \ Seminarios; y el
Estado, por la suya, pagarà las de las Escuelas, Colegios destinados a la instrucción moral
y religiosa, y casas de benelicencia, que no paga attualmente, o que se establescan en le
succesivo.
Art. 2». La masa decimai correspondii nte a la Iglesia, esto es la mitad del producto
total, se distribuirà segun el presupuesto siguiente por cada ano
Fara la Arquidiocesis pesos 65,000
( Diocesis de Cuenca pesos 39,850
1 Hocesis de Guayaquil pesos 83,000
Diocesis de Loja '. . pesos 29,668. 5 r.
Diocesis de Riobamba pes<'s 2».668.5r.
Diocesis de Iba ira pesos 29,668. 5 r.
(Juando la mitad de la renta decimai que se reserva la Iglesia, no alcanzare a cubrir
la cifra total del presupuesto eonsignado en el presente Articulo para la dotación de las
seis Diocesis del Ecuador, el Gobierno se obliga a suplir el deficit; tornandolo de la otra
mitad de la renta decimai que la Iglesia cede a la Nacion; pero quedando siempre al Fisco
libre el tercio que le corrispondia antiguamente.
1088 Accordo sulla sistemazione della Diocesi di Cartagine a. 1893
Au. 3°. El residuo sì hubiese, se invertirà en auxilio de las mismas Iglesias, a pro-
porción de sus necesidades, o en la ereccion de nuevas Diocesis segnn lo estipulado en e]
art0 1i> del Concordato, o estableeimienio y fomento de misiones, segun lo estimare conve-
niente la Santa Sede, o el Ordinario eclesiastico.
Art. 4°. La Iglesia designar;-!, corno ha hecho hasta ahora, los Colectores o Tesoreros
eclesiasticos, encargados para la recaudación de diezmos, en el modo que se acordara
entre los Obispos y el Poder Ejecutivo.
Art. 5°. La dotación asignada a cadauna de las seis Iglesias Catedrales en el presti-
puesto que obra en el articulo segundo, se repartirà, por los ordinarios respectivos con sus
Capildos a los participes sin que intervenga en elio ninguna otra autoridad, ni aun para
revisar las cuentas.
Art. b°. La asignación senalada para la Catedra de Teologia en la Universidad se
erogarà para la subsistencia de los Misioneros de montana.
Art. 7°. El presente arreglo sera sometido a la aprobación del Congreso que està
actualmente reunido, y con està aprobación en todas sus partes, quedara perfeccionado defi-
nitivamente.
Anadase la demostracción de la parte de diezmos que percibe la Iglesia y el Estado
para el bienio de 1865 y 186t> segun los tres articulos del Presupuesto provisional.
Francisco Tavani Delegado Aphco
Ant. Flores.
Dalla copia nell'Archivio della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord. Adì. Equatore Appendice .V. ~-5.
l'unitavi i demostnicción ».
CXXVII.
ACCORDO SULLA SISTEMAZIONE DELLA DIOCESI DI CARTAGINE.
1. - Nota diplomatica dell'Emo Card. Segretario di Stato a S. E. l'Amba-
sciatore di Francia.
7 novembre 1893.
Avuto riguardo alla speciale situazione in cui si trova la Reggenza di Tunisi
sotto il Protettorato della Francia e volendosi dare alla Diocesi di Cartagine, che
è compresa in quel territorio,' una sistemazione più conforme al nuovo ordine di
cose, ivi stabilito, tra la Santa Sede ed il Governo della Repubblica Francese è stato
conchiuso il seguente accordo, il quale durante il protettorato anzidetto sarà da
ambe le parti costantemente osservato:
Art. I.
L'Arcivescovo di Cartagine sarà nominato dal Sommo Pontefice previo accordo
col Governo Francese.
a. 1393 lecordo >itlln sistemazione della Diocesi di Cartagine 1089
Art. II.
Il Governo Francese continuerà a somministrare una speciale sovvenzione annua
all'Arcivescovo di Cartagine come al defunto Cardinale Lavigerie. '
Lo scrivente Cardinale Segretario di Stato nel manifestare a Sua Eccellenza
il Signore Ambasciatore di Francia il consentimento della Santa Sede al menzionato
accordo, ha l'onore di confermargli i sensi della sua alla considerazione.
[Firmato) M Card. Rampolla,
2. - Nota diplomatica di S. E. l'Ambasciatore di Francia all'Emo Card. Se-
gretario di Stato di Sua Santità.
7 novembre 1893.
Considérant la situation speciale dans laquelle se trouve la Régence de Tunis
sous le Protectorat de la France, et, afm de donnei* au Diocèse de Carthage, qui
est compris dans ce territoire, une organisation plus conforme à l'ordre de choses
aitisi établi, le Gouvernement de la République Francaise et le Saint-Siège ont conclu
l'accord suivant, qui, pendant la durée du dii Protectorat, sera constamment observé
par les deux parties.
Art. I.
L'Archevèque de Carthage sera nommé par le Souverain Pontife après accord
avec le Gouvernement Franoais.
Le Gouvernement Francais continuerà d'allouer une subvention speciale annuelle
à l'Archevèque de Carthage, cornine a leu le Cardinal Lavigerie.
Le soussigné, Ambassadeur de France près le Saint-Siège, en faisant part a
Son Eminence Monsieur le Cardinal Secrétaire d'Etat de l'adhésion du Gouverne
ment de la République à l'accord ci-dessus, a l'honneur de lui renouvelcr les assu-
rances de sa haute considération.
(signé) Ed. Lefebvre de Béhaine.
I ).i Conventiones etc. losilu, collazionati per 1. la minuta, per 2. l'esemplare .i arma
autograta dell'ambasciatore francese in Busta 87 nell'Archivio della Segreteria di Stato.
' L'assegno annuo è risalo in franchi 75 mila (Nota li Conventi
1090 Concordato per l'erezioni- della facoltà teologica nell'università di Strasburgo a. 1902
CXXVIII.
CONCORDATO PER L'EREZIONE DELLA FACOLTÀ TEOLOGICA
NELL'UNIVERSITÀ DI STRASBURGO.
5 dicembre 1902.
Le soussigné Cardinal Mariano Rampolla ', Secrétaire d'Etat de Sa Sainteté, de
la part du Saint-Siège, et Monsieur - le Baron Georges de Hertling, Chambellan de
Sa Majesté le Roi de Bavière, membre du Reichstag de l'Empire Germanique, Séna-
teur du Royaume de Bavière, membre de l'Académie Royale Bavaroise des Sciences,
professeur à l'Université de Munich, délégué de la part du Gouvernement Imperiai
Allemand, sont convenus des articles suivants:
Artide 1.
L'instruction scientirique sera donnée aux jeunes clercs du diocèse de Strasbourg
par une faculté de Théologie catholique qui sera érigée à l'Université de Strasbourg.
En mème temps, le Grand Séminaire épiscopal continuerà d'exister et de fonctionner
pour l'éducation pratique des dits clercs, qui y recevront l'enseignement nécessaire
dans toutes le matières se rapportant à l'exercice des fonctions sacerdotales.
Artide 2.
La dite faculté comprendra notamment les branches suivantes:
1. La propédeutique théologique à la philosophie 3 ;
2. La théologie dogmatique;
3. La théologie morale;
4. L'apologétique ;
5. L'histoire ecclésiastique ;
6. L'exégèse de l' Ancien Testament ;
7. L'exégèse du Nouveau Testament ;
8. Le droit canon ;
9. La théologie pastorale, et
10. L'Archeologie sacrée.
Artide 3.
La nomination des professeurs se fera après entente préalable avec i'Evéque.
Avant d'entrer en fonctions, les professeurs auront à faire la profession de foi entre
les mains du doyen, suivant les formes et règles de PEglise.
1 La copia adii. < del Tindaru ».
1 pia om.
■ Potrebbe pensarsi che la formula dovesse es»ere differente, ma anch'' in Germ. 300 è cosi.
a. 1904 Convenzione relativamente agli ordini religiosi in spagini 1091
Artide 4.
Les rapports eatre la fàculté et ses membres d'un coté et l'Eglise et les autorités
ecclésiastiques de l'autre, sont déterminés par les Règlements établis pour les facultés
de Théologie catholique de Bonn et de Breslau.
Artide 5.
Si la preuve est fournie par l'autorité ecclésiastique qu'un des professeurs doit
fitre ccmsidéré comme incapable de continuer son professorat, soit pour manque
d'orthodoxie, soit en raison de manquements graves aux règles de vie et de con-
duite d'un prètre, le Gouvernement pourvoira, sans délai, à son remplacement et
prendra les mesures propres a laire eesser la participation dudit professeur aux
affaires confiées à la faculté.
Rome le 5. Décembre 1902.
Mariano Card. Rampolla.
Baron Georges de Hertling.
Da Arcìiiv fiir teatini. Kirchenrechl LXXXIII il' 03), 116 s., collazionata la copia senza
firme in Gemi. 300 111 nell'Archivio della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord.
A questa è identico ibid. altro esemplare coj n." 74102 A. E.) a firme autografe del Barone
von Hertling e del Card. Rampolla, ma colla data di Berlino 20 novembre 1902 e con le
parti poste in ordine inverso dal testo pubblicato.
CXXIX.
CONVENZIONE FRA PIO X E ALFONSO XIII RE DI SPAGNA
RELATIVAMENTE AGLI ORDINI RELIGIOSI.
19 giugno 1904.
Su Santidad el Sumo Pontifìce Pio X y Su Majcstad el Rey Católico de Espana
Don Alfonso XIII, con el fin de aclarar las dudas suscitadas sobre la situación juri-
dica de las Ordenes religiosas en Espana y la interpretación y aleance que debe
darse en esa materia, asi a los articulos del Concordato vigente, corno a los pre-
ceptos de la Lev de Asociaciones de treinta de Junio de mil ochocientos odierna
y siete y a las autorizaciones otorgadas à las Ordenes y Casas religiosas existentes
y resoluciones dictadas por diferentes Gobiernos sobre este particular, han resuelto
celebrar un Convenio, a cuyo efecto han nombrado por sus Plenipotenciarios, a
saber :
Su Santidad el Sumo Pontince, à Su Excclencia Monsefìor Aristides Rinaldini,
Arzobispo de Heraclea, Gran Cruz de la Real y distinguida órden de Carlos III
y de Leopoldo de Bèlgica, Nundo Apostòlico en el Reino de Espana etc. etc. etc, y
Su Majestad el Rey Católico de Espana, al Excrho. Seftor Don Faustino Rodri-
guez San Pedro, Gran Cruz de la Real y distinguida órden de Carlos III, de la de
[092 Convenzione relativamente agli ordini religiosi in Spagna a. 1904
Santiago y la Espada, de Portugal, Senador vitalicio del Reino, su Ministro de
Estado, etc. etc. etc.
Quienes, despues de haber eanjeado sus plenos Poderes, hallados en buena y
debida forma, han convenido en los articulos siguientes:
Articulo primero.
Las Ordenes y Congregaciones religiosas existentes en Espafia en la fecha de
la ratifìcación del presente Convenio y que hayan cumplido antes de ella con las
formalidades establecidas en la Real órden circular de nueve de Abril de mil nove-
cientos dos, gozaran de la personalidad juridica, de que hoy estàn en posesion ; se
consideraràn comprendidas en la excepción establecida en el panalo primero del
articulo segundo de la Ley de treinta de Junio de mil ochocientos y siete, y se
reginin por sus reglas y disciplina propia y por las disposiciones de este mismo
Convenio.
Articulo segundo.
Las Ordenes y Congregaciones religiosas no tendràn derecho a subvención ni
auxilio alguno del Presupuesto del Estado y estaràn sometidas, en cuanto & su
régimen canònico, a los Diocesanos y Prelados propios, segiin las reglas de sus
Estatutos y las disposiciones del derecho canonico y de la disciplina eclesiastica
vigente, y en cuanto a sus relaciones con el Poder civil, a las leyes generales del
Reino. En caso de discordia, la Santa Sede y el Gobierno de Su Majestad se enten-
deràn amigablemente para allanar las dificultades que pudieran surgir.
Articulo tercero.
Las Casas ó Conventos de las citadas Ordenes y Congregaciones religiosas
estarAn sujetas a los impuestos del pais por sus bienes ó por las profesiones e indu-
strias que ejerzan, en condiciones de igualdad respecto de las demàs personas juri-
dicas ó sùbditos espaììoles y no sertln objeto de ninguna tributación ó exacción
especial.
Articulo cuarto.
Se mantendràn las Casas y Conventos que a la fecha de la ratifìcación de este
Convenio tengan establecidas las Ordenes y Congregaciones religiosas citadas en el
articulo primero, pero no podràn abrirse ni establecerse ninguna otra en la que se
haga vida comùn sin previo consentimiento del Prelado diocesano y sin autoriza-
ción dictada por Real órden. Estas autorizaciones se publicaràn necesariamente en
la Gaceta de Madrid.
Articulo quinto.
Las Casas ó Conventos de las Ordenes y Congregaciones religiosas en que haya
ménos de doce individuos que hagan vida comun, se suprimiràn, agregàndose los
religiosos ó religiosas a otros Conventos ó Casas de la misma Orden y quedando
los edificios y propiedades en que se hallasen establecidos los que se supriman, a
la libre disposición de los Superiores. Se exceptuan del anterior precepto las Comu-
nidades religiosas que no hacen vida con ventimi ó que en virdud de su instituto se
dedican à obras de beneficencia, ensenanza, caridad y asistencia a los enfermos, à
los ancianos, a los pobres y abandonados; corno tambien las Casas de Procura y los
a. l»'ii Convenzione relativamente agli ordini religiosi />: Spagna 1093
Sanatorios que pudiesen tener las diferentes Ordenes y Congregaciones en algunos
lugares especiales. El presente artfculo tendra fuerza ejecutiva, transcurridos que
sean seis meses de la publicación de este Convenio en la Gaceta de Madrid.
Articulo sexto.
No se podra establecer en Espana ninguna Orden 6 Congregando nueva sin
que esté autorizada por Su Santidad y sin previo acuerdo de! Gobierno con la
Santa Sede consignado en Keal Decreto publicado en la Gaceta de Madrid.
Articulo séptimo.
La C)rden de los P. P. Escolapios continuala en las mismas condiciones, derechos
y beneficios que hoy disunita.
Articulo octavo.
Las Asociaciones para fines religiosos, cuyos individuos no estén unidos por vin
culo de profesión religiosa ni hagan vida comiin y que por lo tanto no tengali el
caracter de Orden ó Congregación religiosa se entiende que, sin perjuicio de la auto
ridad que corresponde à los Obispos en la dirección del régimen espiritual y reli-
gioso de las mismas, se regiràn por la lev general de Asociaciones y los pi in. ì
pios del derecho comun, sin limitación alguna para el presente ni para lo porvenir;
debiendo inscribirse en el Registro especial a que se refiere el articulo séptimo de
la mencionada Lev de Asociaciones de treinta de Junio de mil ochocientos ochenta
y siete y cumplir los demàs preceptos de la misma.
ViiKulo noveno.
Los extranjeros no podran constituir en Espafia Ordenes y Congregaciones
religiosas de las mencionadas en el articulo primero sin haberse naturalizado pre-
viamente en el Reino con arreglo a la Lev comun. Los religiosos que, conservando
su condición legai de extranjeros, ingrescn ó residan en algtin Convento 6 Casa
religiosa existente en Espafia, seguiran sujetos & unlas las disposiciones del derecho
comiin vigentes para los siibditos extranjeros.
Articulo dècimo.
En el Ministerio de dacia y Justicia se abrirà un Registro especial en el que
se inscribiran las Ordenes y Congregaciones religiosas à que se refiere este Con-
venio v las que por acuerdo de ambas Potestades se constituyan en lo sucesivo.
AriHul" undécimo,
El Ministerio de Grada y Justicia, de acuerdo con el Consejo de Ministros v
en concordia con la Santa Sede, dictara las medidas reglanientarias y aclaratorias
que pudiera necesitar la ejecución del presente Convenio en lo relativo & las Ordenes
y Congregaciones religiosas establecidas 6 que se establezcan por acuerdo de las
dos Potestades.
1094 Accordo preliminare colla Spagini per modifiche al concordato dèi 1851 a. 1904
Artfculo duodècimo.
El canje de las Ratificaciones del presente Convenio se verificarà en Madrid, lo
antes que luere posible.
En fé de lo cual los respectivos Plenipotenciarios han firmado el presente Con-
venio y le han autorizado con su sello.
Hecho, por duplicado, cn Madrid a diez y nueve de Junio de mil novecientos
cuatro.
f A. Rinaldini Faustino Rodriguez
Arzobispo de Heraclea San Pedro
Nuncio Apostolico
(L. S.) (L. S.)
Dall'esemplare a firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii in Spagna 293. 4 nel-
l'Archivio della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord. UArchiv fiir kathol. Kir-
chenrecht LXXXV (1903), 319-321 e Ada pontificia II (1905), 256-260, danno un testo francese,
in cui è da notare la lezione « exemption » peri' «exacción» del testo spagnuolo nell'art. 3.
cxxx.
ACCORDO PRELIMINARE COLLA SPAGNA
PER MODIFICHE AL CONCORDATO DEL 1851.
12 luglio 1904.
Su Santidad el Sumo Pontifìce Pio X y su Majestad Catodica el Rey Don Al-
fonso XIII, deseando vivamente llegar a un comun acuerdo acerca de la necesidad
y forma de introducir alguna modificación en el Concordato de 1851 ' en cuanto se
refiere à los gastos del Culto y del Clero y su mejor distribución, han nombrado
con este objeto, sus Plenipotenciarios, a saber:
Su Santidad el Sumo Pontifìce à Su Excelencia Monsenor Aristides Rinaldini
Arzobispo de Heraclea, Gran Cruz de la Real y distinguida órden de Carlos III y
de la de Leopoldo de Bèlgica, Nuncio Apostòlico en el Reino de Espana ect. ect. y
Su Majestad el Rey Catodico de Espana al Excmo Sefior Don Faustino Rodriguez
San Pedro, Gran Cruz de la Real y distinguida órden de Carlos III, de la de Santiago
v la Espada de Portugal, Senador Vitalicio del Reino, su ministro de Estado ect. ect.
Los cuales despues de haber canjeado sus plenos poderes y hallarlos en debida
forma, han convenido en formalizar el presente Protocolo.
Articulo I.
De igual modo que se hizo para el Concordato de 1851 se crearà, dentro del
plazo de un mes contado desde la ratificación de este Protocolo, una Junta ó Comi-
■ V. p. 770 ti.
a. 1904 (i i 01 i i preliminare c//</ Spagna per modifit he 11/ < "ii< or dato del (85 1095
sión mixta, la tnitad de cuyos miembros sera nombrada por su Santidad y la otra
mitad por el Gobierno de Su Majestad Católica.
Arti, ulo II.
Sera Presidente de està Junta 6 Comisión mixta el Muv Reverendo Arzobispo
d( I "ledo.
Artfculo III.
Dicha [unta 6 Comisión mixta tenebra las atribuciones siguientes:
A - Estudiar y trazar una mieva división y circunscrippión de las Diócesis de
toda la Peninsula é islas adyacentes completandola con las modificaciones de Par-
roquias y demas a que esto pueda dar lugar.
B - Pruponer, si por resultas de stis trabajos la creyese oportuna y util, la
supresión de al«una ó algunas de las expresadas Diócesis ó circunscripciones
haciendo està propuesta a los fines del articulo siguiente.
C - A la vez que lieve a" cabo los trabajos antes referidos deberà" examinar
atenta y detenidamente la posibilidad y la torma de realizar en los gastos del Culto
v del Clero otras economias que, sin perturbar gravemente el estado de la [glesia
en Espana alivien la situai ión del Erario Piiblico.
D - Examinar y proponer de igual minerà las medidas que juztrue nu
cticas y oportuna- para mejorar la situación econòmica de los Pàrrocos rurales.
Vrtìculo IV.
Las propuestas de està Junta ó Comisión mixia se considerarci] y tcndran cn
su conjunto por la Santa Sede y el Gobierno de Su Majestad Católica corno bases
y punto de partida para llegar a un acuerdo definitivo sobre los puntos indicados
en este Protocolo.
Articulo V.
Este Protocolo .--era ratificado y las ratificaciones canjeadas en Madrid en el
mas breve plazo posible.
En fé de lo cual los Plenipotenciarios ban firmado el presente Protocolo y le
han autorizado con su sello en Madrid a doce de Julio de mil novecientos cuatro.
L. S. - Aristides Rinaldini, Arzobispo de Heraclea, Nuncio Apostòlico.
L. S. - Faustino Rodriguez San Fedro.
I )all'esemplarc a firma autografa e sigillo del R< Alfonso, con cui, in data di Sant'llde-
fonso. 3 luglio 1908, ratifica il concordato, in Busta SS nell'Archivio della Segreteria di
Stato: ne è dato un testo italiano in Archiv fiir kathol. Kir< I" nnclit L.NXM.N 1 ''<''' ,
110 s. e Civiltà Cattolica, 1908, III, I
10% Concordato per le missioni cattoliche nel Congo a. 1906
CXXXI.
CONCORDATO PER LE MISSIONI CATTOLICHE NEL CONGO.
26 maggio 1906.
Le Saint-Siège apostolique, soucieux de favoriser la diffusion méthodique du
catholieisme au Congo, et le gouvernement de l'Etat indépendant, appréciant la part
consideratile des missionnaires eatholiques dans son oeuvre civilisatrice de l'Afrique
centrale, se sont entendus entre éux et avec les représentants des missions eatho-
liques du Congo en vue d'assurer davantage la réalisation de leurs intentions
respectives.
A cet effet, les soussignés:
S. Exc. Mgr. Vico, archevéque de Philippes, nonce apostolique, grand' croix de
l'ordre de la Conception de Villa Vicosa, commandeur avec plaque de l'ordre de
Charles III, etc, dument autorisé par Sa Sainteté le Pape Pie X, et
Le chevalier de Cuvelier, officier de l'ordre de Léopold, commandeur de l'ordre
de Saint-Grégoire-le-Grand, etc, dùment autorisé par S. M. Léopold II, roi-souverain
de l'Etat indépendant, sont convenus des dispositions suivantes:
1° - L'Etat du Congo concederà aux établissements des missions eatholiques au
Congo les terres nécessaires à leurs oeuvres religieuses dans les conditions suivantes:
2° - Chaque établissement de mission s'engage, dans la mesure de ses ressources,
à créer une école où les indigènes recevront l'instruction. Le programme compor-
terà notamment un enseignement agricole et d'agronomie forestière et un ensei-
gnement professionnel pratique des métiers manuels;
3° - Le programme des études et des cours sera soumis au gouverneur general
et les branches à enseigner seront fixées de commun accord. L'enseignement des
langues nationales belges fera partie essentielle du programme;
4° - Il sera fait par chaque supérieur de mission, à des dates périodiques, rapport
au gouverneur general sur l'organisation et le développement des écoles, le nombre
des élèves, l'avancement des études, etc. Le gouverneur general, par lui-méme ou
un délégué qu'il designerà expressément, pourra s'assurer que les écoles répondent
à toutes les conditions d'hygiène et de salubrité;
5° - La nomination de chaque supérieur de mission sera notifiée au gouverneur
general;
6° - Les missionnaires s'engagent à remplir pour l'Etat, et moyennant indemnité,
les travaux spéciaux d'ordre scientifique rentrant dans leur compétence person-
nelle, tels que reconnaissances ou études géographiques, ethnographiques, linguisti
ques, etc;
7° - La superficie de terres à allouer à chaque mission, dont l'établissement sera
décide de commun accord, sera de 100 hectares culti vables; elle pourra ètre portée
à 200 hectares en raison des nécessités et de l'importance de la mission. Ces terres
a. 1907 Convenzione sull'insegnamento nei seminarti della Polonia Russa K>»7
ne pourront Otre aliénées et devront rester afl'ectées à leur utilisation aux oeuvres
de la mission. Ces terres sont données à titre gratuit et en proprieté perpetuelle;
leur emplacement sera déterminé de commun accord entre le gouverneur genera]
et le supérieur de la mission;
8° - Les missionnaires catholiques s'engagent, dans la mesure de leur personnel
disponible, à assurer le ministère sacerdotal dans les centres où le nombre des lidcles
rendrait leur présence opportune. En cas de residence stable, les missionnaires rece-
vront du gouvernement un traitement à convenir dans chaque cas particulier;
9° - Il est convenu que les deux parties contractantes recommanderoni toujours
a leurs subordonnés la necessitò de conserver la plus parfaite harmonie entre les
missionnaires et les agents de l'Etat. Si des difficultés venaient à surgir, elles sci ohi
réglées à l'amiable entre les autorités locales respectives, et si l'entente ne pouvait
s'obtenir, les mémes autorités locales en référeraient aux autorités supérieures.
En foi de quoi les soussignés ont signé la présente convention et y ont appose
leurs cachets.
Fait en doublé excmplaire a Bruxelles le 26 mai 1906.
Ch. de Cuvelier.
Vico,
Arehevéque de Philippes,
Nonce Apostolique
Da Ardi iv fur kathol. Kirchenrechl LX XXVII (1907), 312 s , collazionata la copia nel-
l'Archivio della S. Congregazione degli Affari Eccles. Straord., n." 17874, ove le firme sono
in ordine inverso.
CXXXII.
CONVENZIONE SULL'INSEGNAMENTO NEI SEMINARI1
DELLA POLONIA RUSSA.
22 limilo 1907.
Les soussignés, ayant été autorisés par leurs Gouvernements de conclure, au
sujet de l'étude et des examens de la langue, de l'histoire et de la littérature russes
dans les Séminaires catholiques de Pologne, un accord sur la base des Conventions
de 1882 ' et de 1897 et du Pro-Memoria remis par le Cardinal Secrétaire 2 d'Etat
de Sa Sairlteté au Chargé d'Affaires de Russie en date du 4 Aoùt 1906, sont con-
venus des articles suivants:
I. Le pian et le programme de l'étude de la langue, de l'histoire et de la lit-
térature russes sont formés par l'Evèque (à la direction duquel Ics Séminaires dio-
césains sont soumisi d'accord avec le Gouvernement, en coniormité de la nature et
du but des Séminaires. Les maìtres enseignant ces branches sont de méme nommés
par l'Evèque avec l'agrément préalable du Gouvernement.
V. p. 1016 ss.
Archiv odi.
1098 Convenzione sull'insegnamento nei seminarti della Polonia Russa a. 1897
II. Les examens de le langue, de l'histoire et de la littérature russes dans les
Séminaires, a l'occasion du passage des élèves d'une classe à l'autre et de leur
sortie du Séminaire, se font en présence du Gouverneur locai ou d'une personne
spécialement déléguée par lui à cet effet, assistè d'un Représentant de l'Arrondis-
sement scolaire.
III. Le droit de donnei* des notes aux élèves est réservé aux professeurs; La
présence du Représentant du Pouvoir et de l'autorité scolaire aux examens a seule-
ment pour but de donnei* au Gouvernement le moyen de s'informer de première
source sur la marche et le1 progrès de l'enseignement des2 matières non théolo-
giques et de venir en aide a cet enseignement par les moyens qu'il a à sa dispo-
sition.
IV. Les examens a l'occasion du passage d'une classe à l'autre sont seulement
verbaux; les examens à l'occasion de la sortie du Séminaire sont verbaux et par
écrit.
V. Les thèmes pour les examens par écrit sont choisis par l'Evéque en cònformité
avec les cours de langue, d'histoire et de littérature russes faits aux élèves du Sémi-
naire. Ils sont communiqués par l'Evéque qui extrait, en présence des Représentants
de l'Autorité civile et des3 élèves de la classe de sortie, un des billets cachetés
indiquant le thème.
Toutes le dispositions de l'accord de 1882, ne portant pas directement sur l'en-
seignement dans les Séminaires du Royaume de Pologne de la langue, littérature
et histoire russes, ni sur les examens de ces matières, restent en vigueur, ainsi que
celles de la convention de 1897.
Rome, le 22 * Juillet 1907.
R. Card. Merry del Val.
S. Sazonow. b
Da Archiv fiir kathol. Kirclienreclit LXXX VIII (1908), 150 s., collazionato l'esemplare a
firme autografe e sigilli dei plenipotenziarii in Russia 431, 24883 AE nell'Archivio della
8. Congregazione degli Affari Eccles. Straord.
Le trattative del 1897 ottennero la conclusione nella seguente nota del
2 aprile 1897.
Il sottoscritto Cardinale Segretario di Stato di Sua Santità, nell'accusare a V. E. rice-
vimento della sua Nota del 16 marzo, coll'annessa risposta del suo Imperiale (governo alle
ultime comunicazioni della Santa Sede, ha l'onore di comunicarLe quanto segue:
Per quel che riguarda l'insegnamento della lingua, letteratura e storia russa nei Semi-
narii di Polonia, la S. Sede prende volentieri atto delle dichiarazioni dell'Imperiale Governo,
cioè « que la participation d'un représentant du Pouvoir et de l'autorité scolaire aux exa-
mens n'a été décrétée ni dans le but de donner des notes aux élèves, ce qui incombe au
1 Archiv: « les >.
1 Archiv: « de >.
* Archiv om. • Représentants - des » !
« In Russia 431 : c«|„».
- In Russia 431 le firme sono in ordine inverso.
a. 1X97 Convenzione sull'insegnamento net seminarti della Polonia Russa 1099
professeur examinant, ni dans celui de décider du sort de tei ou aurre élève, mais atin
que le Gouvernement suprème ait des informations compétentes sur la marche et les progri s
de IVnseignement des matières non théologiques et puisse venir en aWe a cel enseignement
par les movens quii a à sa disposition » .
In vista di ciò e per deferenza al Governo Imperiale, la Santa Sede recedi dall'esi-
genza di far menzione di quanto avea espresso nel suo Memorandum del passato gennaio
che cioè «qualora un alunno non riportassi.' i suflragii necessarii per l'approvazione, si
possa obligare soltanto a subire un novello esame > : e che « la mancanza dei voti neces-
sarii all'approvazione, non potrebbe mai sortire l'effetto d'impedire all'alunno la carriera
degli studii e molto meno l'esercizio delle funzioni ecclesiastiche » .
Dopo ciò, la Santa Sede nulla ha da opporre alla variazione tinaie, proposta dall'Impe-
riale Governo al § 2 del Regolamento del 1S95, che cioè « Les notes obtenues par les
élèves à ces examens sont prises en considération pour l'appréciation du succès de leurs
études » .
Parimenti la Santa Sede, tenuto conto delle dichiarazioni del Governo Imperiale, e per
dargli ulteriore segno delle sue benevole disposizioni, acconsente al desiderio mostratogli
dallo stesso Governo, per ciò che riguarda il Memorandum relativo alle parrocchie di
Minsk. '
Prende finalmente atto della dichiarazione del Governo Imperiale sul terzo punto,
riguardante la lettura dei manifesti imperiali.
La Santa Sede invierà nei sensi espressi una lettera all'Arcivescovo di Mohilew per
ciò che lo riguarda, ed un'altra all'Arcivescovo di Varsavia, che dovrà comunicarla ai suoi
suffraganei, sul primo e sul terzo punto.
Il sottoscritto ecc.
Da stampa, maggio NW, 32 s. in Russia 329 VI nell'Archivio della S. Congregazione degli Affari riccie». Straord.,
collazionata la minuta in Russia 329 III nello stesso Archivio.
1 II Governo Russo accettò il promemoria Vaticano del gennaio 1897, che a quest., riguardo dichiarava: «La
Santa Sede per provvedere all'urgentissimo bisogno di quelle Parrocchie di Minsk nelle quali si era introdotta la
lingua russa nel culto suppletorio, consente che si nominino nelle forme canoniche dalla competente autorità Eccle-
siastìca Parrochi, che compiano gli atti del culto ci amministrino i Sacramenti nella lingua latina». Stampa cit. 27,
collazionata la minuta in Russia 329 III.
* La S. Sede aveva dichiarato < lealmente il Governo russo che posta la diuturna consuetudine di dar lettura
in Chiesa dei manifesti imperiali, semprechè non contengano nulla di dissonante dalla fede e dottrina cattolica,
nessuna legge canonica si oppone a che tale lettura si taccia anche nella lingua russa. Rilevando nondimeno le
molteplici difficolta ed i pericoli a cui andrebbero incontro i Vescovi, le perturbazioni chi da t.ilc misuri
aver luogo ed il danno dell'allontanamento dei fedeli dalla Chiesa, e facendo appello allo spirilo di conciliazione e di
pace, onde mostrassi animato il Governo imperiale, lo prega di non insistere mi tale lettura e di non ricorrere a
misure coattive», ed il Governo Russo aveva risposto: > Dans la question de la lecture des manifestes dans les
eglises du Rovaume de Pologne, t.tnt dans l'originai russe qu'en traduction dans la Lingue locale, le Gouvernement
Imperiai reconnaìt que les e-cplications du Sa il S gè -ont complétemenl satisfaisantes el ne doute pas de son
intention de donner aux Evéques des instructions adéquates. Pour ce qu ' i dans celle question
toute mesure coercitive des instructions dans ce sens "nt dejft été données, d'ordre de Sa Majesté l'Empereur, «in
autorites locales ». Dai documenti in Russia 329 Ili.
1100 Concordato fra Pio X e Pietro 1 Re di Serbia a. 1914
CXXXITT.
CONCORDATO FRA PIO X E PIETRO I RE DI SERBIA.
24 giugno 1914.
In nome della Santissima Trinità
Sua Santità il Sommo Pontefice Pio X e Sua Maestà Pietro I Re di Serbia, allo
scopo di tutelare gli interessi religiosi dei Cattolici nel Regno di Serbia, hanno riso-
luto di fare un Concordato, nominando a tale effetto due Plenipotenziari; cioè:
per parte di Sua Santità:
l'Emo e Revmo Signor Cardinale Raffaele Merry del Val, Suo Segretario di
Stato ;
e per parte di Sua Maestà:
Sua Eccellenza il Signor Milenko R. Vesnitch, Inviato Straordinario e Ministro
Plenipotenziario di Sua Maestà il Re di Serbia in Francia e nel Belgio, Gran Croce
dell'Ordine di San Sa va, dottore in legge ecc.; i quali, scambiati i loro rispettivi
Pieni Poteri e trovatili in buona e dovuta forma, convennero negli articoli seguenti:
Articolo 1
La Religione Cattolica Apostolica Romana avrà il suo libero e pubblico eser-
cizio nel Regno di Serbia.
Articolo 2
Si costituisce nel Regno di Serbia una Provincia Ecclesiastica, composta del-
l'archidiocesi di Belgrado, con sede nella capitale del Regno - avente come terri-
torio quello compreso nei confini della Serbia prima dei trattati di Londra e Buca-
rest dell'anno 1913 - e della diocesi di Scopia, suffraganea, con sede in detta città -
comprendente i nuovi territori -, passando dalla giurisdizione di Propaganda Fide
al diritto comune.
Articolo 3
L'Arcivescovo di Belgrado ed il Vescovo di Scopia, alla cui giurisdizione eccle-
siastica appartengono tutti i Cattolici del Regno di Serbia, dipenderanno negli affari
ecclesiastici direttamente ed esclusivamente dalla Santa Sede.
Articolo 4
Sua Santità, prima di nominare definitivamente l'Arcivescovo di Belgrado ed
il Vescovo di Scopia, notificherà al Regio Governo la persona del rispettivo candi-
dato, per conoscere se vi siano fatti o ragioni di ordine politico o civile in con-
trario.
Articolo 5
L'Arcivescovo di Belgrado ed il Vescovo di Scopia riceveranno dal Regio
Governo un emolumento annuo, il primo di dinari 12.000, con un'aggiunta di 4.000
a. 1914 Concordato fra Pio X e Pietro / Re di Serbia 1101
dinari, ed il secondo di dinari 10.000; con diritto a pensione non inferiore a
quello degli impiegati dello Stato.
Articolo 6
Il titolo ufficiale dell'Arcivescovo di Belgrado e del Vescovo di Scopia saia di
Illustrissimo e Reverendissimo Monsignore.
Articolo 7
Prima di entrare in l'unzione, 1' Vrcivescovo di Belgrado ed il Vescovo di Scopia,
presteranno alla presenza di un delegato del Regio Governo il giuramento di fedeltà
nella forinola seguente: « Io giuro e prometto dinanzi a Dio e sopra i Santi Evan-
geli obbedienza e fedeltà a Sua Maestà il Re di Serbia; prometto di non parteci-
pare ad accordo qualsiasi, nò di assistere ad alcun consiglio, né d'incoraggiare o
lasciar cooperare il clero a me subordinato a qualsivoglia impresa che tenda a
turbare la pubblica tranquillità dello Stato ».
Articolo 8
L'Arcivescovo di Belgrado ed il Vescovo di Scopia avranno piena libertà nel-
l'esercizio delle funzioni ecclesiastiche e nel regime delle loro diocesi, e potranno
esercitare tutti i loro diritti e le prerogative del loro pastorale ministero, secondo
la disciplina approvata dalla Chiesa: da loro, nelle rispettive diocesi, dipendono
tutti i membri del clero cattolico, in ciò che riguarda l'esercizio del sacro ministero.
Articolo 9
All'Arcivescovo di Belgrado ed al Vescovo di Scopia spetta, nella rispettiva
diocesi, l'erezione delle parrochie, d'intelligenza col Regio Governo. Ad essi spetta
pure la nomina dei parroci. Se però trattasi di persone estranee al Regno, proce-
deranno d' intelligenza col Governo Serbo; se poi trattasi di sudditi serbi, i Vescovi
s'informeranno in precedenza presso il competente Ministero, per conoscere se vi
siano ragioni o fatti d'ordine politico o civile in contrario.
Articolo 10
L'istruzione religiosa della gioventù cattolica è sottoposta, in tutte le scuole,
all'Arcivescovo ed al Vescovo nelle rispettive diocesi. Nelle scuole dello Stalo essa
verrà impartita da catechisti che, previo comune accordo, saranno nominati dal
Vescovo e dal Ministro dell'Istruzione Pubblica e dei Culti. 1 Vescovi possono
interdire l'insegnamento religioso, anche nelle scuole dello Stato, a quei catechisti
che si mostrassero non adatti alla missione loro affidata, dandone partecipazione al
Ministero dell'Istruzione Pubblica e dei Culti, per procedere ad altra nomina. 11
Regio Governo stipendierà i catechisti nelle scuole dello Stato. La qualità di par-
roco non è incompatibile con quella di catechista.
Articolo 11
Per la formazione di giovani serbi idonei al sacerdozio cattolico sarà istituito
un seminario nella capitale o nelle sue vicinanze, cui lo Stato fornirà un'equa annua
1102 Concordato fra Pio X e Pietro I Re di Serbia a. 1914
dotazione, restando all'autorità ecclesiastica rispettiva la cura di sistemarlo e gover-
narlo in conformità delle disposizioni canoniche. In questo seminario sarà usata per le
discipline non ecclesiastiche la lingua d'insegnamento serba,
Articolo 12
11 Regio Governo riconosce la validità dei matrimoni fra Cattolici, e dei matri-
moni misti contratti alla presenza del parroco cattolico secondo le leggi della
Chiesa.
Articolo 13
Le cause matrimoniali fra Cattolici, e fra coniugi di matrimoni misti celebrati
dinanzi al parroco cattolico, eccetto in ciò che riguarda gli effetti meramente civili,
saranno giudicate dai tribunali ecclesiastici cattolici.
Articolo 14
II coniuge cattolico avrà diritto di stabilire che la prole dei matrimoni misti,
celebrati dinanzi al parroco cattolico, venga educata nella Religione Cattolica.
Articolo 15
La forinola di preghiera pel Sovrano: Domine, salvimi fac Regem,%A\<i cantata,
negli uffici divini in lingua slava o latina, a seconda delle condizioni locali.
Articolo 16
Lo Stato riconosce che la Chiesa, rappresentata dalle legittime sue autorità e
dai suoi ordini gerarchici, ha vera e propria personalità giuridica e capacità di
esercitare i diritti che le appartengono.
Articolo 17
La Chiesa ha diritto di acquistare per giusto titolo, di possedere e liberamente
amministrare beni si mobili che immobili, destinati pei fini propri della Chiesa e
delle sue istituzioni nel Regno; e le cose da lei acquistate eie sue fondazioni sono
inviolabili come i beni propri dei cittadini dello Stato.
Articolo 18
Le proprietà della Chiesa potranno essere assoggettate ai pubblici tributi, come
i beni degli altri cittadini; eccettuati tuttavia gli edifici destinati al culto divino, i
seminari e le case dei Vescovi e dei parroci, i quali saranno immuni da tasse e non
potranno mai essere destinati od adibiti ad altro uso.
Articolo 19
I sacerdoti ed i chierici, secolari e regolari, non potranno essere obbligati ad
esercitare pubblici uffici che fossero contrari al sacro loro ministero ed alla vita
clericale.
Concordato fra Pio X «■ Pietro I Re di Serbia 1103
Articolo 20
Se in avvenire sorgesse qualche difficoltà sulla interpretazione dei precedenti
articoli o su questioni per avventura dagli stessi non contemplate, la Santa Sede
ed il Regio Governo procederanno, di comune intelligenza, ad un'amichevole solu-
zione, in armonia col diritto canonico.
Artidi,) 21
La presente convenzione entrerà in vigore immediatamente dopo la ratifica di
Sua Santità il Sommo Pontefice e di Sua Maestà il Re di Serbia.
Articolo 22
Lo scambio delle ratifiche avrà luogo in Roma nel più breve tempo possibile.
Roma, ventiquattro Giugno millenovecentoquattordici (24 Giugno 1914).
R. Card. Merry del Val Mil. R. Vesnitch
L. S. L. S.
Dall'esemplare a tirine autograte e sigilli dei plenipotenziarii in Busta su nell'Archivio
della Segreteria di stato. Ibid. l'esemplare a firma autografa e sigillo di Alessandro, Prin-
cipe ereditario di Serbia, con cui, in nome di Re Pietro I e in data di Valievo 25 agosto 1914.
ratifica il concordato. Ibid. inoltre una comunicazione a firma autografa del Vesnitch in data
di Roma 12 marzo 1915, con cui al Card. Gasparri, Segretario di Stato di Sua Santità, si
dichiara « que le titre et le préambule de l'instrument de la ratification du Concordat ...
portent les deux Contractants en ordre inverse par la laute du copiste... et ne doit aucu-
nement porter préjudice à l'ordre consacré pour cette catégorie de documents. et reservant
la préséance au Saint-Siège » .
ERRATA-CORRIGE
Pag
1
1. 18
quamqe
quamque
6
14
( Irdinarii
Ordinariis
9
32
nulla
tiullas
11
29
Si
Sii
18
:;
apostolorum communi
apostolorum, communi
•
22
secularia
saecularia
24 '
7
pacem
pace
26
34
bonam
bona
35
» 16
Manuscripts
Manuscrits
48
» 4
27 febbraio
28 t(hhraio
7b
» 18
ecclesia rumprelatis
ecclesiarum prelatis
81
. 4
causa com eniatur5
causa convi niatur
111
. 38
tom. cit.
loc. cit.
124
. 8
Proni» ssa
Promesse
163
n. 4
« Nisi »
. Nisi »
165
1. 7
Wilten 151
Wilten . i. 151
185
n. 6
Reg i-ii. ii i
R(egistra ta
251
1. Il
AA. I-X Vili
1 / Arm l X Vili
' 57
n. I
« cium ».
« dum » ; cfr. p. 254 1 1!
259
» 2
255, 1. 11 ss.
256, 1.11 ss
261
1. 36
Umiejetnoéci
/ Dlii/fllln.ii l
266
21
1857
1858
»
28
30 marzo
8 marzo
282
» 3
219, collazionato
Il ' collazionato
285
In
AA. /-.VI///
.1.1. Ann. I-X \ III
302
n. 4
! / Arm -IX \ III
.1.1. Arm. I A \ III
327
1 28
I. Card. d'Acquaviva
T. Card. d'Acquaviva
381
20
setensii mi
estensioni
395
. 16
ed. Kom. V ed. Prat. IV
ed. Rom IV...., ed. Prat. \
415
1"
aboliti* >nc
abolitione
515
21
obligant
se obligant
517
16
quod labore-!
qUOl labore- !
755 II col
1. 14
XVI
XIV
767
27
Grand 1 luca
Cran Dina
798
1. 22
ecelesiasticos
ecelesiasticos
831
3
VIE
VII
841
Prela.
Prela.
864
- 23
Reisach vmi
Reisach al
879
n. 1
n.° 4.
n. 4.
935
1. 37
a
b
1066 II col
. 26 s.
derecho
AGGIUNTE E CORREZIONI
Pag. /. i. 31. Contro le stampe bisogna leggere competant
Pag. 8, 1. 5. Contro la lezione dei Bull, va letto « revelare », come sta anch< a
p. 470, 1. 25.
Pag. 48. La data corretta 28 febbraio 1212 va collocata sotto a
Pag. 80, n. 4. Ha « inquiratur anche .1.1. Ann. /-VI'/// 510
Pag. 106, 1.38. Il titolo completo è: V. Nussi, Conventiones ile rebus ecclesiasticis itilo-
S. Setton vi cri iloti potestatem.
l'ai;. 133, 1.3. Il Reg. l'itile. 263, 1. 134* Archivio segreto Vaticano) ha: « varietali .in uni-
ambita ». Ibid. I. lo il citato Reg ha: scribimus speralus cooperator • e « sperattis »
può leggersi anche in .Ititi. XL1 59. Una copia nel tomo 86 dell' Arm. 1 delle
Misceli. nell'Archivio segreto Vaticano, l. 510" legge il testo di p. 137, I. l-'J così:
« contenta dictos Clericos delinqtientes contentionem iurisdictionis inti r eccl< siastii os
et saeculares Iudices concernentia per Ecclesiasti, as i t saeculares Curias insularum
praedictarum , ciò che dà senso.
Pag.214, 1.28. Tanto l'edizione di Gregorio XIII quanto Friedberg hanno • Benedicti XIII»,
ma evidentemente va letto Benedicti XII , di cui è V.hl re^hnen.
Pag 105, 1.2, v. p. 700, n. 1.
Pag. 538, 1. 24 e 558, 1. 37 e n. .">. La data della Maximis undique, invece di decimoseptimo
Kalendas Novembris 1 16 ottobre), quale è nella copia Vaticana, dev'essere A' V Kalen-
da* Decembris. come è segnata nella Bolla Universalis Ecclesiae di Pio IX del
3 luglio 1848, p. 13."> Pn I\ Acta, Pars prima 1, 134-149. e da Abtn :v. p. o4s 1 13.
Pag. 670, 1. 31 s., v. p. 653, n. 2.
Pag. 7b2, I. 30 s., 39; p. 763, 1. 6, v. p. 869. n 3
Per maggiore comodità e vantaggio degli studiosi si aggiungono e. rispettivamente, si
completano indicazioni bibliografiche di documenti pontifici, decreti di Congregazioni, ecc.,
ricordati specificamente nei Concordati, seguendo L'ordine nel quale vi si incontrano in
questa edizione. '
SanctissiniHS di Pio V, 27 giugno 1570 p. 8, 470), in lin/l. Rom. CoCQ. Main. IV,
pars HI, 223: ed. Taur. VII, 836 s.
Urbano V ai metropoliti d'Inghilterra e loro suffraganei, 24 settembre 1364 (p. 140.
1. 35 ss.), regesto in W. H. Bliss-J. A Twemlow, Papal Letto* v. p. 138, n. IV, 12.
Execrabilis di Giovanni XXII. 1" dicembre 1317 p. 115, 152, I7s. 214, 220), in Exlrav.
lo. XXII, tit. Ili, cap. un.: Frieduer<., Corpus Imi* Gin v p. 217, 1. lo li, 1207-1
Ad regimen di Benedetto XII, 11 gennaio 1335 p. 115. 152, 17n. 214, 220), in Extrav.
canini, lib. Ili, tit. Il, cap. XIII: Fkiedberg loc. cil. 1266 s.
il .„-,, ..,.■ , è riascito a trovare tutti gli atti citati, ad es. il decreto 23 settembre 1863 indicato
;. li-. Come già a p.217.1e citazioni dal Corpus iuris canonici tono latte come per qualunqu. altra opera, non
le sigle usuali.
1108 Aggiunte e correzioni
Cupientes di Niccolò III, 13 dicembre 1279 (p. 147, 154, 158, 179, 183), in Liber sextus
,/,-t rei. lih. 1, Ut. VI, cap. XVI: Friedberg loc. cit. 954-956; cfr. A. Potthast, Regesta Ponti/.
Roman. n.° 21665.
Suscepti regiminis di Giovanni XXII, del 1317 (p. 148, 155, 218, 221), in Extrav. Io. XXII,
tit. 1, cap. II: Friedberg loc. cit. 1205 s.
Frequens, decreto del concilio di Costanza (p. 169), in Mansi, Sacr. Condì, nova et
ampi. Collectio XXVII, 1159.
Quia propter, del concilio lateranense IV (p. 236, 237), in Decret. Gregorii IX, lib. I,
tit. VI, cap. XLII: Friedbekg loc. cit. 87 s.
Mandatum di Gregorio IX (p. 247, 249), ibid. tit. Ili, cap. XXXVIII: Friedberg
loc. cit. 34.
Statutum {de una diaeta ecc.) di Bonifacio Vili (p. 252 s, 333, 472), in Liber sextus decret.
lib. I, tit. Ili, cap. XI: Friedberg loc. cit. 941 s.
Speculatores di Innocenzo XII, 4 novembre 1694 (p. 288), in Bull. Roni. Cocq.-Main.
I\, 374-377; ed. Taur. XX, 662-666.
Ad exequendum di Pio V, 1« novembre 1567 (p. 291), fibid. rispettivamente IV, pars II,
401 s.; VII, 628-630.
Decreto della S. Congregazione del Concilio, 15 marzo 1596, confermato da Clementi- Vili
(p. 292, 298), in Benedicti XIV Buttar ium II, 179 s. entro la Bolla Impositi Nobis del 27 feb-
braio 1747.
Ubi gratiae di Gregorio XIII, 13 gennaio 1575 (p. 293, 299), in Bull. Rom. Cocq-
Main. IV, parsili, 298 s.; ed. Taur. VIII, 1 13 s., ove perù ha la data 13 giugno .
Clini sicut non sine gravi di Innocenzo XII, 19 aprile 1700 (p. 293), ibid. rispettivamente
IX, 537-539; XX, 928-931.
Decreto Ad debitum di Clemente XI, 15 dicembre 1703 (p. 294), in Decr. auth. Congr.
Sacr. Rit. (v. p. 844, n. 1) I, 471-473, n.o2123; qui però ha la data « 10 dicembre .
Romana di Innocenzo IV (p. 295), in Liber sextus decret. lib. II, tit. XV, cap. Ili: Fkied-
berg loc. cit. 1015 s.
Decreto della S. Congregazione dei Vescovi e Regolari, lo ottobre 1600 (p. 295), in
A. Bizzarri, Collectanea in usum secretar iae S. C. Ep. et Reg., Romae 1863, 20-22.
Decreto di Urbano Vili, 5 settembre 1626 (p. 295), in Appendix di Concilium romanum ...
celebratum anno MDCCXXV, Romae 1725, 206 s.
Decreto conciliare di Papa Simmaco, 6 novembre 502 (p. 272, 333): v. Jaffé-K altenbrun-
ner, Regesta Poìit. Rom. I, 98; cfr. Dee return Gratiani, pars I, disi. CXVI, can. I: Fried-
berg I, 335-338.
Ambitiosae di Paolo II, 1° marzo 14b7 (p. 272, 333, 453, 481, 519, 523, 538), v. p. 839, n. 4;
è in Friedberg II, 1269.
Le costituzioni ricordate a p. 331, 1. 33 s. sono indicate in Codex iuris canonici... Jou-
li uni annotatione ... auctus al can. 2345 e trovansi nei Bull. Rom.; clr. pei decreti ancht
l'Inter ceteras di Alessandro VII, 1° febbraio 1661, in Bull. Rom. Cocq.-Majn. VI, pars V,
127-131, ed. Taur. XVI, 656-662.
Iniunctum Nobis di Paolo IV, 14 luglio 1555 (p. 333), in Bull. Rom. cit., rispettivamente
IV, pars I, 319-321; VI, 496-498.
Ingens muneris nostri di Pio IV, 6 agosto 1565 (p. 333), ibid.. rispettivamente IV, pars II,
240; VII, 375 s.
In supremo iustittae solio di Clemente XII, 1° lebbraio 1735 (p. 347, 374, 391 ,
v. p. 393, n. 3.
< Hm alias di Gregorio XIV, 24 maggio 1591 ip. 347), v. p. 373. n. 1.
Ex quo di Benedetto XIII, 8 giugno 1725 (p. 347), v. p. 373, ri. 2.
Aggiunte e correzioni 1109
omnium Ecclesiarunt di Benedetto XIV, 29 novembre 1749 p. 413), in BenedictiXTV
Bullarium III. :>4o-549.
Postquam per alias di Benedetto XIV, 27 giugno 1750 p. 413), ibid. 552-569.
Diim, Ultra mentis aretina di Leone \ I1' dicembre 1516 colla «declaratio diclae
bullae», Nuper in sacro Lateranensi conciliti, l" marzo 1.~>ls p. 465), in Bull. Rotn. Cocq
M\i.\. Ili. pars III. 147-450; ed. Taur. V, 685-690.
Si bene/i iorum ili Clemente \ a I concilio viennea p.526), in Clementinae, lib. Ili
tìt. X " ILI, cap. II; Friedberg loc. cit. 1165.
Le Regulae cancellariae edite da Adriano VI p. 258, 261 furono stampati in Roma, 1522,
da Marcello Silber col titolo Regule Ordinationes et Constitutiones Cancellane Sanctis
simi Domini nostri domini Adriani diuina prouidentia /'tipe IV.
INDICE DELLE MATERIE TRATTATE NEI CONCORDATI'
Abati: libera elezione, 158, 237. 312; con-
ferma, 147. 153, 237; età e qualità, 237;
nomina regia, 236 s.; residenza, 314 s.;
giurisdizione passiva. 9o, 776; attiva,
v. Abbazie.
\bate di Collegiate; V. Collegiate.
— Abate di Covadonga, 777.
Abbazie: stato libero, 312; massa e mensa,
312, 713; provvista e conferma, 147, 153,
312; vacanza. 315.
claustrali, v. Ordini, Regolari, Superiori.
— concistoriali. 622, 624.
— nullius, ridotte a semplici: 497, 563, 600,
602, 616 621 s., 668; soppresse, 649; giu-
risdizione, v. in genere Vescovo.
Abito e tonsura: 289, 350, 352, ^80. 4M. 823.
Abrogazione di Concordati, v. q.
Abuso (appello su 1'), 305.
Acattolici: cimiteri, 1066; culto, 984, 1002;
atti di stato civile, "736 s.; matrimonio,
762, 1049, 1069, 1102 iv. Università».
Accademia ecclesiastica (S. Pietroburgo
760, 1017.
Accordo preliminare per la riforma del Con-
cordato, 1094 s.
Accordo previo per la nomina di vescovi,
755, 1088 S. v. Gradimento sovrano).
Accusa criminale: 6, 485.
Acervi pii: 791.
Acquisti ecclesiastici: libertà. 190 S., 594,628,
634, 794 -799), 806, 818, 827, 916, 921, 939,
943, 955, 967, 977, 992 s., 1011, 1052, L102;
autorizzazione sovrana. 89, 743 -, 767, 769.
Adulterio: escluso dal diritto d'asilo, 746
Adunanze del clero: 289 s.
Advocatiae, V. Scultetlae
Affrancazione di censi ecclesiastici: vii tata,
991 1609, 1010, 1060; sanata in preterito,
991, 999, 1009 s., 1060; composizione, 991,
1010, 1057; e conseguente riduzione
d'oneri, 998 ; restituzione dei capitali, 991,
«98, 1010.
Aggregazioni di confraternite allo romanr.
Albo indice pubblico) degli ordinandi, 352,
380, 462.
Alienazione di beni eccles. in genere, 594,806,
Ms, 839, 874, 889, 917, 920, 1011; autoriz-
zazione regia. 827. ,839, 841, 889 s„ 1011.
Aitar, portatile: 294, 299.
Alternativa nella collazione di benefici : con-
cessa, 180, 184, 214, 219 s., 253 s., 256 ss.,
260s., 510, 651 ss., 748; esclusa, 429; tra
Vescovi e Sovrano, 780, 989, 1008.
Alunni, di Seminario: libera ammissione,
350, 352, 37S, 461, 535, 1017 (v. Seminario:
libertà .
— di Università, v. q.
Amministratori Apostolici: per territorio se-
parato. 1022, liL'b; per diocesi soppresse,
1014, 1016J; loro diritto episcopale, 1023 ss.;
relazione con la diocesi principale, 1026.
Amministrazione: di benefìci, 629, 743 s., 894;
di beni ecclesiastici, 827, 860, 874, 889 s.,
916 s., 933, 1011; mista, 626, 629, 798, 875,
889, 916, 925; sede vacante, v. Vacanti;
cessione, 245.
— di beni dei regolari, 577, 827, 840.
— di luoghi pii, 353 s., 370, 570, 629, 743, 827
891 s., 993.
Amministrazione diocesana: 629, 743 s., 756,
757.
Ammortizzazione Cassa di): 878, 1057 ss.
Amnistia: 230.
Angherie verso il clero revocate, 37, 49, 98 s,,
102 s., 1018.
Annate: confermate, 594; ridotle,218; rimesse,
142; ristrette, 148 s., 154 s., 180 s., 184 s.;
i favore del Fondo diocesano, 792.
Annessi concordata) ii : 850, 851 iv. Note).
Annotazione di battesimo, ecc., v. Atto di
nascita, ecc.. Libri parrocchiali.
Appello: gradi, 3s., 242 s., 986, 1003; escluso,
4,5,6, 174, 242, 295; effetti, 4, 5, 6; modo
Compilato unendo in vista principalmente il diruto canonii
1112
Indice delle materie trattate nei concordati
di eseguirlo, 5, 6; infra terminos regni,
3s, 43, 242, 263, 325, 762, 899, 904, 911;
alla S. Sede, 4-6, 20, 21, 33, 38, 42, 43,
45, 76, SI, L16s., 149, 156, 1(4, 224, 242,
8, 'Ni,, 1003; ai tribunali laici, 986,
pi- ;, ab abusu, 305
Approvazione Pontificia: in specie a transa-
zioni temporali tra Sovrano e Vescovi, ecc.,
17.; ss., 4i>:; ss., 501 s., 537 s., 669 s.; per
riforma di costituzioni regolari, 577.
Arbitrato 24, I3b, 697; obbligatorio, 103 s.;
nello cause, 816.
Archivio: di enti eccles. soppressi, 646, 659,
674, 694.
— dì Curia, 760.
Arcivescovo, v. Metropolita.
Arresto e carcerazione di ecclesiastici e re-
ligiosi, 724, 737, 740, 741, 745, 766, 769,
805, 817, 824, 863, 898, 912, 943, 955, 966,
998, 1005, 1053, 1063.
Artati ad ordines: 351, 379, 461 S.
Articoli organici : 598.
Articoli segreti: 637, 799, 829.
Asilo (diritto di): affermato, 87, 98, 305, 745,
824,988, 1006; ristretto, 284 s., 322 s., 343 ss.,
373 ss.. 381 s., 454 ss., 487 ss.; abuso, 345,
375, 390; limitato a una o due chiese, ecc.,
per città, 490.
Assegni : supplementari, 928, 938, 1079, 1080 ;
1084, 1085; pei vice-parrochi, 291.
Assenso sovrano: (posteriore) alla elezione di
Vescovi, 16, 17, 338 s. ; previo, v. Gradi=
mento sovrano.
Assessori laici: 349, 4b4 ss., 987, 1004.
Assistenti o Definitori del Generale o Vi-
cario, 577.
Associazioni religiose: 10°*2.
Assoluzione di censure: 162, ad cautelarti
con reincidenza, 6; riservata alla S. Sede,
7; facoltà del Nunzio, 469, 471.
Atrio o portico o scala di chiesa: quanto al
coniugio, 382, 390.
Atti Episcopali: libera pubblicazione e ese-
cuzione, 595, 531, 765, 7o8, 822, 857, 933,
1023, 1075, 1078; copia al Governo, 830,
843, 865, 866, 884, 905, 906.
— Pontifici (v. in genere Relazioni con
la S. Sede): restrizioni, 302, 761, 822,
1075.
Atto di nascita: 733; di illegittimi, 733; per
acattolici, 73t>.
— di matrimonio: 734.
— di morte: 735; per acattolici. 736.
Ausiliare (Vescovo): 773.
Autorizzazione governativa ai contralti di
enti eccles., 89, 743 s., 767, 769.
Avventizia (popolazione, giurisdizione sulla):
L042.
Avvocatura diritti); 100', 373.
Azione giudiziaria (in genere, v. Cause): pos-
sessoria, 216, 220, c02, 367, 740, 741; ex
iure cesso, 264; ipotecaria, 263.
Bando civile, v. Utlagatio; agli scomunicati,
37, 56, 61, 163 (v. Vitandi).
Baroni Napoletani: causa rimessa alla Santa
Sede, 228; corti baronali, 349.
Basilica (privilegi a): 420.
Battesimo: privilegi, 104; di esposti, 734; re-
gistrazione, 733, 736, 1067 s.
Benefici: erezione, 822; provvista, 147 s., 154,
■ 159 s., 166 s., 284, 362, 510; inabilità, 243;
pubblicazione governativa, 909; saecula-
ria saecularibus, regularia regularibus
240; ai regolari, 167, 240, 595; ari tem
pus, 284, 323 ; curati, incorporati, 314,
595; riservati ai regnicoli (v. Nazlona
lità), 355, 361; riservati alla S. Sede,
426 (v. Riserve beneficiarie ; di nomina
universitaria, 239, 241 ; di nuova fonda-
zione, 600, 9%; amministrazione, 629,
743 s., 894; sospensione della collazione,
745; privazione e sospensione, 866, 867,
869 s., 903, 906, 912 s.; soppressione, 290,
532, 646, 1072, 1073 s. (v. anche Alterna-
tiva, Canonici, Coadiutoria, Concorso,
Espettative, Giuspatronato, Gradimento
sovrano, Residenza, Rinunzie, Vacanti1).
Beneficiati: requisiti, 147, 154, 159 s, 166 s.;
obbligali agli ordini, 167 (v. Artati) - Cap-
pellani, 778 (v. Capitolo: costituzione).
Beni ecclesiastici: in genere, 60, 279, 741,
859, 888, 916 (v. Acquisti); inalienabilità,
594, 806, 818; inviolabilità, v. Proprietà
eccles.; soggetto di proprietà, 921; immu-
nità, v. Immunità reale; amministrazione
mista, v. q.; cessione, 245; foro giudiziario!
262 ss.; devoluzione, 1072.
Indice delle materie trattate nei concordati
1113
Ben! ecclesiastici, indemaniati: restituzione,
625, 763, 1059.
— secolarizzati: sanazione. 269, 271 S., '-'77 s.,
-, |. 570 , ■ $76, fi
978, UHI, I019s., 1057 ss .
1064.
— facoltà al Sovrano di ipotecarli, 516,
524; di alienarne i fondi, 517, 520 \ Con-
versione : concessione di frutti, 521
— di diocesi soppresse, 567; di ordini reli-
Patrimonio regolare1.
— patrimoniali o laicali di chierici, compe
tenza per mobili, 263; e immobili
— catastati v. Manomorta in mano adi
siastici, 303 s., 308, 324, 339 -
— destinati al culto, immunità, 987, 1006.
Bestemmia: i om] - lusa
dal diritto d'asilo, 746.
Bolla Crociata: proventi,
7' 12,
Bolle Apostoliche beneficiarie: spedizione
esclusa, 431 s.; affermata, 510, il
Braccio ecclesiastico: 188, 264.
— militare o secolare: '_', 224, 225, 244, 252
262, _ Ss, 771. B35, 837, 841, 866,
LI, 986, 987, 1006,
tempo di implorazioni
Cadaveri, v. Cimiteri, Polizia mortuaria. Se-
poltura.
Cambio marittimo, 91.
Campanili: circa il diritto d'asilo, 34l
Cancelleria Vescovile: 909
Cancelliere laico) di Curii eccles., 349, 164.
Canoni di feudi eccles., 334, l t9.
Canoni (di diritto can. obsoleti, 866, 866, 900,
Canonica parrocchiale e suoi fondi esenti
da conversione, 923; immunita, 1063,
noi.
Canonici: requisiti negli eligendi, 5l>4, 651,
692, 716s., 72 is.,749, 826, 841,907s.; ordine
sacerdotale, 778; nazionalità, v. q.; no-
mina da parte del Capitolo, 594, bl
residenza, v. q
— forensi, 716
— onorai ii. 651 653; esclusi, 551.
— di IIa erezione, 996.
Canonici: de Oficio, 777, "71 1019;
v. Concorso; degrada merced), 777, 974,
1019.
Capitoli: canonicali. !"•'' s . 564,
.
Il
841, 907 s.; facoltà d'elezione .li ca
nonni, 594, 615, 708; riduzione di numero
■ piti ilari, 61 ls.,70' s.;ti asformati, 646,
649, 659 s.; collegiali, 782s.; ammii
/ioni dei beni, 917; privilegi e immunità,
Capitoli generali religiosi 5 i SS
Capitoli rurali: 89
Capitolo (adunanze ; 552, 777. voce, 777.
Capitolo Cattedrale: in genere, 778, 919, 990
1028; erezio
-I 711 S, 715, 747,753, 777. 77S.
931, 941, 953, 101 I 1019; conservazione,
rdotale, 77n; diritto di
_■ : LI "N scovo ■' U 158, 172, 183
237, 653, 666,670, 691, 701, 70
18; amministrazione d< i
beni, 890; ripristinamento, 975.
Cappellanie collative: 924
Cappellano Maggiore Regio e sua Curia :
634,77". 777. 781 s., 782; dei Mozarabi,
777; di S. Ferdinando, 777.
Cappelle e oratorii circa il diritto d'asilo:
32 imi.
Carcerazione di ecclesiastici, v. Arresto.
Carcerazione indebita (appello in .ausa : 5.
Carceri di Curia: 369, 455. 724, 745 836).
Cardinalato pel Patriarca prò tempori
Lisbona, 328, 329.
Cardinali: numero, ecc., 145, 151, v. 158; qua-
lità, 145, 151 . . !' zione, 1 15, 151 ; r. stri
zioni, 145, \ 158, 16 le, 1 19, 156;
piatto, 164; patrian h i erimonial
Carmelitani Scalzi
Castrensi privi - *
1057.
Catasti.: 24 .. Beni ca-
tastati. Manomorta
per esazione ili imposi 1082
Catechismo parrocchiale: 290
Cause ecclesiastiche in genere: liberi
V » ovi in giudicarli
L03s., 116 s., I28s 224 s.,
1114
Indice delle materie trattale nei concordati
741 s., 771 s.; loro competente, 262 ss., 766,
768, 806, 816, 823, 855, 869, 883 s., 910, 942,
165, 976,980, "87. 1003; specie per le
criminali, 56 s., 58, 76, 88, 134, 264, 29.-).
354, 372, 768; maggiori e riservate alla
S. Sede, 3, 9, 149, 632, 806, 817, 824. 911,
943, 955, 966, "87, 1005, 1064.
Cause, connesse con eccles., 242
— contro laici, 3, 132, 262-265, 303, 354, 369,
• 372. 756, Tu'--.
— da terminarsi nel regno, 3, 4, 242, 263,
305, 352, 373, 386, 726, 762, 899, 904, 91 1 ;
entro il biennio, 242 s. ; sospese, 143.
— beneficiali, 215 s., 220, 243, 367; compe-
tenza ecclesiastica esclusiva, 354, 372; in
possessorio, contro un laico, 740, 741 (di
giuspatronato laic, v. q. .
— matrimoniali, 149, 354, 369, 372, 631, 742,
756, 762, 760, 768, 823, 855, 869, 883, 910,
976, 987, K4l», 1057, 1102; istruzione be-
nedettina, 869, 910, 986; istruzione Rau-
scher, 839 s., 841 ; in matrimonii misti, 762,
1049, 1102; circa gli effetti civili, 766, 7b9,
823, 855, 883, 1049, 1057, 1102 (v. Sponsali .
— civili e criminali di chierici, v. Privilegio
di foro.
Cauzione personale da parte di chierici, 135.
Censi redenti e fiscalizzati, 991, 1010, 1057,
(V. Affrancazione).
Censo alla S. Sede: 21, 34, 40, 72, 113s., 129;
229, 332-; remissioni, 225 s., 227.
Censura di libri, v. Libri.
Censure: appello, 5, 6; libertà, 96, 631, 824.
856, 883 ; necessità delia sentenza, 244 s.
restrizioni, 285, 324.
Cerimonie liturgiche e rituali: 274, S73, 909,
Certificati di stato civile: spedizione riser-
vata ai parrochi, 730, 732, 1067 s.
Chierici: de vita et //onestale, 13 s, 41, 289,
350, 352, 380, 461, 823; privilegio di foro,
v. q.; di canone, v. Percussori; di immu-
nità, v. q. ; esenzione da pubblici offici,
1053, 1101; in specie per la milizia, 57,
571, 834, 1019, 1053.
coniugati, 348, 459, 463.
e diaconi selvatici, 343, 349.
— da inviarsi a Roma per studii, 1050.
Chiesa Cattolica: indipendenza, 2; come so-
cietà perfetta e indipendente, 1052; per-
sonalità giuridica, 1052, 1102; proprietà
(v. q. e Acquisti eccles.).
Chiesa Costantinopolitana: 37.
Chiese editici di culto): 564, 1049; edifica-
zione, 307, 926; riparazioni, 97, 143, 624,
7o0, 926; custodia, v. Vacanti; immuni
da imposte, 806, 818, 923, 944, 956, 967,
977, 1053, 1102; asilo, v. q.; cause rela-
tive, a56, 884.
- matrici, 1045, 1046.
— parrocchiali, 624.
- rurali e dirute (circa l'asilo), 340, 375, 382
not.
Chinea: 72, 113, 129, 229, 332.
Cimiteri: ordinamento civile-ccclesiastico,
1C60, 1065-1067; amministrazione eccles.,
1065, 1069; amministrazione civile, 1065 s.;
polizia, 1065; per acattolici e privati di
sepoltura eccles., lOoo.
Circoscrizione: parrocchiale, 97, 100,292,532,
534, 561, 503, 639 ss., 654 ss., 709 s., 761,
783, 804, 815, 927, 933, 952, 953, 965, 970
990, 1008, 1049, 1101.
— diocesana: innovata, 533, 539-558, 562, 565,
591, 001-619, 621, 623, 637, 63S-648, 049-
666, 667-676, 677-682, 684-6S7, 690, 692-
094, 707 ss., 711, 715-717, 751 s., 700, 763,
772, 774, 796, 803, 809, 846 ss.. 930, 941,
•101 1, 1030, 1033-1039, 1100; modificata, 567,
59», 600, bl7, 720 s., 722, 723, 1000, 1022,
1045 ss.; affermazioni di diritto, 825, 941,
953, 976, 991, 1009, 1056; commissione
mista per la ritorma, 1095.
Clausura: 293, 299, 589.
Clero: istruzione e educazione, v. Convitti
ecclesiastici, Seminario.
Clero secolare polacco: misure eccezionali
revocate, 1018.
Clero semplice: 784.
Coadiutoria: 105, 283; restrizioni, 283 s., 326;
circa le riserve rat ione mentis, 257, 259 s.,
260 s.
Collegi teologici: 898, 903 (v. Convitti eccle-
siastici).
Collegiate: 532, 533, 777, 782, 783, 826, 1025.
Collette regie: 61, 88.
Collettoria generale: spogli, 77o.
Collettorie pontificie: 128 S., 13".
Colono: circa i pesi, 34U, 441 s.
Indice <icll<- materie triiifutr nei concordati
1115
Commende: 11". 156, 161 S., 163, 148,616,622;
diritto, 312s., 448.
Commissario generale della Crociata: 776,
794.
Commissione diocesana per l'amministra
zione dei Beni ecclesiastici, spi i
canti, 740, 741,743s., 769, 812; mista
875, 892 v. Economato
Commissione in partibus di cause, I, I, 242,
263,305, 325, 352, 373, 386s., 726, 762.
Commissione mista per l'esazione dei tributi
di dotazione eccles., 1082.
Commissioni miste (permanenti per luoghi
pii, 569, 743 s., <*H; per i Beni ecclesia-
li. i. 626, 629 916, 125; pei varanti, 740,
74L, 828, 875, 892, 9 I
Compenso: pei proventi beneficiai i
361, 630; di Portogallo, I05ss.; S
412; Spagna, 433s.;per -li spogli, I35s :
per beni e proventi indemaniati. 269, 276,
b98s., 928, 938, 1019, 1058, 1079.
complicità di ecclesiastici in delitto di laici,
737.
Compulsoriuli: 5.
Comuni: obbligo di manutenzione della chi* a
parrocchiale, 624 ; spesa pei libri parrà
chiali, 731.
Comunicazione previa di alti pontifici da
pubblicare 1075 v. Exequatur, Placet,
Visura .
Concessioni (territoriali), a Missionarii, 1095
— straordinarie: non derogano alle leggi
generali, 176, 246, et vicissim, 177.
Concilio: restrizioni circa l'intervento dei
Vescovi. 1, 2; circa la facoltà di convo-
carlo, 2; circa il luogo ove celebrarlo,
21, 330
— ecumenico: promessa di convocazione lati, i
dalla S. Sede, 168 s.
— nazionale, 103*1.
— provinciale, 822, 842, 855, 882 v. Sinodo
diocesano).
— (Congregazione del : 296.
Concistoro Diocesano: 755, 758; circa il Se-
gretario o Procuratore laici. 762.
Concordati: loro ragione in genere, 2, 22, 64,
194 s., 214, 219 222 s., 267 ss., 330 s. ; revo-
cabilità per inadempienza, 18,279; inter
pretazione, 50, 52, 571, 5%, 635,
820, B29 862, 8 > s., 946 958,
'169, "7'». ""I. 1012, l"".'.. 1067, 1084, 1103;
cambiamento di costituzioni statale, 564,
571 ; trapasso a sovrani ai attolii :
valore giuridico, 571, 82, 84, 596, o35,
795, 0 828, 861, B94s.,934, 946,
179, 994, 1012, 102 \ 1061, 1084;
discussione dei Corpi Legislativi o Ese-
cutivi esclusa, 997, 1061, 1088; ritratta-
zione. I6ss., 581 ss., estensione, 705 mo
difica, 1032, 1094 s . i ipi istinamento, 598;
deroga in un solo caso, Ih'-'n; ahi ogazione,
598; ratifica e coni. rma,246, 250, 808, 820,
862, 81*), 934, ''.">s. 969, 980, 994, 997, 1012,
1020, 1022, 1024 s.; sostituzione, 636; 795;
pubblicazione, 247; esecuzione, 636.
Concordato addizionale: 1061
Concorso, per le parrocchiali, So 129 >10,
515, 534, 571 62 0 784, so:;, 826, 831
832, 855, 907 "l". 964, litri be
neiici. 515, 551, 777. 803, 815, 826,94 l 9
os i 1008, 1019; in torma generali , 863,
866,867, 868, 897, 902, 906, 90ì . nube pei
bendici di patronato laicale, 908 s.; per
la prebenda teol. e perni.. 803, 81 l. 940,
952, 963.
Concubinari© : chierico monizioni) pene,56,
243s.; pubblicità del reato,244; laico, 244
Conferenze di casi morali. 290.
Conferma (pretesa di da palle del Sovrano:
869 s.; 907 s, 909, 910.
Conferre, nella nomina, dei Vescovi, 838.
Confessione sacramentali : circa le facoltà,
293.
Confessori di Seminari
Confraternite: libera costituzione, 836; ag-
gregazione alle romani
Coniugio, v. Asilo diritti
Congregazioni religiose: liberta dei \
807, 819, 827, 855, 873s., 882, 898, 902s.,
906,933,944,956
acquisto di personalità giuridica, 1092;
ordinamento giuridico, 1092(V. Regolari
Congrua: canonicale, 622; ^curata, 143, 531,
534, 623, 745, 802, 813, 826, 867, 9
962, 973; episcopale, 31, 622 V. Dota-
zione .
Consacrazione episcopale: 13, 11. 16, 692.
Conservatori Giudici: I, 295s.
1116
Indice delle materie trattate nei concordati
Conservatori! femminili: 589.
Consuetudine: contro le regole liturgiche,
294; contro il Concilio di Trento. 294,
295, 296.
Contrabbando ossia corpus de Iteti in luogo
d'asilo, 306, 34 i, 348, 372; in specie in
un. ria finanziaria, 740, 741, 746, 766,
769.
Contravvenzioni: 7 17, 7b6, 769.
Contribuzioni del clero per opere civili, 97 s.
(V Immunità realel
Contribuzione prediale sostituita a decime
1079, 1082.
Contumace: vietato di appellare, 6.
Conventi: soprannumerarii, 763; circa gli
studii, 763; sottoposti a imposte, 1092:
esenzione, 341, 535; amministrazione, 577;
conservazione, 1092; riordinamento, 535;
libera erezione, 807, 819,; autorizzazione
alla fondazione, 1092; soppressione, 586,
626 s., 646, 763; di piccoli, 1092.
— di monache: dotazione, 925 (v. Ordini, Re-
golari.
Convenzione addizionale: 928.
Conversione: di beni eccles. in rendita, 517 s.,
520 s., 559 s., 790, 792, 877, 880, 922, 1057;
di decime, 1079 ss.; supplemento, 1080,
1084, 1085 (v. Affrancazione, Censi).
Conversione o diminuzione di rendita: di-
ritto di risarcimento, 924.
Convitti ecclesiastici : 858 s., 863, 867, 870,
871, S72. 885 888, c>03, 906, 914-915, 916.
Corpo diplomatico della S. Sede, 579.
Corte di Roma: esecuzione delle bolle ecc.,
3b0, b37.
Coto redondo: Ilo.
Crimea laesae maiestatìs: escluso dal diritto
d'asilo, 322, 345, 375, 745 s.; escluso dal
privilegio di foro, 457, 740, 741, 829.
Crimini (in opposizione a delitti): 737, 824.
Cristianità: valore del termine, 1039.
Crociata v. Bolla Cr., Terra Santa).
Culti acattolici: esclusi, 984, 1002.
Culto divino: 294, 873, 909 (v. Spese di culto).
Cura d'anime: 784; nella cattedrale, 613 s..
650 v, 747 s., nelle collegiale, 783; obbligo
dei Mendicanti, 838.
Curia Romana: componenti, 146, 152 s., 167,
178, 182; competenza giudiziaria, 149,
155 s., 161 ; residenza, 581 ; vacanza in,
178 s., 182 s„ 625.
Curie ecclesiastiche: circa i laici che ne
fanno parte, 349,464 ss.; o intervengono.
373.
Cursori della curia eccles., 348, 362 s., 369,
464 s.
Dazio consumo: assoggettamento di enti
eccles, 527 s. (v. Gabelle, Immunità realel.
Debitori a enti eccles.: loro competente, 263.
Decani (Vicarii Foranei): 831, 865s., 867,868;
certificati per la provvista dei benefici,
868 s., 908; alienazione di beni ecclesia-
stici, 874. 917.
Decano Capitolare: 776, 778, 780.
Decime ecclesiastiche: osservanza, 87, 89, 96,
97, 101, 104, 811, 812, 938, 988, 1007, 1020;
intassabilità, 188 s., 192; destinazione, 811,
938, 988, 1007, 1086-1088; da parte del so-
vrano, 89; terzo al Sovrano, 251, 328, 988,
1037; competenza in possessorio e petito-
rio, 302, 367, 372, 740, 741, 856, 884; riparto
e transazioni, 252, 448 s., 802, 828, 837 ss.,
998, 1010; abolizione o rinunzia; da parte
dei Vescovi, 837-838, 840; compenso, 838,
950; sede vacante, 938; supplemento per
dotazione, 938, 1079 ss.; divisione a metà
gn lo Stato, 1087; colletta e amministra-
zione, 938, 948, 988, 1082, 1088; condona-
zione per insolventi, 977; inversione e
sistemazione delle rendite, 998; conver-
sione, 1079ss., 1083.
Decreti dì Basilea: uso concesso, 169 s.; sana-
zione, 171 s.
Decreti della S. Sede o dei Vescovi, v. Atti
Pontifici, Atti Episcopali.
Degradazione: procedura, 724, 737, 740, 741,
767. 824, 857, 885, 943, 955; per crimen-
lesc, 45S, 060, 998, 1005, 1063.
Delegato (Regio) della (ìiurisdizione eccles.:
634.
Delitti in opposizione a crimini: 737, 824; di
chierici, 767, 824 v. Privilegio di foro,
cause criminali); esclusivamente eccle-
siali iei, 769; esclusi dal diritto d'asilo,
322, 344 ss., 454 ss., 745 s. ; esclusi dal pri-
vilegio di foro, 737, 740, 741.
Demanio: 625, 626, 763, 1059.
ìndice (/<•//(■ materie trattate net concordati
1117
Dctrusìo loco carcerisi 11, 82 >, 824,
838, E
Devoluzione nel conferimenti
Dignità capitolari: 237 S., 328 s. 106, ~>1"
551, 625, 712,713, riserva alla
S. Sede, 77''. 803.81 I 826,940
989, l 08 1015, 1019.
Dimissorie: facoltà del Nunzio, 284, G6; dei
Superiori Religiosi, 292, 298; dei Vicarii
Capitolari, 125,
Diocesi, v. Circoscrizione, Dotazione. Sop
pressione.
Diritti civili di chiese, benefici, ecc., 856,884,
1062 v. Privilegio di l'oro, cause civili
Disammortizzazione 1057-1059 V. Conver
sione
Diserzione reato di : quanto al diritto d'asilo,
101.
Dismembrazioni territoriali:
617 s., 720, 7—'. _ ' >::. 1045 ss.
Dispense pontificie: restrizioni, 156, li I 166.
Disposizioni transitorie nei Concordati : 781,
785, :,( 1064
Documenti attinenti alla S. Sede cons<
, 335.
— a diocesi e parrocchie, \ . Archivio.
Domicellari (canonicati 839.
Dominio: temporale della S. ^rdr, pi, 13, 15,
ls, i-'. 21, 23s., 26-28, 32, 16, 38s., 12, II.
45, 47, 73 s. (Benevento): 81', 84 S., 1 In. IS> s.,
579, 584 ; Avigi aissin, 682
— alto della S. Sede, 66 ss. (Sicilia); 111' ->.
(Sardegna e Corsica), 331, 4:i7.
Donazioni e lasciti pii: limitazioni, 742, 7l>i
(V. Fondazioni pie).
Dotazione* 698 s., 749, 791, 792 s., 798, 828,
864, 861, 871 . 890, 920 (27, 950, "
973, 1031; di capitoli, 564, 569,592 S., 599,
612 s., 622, 647, 661 s., 671 s., 690
712, 717, 749, 78"), 801, 804, 809, 812, 815,
821, 947, 953, 959; di Seminarli, 564,
599, 622, 647, 671 s., 709, 712, 749, 790, 801,
804, 809, 815 825 947
980ss., 993, 1024, 1083, 1101 s.; di parrocchie,
564, 599, 709, 789, 981 ss., 1051 ; di vesco-
vati. 564, 569, 592, 599, 612ss., 622, 647,
660 ss.. 671 ss., 681 ss., 690s., 708, 712,
714, 717, 749, 753, 787, 801, 804, 809 312
815 821, 854, 881, 927,
ss 101 ls., 1024, 1049,
1084, 1086s., L089, LIOOs.; pagamento men
124; di fabbricerii I2s., 647,
di ordini 1 1 ligiosi, 58Ì con
venti,925; di Coni ruminili, 589;
di Curie vescovili, 592 s.; sostituita a de-
nedì un.- dei im<
v. q. , 811 s. 9 18, L086s : supplenti nto glo
baie 812, 9
e suo riparto, 1019, 1059; di Capitoli, 962,
973, 980 ss., 1080 1084
Doti di monache:
Dottorale: prebenda rrado, v. Gradi
accademk i
Ecclesiastici colpevoli: Prl-
vilegio di foro, cause criminali .
Ecclesiastici forestieri per i esen izio del
ministero, 932; in specie, per la pudici-
zie.: 02,
Economato v. Vacanti), 265, HO, 135
919; laico soppresso, 877; eccli sia-
stico, 336, 135, 877 >.. 919; misto ; 10 . il
828, 875, 892 s.,
Economi ecclesiastici: HI.
Economo sedi
Edifici ecclesiastici: costruzione, 307, ."rfW,
926, 1049; riparazioni, 97, i :
926; esenti da conversione, 923.
Educazione religiosa, v. Istruzione religiosa.
Elezioni canoniche: a clero et populo, 13,
l l. 16, i"
12 !., I ;. 15, 55 80, 84, 87, I 1 s., I
_'_' I, _' 15 - ; assenso regio permesso, 21, ; :.
36, IO s v. Gradimento sovrano); vietato,
17, 76, 116; i onfei ma pontifìcia alle eie
zioni di V< Si ovi, 36, 19, 158, 172, I
653 s., 666, i -I s., 703, 705, 707,
712, 716, 71"... 748.
tpitolari, 179, 236, 552
Eredità a monaci ab intestato), 263,
Eremiti (chierici e diaconi selvati i
34 :. 349.
Eresia e altri delitti di fede petenza, 354,
i: l ; estirpazione, 38, 12, 11. 15,
B4; intolleranza, v. Culti acattolici.
Erezione di parrocchie, diocesi, ec< . v. Cir-
coscrizione.
1118
Indice delle materie trattate nei concordati
Esame: per gli ordinandi, 288, 595; pei vi-
cariti curati, 291; pei benefici, 869, 909;
pei benefici curati, 594s. (v. Concorso ;
dei Vescovi 515, 670.
Esaminatori Sinodali: 831 iv. Concorso).
Esazione di emolumenti eccles., 1053 (v. Col-
lette regie, Decime).
Esclusiva (privilegio); 784.
Esecutoria contro laici, 262, 264
Esecuzione forzosa contro eccles.: 341.
Esenti dall'Ordinario: 775, 786, 7*; privi-
legi concessi al Sovrano circa le loro
cause, 3.
Esenzione: dei regolari, 535; di diocesi dal
Metropolita, 774.
Espettatlve (grazie), 141 s., 148, 154 s., 158 s.,
178, 180, 183 s., 214, 220, 254; escluse, 237;
domicellari, 839.
Esposti: circa il battesimo, 734.
Espropriazione coattiva: pei beni eccles., 839.
Estradizione di sudditi della S. Sede: '225.
Estrazione (di cause) dal dominio 305, 352,
373, 386 s., 726, 762, 899, 904, 911; vietata,
3, 4, 242, 263 s.
— dall'asilo, del reo: procedura, 343 s.. 37t>,
391, 3<G s., 455, 491, 746, 988, 1006 s.
— del corpus <tetfctf,306,346;348ss.,372, 745.
— violenta del delinquente dalle mani della
giustizia, 399.
Bxequalur: per bolle e brevi, 302; vietato, 360,
367, 637, 985 s., 1003.
fc.v iure cesso: azione: circa la competenza,
204.
Fabbricerie: 813, 860,891,917 (v. Dotazione).
Facoltà teologica: nell'Università regia, 859,
871 s., 885, 888, 914, 915, 109 s.; ordinamento,
1090 s. (v. Professori, Teologia.
Falsari» e frodatori esclusi dal diritto d'asilo.
345, 374, 391, 746.
Feste: osservanza del precetto, 307, 1068.
Feudi ecclesiastici: pontitici, v. Dominio alto
della S. Sede; episcopali, 330s., 447 SS.,
473 ss.
Fidancìae : 74.
Figlie della Carità (di S. Vincenzo de Paoli),
786.
Finanza: delitti in materia di, 737, 740, 746,
766, 769.
Firma del Concordato con riserva, 1017.
Fiscale (promotore): 6, 485.
Fondazioni pie: (libertà) 564, 710, 742, 910)
916, 918; conservazione, 570, 628, 794, 799,
805, 818, 827, 943, 955, 967, 977, 993, 1011,
1024; amministrazione dei beni,5b9, 743s.,
827, 899, 910, 918, 993 (v. Commissioni
miste, Tribunale misto : aumento di do-
tazione, 793; estinzione e destinazione,
570 s., 1058; devoluzione dei beni alla
Chiesa, 993, 9%, 1011, 1059; conversione
in rendita, 791, 1058.
— familiari: inconvertibili, 924.
Fondi, curiali o parrocchiali, 933.
— di fabbrica: amministrazione ed eroga-
zione, 813.
Fondo Culto: per gli intercalari, 860 s., 863 s.,
867, 870, 892, 914.
— Religione e Studii : beni, 827, 828, 838 ; gius-
patronato regio, 826; congrua parroc-
chiale, 826.
Forma, nella celebrazione del matrimonio,
v. q.
Foro, v. Cause ecclesiastiche, foro compe-
tente e Privilegio di foro.
Francescani (Ordini): 627.
Franchigie a persone eccles. sui loro beni,
91, 92 s., 341 s., 342 (v. Immunità reale).
Frutti di benefìcio, v. Concubinario, Fondo
Culto, Intercalari, Residenza, Vacanti.
Furto e violenza, quando escludano il diritto
d'asilo, 344, 374, 391.
Furto qualificato: quando escluso dal diritto
d'asilo, 74b.
Furto sacrilego: competenza ecclesiastica,
355, 372; esclusione dal diritto d'asilo,
746.
(i.-ihelle: 527 s. ; esenzione, 91, 92: v. Immu>
nità reale.
Generale di Ordini religiosi: 575 ss.
Gerarchia ecclesiastica: istituzione, 1031, 1100;
ristabilimento, 1014 s.
Ginnasii e scuole medie cattoliche: 823, 834,
836, 843, 859, 888, 916; miste, 858.
Giudei: protezione, 88; restrizioni, 101; de-
cime alle chiese, 101, 104; convertiti, 104.
Giudice, di secondo e terzo grado per le
cause ecclesiastiche, 899 ; di terzo grado:
Indice delle aititene trattate nei concardati
111"
costituzione, 4 ss ; facoltà 7,8; restrizioni,
7, 8, 9.
Giudici Sinodali: 327.
(Muramento di fedeltà: alla S. Sede, 10 s.. 12,
32, 35, 68, 82, 112 s., U5s., Il", 121,
— al Sovrano, 19, 76, 117, 224, 764, 807, 819,
867, 900, 905, 945, 957, 968, 978
— pei parrochi, 534, 56 I, 568, " ;i . p i Vescovi
563, 568, 5%, 635, 708 s., 713, 718, 748,
807, 819, 825, 854, 881, 931, 1048 U01; pei
Vicarii Generali e altri membri della
gerarchia eccles.. 931 ; pei capi di scuole
o istituti" religiosi. 931.
(Durati esclusi dai processi criminali contro
chierici, 1063.
Giurisdizione: personale, 1043.
— doppia (eccles/), 1040, 1042, 1043.
— esente privilegiata, 77". 790.
Giurisdizione ecclesiastica contro laici, 3s.,
132, 262 ss., 303, 374. 369, ; 2, 768 s . libertà,
v. Cause.
— cumulativa, 367 s.
Gluspatronato, in generale: competenza su
cause, 824, 856; sospensione.
— ecclesiastico nei benefici in genere, 595;
nelle parrocchie, 570, 624, 625, 784, 826;
nei capitoli, 594.
— regio: 49, 51, 53, 55, 95, 97, 100, 102, 138 ss.,
328, 430, 7tò ss., 624, 717. 7"" 838, 840
(v. Nomina regia); riprovato, 57; negato
a sovrani acattolici, 533, 564, 935 s v. Ora
dimento sovrano); obbligo verso la ( In sa,
624 ; sui canonicati e parrocchie ex j '/tutto
religionis, stttdiorum,826, 836; lus nomi-
nandi nobis: Savoia e Sardegna, 209 s.,
210, 212 s., 615 s., 617; Inghilterra, 49,51,
55; Francia, 218, 221, 236, 502, 507, 508,
562, 563, 564; Due Sicilie. 223, •
634, 637; Portogallo. 328 s., 105 ss., 510;
per l'India e Cina, 845 ss., 1030; Austria,
825, 826; per Gorizia e Udine, 41"; per
Milano e Mantova. 51 I >. ; per Bosnia Er-
zegovina, 1015; Spanna. \ s ovati, 122 ss.,
benefìci, 425, 430 s., 784; parrocchie, 784;
Baviera, 594; Costarica. 802; Guatemala,
813; previo consulto coi Vescovi, 825,
83-., 988; Haiti, 930, 935 s.; Honduras,
939; Nicaragua, 951, 952; San Salvador,
963; Venezuela, ,r,\. Equatore, 988, 1007;
Colombia commendazione), 1055; preteso
dal Wurttemberg, 863; dal Baden, 897,
899s . 905,908.
— regolar.. 11.7, 240; trapasso nel Sovrano,
595; di corporazione soppressa, 836.
— laicale, dichiarato estinto, 61 ; < in» i bene-
fici soppressi, 290; conservato, 87, 99,
328 s. 128 s., 595 patrono negligente de-
volvitur tu/ Episcopum, 869, 909; circa le
parrocchie, 570, 624, 625, 784, 908 s obbligo
circa la congrua, 826; competenza nelle
cause, 7o6. 768, 824, 9, 911;
verifica, 908.
Gradi accademici: nei Vescovi,236; nei cano-
nici, 159 s., 238 s., 651 ; nei parrochi, 160,
241; pei beneficiati in genere, 23'»; inai-
mi, i/ione, 239 s.; prelazione, 240; in teo
logia o diritto conferimento, 823,834; fa
colta ai Vescovi di conferirli, 834, 1019;
riconoscimento governativo, 1019.
Gradimento, dell'autorità eccles. nella scelta
di maestri laici, 1049.
- sovrano: 533, 066, 691, 1048, 1055, 1099;
a nomine ecclesiastiche. 21, 197> s., 197,
201 s., 207, 208 s., 221, ■<■ • 666 691, 701,
06, 720, 748, 758, 831, 832, 835, 843,
S7.3, So5, Soo. So7. SOS. 881 ""! s., 904 S.,
935 s., 1020 s., l"l". 1075 forma di ri-
chiesi.. , I076s.; a nomine di insegnanti,
1017, 1097; a nomina di Legato I *< mt i-
ficio, 1.
Grassazione: esclusi dal diritto d'asilo, 322,
344, 488, 740 (v. Omicidio).
Uravamina nationis alamanicuc : 169
Greci: ecclesiastici : circa il privilegio di loro,
340, 342.
liominium: pel regno delle Due Sicilie: 21,
6, 40: poi homogium, 66, 68, 121, 332;
per Sardegna e Corsica I12s., 116 119
Iconoclasmo: escluso dal diritto d'asilo, 74o.
Illegittimi: circa gli atti di nascila, 7;'.3; le
enfiteusi di beni eccles., 263.
Immagini sacre, v. Iconoclasmo.
Immunità: personale, 60, 77, 81, 87, 9S SS.,
117. 132, ! 14 »1 ss., 347 ss., 456ss., 164 s.,
721 s., 730 738, 739 s., 805, 816, 824 . v. Prl-
vilegio di foroi.
1120
ìndice delle materie trattate net concordati
Immunità reale, 60, 77, 81, 87 s., 91, 92,97s.,
117, 187, L89, 224, 309, 323, 338ss., 341 s„
371, 441 s . 530, 628, 806,818, 859, 889,944,
167, "77, 987, 1006, 1035, 1102.
- locale, 77. 347 ss., 373 ss., 388 ss., 454, 190,
824, 988 v. Asilo).
Tribunale misto per le cause relative alla,
357 ss.
Impedimenti matrimoniali: facoltà di di-
spensa dei Vescovi. 533; del Delegato re-
Sio, 8; del Nunzio Pontificio. 469, 471;
osservanza. 570.
Impero (Sacro Romano : 16, 30 s., 120.
Imposte: per dotazione eccles., 792; per sup-
plemento, 1080 v. Contribuzione prediale,
Tassa sul sale); esazione, 1081, 1083; solve
et repete, 1082; esenzione (v. Immunità
reale .
Inabilità ai bendici, 243.
Incardinazione: 287, 288 s.
Incendiarii: esclusi dal diritto d'asilo, 344,
374, 382, 74b.
Incesto, escluso dal diritto d'asilo. 74b.
incompatibilità di benefici, 240,595,781,867;
dispensata, 166 s.
Indemaniamene di beni ecclesiastici. 625,
763, 1059 (v. Beni secolarizzati
Indice: dei libri proibiti, 511; pubblico desìi
Ordinandi, v. Albo.
Indulgenze: 149, 156, 164, 165, 471.
Indulto quaresimale: proventi, 7»4.
Infedeli venuti alla fede, 1(4.
Inibizioni appellatorie: 5
inquisizione (Tribunale della), cessazione
della facoltà di giudicare dei libri, 513.
Insegnanti, v. Istruzione religiosa.
Insegne canonicali: 660.
Insinuazione dei gradi: 239 s.
Intercalari ((rutti : v. Fondo Culto, Vacanti
proventi).
Interdetto locale: 96, 97; limitazioni, 245.
Investiture: rinunziate da parte del Sovrano,
10, 13, 18; anulo et virga, 14, 16, 19; del
regno delle Due Sicilie, v. Hominium.
Ipoteca su beni ecclesiastici: concessa al Re,
516, 422, 524.
Ipotecaria (azione : competenza, 263
Ispettore ecclesiastico nelle scuole governa-
tive, 823, si.3, 903, 912, 985, 1003 (v. Scuole .
Ispettore, governativo nelle scuole di Semi-
narii, 1097 s.
Ispezione circa le fondazióni non ecclesiasti-
che. 899; per Luoghi pii, v. q.
Istanza, v. Terza
Istruzione, religiosa obbligatoria: 1054; vigi-
lanza dei Vescovi v. Ginnasi], Scuole,
593, 771, 800, 810, 822, 830, 842, 843, 857,
872, 885, 898, 906, ''12, 913, 937, 949, 961,
971, 9S4, 1049, 1054. L087, 1101; autorizza-
zione e dimissione di insegnanti, 822, 823,
' 857, 912, 1049, 1101; per i testi, v. Libri.
— secondaria da premettersi alla teologica,
901 s., 905 s,
Laici soggetti al foro criminale ecclesiastico,
3, 132, 262 ss., 303, 354, 3b9, 372, 76s.
Laurea dottorale, v. Gradi accademici.
Lavori forzati esclusi per gli ecclesiastici,
724, 737. 1005, 1063.
Legati pii: libertà, 57, S8, 91 s. (v. Fonda=
zioni pie); commutazioni, bl3, 769.
Legato Pontificio: libertà, 21, 336; sicurtà, 11,
12; previo gradimento sovrano, 1, 21, 33;
veci concesse al Sovrano, 1,2, 3 ss.
Leggi conti arie ai Concordati, v. Concordati,
valore giuridico.
Legislazione canonica: indipendente dalla ci-
vile, 1052; in desuetudine, v. Canoni oh
soleti.
Lettere Apostoliche: libera pubblicazione e
esecuzione, 224: restrizioni, 302, 761, 822,
1075 (v. Relazioni con la S. Sede .
— dimissorie o testimoniali, V. q.
Lettorale (prebenda): 777.
Libri: censura, 511 ss. 5%, 633, 765, 768, 771,
801, 811, 823, 834, 937, 950, 961, 972, 984,
1002.
— forestieri: introduzione e estrazione, 355,
771, 797, 834.
— licenza, 513 s., 512 ss ; v. Tribunale misto.
— di istruzione religiosa : scelta dei testi, 823,
831, 832, 843, 857, 873, 885, 898, 913, 984,
1002, 1054
— facoltà di testare circa i -, 825
- di regolari soppressi, 589.
— parrocchiali: 725, 736; copia per la Cu-
ria, 728, 732; originale pel Governo, 729,
732; copia autentica e suo valore, 1067;
Indice delle materie trattate neicotii
1121
lingua volgare, 730; moduli obbligatorii,
731, 1067; compilazione, 732; rettifiche,
732; atti da unire. 733; matrimonii di co-
scienza, 733; partile segrete, 1067.
Liceat scribere:
Lingua da studiale in Seminario: serba, 1050,
1102; inglese, 1072, 1073; russa. 1097-1099.
— nelle scuole di missioni: belghe. 1096
— liturgica latina: 595, 731, 843, 1099; slava,
1049: russa nel culto suppletorio, 1099.
Luoghi pii: visita e rendiconto, 353 s., 370,
i 629, 892; governo, .~'>u: ispezioni epi-
scopale, -836.
— sacri e annessi) esclusi dal diruto d'asilo,
346, 575. 382s., 489.
Maestre-escuela prebenda): ~~~.
Maestri per le scuole eleni, cattoliche. 823,
863, 913, 985, 1063.
Magistero i< Iran di Ordini militari, giuris-
dizione ecclesiastica, 77").
— Scuole pei maestri elementari, 913.
Magistrale prebenda): 777. 783.
Mandato beneficiario del R. P., '241 s. : tòr-
mola, 247 s., 249
Manifesti imperiali: lettura in chiesa, 109t!.
Manomorta: beni eccles. esenti, 189, 191;
sottoposti, 303s., 108 324, 139, 370 628;
estesa a fondazioni pie, 339; abolita. 742.
Mano regia: 89-9 1, ''o-10b.
Marina pontificia: 113, 227.
Matrimonii misti: validità riconosciuta da
parte della Chiesa, 762, 1069; riconosciuta
da parte dello Stato, 1049, 1102; cauzioni
per la prole, 1102.
Matrimonio: impedimenti, v. q.; forma tri-
dentina, 1056, 1069, 1070, Il vi: presenza del
l'ufficiale di stato, 1056; da chi deve esser
chiesta. 1056; in articulo inortis, 105t>;
attestazione dell'autorità eecles. per effetti
civili, 1056; di acattolici. 1069, 1070. 1071;
validità riconosciuta dallo Stato, 1049,
1101; registrazione, 733; pei matrimonii
di coscienza, 733, 734; cause matrimoniali,
v. q.
Mendicanti Ordini : 838 V. Questue.
Mensa, vescovile: amministrazione dei beni,
743.
— abbaziale. v. Abbazia
Mercati e vendite: regolamento civile-eccle
siastico, '.
Messa: 294, 299.
— conventuali-: 552.
— parrocchiale: circa i mercati, ecc., 1068.
Metropolita: 540 s., 566, 580, 583 -.. 591 s.,
611, 617s., 649 ss., 668, 678s., 707 s., 773,
774. 1014, 1019, 1030.
Milizia: esenzione pei chierici, 57 s., 571, 834,
1019, 1053
Milizia: delitti contro la disciplina militare,
circa il diritto d'asilo, 197, 401.
— pontificia : 11.' s.. 227.
Ministri sacri e ufficiali pubblici, 730s., 798.
Minorenne: omicida-, circa il diritto d'asilo,
391
Missione diritto e sussidio di 807, 819, s-11*-
852, 909, 945, 957,978,993, 1012, 1050 1082,
1088, L096S.; nazionalità, 1031
(Collegi di : 786.
Congregazioni' della : 786.
— Seminario delle missioni esteri : 1051.
— lavori scientifici, 1096.
Misure eccezionali verso il .loro revocate,
1018.
Monache: conservazione. 7m>. 798, >i;x; go-
verno, 827; eia usura. -."'3, 299, 589; ele-
zioni, 158; confessioni, 294, 299; ammini-
strazione dei beni, 743: sussidio. 787.
Monarchia Sicula: abolizione. 3
Monasteri e Priorati: elettivi, 158, 237 S.; di
nomina regia, '-'37: pontificia, 237; ammi-
nistrazione dei beni, 743: riforma, 37, 910,
997 v. Ordini, Regolari
Monte Frumentarlo: 629.
Moralità pubblica : tutela, 570, 706, 7o7.
Nazionalità requisita nella concessione dei
benefici, I95s., 197, 201 s., 204, 206, 207,
551, 594, 624, 650s., 666, ,o91 -., 'A)l. 905;
per Vescovi, 533, 1075, 1078; pel gene-
ralato (in ordini religiosi , 575.
Negozi secolareschi: vietati li chièrici,
I3s
Neofiti: 104.
Nobiltà: prova per la dispensa dai gradi e
stuelli . 239; requisita pei l'ammissione in
oli cattedrali. 551 : di rogata,
841.
I L22
lutine delle materie trattate nei concordati
Nomina Regia ai vescovati, 236, 563, 567, 580,
595, 745 v. Conferre, Qiuspatronato re=
gio)-
Notaio di Curia: .573, 470 s.
Note integranti del Concordato: 896,935,948
(V. Annessi'.
Noviziato: libera ammissione, 627, 827; stu-
di i, 535, 588.
Nunziatura: Tribunale. 282 nota, 283, 322, 468;
184-487; Uditore, 484, 486; Abbreviatore,
486.
Nunzio Apostolico: 467 ss.; prerogative, 1:83,
3'-''-', 328; tribunale. 282, 283, 322; 326 S.; fa-
coltà di conferire coadiutorie, 283; facoltà
di conferire bendici, 284, 326,1510.; facoltà di
visita, 46S; facoltà di delegare- cause, 326;
facoltà di dare dimissorie, 326, 469; facoltà
di dare assoluzione e dispense, 469 ss.,
471; facoltà circa i beni eccl., 470; facoltà
circa lo studio del diritto, 470; facoltà
circa la creazione di notai, 470 s.; facoltà
circa le indulgenze, 471 ; formalità nel-
l'atto di possesso, 328; circa i processi nel-
l'elezione di Vescovi, 328; precedenza,
329 s.; surrogazione di deputati al Tribu-
nale misto, 356; giurisdizione esente, 776.
Omicidio: 60; quando escluso dal diritto
d'asilo, 13-14, 22, 344 ss., 347, 373, 381 ss.;
392, 746 ; composizione, 349; commesso da
chierico (circa il privilegio di toro), 348;
commesso da minorenne, 391, 393; atroce,
391, 393.
Oneri pii (riduzioni), 613; di fondi alienati,
793 o convertiti. 998.
Oratori!, v. Cappelle e Oratorii.
Oratorii privati (Messa), 294, 299.
Oratorio di S. Filippo Neri Congregazione
dell), 786.
Ordinario, v. Vescovo.
Ordinati in sacrisi franchigia, 341.
Ordinazione: in genere, 292, 632; libertà, 568,
772, 822, 855, 882; titolo di beneficio o di
domicilio, 288; titolo mensae 855, 898,
902, 906; titolo di cappellania o patri-
moni! 303, 323, 351, 380; studii prerequi-
siti,- 901 S., 905 s., altri requisiti, 287 SS.
(v. Patrimonio sacro. Tonsura
Ordini Militari: 775, 776, 792
Ordini Religiosi: ammissione, 807, 819, 827,855
873, 882, 898, 902, 906, 910, 933, 944, 956, 968,
978, 993, 1012, 1053 (v. Congregazioni Re-
ligiose; ; stranieri 1029 ; Mendicanti, v. q. ;
autonomia nazionale, 575 ss.; conservati,
786, 798; ripristinamento, 585 ss., 594,
626 ss. ; riforma, 910, 997; libertà di go-
verno, 1054, 1092; autorizzazione cano-
nica pel riconoscimento civile, 1054; inde-
maniamento dei beni sanato, 1058; condi-
zioni per la personalità giuridica, 1092;
autorizzazione civile, 1093; fondati da
stranieri, 1093; registrazione, 1093; rego-
lamenti civili, 1093.
Ore Canoniche: 871.
Orientali, v. Rito diverso.
Ospedali e ospizi: 97, 1.49, .993, 1011 (y. Luo-
ghi pii).
Ospizio: pei sacerdoti infermi e vecchi, 593,
663; pei chierici corrigendi, 663.
Ostaggi: 11, 12, 15, 77, 118.
Palazzo Episcopale e immobili annessi: 611 s.,
613, 639, 647, 662 S., 712, 745, 749, 788, 1024;
franchigia, 1053, 1102; esente da conver-
sione, 922.
Pallio concesso dal concilio di Basilea, 172. _
Pareggiamento delle scuole di Seminario, 825.
Parlamento: circa l'elezione dei Vescovi, 533;
l'erezione e soppressione di . parrocchie,
534; le missioni cattoliche, 1050; la ratifica
di Concordati, 977, 1061, 1088.
Parrocchie: provvista per terne, 980, 1008
(v. Circoscrizione, Concorso, Congrua,
Cura, Dotazione, Esame, Qiuspatronato,
Gradimento sovrano).
— maggiori: 783.
Parrochi: nomina, v. Concorso; non sono
ufficiali civili, 730 s., 798; circa l'istru-
zione religiosa, 857, 885, 1100; presiedono
l'amministrazione della fabbrica, 917, e
dei fondi parrocchiali, 933.
— rurali: 1095.
Patenti d'immunità pei laici al servizio di
Cune, 348, 362, 369, 464.
Patriarca ad honòrem : 1030.
Patriarcato: Lisbonense, 328 s.; delle Indie
Goa), 1030; (estinto^ Aquileiense, 413 ss.,
415, 416.
Indice licite materie trattate nei coi
1 123
Patrimonialità privilegio di): 784.
Patrimonio ecclesiastico: ripristino, 699
parazione, 879; pesi e- passività tr. insani.
698 ss.
— regolare: riparto, 586-590, 626 ss., 791; re-
stituzione ai Vescovi e conversione. 790,
792 s.
— sacro: 323, 460; tassazione sinodale, 284,
289, 303, 632 ; tassazione prescritta nel
Concordato, 323; soggetto a tributo, 308;
esente, 530; escluso dalla manomoi
ratifica civile, 535, 632 -
Patrimonio Pontificio, v. Dominio temporale
della S. Sede: in Sicilia, 1 v. Hominium .
Pellegrinaggi, processioni e simili funzioni
di folle: 822, 902, 906.
Pena, capitale, 769; (rei di) esclusi dal diritto
d'asilo, 344 ss. ; pei chierici, v. Degrada-
zione
— pecuniaria : 306.
Penalità, aggiunta ai Concordati, 190.
Pene graviorl, inflitte a ecclesiastici: diritto
dei Vescovi alla revisione del processo,
724, 737, 740, 711, 7b7, 824, 857, 885, 943,
955, 966, 998, 1005, 1063.
Pensioni di Dataria o Palatine: conservate,
329, 336, 630; ristrette o compens
310 s.. 325, 337, 405 ss., 412. 133 s.; reno
vatorie, 325; regolate, 337; conglobate
in un compenso, 355 s., 360, 361.
— a religiosi, v. Vitalizio.
Percussori di chierici: 60, 163.
Permutazione di beni eccles., 101; dei b
liei, 240 s.
Perquisizione in chiesa o luogo immune, 346,
377, 465 s.
Placet regio: 822 V. Exequatur, Visura
Plagiarli: 391.
Poligamia: competenza eccles., 354, 372.
Polizia mortuaria: 735, 1066.
Polluzione di chiese: 746
Pontificali pei prelati inleriori, 843 s.; vesti
e ornamenti, 788, 825.
Possesso: titolo. 243; présa di-, 827.
— di titolo fendale, 4)5447.
Possessorio della giurisdizione laicale nelle
cause eccles., 216, 220, 302, 3o7.
Postilla a Concordati: 572.
Povertà: prova pel gratuito patrocinio, 6.
Praefectura Urbis mila S. Sede: 23, 26, 27 S.
Pragmatica di Francia: 234-236.
Precedenza: della S. Sede nell'enunziativa
delle parti contraenti, 1103; cfr. 561, 565,
704, 1091, 1097, 1098; dei Vescovi, 777
v Nunzio ; tra canonici, 551; nelle sacre
funzioni: competenza, 367, 372.
Preci pubbliche: in genere, 632, 822; pel So-
vrano, 5o3, 709, Sus. 819, 934, "4.",, 957, 969,
993, L012, 1049, 1057, 1102; nella colletta,
"7 '
Predicatori: Libertà, 7os; ammissione dei fo-
restieri, 307, 766, 902, 906.
Prefettura Apostolica: 1050.
Prelati: inferiori, circa i pontificali, 166.
— regolari : giurisdizione esente, 763, 776,
827 v. Abbazie m/llius .
Prerogative della Corona: 795.
Presenza del Sovrano alle elezioni di Vescovi
e abati. 1%.
Primato Pontificio: 2, 76, 512, 583; esige la
libera comunicazione tra la S. Sede e
i Vescovi e popolo (v Relazioni con la
S. Sede .
Primizie: 93 '73, 1020.
Priorato: in genere v. Abbazie, Alonasterl .
dei quattro ordini militari, 775.
Privazione e sospensione di ecclesiastici, 866,
867, 869 s., 903, 906, 911 s.
Privilegio: contro il Concilio di Trento, 2%; di
foro: alle rinato. 2. 3 ss., 70, 88, 92, 132 ss.,
347 ss., 372, 460 ss., 465. 738, 805, 816 '-7.,.
987, 995-998 ; ristretto: a) quanto alle cause
civili dei chierici, 592, 631, 737, 739. 741.
745, 766, 768, 805, 816, 824, 856 s., 88: : -
954 966, 1005 s., 1062 s.; b quanto alle
criminali, 805, 817, 824 -i. 942,
954, 966, I005s., 1053, 1062; aneli, per al-
cuni delitti di religione, 835, 837; con
tribunale specialmente costituito, 8
o special, giurisdizione, Utó; con cau-
tele circa la pubblicità, 1063; particolar-
mente quanto alle cause contro Vicarii
Generali o Capitolari, Dignità, Canonici,
1005 s., 1064: diritto di revisione episco-
pale per le pene graviori, v. Revisione;
Arresto e carcerazione di eccles.; deca-
denza dal privilegio (v. Abito e tonsura.
Chierici coniugati, 289, 995 (recidività).
1124
Indice delie materie trattate nei concordati
Processi nell'elezione dei Vescovi: 328, 653,
066,670, 681, 691, 701, 706, 712, 716, 719 s.,
748.
Professione, di tede, del Papa nel Concilio,
16 s.; nei capitoli, 551; dei professori di
teologia, 1090.
— religiosa: libera ammissione, 827; età, 535,
763, 832 s. (V. Voti solenni).
Professori nei ginnasi i cattolici : 823, 834, 843,
859, 888; di teologia catechetica, ecc., 822,
825, 859, 885, 888, 904, 985, 1003, 1090, 1091
v. Teologia e altre scienze sacre); storia
eccles. e diritto canonico, 915; rimozione
da parte del Vescovo, 1055; di lingua,
letteratura e storia, 1097 s.
Propagazione della fede, v. Missione: leggi
contrarie, 764.
Proprietà ecclesiastica v. Acquisti eccles.,
Beni eccles.): 939, 943, 955, 967, 977, 993,
1011, 1052, 1102.
Proselitismo: leggi contrarie, 7b4.
Protezione, pontificia: 1, 23 s., 28, 119 (v. Homi-
aiuta).
— regia (su luoghi), 353 s., 370.
Protocollo speciale: 1026.
Provinciali religiosi: 763.
Pubblicazioni governative delle provviste
ecclesiastiche, 909.
Questue: 165, 745, 838.
Qulntanae: 61.
Ragionieri o Semi=ragionieri (Canonici di
IP erezione) nell'elezione del Vicario Ca-
pitolare, 9%.
Rappresentanza del Pontefice, come concessa
al Sovrano, 1-2.
Recidività come causa di decadenza dal privi-
legio di foro, 995 s.
Reclusione o relegazione: invece dei lavori
forzati per ecclesiastici, 724, 737, 1005,
1063; o d'altra pena infamante, 766, 768;
revisione dei processi contro chierici,
che la importano, v. Pene graviori, Revi-
sione.
Recursos de fuerza: 986, 1003.
Regalle preservate al Sovrano, 11, 13 s., 14,
16, 19; riprovate, 57 ; restituite alla Santa
Sede, 23, 26, 68.
Registri civili parrocchiali: 727-736, 1067 s.;
particolare per acattolici o privati di se-
poltura eccles., 735 s.
Regolari: ammissione nello Stato, conserva-
zione o ripristino, v. Congregazioni, Con
venti, Ordini; ammissione di postulanti,
292, 298,535,627; professione, v. q ; novi-
ziato, v. q.; ordinazioni, 292 s., 298; con-
fessioni, 294, 299; elezioni e governo, 577,
827, 838, 840; esenzione e visita, 285, 325,
535, 827; Iranchigia, 341 ; amministra-
zione dei beni, 577, 586, 589; benefici, 167,
240, 595; cause, 4, 6, 295.
— di Ordini soppressi, v. Vitalizio.
— circa l'esecuzione dei decreti Tridentini,
298.
Regresso ad primaeva tura : 1083.
Relazioni con la S. Sede: libertà, 283, 322,
568, 595, 633, 702, 766, 768, 801, 811, 821,
857, 884, 933, 938, 950, 961, 972, ^85, 1003,
1018, 1075, 1078; ristretta, 761.
Religione Cattolica: religione di Stato, 566,
620, 771, 796, 800, 810, 937, 949, 960, 984;
riconoscimento, 561 s., 591, 600, 766, 767,
821, 930, 971, 1048, 1052, 1099; ad esclu-
sione di altre, 984, 1002 ; ed inoltre profes-
sata dal Sovrano, 562, 564; non profes-
sata, 564, 935 s. ; tutela, 571, 5%, 600, 766,
767,771, 801, 824, 930, 937 s., 949, 960,971,
985, 1003, 1052; insegnamento, v. Istru-
zione religiosa, Scuole.
Requisizioni: 90, 92, 99, 100 s.; di alloggi, 87
835.
Residenza dei prelati in genere: 129; abba-
ziale, 314; di beneficiati, 167,551,553,594,
711, 715, 781, 867; episcopale, 531, 532, 711,
747, 1023, 1026 (v. Palazzo Ep.); dei Gene-
rali (o Vicarii Generali) di religione, 575.
Restituzione in pristinum di Arcivescovi de-
posti, 171; dei Vescovi espulsi dalle loro
sedi, 531.
Revalidazione: 258 s.
Revisione : dei processi criminali graviori
contro ecclesiastici: 724, 737, 740, 741, 767,
824, 857, 885, 943, 955, 966, 998, 1005, 1063.
Revisione dei conti di chiese e luoghi pii:
353 s., 370, 891 s., 993; di amministrazioni
di beni ecclesiastici, 860.
Ricattatori: esclusi dal diritto d'asilo, 344, 374.
Indice delle unitene trattale nei concordati
1125
Ricettizie [Chiese : 624.
Ricognizione di dominio: 332 (V. Ghinea, Ho-
mintimi .
Rinunzie in mano della S. Sede, per esecu-
zione di concordato: ai canonicali, 50os. ;
b) vescovili, 562, 565, 567, 583.
Riparto di pesi fra ecclesiastici e secolari, 340 s.
RIpristinamento di diocesi soppresse: 398i
599; di Ordini, v. q.
Riserve beneficiarie, annullate: 111 s., 594;
escluse nei mesi d'alternativa libera,
•J53 s., 257 s.; ristrette, 145 ss.,
158 s.,- 178s., 182, 195 s., 214 s., 220,241;
ratinili mensis, 147 s., 154, 158 s., 179 s.,
184, 214 s., 254, 428, 505 s., 624, 625; per le
parrocchie, 570, 625; confermate, 220, 510,
515; privative alla Santa Sede, 426 ss.,
779: v Dignità, Vacanze .
Rito ambrosiano: 1024
Rito diverso: governo ecclesiastico di popolo
di-, 753 s., 764; parrocchie cattoliche di-,
826.
Rituale: 873, 909.
Riversali Note : 1040, 1041, 1044, 1046, 1047,
1072 ss., 1075 ss., 1085.
Rota Matritense: costituzione, 184 SS.; com-
petenza, 485 s.
Saecularia saecularibus, regalarla regolari-
bua: 240.
Salvacondotto pel ritornò di ecclesiastici fuor-
usciti: 1020.
Scolopii: 1093.
Scultetiae sive advocatiae nei beni ahha-
Ziali , 314.
Scuole (anche pubbliche): in genere, 621,858;
vigilanza dei Vescovi, 593, 771, 800, 810,
822, 830, 842, 843, .857, 871, 875, 885, 937,
949, 961. 971. 984, 1002, 1054; confessiona
lità,898,913, 1054 v. Istruzione religiosa
— elementari, ispezione vescovile, 823, 863,
895, 1003.
— medie (V. Oinnasli .
— di missione: 1095
Secolarizzazione, di beni ecclesiastici: 267 ss.;
sanazione, v. Beni secolarizzati; compenso
della Chiesa. 269,276 s., t019, 1058; cipro-
razione, 806, 818,944, 956, 968, 978, 1020.
— di religiosi: 587, 588, 628.
Sedizione delitto di : esclùso dal privilegio
ili loro. 740, 741, 829
Segnatura di Giustizia papale): 4SI s.
Segretario del Vescovo: 757 s.
Segretezza delle trattative concordatarie, 531,
919.
Segreto ministeriale per gli ecclesiastici
1064.
Seminario: istituzione, 564,593, 612, 616, 622,
639, "17. 654, 669, 681, 687, 702, 705, 709,
712 s., 718, 749, 753, 77,4, 785, 7%, 804, Bl »,
S22, 825, *58, 863 s., 870 s., 885-887, 913 81,
1>U,'»53, %4,972,l'7:V>Sl, IW2, 1015, 1019 s.,
1089, 1101 s.; minore e maggiore, 870s.,
«14, 916; generale, 785; franchigia, 341,
977, 987, 1053, 1102; obbligo di rimanervi
per gli ordinandi, 350, 352, 378, 461,535;
fondi tv. Dotazione) 933; contribuzioni,
914; assegno, 928, 947, 1019; liberi
593, 623, 709, 758, 785, 796, 804, 816, 825,
831, 858, ss;,, 931, 941, 953, 964, ''72, 984,
1(302, lOlos., 1019, 1024; elezione e dimis-
sione degli ufficiali, 758, 804, 822, 825, 831,
858, 885, 931, 941, 953, 964, 972, 984, 1002,
1017, 1024; diritto a frutti di sede vacante
791, 898; amministrazione dei beni 743,
863 s., 898; studii, 760, 8 13 ; pareggiamento,
825; regolamento e costituzione, '*<•':, l« •»<,
lui 7; lingua da apprendere o usare, 1050,
1072, !07;i, 10% ss.; riserva dei diritti dello
Stato 1017; nazionalità del rettore, 1072,
1073; studii di lingua, letteratura e storia
nazionale, 1097 S., (V. Accademia, Collegi
teologici, Convitti ecclesiastici
Separazione dei coniugi, v. Cause matrim.,
1057.
Sepoltura: quanto tempo dopo la morte, 735;
circa la negazione di sepoltura cccles.,
7 6 v. Cimiteri, Polizia mortuaria).
Servizio, alla chiesa, obbligatorio pei chierici
i aspi! anti I 8, 161, 35; del Se-
minario alla cattedrale, 288.
corali 15 (v. Capitolo).
Significatoria o dichiarazione di debito in
persona di amministrazione eccles . 15 : S.
Simonia: assoluzione e dispensa, 162 S.
Sinodo diocesano e provinciale: libera con-
vocazione, 371, 611, 822, 830, 831, 8 G, 84 I,
"., 928, 986, 1003.
1126
Indice delle materie trattate nei concordati
società dannate dalla Chiesa: escluse, 984, 10 &
soppressione, di abbazie semplici : 649 ; di ab-
bazie nullius, 567,600, 602, 616, 621, 668;
di benefizi semplici, 290, 532, 646, 1072; di
collegiate, 532, 533,782; di conventi, 586,
626 s., 656, 7o3; di piccoli conventi, 522,
r>3r), 1092; di pie fondazioni, 570, 1058; di isti-
tuti religiosi, 355, 586, 626-629; di vesco-
vati, 360, 533, 542 S., 544 s., 567, 580,583,591,
598, 602, 621, 6:58 s., 649, 668, 685, 773, 1026.
Sospensione (di chierici) dall'ordine mal rice-
vuto, 353, 381 (v. Privazione).
Sovrano: privilegi personali circa la scomu-
nica e interdetto, 198, 201, 203 (v. Beni,
Presenza, Regalie, Sussidio, Terzeì.
Spese, di culto: 789, 801, l«3, 981 ss., 1059,
1044, 1095 (v. Dotazione, Fabbricerie).
— giudiziarie rimesse ai poveri, 6; in Nun-
ziatura, 326.
Spoglio (diritto di), da parte del Sovrano:
riprovato, 37, 38, 42, 43, 45, 57, 84, 102,
629, 776; transatto, 61, 88, 283,326, 410 ss.,
431 ; da parte della S. Sede, 336; derogato,
788, 825 (v. Vacanti i.
— dei Vescovi: cede alla Cattedrale, 974.
Sponsali: cause, 823, 1057; quanto a effetti
civili, 76s, H 57.
Stampa (v. Libri): censura regia, 306, 570, 831.
Statuti capitolari: 556 s., 615, 651, 681, 718.
Stola (diritti di): 789, 802, 813, 93'», 951, 962,
973, 1053.
Studii, accademici richiesti pel conseguimento
di benefici e offici ecclesiastici, 239; in
Seminario, v. q.; o Noviziato, v. q.
Stupro: escluso dal diritto d'asilo, 746.
Suburbicarii vescovati): 580.
Sudditi della S. Sede: estradizione, 225.
Suffragane!: 532, 541 s., 54 !, 546 s., 567, 649 ss.,
659 s., 679 ss., 685, 707 s., 752 s., 763, 773,
847 ss., 1014, 1030; circa le cause, 911.
Superiori Religiosi: libertà d'elezione, 158,
237, 312, 575; circa le dimissorie, 292;
governo, 827; circa le confessioni, 299.
- Generali: 575, 827.
Sussidio sui beni eccles. concesso al Sovrano,
283, 522 s., 524 s.
Tassa sul sale pel fondo culto, 269, 276,
278 s.
Tasse di Curia Romana, 216, 218, 221, 315.
594, 016.
— di Curia episcopale, 749.
Teologia e altre scienze sacre, 822, 834 '<
949, 961, 972, 984, 1003, 1055, 1090 (v. Fa-
colta teologica, Professori
Terne: nelle provviste di Vescovi, 691, 701,
700, 988, 1007, 1031; di prebende, 1015; di
parrocchie, 990, 1008.
Terra Santa: liberazione, 36, 220 iv. Bolla
Crociata).
Terza istanza e successive per le cause eccle-
siastiche, 3 s., 242, 263, 305, 352, 373, 386,
726, 762, 899, 904, 911.
Terze di decime, per le fabbriche, 97; con-
cesse al Sovrano, 251, 328, 988, 1087; tran-
satte, 252; cfr. 992, 1010.
Terzo pensionabile, 311, 629 s.
Testimoniali per ordinazioni, 288 s., 352, 380,
462 (v. Tonsura).
Testimonio in processo, 373; testi ecclesia-
stici, 835, 1065; in cause sanguinis, loto;
per rogatoria, 1065; per atti civili, 732.
Titoli, episcopali di altre sedi aggiunti, 085,
773, 1026; d'ordinazione, v. q.
— ufficiali del Vescovo, 1049, 1100.
Tonsura e requisiti per l'ammissione, 287,
350 s., 351, 378, 460 s., 823; obbligo di ordi-
narsi, 324.
Traslazioni (episcopali^: libertà, 20 s., 34.
— di sede episcopale, 773.
Tribunale Ecclesiastico Siculo, 4 ss.; misto,
342, 349, 354, 356-359, 360; Apostolico-
Regio [del Excusado), 776; Pontificio Por-
toghese per la censura dei libri, 512;
Episcopale, 869, 903, 910 (v. Cause eccle-
siastiche).
Tributi, esenzione, 309, 323 s., 371, 530 (V. Inv
munita reale); di origine o finalità eccle-
siastica, v. Contribuzione prediale, Im-
poste, Tassa sul sale.
Triennale possessore, 243.
Università cattolica: fondazione, 834, 916; pro-
fessori, 834; frequenza di acattolici, 834;
sorveglianza del Vescovo, 1054 (v. Facoltà
teologica).
Università: alunni aspiranti agli ordini, 351,
378 s., 459, 461, 535, 8o5, 914; studio del
ielle materie trattate nei concordati
1127
diritto civile, per i ■ Lesiastù i, 17
scovi, rome Arcicancellieri, 833 s.
Vtlagaiio: 50, 52.
Vacanti: chiese, diritto di custodia, I
55 310; negato, 57, 77. 117.
— benefici, in Curia, 158, 183 v. Riserve .
— beni e proventi: loro applicazione. lt>4,
283, 310. 326, 336, 410 ss., I
71.', 717 s., 71o. 74| ss., 745, 769, 781, 791,
811. 825, 828, 8
v. Spoglio).
Vacanza di sede: annunzio alla S. Sede da
parte del Governo, '074. 1076; annunzio
al Sovrano da parte del Capitolo
v Assenso sovrano. Elezioni capitolari,
Gradimento sovrano .
Vacanze canonicali, 552, 61 718
v Capitoli .
Valore beneficiale da esprimere nelle prov-
vide, 242; tassazione, 325; di vescovati,
675, 694 (v. Dotazione .
Vari (Cursori , 164 s!
Veneficio: escluso dal diritto d'asilo, 344, 374.
Versione nuova: di Concordato, 1001 ss.
Vescovati: di elezione capitolare, 36, 11
172. 17Q. 237, 653, 666, 670, 691, 70
705, 707, :• : 6, 7l9s., 748; di nomina
regia, 236, Iti, 328, 336s., (v. Oluspa-
tronato regio ; di nomina puntili.
580; frutti di sede vacante, 310, .'! K
503, 629, 712, 743, 749, 825, 974 v. Vacanti .
unione e soppressione, 360.
Vescovo: denominazione, 311. 376, 166; pnn
vista i.v. Elezioni canoniche, (iiuspat ro-
mito, Nomina regia ; esame e processo,
v. q.; qualità de) promovendo 236 748;
nazionalità, v. q : relazione al Parlamento
sul nominando, 533; obbligo di 1
in Roma, 533 s : cons icrazione, v.q.; osse-
quio al Sovrano. 302 v. (Muramento di
di fedeltà); libertà di giurisdizione, 19
51, 53, 631, 755, 757, 7ò7, 770, 797, 806,
324 854 868, 870 ss.. 882, 932
1003, 1018, 1023, 1049, 1101; su tutto il ter
ritorio, 775; dipendenza esclusiva dalla
S. Sede. 1100; libertà di comunicazione
col clero 1 popolo, 592 631, 1
I 1078 iv. Atti
Episcopali ; accesso diretto alle autorità
pubbliche, B61, 894, 986; altri prerogative,
ome principe temporale, 475 ss.,
178 Tsonali nel
7: circa la celebrazione della
Messa, 294 - ; sp 1 iale frane Iiìliì.i 11 .
/ioni di canonici, >94, 4
.ione di pie volontà I
v. Luoghi Pli ; elezione del Vicario
Generale, 709, *">i 867, 864, 882, e altri
suoi adiutori. 822, 854, 868 "01, 909, 1023
v. Alienazione, Amministrazione, Bene-
fici, Cause, Curie eccles., Impedimenti
matrimoniali. Libri, Luoghi Pil, Ordina
zlone, Regolari, Seminarlo).
Vicariato del Re nei feudi eccles., 330 s., 137.
Vicari! Apostolici: 849, 1034-1039, 1045, 1050.
Vicario Capitolare: (lezione e costitu/i
781, 804, 812, 816, 932, 942, 954, 965
990, 9%, 1009, 1019; circa le dimissorie,
uà l'amministrazione dioce-
sana, 629; cause 1 riminali riservati- alla
S. Sede, 1064.
Vicario, Castrense: 77'>.
— curato perpetuo, 166, 291, 784; assegno,
291; «</ /rnipit^, 784, 785, 901, "05, 932,
976; sostentamento, 624.
— (lenerulc. Diocesano (v. Vescovo, elezione
del Vicario Generale): per pan.- di dio-
cesi soggetta ad altro stato. 301, 305, 07 s.,
, per diocesi unite, 773; durante la
inza di sede, 9 12.
in Ordini Ri >75 ss
Visita ad Umilia: 371. 631.
Visita Pastorale: libi i I 153 S., 70,
i7! 631 i registri parrocchiali,
727 s.; appello dai decreti, 5.
Visite Apostoliche: libertà, 21, 14
Visura di bolle e brevi apostolici, I 2, 367.
Vitalizio: per religiosi di conventi soppn
586 s.; 588, 590, 628 926, 1059; transatto, 698.
Vitandi: .7. 61, 163. _'l I s.
Voti solenni: eia per professare, 535, 763,
832 s.; donazioni a professi, 71'., .ause di
nullità, 756 v. Professione religiosa}.
ELENCO DEI PAPI CHE CONCLUSERO I CONCORDATI
0 SONO MENZIONATI IN ESSI
Adriano IV. 20 23, 24, 2f
no VI. 258, 261, 11"".
Alessandro III, 23-31.
Alessandro IV. i, 2%.
Alessandro VI,
Alessandro VII, I
Benedetto XII, 214, 220, Il "7.
Ben< detto Xm, 2-11 », 2l 6-208, 21 1. », 211 s
336,337,347 82, S85, 386,
3S9, 3 . 188, 727, 1108.
Benedetto XI \, 2 I. 209, 212
386, 387, 380, 392 | 2, 104,
410-448, 451, 154, 160, 187, 188, 189, 191,
"■I", 634, 668, 727, 756, 762,
869, 910, 986, 1004, Il "7, 1109.
Bonifacio Vili, 4, 112-124, 198, 201, 252, 296,
333, 472, 1108.
Calisto II, 18 s.
Celestino III.
Clemente III, 32.
Clemente IV, 62-79, 94, 95, 107.
Clemente V, 124-128, 526, 1109.
Clemente VI, 128-131.
Clemente VII. 202, 204, 205, 207, 208, 256-261.
Clemente Vm, 1%, 200-203, 204, 205
211, 292, 295, 298, 81, 1108.
Clemente X 1 . 2 n„ 3, 282-285, 2! 1 1. '_" •' », . 121, 1 108.
Clemente XII, 311-330 331 365, 374,
391, 393, 4iu 423, 187, 188, 1108.
Clemente XIII. 381- 85, 102, 104,
ll.'i-NJ, 489.
Clemente XIV, 385 195, 102s., 104, 184492,797.
Lugenio IV, 168-177, 180, 185.
Giovanni XII, 121.
Giovanni XXII. 155, 21 1, 216, 218, 220, 221, 1107,
1108.
Giulio II, 185, 198, 201,
Giulio MI. 131-137, 203,
Gregorio VII, 13, 17.
Gregorio IX, 56-59, 247,249, 296, 1108.
\. 31-86, 95, 107, 111.
Gregorio M, 79-81, 132s., 137-144, 132s., 164,
Gregorio XIII, 203, 204,205, 207,208, 293, 299,
: 1107, 1108.
0 XTV, 331, 347, 173, 487, 188, 1108.
Gregorio XV, 1
1 Gregorio XVI, 2n., 685, 724-744, 747-750, 796-7 19.
ozo I, 512.
Innocenzo lì, 23.
Innocenzo III, 544, 18-56, 82.
Innocenzo l\ , 1. 59-62, 66, 295, 296, 1108.
Innocenzo VIII, 198, 201, 222-233, 234.
Innocenzo IV
Innocenzo XII. 196, 204 s., 207, 208, 211, 288,
. 311, 337, 1108.
Innocenzo XIII, 286-297, 299, 424.
Leone X, 196-199, 201, 204, 205, 207, 208, 211,
258, 259,
1109.
22, 723, 745, 866, 90 ,
904, 913, 1026, 1028.
Leone XIII. 77:. 1001-1086, 1088-1091, 1097 s.
Martino IV. 107 s.
Martino V, 1 14-168
Niccolò IH, 147, 154, 158, 179, L83, 1106.
Niccolò [V, 89-111.
Niccolò \ , 176-196, 200, 204, 205, 207, 208, 21 1 s.,
310, 311, B6, 337, 411.
Onorio HI. 4547, 82.
Onorio IV,
11 IO Elenco dei Papi < he conclusero i concordati o sono menzionati in essi
Paolo II, 272, 333, 453, 481, 519, 523, 839, 879, 1108. Pio IX, 2 n., 744-747,750, 751-796, 800-1001,
Paolo IV, 333, 1108. 1086-1088, '1107.
Paolo V, 262-266, 331. Pio X, 1091-1098, 1100-1103.
Pasquale I, 121.
Pasquale II, 1 s.. 10-18, 583. Simmaco, 272, 333, 1108.
Pio il, 234. Sisto IV, 197 s., 200 s., 214-222, 234, 472.
Pio IV, 330, 333, 1108. Sisto V, 331.
Pio V, 8, 291, 331, 470, 1107, 1108.
Pio VI, 208-210, 212, 395-101, 403, 404, 493-560, Urbano II, 1, 3, 13, 17.
752 s. Urbano IV, 79.
Pio VII, 196, 211-213, 482 s., 561-688, b97, 700, Urbano V, 140-142, 1107.
703, 704, 705, 707, 708, 754, 844, 876-878. Urbano VIII, 267-281, 282 s., 295, 331, 653, 670,
Pio VIII, 722-724. 701, 706, 1108.
CAPI DI STATO 0 DI ENTI
E PLENIPOTENZIARI! RICORRENTI NEI CONCORDATI '
Acquaviva (de) Troiano, card
Aepli A. 0. plenipot svizzero), 1021 s., 1028.
Agnozzi G. B. (incaricalo d'anari della S. £
in Svizzera!, 1000 s.
Albani Alessandro, card
Alberoni Giulio (plenipot. di Filippo V di
Spagna . 282-285.
Alberto I di Ilabsburg, imper., 120-124.
Alberto IT d'Austria, re dei Romani
Aldrovandi Pompeo arciv. di Neoces
nunzio in Spagna . 282-286.
Alessandro, principe ereditario di Serbia,
1103.
Alessandro I, imperatore di Russia, 638.
Alfonso, conte di Boulogne, 59-62.
Alfonso, duca di Calabria, 228-232.
Alfonso V d'Aragona, l'-
Alfonso XIII, re di Spagna, 1091-10%.
Amedeo V, conte di Savoia, 198, 201.
Amrhyn G.C. (commissario svizzero), 711-714.
720-722.
A ngiono G. Fr. (avvocato pa t ri mon . del S. O. dei
Ss. Maurizio e Lazzaro), 145,449, I
Antiochia (patriarca d'Antiochia, vescovo di
Valence, Gerardo de Crussol, inviato fran-
cese), 219.
Antonelli Giacomo, card., 7h7-7<>", 800-Soo, 810-
820, 897, 920-929, 929-936, 936-948,
960-970, 971-983, 983-999.
Archinto A., card., -143.
Arezzo Tommaso, v. Seleucia.
Arroyo A. M. (ministro di Guatemala , 1"1^
1021.
Augusto III, re di Polonia, 311-321.
Baldasseroni ( '. plenipot. toscano), 767-769.
Barbaroux co: Gius, (invialo straordinario
di Sardegna 182.
I '.anne Ruggero (inviato francese), 235 s.
Barrios G. (presidente di S. Salvador), 960-970.
Baumgartner Giacomo (delegato del senato
ammin. dei cattolici di San ( '.allo , 747-750.
Beatrice, imperatrice, 23, 25, 26, 28,
Berckheim C. G. (bar. von) (plenipotenziario
badese , 880
iti T., card., 725.
Bernier plenipotenziario francese), 561^565.
Bertrando de Comenga, card., 131- 1.'*>.
Blacas d'Aulps(de) P. L. G. C. co: (plenipo-
tenziario francesi
Bloudoff L. co: (de) (plenipot. russo), 751 765.
Bonaparte Giuseppe (plenipotenziario Ir. in-
cese), 561-565.
Bonaparte Napoleone iprimo console della
repubblica francese, presidente della re-
pubblica italiana, imperatore, 561-565,
565-572, 579-585.
Boninsegni G. (plenipotenziario toscano', ,'o5
767.
Borgarelli G. plenipot. di Sardegna), 482.
Borromeo Federico, card., 262
Bourbon L., card., 574
Bouténeflf A. (plenipotenziario russo), 751
Bouténefl M. (plenipotenziario russo), 1016-
1018.
Broglia co: Fr. (plenipotenziario di Sarde-
gna , 737 s.
Brunelli G. (arciv. di Tessalonica, nunzio in
Spagna), 770-7%.
Balbi Bertone M. A., vescovo di Novara, 474- Cairol (de) de Madaillan Giov., vescovo di
480, 481. Grenoble, 493-503.
Balbis Simeone conte di Rivera G. B. (pieni- Caissotti di Verduno C. L. (deputato regio di
potenziano di Sardegna), 335, 337, 413. Sardegna . 171-480.
1 Furono omessi i lestimonii ed altre persone non aventi le suindicate qualità e nei primi concordali i luleius
sori, vescovi, ecc., talora indicati con la sola iniziale.
1132
Capi di Stato o ili enti e pienipotensiarii ricorrenti nei concordati
Capaccini Fr. (sostituto, della segreteria dei
Brevi), 705-707.
Cappellari M., card.. 704-707.
Capraia G. B., card., 566-572,
Carlo I d'Angiò, re delle Due Sicilie, 62-79.
Carlo II d'Angiò, re delle Due Sicilie, 79, 86-88.
Carlo IH, duca di Savoia, 198 s., 201 s.
Carlo III, re di Spagna, 473, 485-487, 489-491.
Carlo IV, imperatore, 124.
Carlo IV, re di Spagna, 559 s., 573.
Carlo V, imperatore, 131-137.
Carlo VI, imperatore, 3, 4, 7.
Carlo VII di Borbone, re delle Due Sicilie,
338-364.
Carlo Alberto, re di Sardegna, 725-738.
Carlo Emanuele I, duca di Savoia, 200-203.
Carlo Emanuele III, re di Sardegna, 212, 330-
335, 335-337, 3b4-395, 410-413, 437-440, 444-
451, 460, 473-481.
Carlo Emanuele IV, re di Sardegna, 519-527.
Carlo Felice, re di Sardegna, 403 s.
Carlo Lodovico, duca di Lucca, 698.
Carlo Teodoro, duca di Baviera, 454-4.56, 536-
538.
Caro M. A. (vice-presidente di Colombia),
1068.
Carrera R. (presidente del Guatemala), 810-820.
Carvajal Giov., card., 178-185.
Casella Giorgio (vice-presidente del consiglio
di Stato del Cahton Ticino), 1025.
Caselli C. (plenipotenziario pontificio), 561-565.
Celles (de) co: F. G. (plenipotenziario dei Paesi
Bassi), 705-707.
Cempini Fr. (commissario regio toscano), 586,
590.
Cerruti C. G. (plenipotenziario di Sardegna),
182.
Chasteneuf (sire de), inviato francese, 219.
Ciolek Erasmo, v. Plock.
Consalvi Ercole, card., 561-565,591-596, 597-601,
620-637.
Costa dArignano V. M. B., card., arciv. di
Torino, 517.
Costanza, regina di Sicilia, 35 s.
Cretet (plenipotenziario francese), 561-565.
Cristiani iconte), 443.
Crussol (de) Gerardo, v. Antiochia.
Cuvelier (cav. de), ini alitato di Leopoldo II,
i' sovrano dello Stato del Congo, I096s.
Damasco (arciv. di), v. Fini.
Dani G. F. M. (avvocato fiscale regio di Sar-
degna), 445, 449, 450, 451.
De Andrea Girol., arciv. di Melitene, nunzio
in Svizzera, 747-750.
Del Castillo y Ayensa G. (plenipotenziario di
Spagna), 796-799.
De Lis Bertrand Em. (plenipot. di Spagna),
770-796.
De' Medici L. (plenipotenziario delle Due Si-
cilie), 620-637.
De Zelada, card., 536.
Dionigi, re di Portogallo, 89-111.
Di Pietro Cam., card., 845-R52.
Doria Fr. M., arciprete di Savoia, 493-503.
Doria G., arciv. di Seleucia, nunzio in Fran-
cia, 505-507.
Droz Numa (plenipotenziario svizzero), 1025 s.
Edoardo III, re d'Inghilterra, 137-144.
Eleonora, regina dAragona, 131-136.
Emanuele, re di Portogallo, 251-253.
Enrico V, imperatore, 10-17, 18 s.
Enrico VI, re di Germania, 23, 25, 26, 28, 29, 30
Enrico VII, imperatore, 124-128.
Facchinetti Cesare (nunzio in Spagna), 282 s.
Faubert Pietro (plenipot. haitiano), 930-936.
Federico, granduca di Baden, 880-919.
Federico I imperatore, 23-31.
Federico I, re di Sicilia, 35 s.
Federico II imperatore, 39-47.
Federico II di Hohenzollern, marchese di
Brandenburg, 168-177.
Federico III imperatore, 168-185.
Federico III dAragona, 79-81.
Federico Guglielmo HI, re di Prussia, 648-
663.
Ferdinando, duca di Panna, 527-529.
Ferdinando I, re di Napoli, 222-233.
Ferdinando I, re delle Due Sicilie, 620-637.
Ferdinando II, imperatore, come re di Boe-
mia, 266-281.
Ferdinando II, re delle Due Sicilie, 724 s.
Ferdinando VI, re di Spagna, 422-437.
Ferrata Domenico (plenipotenziario pontificio),
1021-1028.
I errerò di Roascio, marchese d'Ormea, 301-
309, 310 s.
Capi di si,iin o ili enti <- plenipotemiarii ricorrenti nei concordati
1133
Figueroa M. V. (plenipotenziario spalinolo),
137.
Filippo di Svevia, re dei Romani, 36-38.
Filippo III, re di Spagna, duca di Milano,
263-266.
Filippo V, re di Spagna, 282-285, 286s., 321-
327.
Fini F. A., arciv. di Damasco, poi card.
309.
Firrao G., card., 321-327.
Flores Ant. presidente dell'Equatore), 1079-
1085, 1086-1088.
Fonseca (da) d'Evora G. M. (plenipotenziario
portoghese), 328-330.
Fonseca (da) Magalhaes (plenipotenziario por-
toghese), 84
Foscolo D. A., arcivesc. di Corfu (rappresen-
tante del duca di Lucca), b98s.
Francesco 1. re di Francia, 233-251.
Francesco IV, duca di Modena, 739-742
Francesco V.duca di Modena, 742-747, S76-880.
Francesco Giuseppe I, imperatore d'Austria,
821-844, 1014 s.
Friderich Fr. G. (delegato svizzero), 720 s
Galiani Celestino, v. Tessalonica.
Gandollo di Ricaldone G. C, arcivesc. di Ca-
gliari e vesc. d'Iglesias, 444-452.
Garcia Moreno G. ^presidente dell'Equatore),
983-995.
Geffrard F. (presidente di Haiti), 929-934
Germain G. P. I. (consigliere d'ambasciata
dei Paesi Bassi, 705-707.
Giacomo d'Aragona, re di Sardegna e Cor-
sica, 112-119.
Giorgio IV, re di Hannover, 689 s.
Giovanna I, regina di Napoli, 79-81.
Giovanni, card, di S. Angelo, v. Carvajal.
Giovanni, card, di San Lorenzo in Lucina
(Juvenis), 186-193
Giovanni Senza Terra, re d'Inghilterra. I
Giovanni II, re di Castiglia, 145.
Gizzi P. (internunzio in Svizzera), 711-714.
Giuseppe II imperatore, duca di Milano e Man-
tova, 514 s.
Giuseppe-Emanuele, re di Portogallo, 457-
459.
Gmiir L. (delegato del senato amministrativo
dei cattolici di San Gallo), 747-750.
i,i tvier di Vergennes C. (ministro francese),
51 6607.
('.rimani Pietro, doge di Venezia, 114-422,
Guevara S., arcivesc. di Caracas (plenipoten-
ziario venezuelano), 971-983.
Guglielmo I. re dei Paesi Bassi, 704 -71".
Guglielmo I, r» di Sicilia, 20-23, 32.
Guglielmo l, re del Wtlrttemberg, E
Guglielmo li, re di Sicilia, 32.
Guidobono Cavalchini C. A., card., 494 197.
Gutierrez Carlo (plenipotenziario dell'Hon-
duras), 937-948.
Haeftelin (von) Casimiro, vescovo di Cherso-
neso (plenipotenziario bavan
I lamine! vice-presidente del Consiglio Fede-
rale Svizzero), 1027.
rlarrach E. A., card., 267-281.
rlertling G. bar. voti), delegato del governo
imperiale germanico, mtis.
Holguin C. presidenti di Colombia), 1061-
L06a
lluillier d'i Giovanni (inviato francese), 219.
Iacobini Lud., card., mi ls., 1016-1018, 1018-1021,
1029-1039, 1048-1050, I050s.
Isabella II, regina di Spagna, 77<>-796, 796-799,
920-929.
(uvenis Giovanni, card., v. Giovanni.
Lambruschini L., card., 736-738, 751-765, 796-
Larrea L. A plenipotenziario equatoriano),
L086.
Lelebvre de Béhaine Ed. ambasciatore fran-
0s„ 1088 s.
Leopoldo II, granduca di Insania, 765-769.
I j& ipoldo II, re-sovrano dello Stato del Congo,
10%.
Lercari \. M., card.. 310s.
Litta Lorenzo, arcivesc. di Tebe, legato in
Russia, 539-554.
Lodovico duca di Savoia, 195 s.
Lorenzana (de) Ferdinando plenipotenziario
costaricense, miatemalen.se, nicaraguense
e di San Salvador), 800-809, s 10821, 949-
959, 960-970.
Loret Bernardo (inviato francese), 217, 219.
1134
Capi di Stato o di enti e plenvpotenziarii ricorrenti nei concordati
Lucini Cesare Alberico, v. Nicea.
Ludolf C. G. C. (ministro napoletano), 725.
Luigi [, re di Portogallo, 1029-1048.
Luigi XI, re di Francia, 214-222, 234.
I uigi XVI, re di Francia, 493-503, 505-508,
677, 684 s.
Luigi XV 111, re di Francia, 597-601, 677-688.
Magatti Massim. (plenipot. svizzero), 1023 s.
Marescalchi Ferdin. (plenipotenziario della re-
pubblica italiana), 566-572.
Maria I. regina di Portogallo, 509-511, 511-
515.
Maria Luisa, duchessa di Lucca, 697,699.
Maria Teresa, imperatrice, regina d'Unghe-
ria e Boemia, duchessa di Milano, 414-419,
440-443.
Martinez T. (presidente del Nicaragua), 948-
959.
Massimiliano Giuseppe, re di Baviera, 591-
597.
Mazio R. (rappresentante pontificio), 698 s.
Medina J. M. (presidente dell'Honduras), 936-
947.
Merry del Val Raffi, card., 1097 s., 1100-1103.
Meyer Renward (delegato svizzero), 1000.
Millo G. (datario), 405-409.
Mocenni Mario, arciv. di Eliopoli, 1001-1013,
1039-1042.
Mora J. R. (presidente di Costarica), 800-809.
Muti Bern., arciv. di Petra, nunzio in Porto-
gallo, 509-511.
Natta Ignazio M., arciv. di Cagliari e vesc.
d'Iglesias, 443-452.
Niccolò I, imperatore delle Russie, 751-765.
Niccolò I, principe di Montenegro, 1048-1050.
Nicea (arciv. di), Cesare Alberico Lucini,
nunzio in Spagna, 467-472.
Nostitz Ottone (barone di), plenipotenziario
boemo, 268-281.
Nuflez Raff. (presidente di Colombia), 1051-
1061.
Nuti G. B. (commissario regio toscano), 586,
590.
Ordonez Ign. (plenipotenziario equatoriano),
084-999.
Ormea (d1), v. Ferrerò di Roascio.
Ostini P., arciv. di Tarso, nunzio in Svizzera,
720-722.
Ottone IV, imperatore, 38 s.
Ow (vonì Adolfo (plenipotenziario wurttem-
berghese), 853-865.
Paar co: Lud. (ambasciatore austriaco), 1014 s.
Paez J. A. (presidente di Venezuela), 971-
980.
Palloni <;. B., card., 267-281.
Paolo I, imperatore delle Russie, 539, 543,
Paolucci Camillo, arciv. d'Iconio, nunzio in
Polonia, 311-316, 319.
Peiretti C. (avvocato generale del re di Sar-
degna), 474-480.
Pereira Sampajo Eman. (ministro di Porto-
gallo), 405-409.
Peterelli R. (delegato, plenipotenziario sviz-
zero), 1000, 1021 s., 1028.
Pietro I, re di Serbia, 1100, 1103.
Pietro IV, re d'Aragona, 128-131, 131-137.
Pietro V, re di Portogallo, 844-852.
Plock (vescovo di), Erasmo Ciolek, oratore
del re di Polonia, 254.
Pontano Giovanni, 222-233.
Priocca Damiano (plenipot. di Sardegna), 516.
Rampolla Mariano, card., 1042-1048, 1051-
1069, 1069-1078, 1079-1086, 1088 s., 1090 s.,
1098 s.
Rauscher G. O. (arciv. di Vienna, plenipoten-
ziario austriaco), 821-841.
Reding (de) C. (delegato svizzero), 720 s.
Regazzi Pietro (plenipot. svizzero), 1023 s.
Reisach Aug., card., 853-865, 880-W4.
Riccini co: Girolamo (ministro modenese), 739.
Rinaldini Aristide, arcivesc. d'Eraclea, nun-
zio in Spagna, 1091-1094, 1094 s.
Rios (de los) y Rosas Antonio (plenipoten-
ziario spagnuolo), 920-929.
Rodi (arciv. di), Emidio Ziucci, nunzio in Ba-
viera, 536-538.
Rodolfo I di Habsburg, imperatore, 81-86.
Rodriguez San Pedro F., 1091-1W4, 1094 s.
Roll (de) L. (commissario svizzero), 711-714,
720722.
Rorengo di Rorà Fr., v. Torino.
Rosshirt Fr. C. (plenipotenziario badese), 880-
904.
Capi di Stato o di enti e plenipotensiariì ricorrenti nei concordati
Ruchonnet L. (plenipotenziario svizzero rorino arciv. di), Francesco Lucerna Ro-
1025 s. rengo di Ro
Ruggero I, conte di Calabria e Sicilia, 1,2, 3s. rfautmannsdorl conte Massimiliano (pieni-
Ruggero 11, conte di Sicilia, 1 s. potenziano boemo), 267-281.
Troll \ndn ,i pl( 1 1 1 1 0 en< to), Il s.
Sa M< Ilo (de) A. (plenipotenziario portogli»
509-5 1 1 . i li, id C. (conted , plenipot austriaco, 415.
Sancio I, re di Portogallo, 56 n.
Sancio 11, re di Portogallo, 56-59, 60. Valenti s.. card I » 164, 412 s., 437.
Sazonow S. (plenipot. russo), IO Veintemilla [de) [gn. presidente dell'Equa-
Seleucia (arciv. di), Tommaso Arezzo dele- tore), 1001-1013.
gato apostolico), 586, 590. Velez G. F. (plenipotenziario colombiano),
Sigismondo 1, re di Polonia, 254-261. 1051-1061, 1061-1068.
Silva (da) FerrSo de Carvalho Màrtens (amba- Venezia (doge di), v. ( .rimani.
sciatore e plenipotenziario portoghese), Vernaza Cornelio I iziario equa-
1029-1048. loriano, 1001-1013.
Simmons J. L. A. (plenipotenziario britan- Vesnitch M.R. (plenipotenziario serbo), 1100-
nico), 1069-1078. 1103.
Simone, figlio di Ruggero 1, eonte di Siri Viale Prelà M., card., pronunzio in Austria,
lia, 2. 821-841.
Slavata conte Guglielmo (plenipotenziario Vico, arciv. di Filippi, nunzio apost
boemo), 267-281. LI s.
Spina Gius., arciv. di Corinto (plenipotenzia- Vittorio Amedeo II, re di Sardegna, 2U>-2US,
rio pontificio), 561-565. 301-309, HO s.
Sundécic Giovanni (plenipotenziario moni,- Vittorio Amedeo III, redi Sardegna, 20
negrino\ 1048-1"5". 395-401, 493-503, 516519
Vittorio Emanuele I, re di Sardegna, 212 S.,
Tancredi, re di Sicilia, 32-35. 482, 602 ^., 614 s., 616 -.
Tarlo conte Giov. (plenipotenziario polacco), Vizzardelli, card., 765-767.
312-316, 31". Vorster F.G. (delegato svizzero., 720s.
Tavani Francesco delegato apost all'Equa-
tore, 1086-1068. Welti (presidente dilla Confederazione sviz
Teoderico (d'Erbach), arciv. di Magonza, 168- zera , 1022, 1029.
177. Wiglialpando Rodr., marchese della Com-
Tessalonica (arciv. di), Celestino Galiani, 338- posta, ministro di Filippo V re di Spagna,
364. 321, 327.
Toggenburg I. R. (delegato svizzere. 1000.
Toledo Osorio (de) Pietro (governatore di Mi Ziucci, v. Rodi.
lano), 262-265. Zucchi A. vicario capitolare di Novara), 402.
STATI OD ENTI, AI QUALI SI RIFERISCONO I CONCORDATI
America spagnuola, 559 -.
Aragona, 128-137.
Austria-Ungheria, 114-422,821-844, 1014 s.
Baden, 880-'
Barcellona contea di , 1_
Baviera, 454-457, 536-533, 591-
Belgio, 505-509.
Boemia, 266-281.
Bosnia e Erzegovina, 1014 s.
Catalogna (principato di), 131-137.
Cerdagna, 128-131, 131-1
Chiusa (abb. di S. Michele della. 193-504.
Colombia, 1051-1069:
Congo, 10% s.
Corsie... 112-119, 128-1 il, 31
Costarica, 800-809.
Crevalcore contea e marchesato di), 138 s,
D( Minato. 214-217, 220 S.
Due Sicilie, 62-79, 79-81, 2 i-637.
Equatore, 983-999, 1001-1013, 1079-1088.
Erzegovina, v. Bosnia.
Francia, 150-157, 214-222, 233-251, 561-565,
579-585, 597-601, 677-688, 1050s., I
Germania, 157-165, 168-185, 1090 s.
Giorgio (S.l: milizia di -, 187 I
Grenoble (arciv. dì), 493-604.
Guatemala, 81&821, 1018-1021.
Haiti, 929-936.
Hannover, 689-6%.
Honduras. 9
Iglesias (mensa vescovile di . 143-4
Impero romano-germanico, 10-19, 23-31,
41-47, 81-86, 120-128.
Inghilterra, 18 56, 1 17-144, 165-168.
Italia (repubblica d , 565
Ivi/.,. L31-1 ;:. 186-195.
a, 697-700.
Maiorca, 128-131, 131-137, 186
Malta, 1069-1078.
Mantova, 51 1 ».
Masserano principato di , 438s.
Mauri/io e Lazzaro (Sacro Ordine dei -
144-451.
Milano, 262-266, 140-44 t, 514 ».
Minorca, 128-131, 131-1 17 186-195.
Modena. 739-747, 876
Montenegro, 1048-1050.
Montesa, ordine delia B, \ . di, 187 195.
Napoli, 20-23,3236, 39-41, 222-233, 724 s.
Nicaragua, 948-959.
Novara (mensa vescovile di), 47:t-483.
Paesi Bassi, 704-71".
Parma
Piemonte, v. Sardegna.
Polonia. 253-261,311-321 8-648, 1097-
Portogallo, 56-62, 89-111, 251-25
409, 457-459, 509-514, 844-852, 1029-1048
Prussia, '4.S-666.
Reno superiore, 667-676, 700-'
Roussillon, 128-131, 131-137, 18
Russia, 538-558, 751-765, 1016-1018, 1097-1099.
San Salvador, 960-970.
gna, 112-119, 128-1 11, 131-137.
Sardegna Piemonte), 301-311, 1-405,
U0413, 437-440, 159-46
601-619, 7J
Savoia 193504.
jl3g Sta// od cuti, ai quali si riferiscono i concordati
Serbia, 1100-1103. Toscana, 585-590, 765-769.
Sicilia, 1-10, 20-23, 3236, 39-41, 86-88. ^^ ^^ 186_m
Spagna, 144-150, 282-300, 321^27, 422-437, ^^ ^
467-172, 484492, 559 s„ 573^79, 770-799, Venezuela y71.„s:i
920-929, 1091-1094, 1094 s.
Svizzera. 711-724, 747-750, 1000 s., 1021-1029. Wurttemberg, 853-875.
INDICE DEL VOLUME
Avvertenza
Soric dei Concordati
Concordati
Errata-corrige
Aggiunte e correzioni
Indice delle materie trattati n 'ti
Elenco dei Papi che conclusero i concordati o sono menzionati in essi
Capi di Stato o di enti e plenipotenziarii ricorrenti nei concordati .
Stati od enti, ai quali si riferiscono i concordati
v-vii
IX-XiX
I 1103
1105
i : 7-1109
1111-1127
29-1130
31-1136
il 17-11 18
a
BX Catholic Church. Treaties,
865 etc.
A5 Raccolta di concordati su
1919 materie ecclesiastiche
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY